Koha 893

Koha Javore Podgoricë e enjte, 19 dhjetor 2019 Viti XVlll Numër 893 Çmimi 0,50

Misteri i tërmeteve ISSN 1800-5696

Edith Durhami përkrahëse e kauzës shqiptare

Vlerë e shtuar në fushën e folklorit koreografik

Përmbajtje

4

8 Nobeli për Handken: Një hallkë në zinxhirin e mohimit të gjenocidit

Gatishmëri për bashkëpunim të ngushtë në të ardhmen

10

12 Qyteti i Vjetër, pjesë thelbësore e trashëgimisë

7 minutat brenda kubit, që tronditën sistemin

Koha Javore Themelues: Kuvendi i Malit të Zi Gazetë javore për aktualitete, shkencë dhe kulturë, Numri i parë doli më 21 shkurt 2002.

Botues: Këshilli

Kombëtar i Shqiptarëve Redaktor Përgjegjës: Ali Salaj Gazeta redaktohet nga kolegjiumi:

Fahrudin Gjokaj (Redaktor Teknik & Sistem Inxhinjer) Ismet Kallaba (aktualitete, sport), Toni Ujkaj (kulturë) Vijoleta Berishaj (sekretare teknike) Adresa: Kral Nikolla 27a/4, Podgoricë 81000, Mali i Zi Telefon: 020/240-659 E-mail: kohajavore@t-com.me www.kohajavore.org

2

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

Përmbajtje

20

22 Gjurmë të identitetit tonë

Blerja e librit të vitit 1621 për Skënderbeun aktivizon shqiptarët

24

35 16 medalje dhe tre trofe

Një jetë në shërbim të dijes dhe çështjes kombëtare KOHA Javore KOHA Javore

KOHA Javore KOHA Javore

Podgoricë e enjte, 22 dhjetor 2016 Viti XV Numër 745 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte, 8 dhjetor 2016 Viti XV Numër 743 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte, 29 dhjetor 2016 Viti XV Numër 746 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte, 15 dhjetor 2016 Viti XV Numër 744 Çmimi 0,50

Pa ndonjë NDRYSHIM

pozitiv

Teatri - një dëshirë e munguar e ulqinakëve Qençe

APATIA politike

Shqiptarët në Mal të Zi gjatë vitit 2016

SHQIPTARËT E 1001 HALLEVE

Komedia e mjerimit

mjerimit Komedia e

Në udhëkryq

1 NSSI

6965-008

ëve ulqinaka re mungu ë e dëshir nhjëet trit-o Teaje Në udhëkryq

Shkodra, qyteti më joshës për krajanët krajanët joshës për qyteti më Shkodra,

ISSN 1800-5696

ISSN 1800-5696

1 NSSI

6965-008

e luftës viktimat që nderoi Manifestim

nuk jetohet ma

ISSN 1800-5696

ISSN 1800-5696

Manifestim që nderoi viktimat e luftës

Qëndrimi anticivilizues i një politikani

Lufta e Ftohtë duhet shmangur

Kadare meriton Nobelin!

ARKIVI: www.kohajavore.org

Qëndresa dhe flijimi për flamurin tonë kombëtar

ma uk Qençe n SHQIPTAR ËT E

1001 HALL EVE

avoreHA KJO avoreHA KJO Podgoricë e enjte,

8 dhjetor 2016

Viti XV Numër

743 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte,

15 dhjetor 2016

Viti

Çmimi 0,50 XV Numër 744

e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

3

Ngjarje Javore

Kryetari i KKSH-së, Faik Nika, dhe nënkryetari i Kuvendit të Malit të Zi, Genci Nimanbegu, u takuan në Prishtinë me kryetarin e Lëvizjes Vetëvendosje!, Albin Kurti

Gatishmëri për bashkëpunim të ngushtë në të ardhmen Prishtinë – Kryetari i Këshillit Kombëtar të Shqiptarëve në Malin e Zi, Faik Nika, dhe deputeti i koalicionit “Shqiptarët të vendosur”, Genci Nimanbegu, njëherazi nënkryetar i Kuvendit të Malit të Zi, janë takuar të premten me Albin Kurtin, kryetar i Lëvizjes Vetëvendosje! dhe kandidat për kryeministër të Republikës së Kosovës.

Takimi është zhvilluar në selinë e Lëvizjes Vetëvendosje! në Prishtinë dhe në të kanë marrë pjesë edhe nënkryetarja e kësaj force politike, Fatmire Mulhaxha - Kollçaku, anëtari i kryesisë Martin Berishaj dhe aktivist-

4

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

ja Valë Gjonbalaj.

Në deklaratën për shtyp të KKSHsë thuhet se Nika dhe Nimanbegu e uruan kryetarin Kurti për fitoren në zgjedhjet e fundit dhe shprehën dëshirën që qeveria e re e Republikës së Kosovës të formohet sa më parë.

Ata ndanë edhe shqetësimin e tyre në lidhje me shqiptarët në Mal të Zi, emigrimin në rritje, asimilimin dhe natalitetin e ulët, duke shprehur bindjen se qeveria e re e Kosovës do të ketë një vëmendje të shtuar për shqiptarët në Malin e Zi. Nga ana tjetër, kryetari i Lëvizjes

Vetëvendosje! i ka falënderuar për urimin e vizitën dhe i njoftoi me prioritetet e qeverisë së re të Kosovës.

Në lidhje me shqiptarët jashtë kufirit dhe ata në Mal të Zi, ai ka thënë se është e rëndësishme që ata të bashkohen, por që edhe më e rëndësishme është t’iu zgjerohet korniza e mundësive në ato vende ku ata jetojnë e këtu një rol më aktiv pa dyshim se duhet ta kenë Republika e Kosovës dhe ajo e Shqipërisë.

Në përfundim të takimit, u shpreh gatishmëri për bashkëpunim të ngushtë në të ardhmen.

(Kohapress)

Ngjarje Javore

Komuna e Ulqinit i shiti Qeverisë së Malit të Zi pronën me sipërfaqe rreth 8 000 metra katrorë në pjesën e Pyllit të Pishave

Grupi i qytetarëve paralajmërojnë protestë Ulqin – Nëpërmjet ankandit publik, Komuna e Ulqinit i ka shitur të mërkurën (4 dhejtor 2019) Qeverisë së Malit të Zi pronën me sipërfaqe rreth 8 000 metra katrorë, në Pyllin e Pishave, në bazë të marrëveshjes paraprake për zhbllokimin e llogarisë bankare dhe daljen nga kriza financiare për shkak të humbjes së procesit gjyqësor, të njohur si K1.

Qeveria e Malit të Zi, gjegjësisht Drejtoria për Pronë, si i vetmi ofertues në ankand, e ka blerë këtë pronë për 3.52 milionë euro.

Nga Komuna e Ulqinit kanë thënë

se pas shitjes së kësaj prone presin që shumë shpejt të zhbllokohet llogaria e tyre bankare dhe të fillojë funksionimi normal i saj.

Nga ana tjetër, shitja e pronës është kritikuar nga Iniciativa Qytetare dhe një pjesë e madhe e qytetarëve, të cilët kanë firmosur peticionin kundër shitjes dhe ndërtimit në këtë pronë, e cila ndodhet në një ndër pjesët më të bukura të Komunës së Ulqinit.

Ata kanë paralajmëruar organizimin e marshit të ri protestues për ditën e diel, me moton “Ta mbrojmë Pyllin e Pishave”.

Që prej 14 korrikut të këtij viti, llogaria bankare e Komunës së Ulqinit është bllokuar për shkak të zbatimit të vendimit gjyqësor në procesin gjyqësor “K1”, që Komuna e Ulqinit e humbi kundër firmës “Rekreaturs”, për shkak të prishjes së pushimores në Plazhin e Madh para 40 vitesh.

Në fillim të muajit nëntor, në seancën e jashtëzakonshme, Kuvendi i Komunës së Ulqinit miratoi vendimin për shitjen e tokës në pronësi të Komunës, në pjesën e Pyllit të Pishave.

(Kohapress)

e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

5

Vështrim & Opinion

Lëkundjet e tokës, shkaqet dhe pasojat (1)

Misteri i tërmeteve

Hajrudin S. Muja

Agimi i së të martës së 26 nëntorit 2019, na freskoi kujtimin e shumë ngjarjeve që tashmë jemi mësuar t’i shohim vetëm në televizion si të largëta. Nuk dua të shkruaj për viktimat që mori, për dëmet që shkaktoi dhe as për mobilizimin e të gjithë shqiptarëve të ndershëm për të ndihmuar, po aq sa edhe ata të pandershmit për të manipuluar. Ato janë aktuale dhe të përditshme në çdo gazetë e revistë, në rrjetet sociale, në radio e televizion, me shkrime e programe “të reja”, të cilat sjellin një të vërtetë apo një gënjeshtër!

Duke e trajtuar në një kuptim më të përgjithshëm, sipas Fjalorit të shqipes së sotme (Tiranë, 2002, f. 1342), “tërmeti” si nocion nënkupton lëkundjen e fuqishme të një pjese të kores së tokës që shkaktohet nga çlirimi i papritur i energjisë së grumbulluar. Në sipërfaqen e tokës, tërmeti shkakton krijimin e valëve sizmike e nganjëherë edhe krijimin e dallgëve detare “tsunami”.

Ato janë me origjinë natyrore, të cilat konsiderohen si lëkundje të fuqishme dhe përfshijnë sipërfaqe të mëdha të tokës. Çështja bëhet akoma më misterioze, kur e dimë se tërmeti shkaktohet nga thellësia e tokës në 70 kilometra, e në disa raste edhe më thellë.

Rreth 90% e të gjitha tërmeteve janë tërmete tektonike. Nga rreth 80 000 të tilla që shfaqen në vit, 10 janë shumë të fuqishme.

Veç këtyre janë të njohura edhe tërmetet “vithisure” të cilat ndodhin

6

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

“

Në të kuptuarit tonë modern këto besime mund të duken qesharake, por ato dikur ishin një mënyrë e të kuptuarit të fenomeneve të fuqisë natyrore që mund të ndikonin aq shumë në jetën e njerëzve të lashtë

kur shëmbet ndonjë shpellë ose objekte të ngjashme dhe përfshijnë rreth 3% të tërmeteve në botë, si dhe tërmetet “vullkanike” që shkaktohen nga erupsioni i aktiviteteve vullkanike dhe përbëjnë rreth 7% të tërmeteve.

Kuptimi modern shkencor i tyre dhe zhvillimi i njëkohshëm i teknikave inxhinierike për t’u marrë me rreziqet e tilla, evoluan kryesisht nga mesi i shekullit XIX, me një rritje të dukshme në çerekun e fundit të shekullit XX. Ato maten me instrumentin e quajtur “sizmometër”, të cilin e prodhojnë sizmologët, dhe pikërisht sipas “Shkallës së Rihterit” (sipas Charles f. Richter (1935)), që shkon një deri në dhjetë, ose “Shkallës së Merkalit” sipas Giuseppe Mercalli (1902), që shkon një deri në dymbëdhjetë shkallë. Ndërsa shkalla “Richter” është masë që më së shumti përdoret në Shtetet e Bahkuara të Amerikës, pjesa tjetër e botës përdorë shkallën “Mercali” (Tectonophysics, #166/1989). Masën më të ulët të Merkalit “1” e vërejnë vetëm sizmologët me intstrumentet e tyre, ndërsa masa më e lartë “12” shkakton shkatërrim të tërësishëm dhe ndryshim reliefi. Sizmologët thonë se magnituda mbi 10 ballësh është e pamundur! Magnituta prej 7 ballësh është njëqind herë më e fortë se magnituda prej 5 ballësh, të shprehur në formulimin matematikor 1075=102=100 (Science, #83/1936).

Me fjalë të tjera, çdo madhësi e njëpasnjëshme është 33 herë më e

madhe se e fundit, që do të thotë se një tërmet me madhësi 8.0 ballësh është 33 herë më i fortë se ajo prej 7.0 dhe një tërmet me madhësi 9.0 është 1 089 (33 x 33) herë më i fuqishëm se një 7.0.

Sizmologët thonë se për çdo vit në botë ndihen rreth 30 000 tërmete me magnitudë prej 2.5 deri në 5.4, duke shkaktuar dëme të vogla, 500 tërmete me magnitudë prej 5.5 deri në 6.0, duke dëmtuar konstruktin e ndërtesave, 100 tërmete me magnitudë prej 6.1 deri në 6.9, duke shkaktuar dëme më të mëdha në vendet e banuara dhe 20 tërmete me magnitudë prej 7.0 deri në 7.9, duke shkaktuar dëme të mëdha njerëzore e materiale (Bulletin of the Seismological Society of America, #25/1935). “Tërmet i Madh” konsiderohet ai me madhësi prej 8 ballësh, që sjell shkatërrim për civilizimin njerëzor brenda një zone me rreth 50 deri në 100 milje, sidomos në zonat urbane. Sizmologët japin krahasime të tërmeteve me një bombë atomike. Bie fjala, bomba atomike që shpërtheu në Hiroshima barazvlerësohet me 13 kilotonë dinamit ose me një tërmet (dridhje) me magnitudë prej 6.0 ballësh!

Teoritë materialiste, që mohojnë “Krijuesin”, shpesh kanë dhënë arsyetime iracionale, të cilat tashmë janë klasifikuar si të pavërteta dhe utopike. Shkenca vazhdimisht arrin të vërtetojë se gjithësia është një “embrion” gjenerues, që tejkalon çdo parashikim të inteligjencës njerëzore.

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Vështrim & Opinion

Tërmeti sipas besimit fetar dhe mitologjisë Nga konteksti religjioz, tërmetet mund të përcjellin urdhra dhe mesazhe të rrepta, si paralajmërime kozmike ose ndëshkime. Ato shpërfaqin fuqinë e jashtëzakonshme hyjnore dhe aftësinë për të kontrolluar veprat e njerëzve në shoqëri dhe për të ruajtur fuqinë mbi pasuesit. Me vetë faktin që toka po lëkundet, objektet po shkatërrohen, njerëzit brenda disa sekondave po mbesin të vdekur, është arsye e madhe për frikësim.

Pas tërmetit, mbretëron panik i thellë dhe një tmerr që depërton në palcë. Kjo gjendje, gjithsesi lë gjurmë vetëdijësuese si për jobesimtarin ashtu dhe për besimtarin.

Disa nga besimet e lashta pagane, për idhujt dhe hyjnitë si përgjegjëse për krijimin e tërmeteve, mbijetuan në mënyrë kronologjike deri në ditët e vona. Në besimet greke, njerëzit i zemëronin perënditë dhe ata pastaj e goditnin tokën me një tërbim të fuqishëm dhe i shkatërronin.

Sipas mendësisë së Aristotelit, erërat e forta dhe të egra bllokoheshin dhe mbaheshin në shpella nën tokë, prej nga pastaj shpërthenin dhe prodhonin tërmetet. Njerëzit e Mozambikut besonin se toka ishte një krijesë e gjallë me të njëjtat lloje problemesh që kishin edhe njerëzit, ndonjëherë sëmurej me ethe dhe të dridhura

që mund t’i ndienin edhe njerëzit në tokë.

Në Belgjikë besohej se kur një vend mbushej me mëkatarë, Zoti dërgonte një engjëll të zemëruar për të goditur tokën. Miamasit (Peru) besonin se toka tronditej sepse Zoti i tyre po shëtiste mbi të. Në mitologjinë e Filipineve, Panlinugun ishte Sundues i nëntokës dhe perëndia i tërmeteve, të tjerët besonin mitin e gjigandit “Bernardo Carpio”, i cili ishte bllokuar midis dy shkëmbinjve të mëdhenj në malet e Mountalban dhe kur ai përdorte fuqinë e tij të madhe për t’u liruar, shkaktonte dridhjet e tokës.

Në Amerikën Qendrore besohej që toka ishte katrore dhe secili kënd mbahej nga një “perëndi”, të cilët pastaj vendosnin të hiqnin qafe “njerëzit e tepërt”. Në Meksikë ishte djalli (El Diablo), ai që bënte çarje gjigande të tokës nga brenda, për të depërtuar dhe për të shkaktuar telashe në tokë. Tek aztekët e Luginës së Meksikës besohej se tërmetin e shkaktonte “Tepeyollotl”, një perëndi malore kur hidhej drejt diellit. Në Mozambik toka konsiderohej si “një krijesë e gjallë” dhe kur sëmurej me ethe e të dridhura “ndiejmë lëkundjen e saj”.

Në Japoninë e lashtë mendohej se tërmeti shkaktohej nga luajtja e bishtit të një peshku monstër i quajtur “Namazu”, që herë pas here rrudhej dhe kështu shkaktonte dridhje

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

të tokës. Duke jetuar në qendër të tokës, ai mund të përmbahej vetëm nga perëndia Kashima, që mbronte njerëzit nga tërmetet.

Në mitologjinë hinduse tokën e mbanin tetë elefantë dhe kur ndonjëri prej tyre lodhej dhe tundtte kokën, shkaktohej tërmeti. Një tjetër mitologji hinduse thoshte se shtatë gjarpërinj që ndanin detyrën për të ruajtur shtatë pjesët e parajsës, mbanin gjithashtu edhe tokën, kur njëri mbaronte radhën dhe një tjetër hynte në vendin e tij, njerëzit në tokë mund të ndjenin lëkundje.

Legjenda e mitologji të ngjashme gjejmë edhe në vendet e Afrikës. Në Afrikën Perëndimore, për shembull, toka konsiderohej një disk i sheshtë, i cili nga ana lindore qëndronte mbi një mal shumë të madh, kurse nga ana perëndimore mbi një gjigand, që rrinte vazhdimisht në përqafim me gruan e tij që mbante lart qiellin. Toka dridhej kur ai ndërpriste përqafimin ndaj saj! Në Afrikën Lindore besohej që bota qëndronte mbi bririn e një lope, nga pesha e rëndë nganjëherë ndjente dhembje në qafë dhe pastaj duke e hedhur mbi bririn tjetër, shkaktoheshin dridhje toke.

Në disa vende të tjera besohej se toka ishte vendosur mbi një ka dhe kur ajo shtazë mitologjike lëkund shpinën (ndoshta e hanin mizat), atëherë edhe lëmshi prej balte ndjente një dridhje dhe të gjithë njerëzit thonin: bie tërmet. Më vonë pastaj thanë se qendra e dheut ishte me lëng të zjarrtë dhe ai lëng mund të vlonte, të hidhej përpjetë e të trondiste botën bashkë me shtëpitë e njerëzit në të (Diturija, #4/1927). Të tilla legjenda tregohen edhe në mitologjinë kineze, ku bota qëndronte mbi një buall të madh i cili ishte mbi një breshkë që qëndronte përmbi një garpër (kobra) dhe lëvizja e cilësdo kafshë shkaktonte tërmete në tokë.

Një besim të ngjashëm e gjeti Nopça në malësitë e Shqipërisë, të cilët besonin se tërmetin e shkaktonte “kau që mbarte tokën dhe lëvizte njërin vesh” (Nopça:2012, f. 47).

Në të kuptuarit tonë modern këto besime mund të duken qesharake, por ato dikur ishin një mënyrë e të kuptuarit të fenomeneve të fuqisë natyrore që mund të ndikonin aq shumë në jetën e njerëzve të lashtë.

(vijon) e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

7

Vështrim & Opinion

Birn

Nobeli për Handken zinxhirin e mohimit Pjesë e mohimit të gjenocidit është një nga argumentet më të urryera – që Ushtria Boshnjake i shënjestroi vetë njerëzit e saj. Handke është ndër ata që kanë sugjeruar se ka ndodhur kjo gjë Edina Beqireviq Autori austriak Peter Handke mori zyrtarisht Çmimin Nobel për Letërsi. Çdo shpresë për ndonjë të papritur, që çmimi të revokohej, nuk u konkretizua.

Mund të rendis shumë arsye të ndryshme pse zgjedhja për të nderuar me një çmim të tillë këtë njeri është kaq e gabuar, por këto janë detajuar shumë nga autorë dhe gazetarë të shquar.

Peter Maass, një gazetar amerikan që mbuloi konfliktin boshnjak dhe më pas shkroi librin “Duaje fqinjin tënd: Një histori lufte”, ka qenë sidomos tepër këmbëngulës për të analizuar origjinën dhe mekanizmat e mohimit të gjenocidit të Handkes në shkrimin e tij për The Intercept, dhe duke përshkruar hipokrizinë dhe dashakeqësinë pas vendimit të Komitetit Nobel.

Për këtë jam mirënjohëse. Raportimi i Maassit për këtë temë, tepër i thellë dhe dinjitoz, më kujton raportimet nga gazetarët boshnjakë dhe të huaj gjatë viteve tragjike 1992-1995. Ky ishte raportim për të qenë krenar, dhe duke rrezikuar jetën e tyre, ishin gazetarët ata që konfirmuan agresionin dhe gjenocidin serb të Bosnjës në kohë reale, duke zbuluar disa herë aspektet e tij më të këqija për publikun global.

E tyrja ishte një detyrë tepër e rrezikshme dhe megjithatë Handke iu referua këtyre gazetarëve si një “turmë” dhe sugjeroi se ata i kishin trilluar historitë. Në të vërtetë, gazetarët

8

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

e huaj luajtën një rol vendimtar në përhapjen e të vërtetës për tmerret që po ndodhnin në Bosnje dhe Hercegovinë. Raportimi i tyre ishte kyç për gjenerimin e një vullneti politik që çoi në ndërhyrjen e NATO-s në vitin 1995 dhe për t’i dhënë fund luftës.

Si studiuese e gjenocidit mbi boshnjakët, kam qenë në dijeni prej kohësh për ligjërimin e mohimit të tij brenda akademisë perëndimore. Ky është këndvështrimi i një pakice, por një këndvështrim që ende shihet si “legjitim” në sytë e disa botuesve dhe organizatorësh konferencash. Kështu që, shpesh e kam gjetur veten të ulur në tavolinë përballë një mohuesi gjenocidi dhe gjithashtu kam marrë vlerësime “miqësore” prej tyre.

Për të qenë e qartë, pak nga këta njerëz kanë qenë mohues të ashpër si Handke dhe, mesa di unë, asnjë prej tyre nuk mori pjesë, e aq më pak të mbante një fjalim në funeralin e Sllobodan Millosheviqit, siç bëri Handke në 2006.

Diskursi i mohuesve që kam hasur ndër vite zakonisht është ngulitur në një lloj ekuilibri, se “asnjëra palë nuk është e pafajshme”, që “nëse të gjithë janë fajtorë, askush nuk mund të fajësohet më shumë se dikush tjetër”, se “nuk pranojmë të mbajmë anë” dhe se “ne duam të jemi objektivë”.

Por zakonisht, ndërsa diskutimet tona vazhdonin, shumë përpiqeshin të çonin para idenë se Millosheviqi, Radovan Karaxhiqi, Ratko Mlladiqi

dhe i gjithë establishmenti ushtarak dhe politik nuk ishin të motivuar nga një urrejtje ndaj myslimanëve boshnjakë apo ndaj kroatëve të Bosnjës, por nga dashuria e tyre për serbët dhe nga detyra e tyre për t’i mbrojtur ata. “Dhe gjenocidi kundër myslimanëve boshnjakë ishte vetëm një dëm kolateral në shprehjen e tyre të asaj dashurie?” mbaj mend që pyeta njërin prej tyre.

Cilido të jetë argumenti që japin këta mohues, ata të gjithë e përshkruajnë luftën e Bosnjës si një luftë civile, jo si një agresion serb dhe luftë kundër civilëve, dhe ata mohojnë ekzistencën e një plani për të vrarë dhe shpërngulur me forcë myslimanët boshnjakë dhe kroatët e Bosnjës nga territori i përcaktuar se i përkiste ekskluzivisht i serbëve.

Në përputhje me këtë, sipas arsyetimit të tyre, çdo krim që ndodhi në luftë ishte efekt anësor i një konflikti civil të pakontrolluar. Dhe natyrisht, si Handke, pothuajse të gjithë dënuan gjithashtu rolin e Perëndimit dhe

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Vështrim & Opinion

n: Një hallkë në t të gjenocidit bombardimin e NATO-s – ngjarja që i bëri serbët viktimat e vërteta, në sytë e mohuesve.

Pjesë e mohimit të gjenocidit është një nga argumentet më të urryera – që Ushtria Boshnjake i shënjestroi vetë njerëzit e saj. Handke është ndër ata që kanë sugjeruar se ka ndodhur kjo gjë.

Pikëpamje të tilla shfaqen edhe në shkrimet e akademikëve të famshëm perëndimorë. Në të vërtetë, pas përfundimit të një lufte, nis një luftë tjetër.

Një luftë mbi narrativen dominuese të konfliktit. Në këtë rast, një narrativë mohimi mbetet mjaft e spikatur në “tregun e ideve” që madje herë pas here ka informuar perspektivën retorike dhe historike të studiuesve të tjerë të gjenocidit.

U trondita së fundmi, për shembull, kur m’u kërkua të rishikoja dorëshkrimin e një kolegu të shquar, i cili pohonte rastësisht se myslimanët në Sarajevë ishin qëlluar nga “vetë lidershipi i tyre”.

Ka qenë një kohë kur këto lloj argumentesh më preknin dhe shqetësonin shumë. Me kalimin e kohës dhe ndërsa vendimet nga Gjykata e Kombeve të Bashkuara në Hagë akumuloheshin, shumë mohues të gjenocidit u bënë më pak të guximshëm dhe filluan të bënin argumente më të mprehta. Shumë nga ata madje pranuan se krimet e kryera nga Ushtria Serbe e Bosnjës në korrik 1995 kundër boshnjakëve nga Srebrenica ishin gjenocid.

Megjithatë, mohuesit kanë vazhduar ta vendosin gjenocidin e Srebrenicës brenda asaj që një autor i cituar gjerësisht e nënvizoi si një “fushatë të çrregullt spastrimi etnik” dhe jo një fushatë sistematike gjenocidi.

Kam arritur të kuptoj se shumë mohues nuk kanë përvojë me Bosnjën dhe Hercegovinën. Ata nuk kanë bërë hulumtime në terren apo të kenë ekzaminuar burime parësore dhe shumë prej tyre janë ndikuar nga

propaganda serbe ose islamofobia në përgjithësi.

Disa gjithashtu e lidhin Millosheviqin me ideologjinë e majtë, ose thjesht e radhisin veten me palën serbe në luftë sepse kundërshtojnë ndërhyrjet perëndimore. Prandaj kam mësuar se citimi i dëshmive të dëshmitarëve myslimanë të Bosnjës ose ofrimi i interpretimeve të mia për kontekste politike përkatëse të kohës së luftës është një qasje joefikase për të ndryshuar këndvështrimin e mohuesve të gjenocidit.

Për më tepër, e para është emocionalisht sfiduese për mua dhe e fundit ofron një platformë për debat që e bën lëmsh vetë debatin. Kështu që, në një pikë, fillova të armatosesha me dokumente të verifikuara nga Gjykata e Hagës, vërtetësia e të cilave nuk është kontestuar as nga avokatët e kriminelëve serbë të luftës. Me fjalë të tjera, dokumente të prodhuara nga vetë autorët e gjenocidit, siç janë transkriptimet e seancave parlamentare dhe të takimeve të nivelit të lartë, urdhrat ushtarake me shkrim dhe planet e detajuara ushtarake dhe politike.

Këto dokumente janë prova që gjenocidi kundër myslimanëve boshnjakë jo vetëm që u planifikua dhe u zbatua nën vëzhgimin e kujdesshëm të Millosheviqit, Karaxhiqit dhe Mlladiqit, por edhe me njohurinë dhe pjesëmarrjen e plotë të një rrethi më të gjerë politik, sektorit të sigurisë dhe aktorëve ushtarakë në bastionin serb të Palles s Bosnjës dhe në Beograd.

Sa herë që biseda nëpër tryeza të rrumbullakëta apo konferenca sillet rreth retorikës së “luftës civile të pakontrolluar” ose “vështirësive për të vërtetuar qëllimin gjenocidial” , unë nxjerr tufën time të dokumenteve për të cituar fjalët e autorëve të dënuar të gjenocidit, duke përdorur fjalët dhe bisedat e tyre për të bërë argumentin tim. Dhe kjo qasje zakonisht

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

funksionon.

Midis këtyre dokumenteve është edhe transkriptimi i seancës parlamentare të majit 1992 në të cilën Mlladiq tha qartë se qëllimet strategjike të serbëve nuk mund të viheshin në zbatim pa një gjenocid.

“Ne nuk kemi një sitë që të bëjmë të mundur të mbeten vetëm serbët apo që serbët të bien poshtë dhe të tjerët të mbeten”, tha ai, duke paralajmëruar se mënyra e vetme për të arritur këtë “do të ishte gjenocidi”.

Mlladiq vazhdoi më tej: “Nuk duhet të themi se do të shkatërrojmë Sarajevën. Ne nuk do të themi se do të shkatërrojmë shtyllat e furnizimit me energji elektrike apo se do të ndërpresim furnizimin me ujë. Jo, sepse kjo do të vinte në lëvizje Amerikën, por thjesht një ditë s’do të ketë ujë në të gjithë Sarajevën. Pse ndodhi kjo? Nuk e dimë. Duhet t’i tregojmë me zgjuarsi botës se ishin ata që qëlluan, që qëlluan linjën e furnizimit me energji elektrike dhe për këtë arsye energjia u ndërpre, se ata qëlluan kabinat e furnizimit me energji elektrike.

Kjo është diplomaci.”

Mohimi i gjenocidit nuk është më i mirë sesa “lajmi i rremë”. Por, ashtu si lajmet e rreme, edhe ai mund të kundërshtohet me fakte. Dhe në rastin e gjenocidit boshnjak, nuk ka vend më të mirë për të siguruar fakte sesa në arkivat e Gjykatës së Hagës. Është shqetësuese që anëtarët e Komitetit Nobel nuk i panë këto arkiva, duke u mbështetur në vend të kësaj në teorinë e komplotit. Por është e dobishme për kauzën e së vërtetës që neglizhenca dhe mungesa e tyre e gjykimit ka qenë në vëmendje të publikut.

Mund të jem optimiste, por nuk mund të mos ndiej se Çmimi Nobel për Handken mund të jetë një lajm i keq për mohuesit e gjenocidit.

Në fakt, drita që tani shkëlqen mbi Nobelin e Handkes ka potencialin të largojë hijen që mbulon të vërtetën. e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

9

Vështrim & Opinion

Rikthimi i Adi Krastës

7 minutat brenda kubit, që tronditën sistemin

“

Nga një kub pak metra katrorë, i një televizioni të thjeshtë, nga Prishtina, në 7 minuta, i vetëm përballë makinerisë së shfrenuar të PR-it të regjimit, të shfaqjes 24-orëshe në ekranin e televizionit personal të liderit, që përdor çdo teknikë marketingu në “studiot” e veta gjigjande nga Shqipëria në Itali, në programin më të ndjekur atje, nga RAI në Turqi, mes liderësh e sheikësh të një prej konferencave më të pasura në botë, shoqëruar nga sponsorë që qarkullojnë miliarda... Dhe Adi Krasta fiton një betejë, që as nuk e ka menduar e kërkuar

Sonila Meço

Adi Krasta u rikthye në media siç ai di, fuqishëm. Që mbrëmë, me shfaqjen e tij në Prishtinë, monologu hyrës është shpërndarë në një trajtë virale duke thyer çdo rekord shqiptar publikimi e rishpërndarjeje.

Pa sponsor, pa makineri PR-i, pa salltanete studiosh gjigande, pa infrastrukture të sofistikuar mediatike,

10

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

pa teknika të përsosura marketingu.

Nga një kub pak metra katrorë, i një televizioni të thjeshtë, nga Prishtina, në 7 minuta, i vetëm përballë makinerisë së shfrenuar të PR-it të regjimit, të shfaqjes 24-orëshe në ekranin e televizionit personal të liderit, që përdor çdo teknikë marketingu në “studiot” e veta gjigjande nga Shqipëria në Itali, në programin më të ndjekur atje, nga RAI në Turqi, mes liderësh e sheikësh të një prej konferencave më të pasura në botë, shoqëruar nga sponsorë që qarkullojnë miliarda... Dhe Adi Krasta fiton një betejë, që as nuk e ka menduar e kërkuar. Përkundrazi, ia kanë

shpallur që në vitin 2014. Ndërsa ai ka bërë gazetarin, qytetarin e angazhuar, një mega industri politike e mediatike e ka parë si “armik”.

Por Adi nuk ka fituar vetëm betejën e njeriut që në 7 minuta ka bërë media, portale, analistë, njerëz të thjeshtë t’u hyjnë analizave, të bëjnë editoriale, të bëjnë mea culpa, t’u ngjallen neurone, të marrin lupa gjigande për ta këqyrur deri në germë, për ta sulmuar… Adi ka fituar edhe një rekord me veten. Sepse nuk është hera e parë që i vetëm del përballë publikut për të diskredituar një regjim.

Para 7 vitesh, iu desh një Pallat Kongresesh, disa të ftuar klasi dhe një

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Vështrim & Opinion

infrastrukturë e angazhuar mediatike. Dhe bëri zhurmë, tronditi mentalitetin dhe elitat. Por jo sa mbrëmë ku në 7 minuta, i vetëm, në një studio minimaliste, ku asnjë prezantues i përmasës së Adit nuk do ndihej komod për një shfaqje të madhe, do shkundte më shumë se herën e parë mendjet, frikërat, bindjet, alibitë dhe broçkullat e sistemit.

Sado lupa t’i vendosen sot, sado të perceptohet si betejë kokë më kokë e një lideri jo demokratik me një udhëheqës shpirtëror, mos harroni: Adi nuk ka kërkuar e nuk kërkon vota, nuk është në fushatë, nuk ka futur duart në xhepat e shqiptarëve e nuk

“

Adi nuk ka fituar vetëm betejën e njeriut që në 7 minuta ka bërë media, portale, analistë, njerëz të thjeshtë t’u hyjnë analizave, të bëjnë editoriale, të bëjnë mea culpa, t’u ngjallen neurone, të marrin lupa gjigande për ta këqyrur deri në germë, për ta sulmuar… Adi ka fituar edhe një rekord me veten. Sepse nuk është hera e parë që i vetëm del përballë publikut për të diskredituar një regjim

po lyp vëmendje me çdo kusht. Ndaj llogari i jep vetëm familjes së tij.

Tjetërkujt i duhet vënë lupa me kërkesë llogarie për çdo hap që hedh e çdo fjalë që thotë.

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Sot në historinë e shkurtër të medias shqiptare u shkrua një ndër paragrafët më domethënës të saj: 7 minutat që shpartalluan rrjetin dhe sistemin nga një kub. e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

11

Vështrim & Opinion

Trashëgimia historike dhe kulturore e Ulqinit (3)

Qyteti i Vjetër, pjesë thelbësore e trashëgimisë Cafo Boga

(vijon nga numri i kaluar) Pas rënies së Zetës në vitin 1405, Ulqini ra në duart e venedikasve, të cilët e sunduan qytetin për 150 vite, me përjashtim të një periudhe të shkurtër kohe gjatë viteve 1413–1421, kur u çlirua dhe qëndroi nën qeverisjen e Balshës III. Në vitin 1423, venedikasit e vendosën Ulqinin nën “protektoratin” e tyre.

Megjithë sigurinë e ofruar Ulqinit për t’u shërbyer interesave të tyre, qyteti mbeti relativisht i varfër. Ndoshta ishte për shkak të mbrojtjes venedikase që Ulqini qe një nga qytetet e fundit që ra në duart e Perandorisë Otomane (1571). Por pasi ra, ai qëndroi pjesë e kësaj perandorie derisa ajo ia dorëzoi Malit të Zi në vitin 1881, duke iu bindur Traktatit të Berlinit.

Pushtuesit otomanë menjëherë filluan të zhvillojnë qytetin për t’ia përshtatur synimeve të tyre strategjike. Nën sundimin e tyre, Ulqin fitoi një imazh oriental me ndërtimin e xhamive, banjove turke, çezmave të ujit të pijshëm, kullave të vrojtimit dhe shumë strukturave të tjera.

Qyteti filloi të zhvillojë përsëri traditat e tij të vjetra dhe të pasura tregtare e detare.

Ulqini arriti një kulm të ri zhvillimi

12

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

gjatë shekujve XVII–XIX kur, sipas gjeografit, botanistit dhe këshilltarit politik italian, Antonio Baldacci, shkëlqente në biznesin e tregtisë detare, me një flotë që numëronte 500 mjete lundrimi. Varkat e tij më të vogla dhe më të shpejta bridhnin ndërmjet porteve dhe qendrave të tregtisë në brigjet adriatike dhe mesdhetare. Për shkak se Ulqini ishte si një republikë e vogël, zhvillimi i tregtisë detare rizgjoi një tjetër zakon të vjetër: e ktheu Ulqinin në një strofkë piratësh, deri kur Mehmet Bushati u bë Vezir i Madh i Shkodrës dhe i dha fund madhërisht.

Ka një legjendë shumë interesante: ndonëse një numër dokumentesh konfirmojnë vërtetësinë e historisë, ajo vazhdon të shihet thjesht si legjendë. Sipas saj, piratë nga Ulqini rrëmbyen shkrimtarin e famshëm spanjoll Miguel de Cervantes, i cili po udhëtonte drejt Spanjës, pas një lufte në Levant. E sollën në Kala dhe e mbajtën aty si rob për pesë vjet, ose më pak nëse i heq kohën që mund të ketë kaluar në Stamboll apo në Algjer. Besohet se kur ishte në Ulqin, ai ra në dashuri me një vajzë të re nga Kalaja, e cila u rishfaq pastaj si heroina e romanit të tij “Don Kishoti”: Dulqinja (Dolcigno—Dulcinea).

Aneksimi i Ulqinit në Principatën e Malit të Zi ishte një goditje e rëndë për qytetarët e tij. Më shumë se 500 familje braktisën qytetin dhe bizneset u shkatërruan. Shkretimi preku edhe bizneset e detarisë dhe ndërtimit të anijeve, të cilat dalëngadalë u shuan e u harruan. Ndonëse Princi Nikolla i Malit të Zi u përpoq të

asimilonte popullatën, duke sjellë njerëz nga rajone të tjera, kjo përpjekje kryesisht dështoi sepse Ulqini dhe zonat përreth ishin dhe ende mbetën të mbizotëruara nga popullata autoktone që flet gjuhën shqipe.

Mali i Zi pushoi së ekzistuari si një vend i pavarur në vitin 1918, kur humbi pavarësinë dhe u bë një nga provincat e Mbretërisë së re të Jugosllavisë. Ulqini mbeti pjesë e provincës.

Pas Luftës së Dytë Botërore, më 1945, Mali i Zi u bë një nga gjashtë republikat në kuadër të Federatës Jugosllave, nën regjimin komunist të Titos. Kufijtë mbetën thelbësisht të pandryshuar deri në shpërbërjen e Federatës Jugosllave, që filloi në vitin 1991. Mali i Zi ishte republika e fundit që u shkëput, kur në vitin 2006, qytetarët e tij votuan për pavarësi dhe me këtë, një vend i ri, Republika e Malit të Zi, u shfaq dhe u bë anëtar i Kombeve të Bashkuara brenda të njëjtit vit.

Qyteti i Vjetër (Kalaja)

Qyteti i Vjetër (Kalaja) përfaqëson pjesën thelbësore të trashëgimisë historike dhe kulturore të Ulqinit. Një udhëtim i shkurtër mund të fillojë në hyrjen veriore nga porta e Revelinit; në sheshin e sipërm është kisha-xhami dhe tani muzeu, ku mbahen ar-

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Vështrim & Opinion

Aneksimi i Ulqinit në Principatën e Malit të Zi ishte një goditje e rëndë për qytetarët e tij. Më shumë se 500 familje braktisën qytetin dhe bizneset u shkatërruan. Shkretimi preku edhe bizneset e detarisë dhe ndërtimit të anijeve, të cilat dalëngadalë u shuan e u harruan tefaktet më interesante. Kjo kishë është quajtur fillimisht Kisha e Shën Mrisë dhe besohet se është ndërtuar në vitin 1510. Kisha u konvertua në xhami në vitin 1693, kur iu shtua një minare, e ndërtuar me gurë të gdhendur. Ndërtesa shërbeu si xhami deri në vitin 1878. Tani shërben si muze që ekspozon zbulime të ndryshme arkeologjike. Objekte që tërheqin menjëherë vëmendjen janë një piedestal me mbishkrim në greqisht i perëndeshës Artemis, një portret i lashtë me imazhin e perëndeshës Athina me helmetë, si dhe një numër sëpatash të Epokës së Bronzit, të tipit Skutari-Dalmatian, të zbuluara në Katërkollë dhe në rajonet më të hershme të Liqenit Zogaj. Në koleksionin e ekspozuar ndodhen edhe fragmente guri, kapitale jonike, fragmente të një kishe të shekullit të nëntë dhe artikuj nga Perandoria Otomane.

Menjëherë mbrapa muzeut është Kulla e Balshajve, tashmë e përdorur si galeri. Ky monument mesjetar pasqyron historinë e familjes Balsha, e cila sundoi Zetën (Doklean), bashkë me Ulqinin dhe qytete të tjera bregdetare. Pas pushtimit të Zetës nga otomanët, ata e rinovuan kullën, duke i shtuar karakteristika të tyre, që kanë mbijetuar deri më sot.

Kulla tregon edhe historinë jo shumë të njohur të një njeriu interesant, mistikut dhe mesias të vetëshpallur hebre, Shabatai Zevi.

Shabatai Zevi (1626–1676) u lind në Smyrna (Izmiri i sotëm) të Turqisë. Në moshë të re, iu përvesh studimit të Kabalës, përmbledhjes me ndikim të madh te hebrenjtë të shkrimeve mistike. Periudhat e tij të zgjatura të ekstazës dhe personaliteti i tij i fortë tërhoqi shumë dishepuj;

kështu, që në moshën 22-vjeçare, ai e shpalli veten Mesia. Kjo u quajt si një dhunim i ligjeve fetare hebraike.

Për më tepër, masat e tij kërcënuan autoritetin rabinik dhe për këtë arsye u dëbua nga Smyrna nga Rabinati i shqetësuar. Që aty, ai shkoi në Selanik (që ishte një qendër e vjetër kabaliste) e më pas u end nëpër Greqi, Trakë, Palestinë dhe Egjipt.

Autoritetet otomane e toleruan derisa mësimet e tij u bënë të rrezikshme - edhe për vetë perandorinë - kështu që një ditë, më 1666, derisa po përpiqej të kthehej në Kostandinopojë, u kap dhe u burgos. Shabatai u konvertua në islam, me sa duket, për t’i shpëtuar ekzekutimit, mirëpo ndjekësit e tij e intepretuan ndryshe këtë veprim. E vërteta është që kjo i pëlqeu sulltanit, i cili i dha emrin Mehmed Effendi, dhe e emëroi si portierin e tij personal dhe i dha një rrogë shumë bujare. Mirëpo shumica e dishepujve të tij besimtarë u zhgënjyen shumë nga kjo apostazi.

Me kohë, Shabatai e humbi simpatinë e sulltanit që vendosi ta dëbonte në qytetin më të skajshëm të perandorisë - Ulqin, ku jetoi deri në fund të jetës. Megjithëse u konvertua në islam, duket se në shpirt mbeti gjithnjë hebre, siç dëshmohet edhe nga altari i gdhendur në gur, me Yllin e Davidit mbi të. Vdiq në vitin 1676 dhe varrin e ka në Ulqin.

Përpara kullës shtrihet një shesh i vogël me një numër kthinash, me harqe në hyrje, që njihet si sheshi i skllevërve. Ka shumë të ngjarë që sheshi ka shërbyer si treg ku, në ndonjë rast, skllevër të kapur nga piratët do të jenë nxjerrë në shitje.

Ndonëse është e mundur që Ulqini të jetë përzier vërtet në tregti skllevërish, nuk ka fakte historike që ta provojnë një gjë të tillë, madje as që skllevërit të jenë përdorur ndonjëherë në qytet. Në fakt, rreth dhjetë familje zezakësh, paraardhësit e të cilëve nuk dihet pse u vendosën aty nga Afrika, kanë jetuar gjatë gjithë kohës në Ulqin si qytetarë të lirë dhe shumë të respektuar.

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Që aty, dy rrugica me kalldrëm, me kah nga veriu dhe jugu, të çojnë te platforma e fortesës. Pikërisht përpara hyrjes jugore është themeli i Kishës së Shën Mërisë, nga shekulli i 12-të, që më vonë është riemërtuar Kisha e Shën Markut. Dokumentet historike flasin edhe për Kishën e Shën Dedës (St. Dominick). Thuhet se të dyja këto kisha ishin ilustruar nga afreskë të bukur të mjeshtrit të famshëm bizantin të pikturës, Shën Lukë Evangjelistit.

Jo larg nga kjo kishë, ndodhet cisterna e madhe e qytetit, e ndërtuar nga venedikasit. Kulla e Balshajve është pak metra më tej, ndërsa pak më në veri ndodhet Pallati Venezia.

Gjatë pushtimit venecian të Ulqinit, pallati ka shërbyer si rezidencë e guvernatorit venedikas. Sot, ai shërben si hotel boutique. Vetëm disa qindra hapa pas Kullës së Balshajve është depoja turke e barutit nga shekulli i 18-të.

Shumë pjesë të Kalasë ofrojnë pamje spektakolare të qytetit përreth mureve dhe detit, në dukje të pafund, që ka qenë gjithmonë jetik për Ulqinin. Duke ndjekur këtë udhëtim, mbërrihet në portën e jugut dhe poshtë shkallëve të thepisura e gjarpëruese, që kalojnë një skelë të vogël detare dhe fillimin e një pjese të qytetit, të thirrur Rana (rëra), për shkak të afërsisë me Plazhin e Vogël (në gjuhën malazeze: Mala Plazha).

Përreth harkut në të majtë, ku dikur ndodhej kantieri i ndërtimit të anijeve, gjendet Tyrbja e Fanit. Ky mauzole është ndërtuar për dy vëllezër, që lanë jetën duke mbrojtur qytetin kundër venedikasve. Sipas legjendës, atyre ua prenë kokat në luftim e sipër në bordin e një anijeje, e megjithatë ia dolën të vijnë në breg të detit me kokat në duar, ku u rrëzuan dhe vdiqën. Dhe pikërisht aty edhe u varrosën.

Ka edhe disa tyrbe apo mauzole në Ulqin, nga shekulli i 18-të, si ajo e Murat Dedejt, e Pultit dhe e Resulbegut.

(vijon) e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

13

Kulturë

Edith Durhami përkrahëse e kauzës shqiptare (Në 75-vjetorin e vdekjes)

Dr.Nail Draga

Nga plejada e atyre personaliteteve që vizituan shqiptarët dhe Shqipërinë nuk ka dilemë së vend nderi zë anglezja zonja Edith Durhami (1863-1944). Ajo ishte një udhëtare, artiste, publiciste, shkrimtare dhe një antropologe e njohur në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX. Edith Durhami ishte më e madhja nga 8 fëmijët. Babai i saj Arthur Eduard Durham ishte një kirurg i njohur në Londër. Edukimin e mori në mënyrë private dhe nga mosha e re shfaqi talent

Pamje nga Ulqini punuar nga Edith Durham(1908)

14

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

në art, duke i bërë të mundur pjesëmarrjen në Akademinë Mbretërore të Arteve. Por, jeta e saj kishte sfida të mëdha , sepse pas vdekjes së babait asaj iu desh të kujdesej vite me radhë për nënën e sëmurë. E këshilluar nga mjekët, në moshën 37 vjeçare ajo ndërmori një pushim jashtë vendit për t’u qetësuar e relaksuar. Nga Triesta me një anije të Llojdit austriak gjatë Adriatikut udhëtoi për në Kotorr, duke u sistemuar përfundimisht në Cetinë të Malit të Zi, në gusht të vitit 1900. “Ishte pikërisht ky udhëtim, shkruan më vonë Durham ”kur zura për herë të parë një fill të lëmshit ballkanik, pa kuptuar se sa thellë do të ngatërrohesha më vonë dhe, aq më pak, se si ky lëmsh do të mplekste më në fund të gjithë botën”.

Pas qëndrimit disamujor këtu, ajo në vitin 1901 viziton për herë të parë Shqipërinë, dhe shkruan se “ u mahnita nga energjia dhe origjinaliteti i popullit shqiptar”. Këtu u vendos në qytetin e Shkodrës, ku më pas do të shkruante se “Shkodra më bëri për vete.

Kish ngjyrë, jetë, art. Banorët ishin miqësorë dhe të aftë dhe nuk e kalonin kohën duke pirë raki apo duke u sorollatur poshtë e përpjetë rrugëve, si në Cetinë. Kishte mbi vete diçka të njerëzishme”.

Këtu u vendos në shtëpinë e Mark Shantojës i cili më pas u bë shoqëruesi i saj në udhëtimet në viset e Veriut shqiptar. Gjatë këtyre udhëtimeve ajo mblodhi dhe shënoi ngjarjet dhe historitë dhe fotografoi nga afër pothuaj çdo aspekt të jetës në fshatrat malore, duke grumbulluar

një arkiv të pasur nga trashëgimia kulturore shqiptare.

Pas Luftës së Parë Botërore ajo u kthye në Londër, ndërsa në vitin 1918 u bë sekretarja e Shoqatës Angli-Shqipëri, themeluar më parë nga Aubrey Herbert në Londër, e cila mbronte të drejtat e shqiptarëve. Përpjekjet e saja më pas ishin në atë që Shqipëria të njihej nga Lidhja e Kombeve në vitin 1920. Si mike e dëshmuar e shqiptarëve deri në vdekje i qëndroi besnike kauzës shqiptare. Kur Shqipëria u pushtua nga fashistet italianë në vitin 1939, edhe pse ishte 76 vjeçare, ajo doli në rrugët e Londrës duke mbajtur në duar pankartën ku shkruhej: “Larg duart nga Shqipëria”. Vdiq në Londër në moshën 81 vjeçare, më 15 nëntor 1944.

Në saje të shkrimeve publicistike dhe botimeve të veçanta ajo mori një famë të madhe. Gjatë punës së vet prej një çerek shekulli, ajo lexuesit anglez i pat dhuruar këto vepra: “Nëpër tokat e serbëve” (1904). “Brenga e Ballkanit” (1905), “Shqipëria e Epërme” (1909), “Lufta për Shkodrën” (1914), “Njëzet vjet ngatërresa ballkanike” (1920) dhe “Për fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve” (1928) etj.

Nga opusi i saj botues gjashtë libra trajtojnë pothuaj tërësisht çështjen shqiptare. Madje botimet e saja edhe sot e kësaj dite janë një udhërrë fyes i mirë i kulturës dhe trashëgimisë kulturore të malësorëve, në veçanti të Shqipërisë Veriore në përgjithësi.

Ndonëse ajo u paraqit rastësisht në këtë regjion, ajo çështjeve ballkanike në përgjithësi, e atyre shqiptare në veçanti, iu qas me një pasion e objektivitet të rrallë, duke dhënë përfundime të qëndrueshme shkencore.

Kulturë

Edith Durham 1863-1944

Duke lexuar veprat e Durhamit shqiptarët dhe të huajt do të mësojnë shumë të vërteta nga historia e tyre, më shumë të dhëna për kombin, për trashëgiminë kulturore, për qëndrimet e sjelljet e fqinjëve dhe Fuqive të Mëdha në fillim të shek. XX. Si të tilla, ato janë referenca të domosdoshme për studiuesit e profileve të ndryshme shkencore.

Pasi në mënyrë të përafërt u njoh me popullin tonë, ajo u bë jo vetëm dashamire e shpirtit dhe e kulturës së tij, jo vetëm një përshkruese dhe studiuese e traditave dhe e ngjarjeve të tij, jo vetëm një zëdhënëse e të drejtave legjitime të popullit shqiptar, por edhe pjesëmarrëse e drejtpërdrejtë e ngjarjeve si kroniste besnike e tyre, me një fjalë u bë një luftëtare e denjë e çështjes shqiptare.

Me qëllime të caktuara për të nënvlerësuar krijimtarinë e saj disa pseudoshkencëtarë e quajnë atë si shqiptarofile e me epitete të tjera nga i vetmi mëkat që “kishte” sepse ushqente simpati e ndjenja të sinqerta ndaj popullit shqiptar, duke u vënë në mbrojtje të së vërtetës dhe të kauzës shqiptare.

Ajo vërtet ishte pro-shqiptare, por nuk ishte armiqësore ndaj popujve serb e malazez, por ishte kundër politikës së tyre pushtuese ndaj trojeve shqiptare.

Sa ishte gjallë, epiteteve të tilla kurrë nuk iu përgjigj, përkundrazi, miqësinë me popullin shqiptar e konsideronte një fat të madh, që e bënte krenare dhe të lumtur. Rrallë mund të gjenden raste analoge të një përkushtimi të tillë ndaj fateve të një populli mik.

Edith Durhami ishte parimore e mbi të gjitha guximtare. Ajo nuk kishte paragjykime ndaj popujve të tjerë ballkanikë, por i gjykonte çështjet me drejtësi. Por,

duke qëndruar dhe hulumtuar në regjionin e Ballkanit i cili popullohej nga sllavët dhe shqiptarët, ajo arriti të kuptonte shumë mirë intrigat, prapaskenat dhe veprimet djallëzore të serbëve dhe malazezëve ndaj shqiptarëve.

Pikërisht duke qenë dëshmitare okulare e skenave kriminale, edhe pse ishte dekoruar nga knjazi i Malit të Zi Nikolla në vitin 1907, duke parë veprimet dhe krimet e ushtrisë së tij ndaj shqiptarëve në vitet 1912/13 dhe luftërat e tyre pushtuese në viset shqiptare, pati guximin për t’ia kthyer dekoratën. Ishte ky një guxim i rrallë dhe veprim dinjitoz i një personaliteti me karakter që duhet t’ia kenë pasur zili të tjerët, në atë kohë por edhe më vonë.

Duke parë angazhimin dhe kontributin e saj në shërbim të çështjes kombëtare shqiptare, Mit’hat Frashëri, që në vitin 1914 në gazetën “Liri e Shqipërisë” shkruante: “Miss Durhamit, shkrimtares angleze, duhet t’i shprehim mirënjohjen më të madhe dhe t’i blejmë një penë të florinjtë për të mirat që ka bërë ndaj Shqipërisë”.

Angazhimi i saj personal ndaj çështjes shqiptare është vlerësuar nga Mbreti i Shqiptarëve ZOGU I i cili e ka dekoruar me Urdhrin e Skënderbeut, me dekretin e datës 28. 12. 1928, që është publikuar në Fletoren zyrtare nr.

1 të datës 9 janar 1929.

Pas rënies së diktaturës dhe miratimit të pluralizmit në Shqipëri nga viti 1992 e më pas, në Shqipëri kanë filluar të botohen veprat e Edit Durhamit, të plota pa censurë, jo si në kohën e diktaturës. Duhet cekur me ketë rast punën plot pasion e profesionalizëm të Shtëpive botuese si ARGETA –LMG, Camaj-Pipaj, Arbëria, Dituria etj. në botimin e veprave të Durhamit të plota të përkthyera në shqip.

Veprimtaria e saj hulumtuese e botuese ka qenë nxitje nga autoritete të ndryshme shkencore e kulturore, ku i janë kushtuar artikuj, studime e botime të veçanta. Në gamën e këtyre botimeve bën pjesë edhe Medina Çoba me monografinë Mary Edith Durham dhe shqiptarët (2014), si dhe Marcus Tanner, Mbretëresha e Malësisë-Edith Durham dhe Ballkani, Prishtinë, 2017.

Duke analizuar jetën dhe veprimtarinë e zonjës Durham, del qartë se ajo ishte grua e fortë, me kurajë, energjike, e dhënë pas aventurës, të shkruarit dhe pikturës. Pra, ishte një grua ndryshe nga të tjerat. Në vend të jetës së qetë

dhe angazhimeve artistike ajo zgjodhi të kundërtën, sepse jeta e saj nga koha kur la Anglinë, mori tjetër kthesë. Për 20 vite ajo udhëtoi në Ballkan. Punoi duke mbledhur material, duke shkruar e pikturuar. Mblodhi foklorin dhe trashëgiminë kulturore të zonave ku qëndroi. Ajo iu përkushtua tërësisht çështjes shqiptare. Kudo ku qëndroi në viset shqiptare, u mirëprit nga malësorët shqiptarë duke mos pasur asnjë keqtrajtim edhe pse ishte një femër e vetme, andaj me të drejtë e quajtën me titullin honorifik “Mbretëresha e Malësorëve”.

Në ditët e sotme, dokumentet e saj mbahen në Muzeun e njerëzimit (Museum of Mankind) dhe Instituti Mbretëror Antropolgjik (The Royal Anthropological Institute) në Londër, ndërsa koleksioni me bizhuteri të grumbulluara në Ballkan ndodhen në Muzeumin e Oksfordit dhe atë të Halifaksit. Po ashtu edhe Muzeu Banfield ka një mostër reprezentative rreth jetës dhe veprimtarisë së saj.

Në nderim të emrit të saj në Shqipëri, përkatësisht në Tiranë, Shkodër e Koplik, emrin e saj e mbajnë rrugë, shkolla dhe një subjekt kulturor. Por, për mbështetjen që i ka dhënë popullit shqiptar, jam i mendimit se ajo meriton që në Shkodër t’i vendoset jo busti, por një shtatore monumentale. Mbetet në nderin e bashkisë së këtij qyteti që të marrin një nismë të tillë, sepse duke nderuar zonjën Durham nderojmë vetveten.

Pasi ajo ishte e pranishme edhe në Ulqin, ku në shkrimet e saj disa herë e ka trajtuar edhe Ulqinin, madje ka pikturuar edhe një rrugë në këtë qytet në drejtim të Ranës e Kalasë, ka qenë motiv i mjaftueshëm që një rrugë të emërtohet me emrin e saj, propozim që është miratuar nga Kuvendi i Komunës së Ulqinit më 20.7 2015. Ishte ky një kontribut modest i yni, për të nderuar jetën dhe veprimtarinë e saj, siç veprohet kudo në mjediset e qytetëruara.

Dhe në fund, më rastin e 75-vjetorit të vdekjes së saj ky shkrim kushtuar zonjës Edith Durham le të jetë një homazh për këtë antropologe të shquar, sepse ajo meriton të nderohet dhe përkujtohet në çdo kohë, me e pa shkas, sepse vepra e saj shumëdimensionale dëshmon përkushtimin jetësor ndaj kauzës kombëtare shqiptare dhe si e tillë meriton plotësisht mirënjohjen e të gjithë shqiptarëve. e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

15

Kulturë

Poezia e Gjergj Gjokajt si dëshmi e poetikës autoktone

Vëllimi poetik: “Ma (vazhdon nga numri i kaluar) Poezitë e Gjokajt, në këtë arsyetim janë plot kode, që nuk s’postojnë vëmendjen e lexuesit, përkundrazi e çuditshmja shkon drejt racionales. Kodi kryesor i domethënieve të tij është e FOLEJA, që vjen si kumt i vendlindjes, si klithmë e autorit kundër të gjithë atyre që shkaktuan padrejtësi të mëdha popullit dhe vendit të tij.

Imazhin e këtij kumti, ai e ndërton përmes figurave stilistike, ku vepron kthimi në fjalë i një koncepti të përpunuar dhe të shndërruar në mënyrë fantastike. Gjithmonë imazhet kanë formuar një lloj gjuhe të pajisur me shenja, që marrin kuptime të veçanta.

Gjuha e imazheve te poezia “Leqe që pjellin bolla”, është e përcaktuar me shenja që marrin vlera simbolike, në raport me kuptimin që i japim asaj që vëzhgojmë, në lidhje me vlerën praktike të qëllimeve të komunikimit poetik. Gjuha e imazheve në këtë poezi është shumë përjetuese e evokuese. Komunikimi vizual i vendlindjes së braktisur, të zhytur në llumin e mohimit, nën zgjedhë, që shemb shtëpinë e vet, luan rol kyç dhe zgjon përfytyrime të gjalla.

1. Imazhi i parë i shembjes së folesë: kush si peshkun në zall na la e shkoi – vjen përmes krahasimit, si fat i degdisun i një kombi që e lënë në mes të pamundësive për të jetuar i lirë në vendin e tij.

2. Imazhi i dytë: kush gjakun na e helmatosi – prishja e njeriut të vendlindjes së tij.

3. Imazhi i tretë: kurrkund ndonjë plis / s’u gjet të çlirojë qafë e vëllait tim – bjerrja e ndërgjegjes, përballë të djeshmes heroike.

4. Imazhi i katërt: në çerdhe dejkën e lypa në pranverë / ta përshëndes, ta pyes për njerëz dhe dhera/ si ne në mos janë, e ajo me cicërrimë të pre-

16

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

rë / në shenjë urrejtjeje, një gaglicë, porsa duel te dera, / e lëshoi, e në fluturim për në hapësirë / më dha të kuptoj ma shembët folenë / ndërtuar e kam me gjak / edhe mëmëdhenë Tuaj e shprishët, ju është ligur ora. – fjalët kode: dejka, pranverë, gaglicë lëshoi, fluturim, hapësirë, shembët, folenë, gjak, mëmëdhenë, shprishët, ligur, ora, ndërtojnë imazhin e revoltës kundër vetë bashkatdhetarëve të vet

të sotëm që kanë humbur fuqinë për të mbrojtur atë që trashëguan.

5. Imazhi i fundit: llomin tuaj stuhia / me gjithë shtrëngatat, ka për t’i përfshirë / përsëri do mejtohem në shtegtime të mia / në Dri e në Vjosë të pi ujë të dlirë – shpresa për një të nesërme më të dëlirë.

Studiuesi Berishaj thekson se: Teksti letrar është konceptuar si një entitet i ndërtuar në dy akse: në aksin

Kulturë

a shembët folenë”

paradigmatik (të seleksionimit) dhe aksin sintagmatike ( të kombinimit) . Çdo vepër artistike është një shenjë autonome, e cila përbehet nga: 1.

“Vepra - objekt”, e cila funksionon si një simbol shqisor, 2. “Objekti estetik”, i cili është i vendosur në ndërgjegjen kolektive dhe funksionon si “domethënie”. “Relacioni me objektin e shënuar”, i cili nuk është i orientuar drejt ndonjë ekzistence të përveçme

- sepse bëhet fjalë këtu për një shenjë autonome, por drejt kontekstit të gjithmbarshëm të fenomeneve sociale (shkenca, religjioni, politika, ekonomia etj.) .

Cemi, ky lum legjendar, krojet e të cilit mbartin shumë histori, vlen për shkrimtarin të kthejë përmes librit të tij, dëshpërimin, qetësinë e konstatimin se: Letërsia ka doemos mendim, është bota e trillimit artistik dhe fantazisë (. Rene Wellek, Austin Warren, Teoria e letërsisë, Onufri 2007, f. 23).

Kjo vetmi e Cemit, rrëfehet me shpirt ironik. Ai e nxit lexuesin e bën kurioz, aty ku konstaton realen që vjen si metafizikë e perceptimit dhe e simbolikes ndërmjet hapësirës – vetes dhe mesazhit.

Cem Enigmë e pazbërthyer Margaritar lumenjsh Hapësira e lumit ku ngrihet vendi i tij, është madhështore, po koha e veprimit është tinëzare, ndaj autori zgjedh të kumtojë në mënyrë intensive mesazhin e ruajtje së atyre gjërave që trashëgojmë nga e kaluara.

Në urën Tërgajë, Cemi kahmot hapur ka një pellg... patët mullirin dikur Ai Ju la, iku për udha që s’kthen dot...

Ti Cem mendo edhe pa shokun tjetër do mbetesh, Gati sa ti pra është i vjetër, As Cemakët, as dikush tjetër, dorën s’ia ngjitën. Kur të mbështetesh Mbi të, të lutem mos e rëndo.

Gjuha është materiali i letërsisë, është krijesa e njeriut dhe mban mbi vete trashëgiminë kulturore të këtij apo atij grupi gjuhësor (Rene Wellek, Austin Warren, Teoria e letërsisë,vep.e cituar,fq.20), citojnë studiuesit, në këtë lëm, gjuha që përcak-

ton rrethrrotullimin e autorit është gjuha e vendlindjes.

Përmes saj, autori kumton etnokulturën lokale, detajin personal që e lidh me të, intimen siç e ka konservuar në kujtesën e hershme, dhe i universalizon nëpërmjet mesazheve që jep, si te poezia “Sonet vendlindjes”: Me bijtë e tu, të fortë si shkëmbi nëpër stuhi askush s’i trembi, krenohet fisi e mbarë vatani. në duer të malësorit pushkë e jatagani i bënë ball carit e sulltanit.

Ai ndërmerr një rrugë të rrahur nga shumë shkrimtarë, për plagë që s’kanë të sosur, për kurbetin, për të panjohurën, dhe shndërron mohimin e traditës në karikaturë të vetë idesë së mohimit si te poezia, “I huaj në dhe të vet”, “Baca Grudës”: A thua ato male, fusha e kodra, ata lumenj kam për t’i parë? Liqeni e Shkodra, Maronoj e Veleçiku me Deçiq, Suka e Grudës, Mileshi im Dhe pse zgjedh ato male duke iu larguar qytetërimit metropolitan, ka bindjen se tradita e këtyre maleve duhet të rrëfehet, me zë origjinal, që i mbetet besnik të folmes së vendlindjes, pa përjetimet e një retorike morale.

Edhe ju, zana, ju orë të malit Eni t’ia këndojmë një këngë si motit Baca Grudës, atij shqiptarit, stërnipit të denjë, të Kastriotit.

Lexuesi, me këtë vëllim, shijon vijimësinë e një letërsi të themeluar tashmë në Mal të Zi nga bashkëkohësit e tij, si mjeshtër i transformimit të kulturës së vendlindjes në art verbal, ku vëzhgon lirikën e poezisë, që përcjell emocion.

(fund) Mr. Rrok Gjolaj

e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

17

Kulturë

Në Tuz u bë përurimi i librit “Vallet dhe lojërat e Malësisë – folklori koreografik malësor“ i autorit Shtjefën Kola Ujkaj

Vlerë e shtuar në fushën e folklorit koreografik Tuz – Në prani të një numri të madh të miqve, të familjarëve, të dashamirësve të koreografisë, të studiuesve, të personaliteteve të fushave të ndryshme nga Malësia dhe Shqipëria, të përfaqësuesve të Komunës së Tuzit, etj, të shtunën më 14 dhjetor 2019 është bërë përurimi i librit “Vallet dhe lojërat e Malësisë – folklori koreografik malësor“ i autorit, fyelltarit të spikatur, koreografit dhe studiuesit të folklorit, z. Shtjefën Kola Ujkaj.

Për këtë vepër letrare e cila nxjerr në pah vlerat e thesarit etnografik të trevës së Malësisë së Madhe, kanë folur studiues të njohur të fushës, të cilët që të gjithë kanë folur në superlativë për këtë vepër të çmuar letrare, duke e inkurajuar autorin që këtë vepër ta përkthejë sa më parë në gjuhën angleze dhe në atë malazeze.

Kompozitori, dirigjenti dhe kantautori i njohur nga Shkodra z. Zef Çoba në vështrimin e Tij për librin ka thënë se kemi të bëjmë me një libër me vlerë i

18

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

cili do të mbetet një dëshmi e rëndësishme dhe pikë reference edhe për brezat e ardhshëm.

“Ky libër ka një vlerë të jashtëzakonshme jo vetëm për ne shqiptarët, por edhe për shkencën universale botërore, sepse sjell mbi tavolinë një trashëgimi që i përket interesit jo vetëm të institucioneve shkenore shqiptare por edhe më gjerë”, theksoi z. Çoba.

Ai ndër të tjera ka thënë se Shtjefën Ujkaj është një kambanë që bie e që përhap një rezonancë shumë të rëndësishme vlerash kulturore – artistike.

“Unë që kam pasur fatin ta njoh dhe ta studioj folklorin, ky libër më jep një drithërimë të veçantë kur e di se çfarë do të thotë gjuha koreografike dhe informacioni i përmbajtjes së thellë, ato që ne i quajmë lëvizje koreografike.

Në këtë kuadër, një studiues i fushës ka mundësi që këto të dhëna t’i përdor për studime të mëtejshme”,

theksoi Çoba, duke shtuar se në këtë kohë të modernitetit, ndodhemi në një krizë të zbehjes së këtyre vlerave të lashta të kulturës koreografike.

Ndërkohë, koreografi dhe valltari i njohur nga Shkodra z. Aldo Nika, duke folur për punën kolosale që Shtjefën Ujkaj ka evidentuar në fushën e etnokulturës sonë, ka thënë se z. Ujkaj është një hulumtues, një krijues dhe një ruajtës, pasionant dhe pasurues i madh i folklorit tonë.

“Ajo që më mahniti gjatë leximit të këtij libri ishte saktësia e nxjerrjes në pah të vlerave më të bukura të valles së Malësisë së Madhe, të valleve apo kërcimit malësor, pavarësisht emërimeve që i janë vendosur. Përmes këtij libri do të pasurojmë veten tonë, por edhe do t’ua përcjellim brezave të tjerë, kërcimtarëve ku ne punojmë, vlerat e mirëfillta të folklorit të pastër dhe të pasur koreografik që ne kemi”, u shpreh z. Nika.

Në të njëjtën kohë, z. Edmir Ballgjati,

Kulturë

doktor i Shkencave Etnomuzikologjike nga Tirana, në vështrimin e tij për këtë vepër letrare të kulturës koreografike ka thënë se Shtefën Ujkaj ka bërë një përkushtim apsolut për një lloj misioni të jetës që ka të bëjë më trashëgiminë e zonës së tij dhe të Malësisë në tërësi.

“Ky libër flet për hallet, për rituale të caktuara, flet për aspektet të tjera muzikore dhe në këtë mënyrë i ka përfshirë të gjitha në një botim të përbashkët. Shtjefni nuk është një bartës i thjeshtë, ai është një hulumtues i cili ka vizituar muze dhe ka mbledhur dëshmi të shkruara koreografike nga më të ndryshmet të cilat fillojnë nga periudha nga më të hershme, duke i shërbyer sot dokumentimit të asaj që ai e sheh si vazhdimësi e trashëgimisë së folklorit që kemi ne”, u shpreh z. Ballgjati.

Ndërkaq, studiuesi i folklorit, njëherazi edhe recensent i librit në fjalë, z.

Luigj Dedvukaj, ka thënë se çdo njeri është një vlerë më vete, e këto vlera sipas Tij, nëse shkruhet mbeten, në të kundërt ato harrohen. Dedvukaj ka potencuar se ky libër paraqet një hap për studiues të tjerë të cilët do të jeni ndoshta edhe më eksplorues.

“Pasi që vepra e Shtjefën Ujkajt jep mundësi për të njohur më shumë vlerat që ka Malësia jonë këtu por edhe ajo përtej kufiri. Në një kohë kur vallet këtu janë imponuar nga fqinji, në këtë kohë të demokracisë, këto valle autoktone burimore sado të pa-

kta janë e kanë vlerën e vet. Kjo për ne përbën një vlerë të çmuar që të ruajmë vlerat tona dhe në këtë aspekt është mirë që këto vlera të shkruhen e të dokumentohen sa më shumë që tua trashëgojmë edhe gjeneratave të reja”, tha ndër të tjera z. Dedvukaj.

Në të njëjtën kohë, z. Genc Kastrati, koreograf i Ansamblit të Këngëve dhe Valleve Popullore Shqiptare, në vështrimin e tij për librin në fjalë ka thënë se ky libër bart me vete vlera kulturore dhe kombëtare, duke e konsideruar autorin e këtij libri si një vlerë historike e duke e ftuar atë që në të ardhmen të bashkëpunojë me Ansamblin e Këngëve dhe Valleve Popullore.

“Libri ka veti që i reziston kohës. Kjo zone është e pasur me elemente etnokulturore, por unë edhe pse jam pjesë e ansamblit dhe folklorit, nuk kisha hasur kurrë më parë në një material kaq të pasur dhe të përmbledhur në një teskt të vetëm. Pena e z.

Ujkaj ishte kaq e qartë gjatë leximit të tekstit, saqë të jepte një panoramë vizive të të gjitha përshkrimeve të tij.

Vlerësoj shumë vemëndjen e autorit për të përmendur me emër secilin bartës të këtij folklori”, theksoi në mes tjerash z. Kastrati, duke thënë se ky material e ka informuar shumë për vallen, kostumet, ritualet e lojërat popullore.

Autori i këtij libri z. Shtjefën Ujkaj ka falënderuar të gjitha ata të cilët kanë kontribuar në jetësimin e kësaj vepre

letrare, duke u zotuar se edhe në të ardhmen do të jetë konstruktiv në fushën e kulturës së etnografisë. Ai në një prononcim për gazetën “Koha Javore” ka thënë se synimi kryesor i të gjithë kësaj fabule është një motiv të cilin ai e kultivon që në kohët e hershme të fëmijërisë së Tij si admirues, veprimtar dhe kultivues i folklorit dhe i thasarit të begatshëm artistik të trevës së Malësisë.

“Unë në çdo koreografi kam pasur dëshirë që të prezantoj etnokulturën e malësorit jo vetëm për mesin tonë, por edhe për etnitë e tjera. Dhe kështu kam dashur përherë të demonstroj dhe të tregoj se ne si malësorë dhe si njerëz të këtyre maleve kemi një etnokulturë të stërlashtë dhe kështu këto vlera kam pasur dëshirë që t’i dokumentoj edhe në libër, që t’i paraqes me artefakte. Pikësynimi im është që t’i ruajmë këto vlera që kanë një vijimësi kulturore që nga kohërat e stërlashta deri në ditën tona”, theksoi Ujkaj, duke thënë se hulumtimi i tij në fushën e etnokulturës nuk merr fund këtu, sepse siç tha, në dorëshkrim ka dyfishin e materialeve që janë botuar në këtë libër e që një ditëë mund të botohen.

Autori i librit z. Shtjefën Ujkaj ka ndarë libra falas për të gjithë të pranishmit në këtë eveniment kulturor.

Ky është libri i parë i autorit Shtjefën Kola Ujkaj. t. u.

e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

19

Kulturë

Në Ulqin u përurua libri i Ali Bardhit „Varrezat në Ulqin – Zona e brendshme e qytetit dhe rrethina e afërt“

Gjurmë të identitetit tonë

Foto: Art Photo

Ulqin – Në Galerinë e Qendrës së Kulturës në Ulqin, të mbushur përplot me dashamirë të librit dhe kulturës, të premten mbrëma u bë përurimi i librit „Varrezat në Ulqin – Zona e brendshme e qytetit dhe rrethina e afërt“ të mr. Ali Bardhit.

Libri është vlerësuar nga folësit si një arritje jo vetëm e autorit, por edhe e historiografisë dhe e shkencës shqiptare në përgjithësi.

Studiuesi dr. Ardian Muhaj nga Instituti i Historisë së Akademisë së Studimeve Albanologjike - Tiranë, ka thënë se kemi të bëjmë me një punë me vlerë që, “jo vetëm duhet vlerësuar e përshëndetur, por më e rëndësishme, është një punë që duhet ndjekur e vazhduar nga autorët tjerë, për zonat tjera, jo vetëm në Mal të Zi, por më tej”.

Ai ka nënvizuar se në Shqipëri ku, sipas tij, nevoja dhe të dhënat janë shumë më të mëdha, janë shumë mbrapa me evidentimin e këtyre të dhënave historike të dorës së parë.

Duke folur për metodologjinë e ndjekur nga autori dhe faktin se varri

20

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

më i hershëm i identifikuar në zonën e brendshme të qytetit dhe rrethinën e afërt i përket vitit 1708, Muhaj ka thënë se metoda që ka ndjekur autori është etikisht korrekte dhe shkencërisht solide.

Ai ka thënë se është me rëndësi që autori tregohet i matur kur thekson se çështja e gurvarrit më të hershëm me mbishkrim arabo-osman, mbetet të studiohet edhe më tutje në të ardhmen.

“Duke e lënë të hapur mundësinë që gurvarre më të vjetra të ketë pasur e të gjenden, autori tërthorazi thekson edhe vlerën e studimit të tij, sepse vlera e studimit të tij është ruajtja e tyre në libër”, ka thënë Muhaj.

Recensenti i librit, doktorant Agron Islami nga Instituti i Historisë “Ali Hadri” – Prishtinë, ka folur për rëndësinë e gurvarreve si pjesë jo vetëm e identitetit fetar, por edhe kulturor të një populli.

Ai ka thënë se janë pikërisht gjurmët apo shenjat që ne lëmë pas, ato detaje që na bëjnë të pavdekshëm për gjeneratat që vijnë pas nesh.

“Disa prej këtyre gjurmëve janë më shumë se gjurmë për faktin se përcjellin mesazhe të veçanta për kulturën tonë dhe paraardhësit tanë. Rasti konkret është me gurët varrezorë… Në fakt, ato janë tregues kulturor të atij populli e që në fakt ato shpërfaqin edhe identitetin e një populli, identitetin kulturor të atij populli”, është shprehur studiuesi Agron Islami nga Kosova “Madje këto gjurmë janë ato që dëshmojnë ekzistencën, njëherit edhe përcjellin mesazhin për historinë, kulturën, gjuhën dhe anën kulturore të besimit të paraardhësve tonë”, ka theksuar Islami.

Ai ka thënë se të gjithë popujt e lashtë identifikohen me këto gjurmë, që shkenca e arkeologjisë i trajton me shumë kujdes dhe finesa të veçanta.

“Mirëpo disa prej këtyre gjurmëve janë më shumë se gjurmë për faktin se përcjellin mesazhe të veçanta për kulturën tonë dhe paraardhësit tanë. Rasti konkret është me gurët varrezorë… Në fakt, ato janë tregues kulturor të atij populli e që në fakt ato shpërfaqin edhe identitetin e një populli, identitetin kulturor të atij populli”, është shprehur studiuesi nga Kosova.

Recensenti tjetër i librit, Gazmend Kovaçi, udhëheqës i Muzeut të Ulqinit, ka folur mbi rëndësinë dokumentare të mbishkrimeve si dëshmi e gjendjes dhe ekzistencës së ngjarjeve, njerëzve, ndodhive në një qytet apo shoqëri.

Ai ka potencuar faktin e mungesës së historisë së shkruar të qytetit të Ulqinit. „Jemi mësuar apo themi shpesh se qyteti i Ulqinit ka traditë urbane 2500-vjeçare, por që kalojmë me shpejtësinë e dritës dhe vijmë pastaj

Kulturë

Foto: Art Photo

në shekujt 17, 18, 19, edhe kalojnë periudhat një mijë e sa vite pa thënë asnjë fjalë sepse nuk kemi studime për mijëra vite të qytetit tonë dhe nuk kemi në detale të shkruar historinë e qytetit tonë“, është shprehur Kovaçi.

Nisur nga kjo, duke folur për librin e Bardhit, ai ka thënë se „është shumë e rëndësishme që të vazhdohet me hulumtimin e mbishkrimeve, që janë çështje dokumentare elementare për të kuptuar dhe për të njohur ngjarjet dhe rrethanat nëpër të cilat ka kaluar qyteti ynë“.

Publicisti Ismet Karamanaga ka thënë se hulumtimet e vandvarreve dhe varrezave nga mr. Ali Bardhi kanë një peshë të veçantë sepse nxjerrin në dritë shumë personazhe dhe ngjarje, që kanë të bëjnë me jetën, kulturën dhe fenë tonë, si popull autokton në këto treva.

“Jemi duke u takuar me shumë gjëra dhe fakte të cilat nuk i kemi ditur më parë. Në shumë raste, për ne kanë shkruar të tjerët ashtu siç kanë dashur ata, kështu që është mirë që kemi njerëz të cilët kanë dije dhe inspirim për hulumtime të tilla”, ka thënë ai.

Karamanaga ka thënë se autori, duke i studiuar me vëmendje varrezat në Ulqin, “na sjell një pamje tjetër për shumë gjëra të lidhura edhe me historinë tonë”.

Autori i librit, mr. Ali Bardhi, ka treguar për mënyrën e kryerjes së hulumtimeve në terren, duke thënë se është punuar me grupe të caktuara.

“Pasi që i kemi identifikuar, i kemi

pastruar dhe i kemi fotografuar ato.

Më pas jemi munduar me aftësitë tona për t’i deshifruar ato“, është shprehur ndër të tjera ai.

Bardhi ka thënë se punimi i tij, gjegjësisht libri, përfshin 400 gurvarre me mbishkrime arabo-osmane, ndërsa libri i mëparshëm për varrezat në Anën e Malit 600 varre. „Kështu që për Komunën e Ulqinit arrihet në 1000 varre, që janë të deshifruara, studiuara, të përkthyera, të paraqitura në formën tabelare... Kjo do t’u ndihmojë besoj studiuesve, trashëgimisë kulturore etj.“, ka thënë ai, duke falënderuar të gjithë ata që kanë kontribuar gjatë hulumtimeve në terren dhe për botimin e librit.

Në përurim është lexuar edhe vështrimi i redaktorit të librit, dr. Behlul Kanaqi, kurse në emër të botuesit, të pranishmit i ka përshëndetur kryetari i Shoqatës së Artistëve dhe Intelektualëve „Art Club“, Ismet Kallaba.

Libri “Varrezat në Ulqin – Zona e brendshme e qytetit dhe rrethina e afërt” është botuar nga SHAI “Art Club”, që ka organizuar përurimin.

Libri është vazhdimësi e studimeve të autorit të vendvarreve dhe varrezave me mbishkrime arabo-osmane në hapësirën etnogjeografike shqiptare në Malin e Zi të sotëm, që ka nisur me studimin “Varrezat në Anë të Malit – Ulqin”, të botuar në vitin 2016. Për hulumtimet në terren dhe botimin e librit, autorin e ka mbështetur Fondi për Mbrojtjen dhe Realizimin e të Drejtave të Pakicave.

Në fund të përurimit, autori ka ndarë

libra falas për të gjithë pjesëmarrësit. i.k.

Përurohen edhe në Katërkollë librat e Ali Bardhit Të shtunën, në Qendrën Islame Edukative Humanitare “Munira” – Katërkollë është bërë përurimi i librave “Varrezat në Anë të Malit – Ulqin” dhe “Varrezat në Ulqin – Zona e brendshme e qytetit dhe rrethina e afërt” të mr. Ali Bardhit.

Për vlerat e librave dhe rëndësinë e punës së autorit kanë folur studiuesit dr. Ardian Muhaj nga Tirana dhe doktorant Agron Islami nga Prishtina, udhëheqësi i Muzeut të Ulqinit, Gazmend Kovaçi, publicisti Ismet Karamanaga, ndërsa në emër të botuesit, kryetari i SHAI “Art Club”, Ismet Kallaba. Në përurim është lexuar po ashtu vështrimi i dr. Behlul Kanaqit, kurse në fund, të pranishmëve që kishin mbushur sallën e kësaj Qendre, të hapur pak ditë më parë, u është drejtuar vetë autori mr. Ali Bardhi. e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

21

kulturë

Blerja e librit të vitit 1621 për Skënderbeun aktivizon shqiptarët Gjetja e një ekzemplari gati 400-vjeçar të një libri të rrallë për Skënderbeun, nga profesori i shkencave politike në Université Paris-Est Créteil të Francës, Nezir Kraki, është përjetuar si moment i veçantë.

Ekzemplari nuk ishte bash çfarëdo: profesori kosovar ka gjetur një përkthim të fisnikut francez, Jacques de Lavardin, i cili në vitin 1576 kishte botuar të parin libër në Francë për heroin kombëtar të shqiptarëve.

I cilësuar kryesisht si përkthim i fjalëpërfjalshëm nga libri i Marin

22

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

Barletit e vetëm me ndonjë shtojcë edhe nga autorë të tjerë, ky libër kishte zgjuar interesim në Francë saqë ishte ribotuar dy herë radhazi, më 1597 dhe 1621.

E pikërisht një kopje të ribotimit të fundit ka rastisur ta gjejë Kraki, i cili është koleksionues i librave të vjetër dhe i botimeve origjinale. Me të gjetur këtë libër ai ia kishte vënë vetes synim që ta blinte. Mirëpo për dallim nga librat e tjerë të blerë, këtë e ka ndarë mendjen që t’ia dhurojë Muzeut Kombëtar të Gjergj Kastriotit në Krujë ose atij Kombëtar në Prishtinë.

Për të blerë librin “Histoire de Georges Castriot, surnommé Scanderberg, roy d’Albanie”, Kraki ka kërkuar ndihmë nga miqtë e tij dhe ka hapur një fond në Facebook.

Duhen fiks 5 mijë euro.

Deri në orët e vona të së hënës janë grumbulluar mbi 2 mijë euro. Shumica e donatorëve janë emra shqiptarësh. Shuma e nevojshme prej 5 mijë eurosh përfshin koston e librit, çmimin e dërgimit të tij me postë nga Spanja dhe taksën që Facebook ndal për fonde që realizohen përmes kësaj platforme.

fotografia e javës

albert Camaj Liqeni i shkodrës

„Qesh pak, shiko këtu”

„Nëse një fotograf profesionist fotografon të njëjtin objekt që fotografon edhe një person i zakonshëm, ku qëndron ndryshimi„.

e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

23

In memoriam: Nazire Cura – Zogaj (1946-2019)

Një jetë në shërbim të dijes dhe çështjes kombëtare Në Ferizaj, të shtunën, më 14 dhjetor 2019, u nda nga jeta mësuesja e parë krajane, punëtorja e palodhshme e arsimit, profesoresha e gjuhës shqipe, veprimtarja dha atdhetarja e jashtëzakonshme Nazire Cura – Zogaj.

Ajo u lind në Curaj Poshtë të Ostrosit. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa shkollën normale në Ferizaj. Ishte e para femër që theu akullin dhe vazhdoi shkollimin e mesëm. U shkollua, punoi dhe veproi në kushte shumë të vështira për popullin shqiptar në ish-Jugosllavi. Nazirja ishte e para nga dy krajanet të cilat mbaruan normalen dhe filloi punën mësuese në shkollën e Ostrosit, në vitin shkollor 1966/67.

Për shkak të rrethanave shoqërore të asaj kohe, ajo ilegalisht shkon në Shqipëri në vitin 1967, ku jetoi, studioi dhe punoi deri më 1971, kur u kthye në Kosovë, në Ferizaj. Këtu ajo po ashtu me vullnet të fortë si guri, vazhdon veprimatrinë arsimore e patriotike, në veçanti me vajzat dhe gratë e reja, për të cilat ishte udhërrëfyese e shkollimit, edukimit dhe arsimimit si dhe frymëzuese e atdhedashurisë.

Veprimtarinë patriotike të pandarë atdhetare, punën e palodhshme në

24

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

shkollë dhe me të rinjtë, pushteti i kohës e kishte halë në sy. Për të gjitha këto, Nazirja burgoset disa herë. U përjashtua nga puna, u përndoq, u dënua me burg, u torturua, por për asnjë moment në jetën e saj të bujshme nuk u dorëzua. Nazirja ka qenë shëmbëlltyrë e gjallë e rezistencës së gruas shqiptare në luftë për liri dhe pavarësi të shqiptarëve në Jugasllavinë komuniste.

Në një bisedë, që përsonalisht kam bërë me Naziren për monografinë “Shkolla në Krajë 2029-2009”, më 24 prill 2012 në Ostros, ajo për vete shprehet me “Pak biografi”: “Edhe në gjysmën e dytë të shekullit XX, në Krajë ka ushtuar jehona e ofshamave të Dijës së Haki Stërmillit dhe femrat kanë ëndërruar që të kenë të drejtat si bota e privilegjuar mashkullore. Pra, asokohe ka qenë tabu tema për shkollimin dhe emancipimin e femrës krajane. Mirëpo në vitin shkollor 1961/62, të vetmet dhe të parat nxënëse nga tërë Kraja që kemi kryer tetëvjeçaren, kemi qenë unë dhe Fatime Gjeçbitriqi. Asokohe vajzat tjera vijonin shkollën vetëm deri në klasën e pestë (sa për të mos u gjobitur prindërit e tyre) dhe e dinin për turp të mësonin. Bile më kujtohet një rast në klasën e pestë, kemi qenë

diku 32 vajza, dhe kur unë ngritesha për t’u përgjigjur me notë apo për rezyme, ata më kapnin nga gërshetat për të mos u ngritur.

Në ato rrethana, ku ka mbretëruar injoranca, thashethemet dhe prapambeturia, ne të dyja, unë dhe Fatimja, e thyem akullin shekullor të fanatizmit dhe falë mirëkuptimit të prindërve u regjistruam në Shkollën Normale ‘Zenel Ajdini’ në Ferizaj. Bile më kujtohen fjalët e të ndjerit babë që thoshte: ‘Pse kena met na qorra me sy në ballë (analfabetë), kjo le të mësojë dhe le ta njohë botën).’ Ndërsa thashethemaxhinjve u thoshte: ‘Në qoftë se e ka falë Zoti në sahat të hajrit dhe në taborr të ushtrisë me shkue, do të kthehet me nder e nëse jo, edhe nën shtatë çilsa me e mbyll do ta gjejë birën me dalë etj.

Kështu që pa e marrë parasysh presionin psikik që i bënin moshatarët e të tjerët, ai me vullnet të plotë më çoi në Ferizaj, ku vazhdova shkollën e mësuesisë. Mirëpo, nga kushtet e rënda ekonomike unë akoma pa diplomuar u punësova në Shkollën tetëvjeçare të Ostrosit (tash “Gjergj Kastrioti –Skënderbeu”) si mësuesja e parë e kësaj treve legjendare, ndërsa shkollimin e vazhdova me korrespondencë në të njëjtën shkollë.

In Memoriam

Kjo shëmbëlltyrë ndikoi në vetëdijesimin e shumë familjeve që më vonë i çuan vajzat e tyre për shkollim të mesëm e të lartë.

Unë shkollën normale e kreva me vullnet të fortë e qëllim të mirë për t’i kontribuar vendlindjes. Mirëpo peripecitë dhe furtunat e pa parapara të jetës, më përplasën nga njëra anë në tjetrën. Që nga data 5 shtator 1967 deri më 5 gusht 1971 jetova, punova dhe studiova në Shqipëri për gjuhë e histori, kurse nga data 19 gusht 1971 jetova, studiova dhe

punova në Kosovë, ku gjendem edhe sot.

Duke e ndier veten të pavlefshme dhe borxhli ndaj vendlindjes, në vitin 1981 formova grupin patriotik ilegal “Jehona e Krajës”, ku ndër të tjera u shkrova një pamflet me dhjetë kërkesa për të drejtat e shqiptarëve të pushtuar nga Mali i Zi të gjitha instancave shtetërore, duke filluar nga Bashkësia Lokale e Ostrosit deri në instancat më të larta federative të asaj kohe, për të cilën gjë pësuam burgosjet dhe torturat më çnjerëzore.”

Të hënën, më 16 dhjetor 2019, në praninë e shumë qytetarëve, Kraja dhe jo vetëm, i dha lamtumirën bijës së vet e cila e para ndezi dritën e emancipimit të femrës në Krajë dhe e mbajti ndezur fort atë deri në fund të jetës. Kraja dhe shqiptaria i dha lamtumirën atdhetares e cila tërë jetën ia dedikoi kauzës kombëtare.

Nazirja u varros në Ostros - Krajë.

Pusho e qetë në tokën tënde të cilën aq shumë e deshe! Të qoftë i lehtë dheu i Krajës për lirinë e se cilës fliAli Gjeçbritaj jove tërë jetën. e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

25

histori

107 vjet nga themelimi i ShĂŤrbimit Sekret Shqiptar

26

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

histori

“ Pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, më 28 Nëntor 1912, u formua Qeveria, me kryeministër Ismail Qemalin, e cila filloi ngritjen e institucioneve të shtetit shqiptar.

Më 17 dhjetor 1912, u mor vendimi për themelimin e Shërbimit Sekret Shqiptar. Në këtë vendim thuhej: “Të organizohet një shërbim i msheftë për vise të shkeluna të Shqipërisë”.

Për organizimin e tij u ngarkuan persona konkretë, ndërmjet të cilëve Lef Nosi e Bajram Curri.

Vazhdimësinë e Shërbimit Sekret Shqiptar e shohim përsëri pas ardhjes së princ Vilhelm Vidit (në vitin 1913), gjatë Luftës së Parë Botërore dhe pas saj.

Më 21 janar 1920, Kongresi Kombëtar i Lushnjës bëri organizimin e Këshillit të Naltë dhe risanksionoi ndarjen e pushteteve, në atë:ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor, si dhe krijimin e Ministrisë së Brendshme.

Më datë 24 dhjetor 1921, Ministër i Punëve të Brendshme u dekretua Ahmet Zogu, i cili bëri riorganizimin e MPB-së, duke krijuar dhe Seksionin Sekret. Drejtues i këtij Seksioni u caktua Haki Stërmilli.

Shikuar në planin historik, shërbimi kryesor inteligjent shqiptar, gjatë kësaj periudhe, ka pasur këto emërtesa: në vitin 1922, Sekretari Sekret dhe, në vitet 1923-1939, Zyra Sekrete. Në nivel qendror, veprimtaria e shërbimit sekret do të drejtohej nga Zyra Sekrete, ndërsa në nivel

Parë në planin historik, shërbimi kryesor inteligjent shqiptar, gjatë kësaj periudhe, ka pasur këto emërtesa: në vitin 1922, Sekretari Sekrete dhe, në vitet 1923-1939, Zyra Sekrete. Në nivel qendror, veprimtaria e shërbimit sekret do të drejtohej nga Zyra Sekrete, ndërsa në nivel vendor drejtohej nga Prefekti, i cili kishte ngritur një zyrë të posaçme që merrej me “çështje rezervate”

vendor drejtohej nga Prefekti, i cili kishte ngritur një zyrë të posaçme që merrej me “çështje rezervate”.

Në konsolidimin e institucioneve të Shtetit Shqiptar, nga janari 1927, pati rëndësi edhe organizimi i Shërbimit Informativ të Jashtëm, me qendër në Ministrinë e Punëve të Jashtme, i përfaqësuar nga selitë diplomatike, duke organizuar një rrjet informativ që vepronte i lidhur me mekanizmin konsullatë - legatë -prefekturë. Klane dhe forca politike të ndryshme, gjatë periudhës 1925 -1939, të shtyra nga interesa të ngushta dhe të përkrahura nga jashtë, kanë provokuar trazira, komplote, vrasje, kryengritje, etj., me qëllim destabilizimin e vendit dhe cenimin e sigurisë kombëtare.

Pas Luftës së Dytë Botërore, në periudhën dhjetor 1944 - mars 1945, Shteti Shqiptar i kushtoi menjëherë rëndësi të veçantë krijimit të Organeve të Sigurimit të Shtetit. Këto ishin vijuese të Shërbimit Informativ Ushtarak gjatë Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare. Fillimisht, pas çlirimit të vendit u krijua Drejtoria e Mbrojtjes së Popullit, në varësi të Ministrisë së Mbrojtjes, e cila funksionoi deri në vitin 1946, kohë kur u krijua Drejtoria e Sigurimit të Shtetit. Në vitin 1966 u bë riorganizimi në tre drejtori: e para e Kundërzbulimit, e dyta e Udhëheqjes dhe e treta e Zbulimit Politik, struktura që u ruajtën deri në vitin 1991.

Organet e Sigurimit të Shtetit orga-

nizuan veprimtarinë e tyre bazuar në një platformë të ish-byrosë politike dhe të pambështetur në ligj. Kjo solli shkelje të rënda të të drejtave të njeriut. Gjatë veprimtarisë së tij u bënë shumë shkelje ligjore. Ai vuri në survejim gjithë sektorët e jetës së vendit, kuadrot dhe njerëzit e thjeshtë, zbatoi praktika të padrejta dhe tejkaloi kompetencat, sidomos në kuadrin e luftës së klasave dhe të nxitjes artificiale të saj. Një numër qytetarësh u bënë viktima të kësaj veprimtarie.

Pas vitit 1990, me vendosjen e pluralizmit politik në Shqipëri, organet e Sigurimit të Shtetit u reformuan, duke iu përshtatur kërkesave të shtetit ligjor. Kështu, në vitin 1991 u krijua Shërbimi Informativ Kombëtar, me Ligjin nr. 7495, datë 02.07.1991, “Për organizimin e Shërbimit Informativ Kombëtar”.

Detyrë parësore e këtij shërbimi u vendos parandalimi, zbulimi dhe ndërprerja e çdo veprimtarie antikushtetuese që cenon lirinë, pavarësinë, aftësinë mbrojtëse, tërësinë territoriale dhe pasurinë kombëtare të Republikës së Shqipërisë.

SHIK-u u krijua si një institucion i depolitizuar dhe si i tillë ai ka pësuar vazhdimisht ndryshime të herëpashershme. Në vitin 1999, me Vendimin nr. 61, datë 22.11.1999, të Gjykatës Kushtetuese të RSH-së, ndryshohet emërtimi nga Shërbim Informativ Kombëtar (SHIK) në Shërbim Informativ i Shtetit (SHISH). e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

27

histori

Keqpërdorimi i Mitit për Kosovën ndër serbë dhe luftërat e viteve të nëntëdhjeta Zyra gjermane e Fondacionit Hajnrih Bell në Beograd, promovon të premten botimin e ri të publikimit të saj “Perspectives” me temën “Kosova 1999-2019: Kriza e pengjeve”, paralajmëron e përditshmja e Beogradit “Danas”.

Me këtë rast Hajnrih Bell mban tribunën “Kush e ka kidnapuar dialogun midis Kosovës e Serbisë”, në të cilën parashihet të flasin historianja Marijana Toma, antropologu Ivan Çolloviq dhe politikologia Jelena Kërstiq.

Sipas “Danasit”, Ivan Çoloviq në analizën e tij “Miti i Kosovës në Serbinë bashkëkohore” për publikimin „Perspectives“ merret me formimin historik të narratives. Ai konkludon se që nga shekulli i 19-të e deri më sot Miti i Kosovës ka shërbyer për legjitimimin e projekteve të ndryshme politike e ushtarake.

Por vihen re qartas dallimet në trajtimin e Betejës së Kosovës.

Vidovdani (më 18 qershor – sqarim ynë) në Mbretërinë e Jugosllavisë ishte festë shtetërore, ndërsa Miti i Kosovës nuk konsiderohej vetëm mit serb, por në të kërkohej e përbashkëta, trashëgimia kulturore jugosllave. Gjatë okupimit gjerman qeveria kuislinge e Millan Nediqit e ndryshoi

28

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

këtë, duke e plasuar “mitin autentik serb për Kosovën”, dhe duke theksuar “ngjashmërinë e tij me mitin racist gjerman të ripërtërirë në Gjermaninë naziste”.

Pas Luftës së Dytë Botërore, Miti i Kosovës, shkruan Çolloviq, merr funksionin e “gardianit të kujtimit për kontributin e paraardhësve trima të popullit serb në luftën për liri, që bashkë me kontributet e ngjashme të popujve të tjerë jugosllavë, në saje të fitores së komunizmit do të kthehet plotësisht në fitore”.

Pastaj erdhi Sllobodan Millosheviqi, i cili prezantohej si prijësi i ri serb, trashëgimtar i denjë i atyre që para gjashtë shekujsh e udhëhoqën Serbinë në luftë kundër turqve për të premtuar se popullit serb do t’i prijë drejt betejave të reja, rikujton Çolloviq në analizën e tij. Miti i Kosovës u keqpërdor edhe në luftërat e viteve të nëntëdhjeta, e citon “Danas” , transmeton Koha.net.

“Gjatë luftërave në Kroaci e në Bosnjë e Hercegovinë, ushtarëve dhe vullnetarëve serbë shpesh u bëhej thirrje të ndiqnin shembullin e trimave të famshëm të Kosovës (bëhet fjalë për ata serbë – sqarim ynë). Këtë lloj motivimi për luftë më së shumti

e kanë përdorur udhëheqësit e serbëve të Bosnjës, duke i prezantuar boshnjakët si pasardhës të turqve, ndërsa luftën kundër tyre si vazhdim të Betejës së Kosovës dhe rast që serbët t’iu hakmerren turqve për disfatën e pësuar në Kosovë më 1389.

Gjenerali Mlladiq pikërisht kështu, si hakmarrje ndaj turqve, kishte përshëndetur pushtimin e Srebrenicës dhe masakrimin e boshnjakëve të atjeshëm, që më 2007 Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë e cilësoi si gjenocid”, shkruan Çolloviq.

Aleksandar Vuçiq, lideri aktual i Serbisë ka një raport ambivalent ndaj përdorimit të Mitit të Kosovës në politikën e tij, konsideron Çolloviq.

Ai rikujton se Vuçiqi ka paralajmëruar qasje të re ndaj këtij problemi, pa paragjykim dhe pa mite. Gjatë një deklarimi Vuçiq tha: “të përkujdesemi për jetën mbi tokë, kurse për atë qiellore le të kujdeset dikush tjetër”. Në mes të thirrjeve të Vuçiqit që Kosova të diskutohet “pa qasje mitike” dhe të thirrjeve dhe vërejtjeve të shpeshta drejtuar serbëve se duhet t’i rrinë besnikë “Betimit të Kosovës”, që vijnë nga rrethi i bashkëpunëtorëve të tij të ngushtë, në fakt nuk ka dallim, konkludon Çolloviq.

histori Versioni shqiptar i Mitit të Kosovës

“Në kohë të fundit janë shfaqur edhe versione shqiptare të Mitit të Kosovës, në të cilat theksohet pjesëmarrja e luftëtarëve shqiptarë në Betejën e Fushë-Kosovës.

Kuptohet, ata luftojnë në anën e të krishterëve, që duhet të dëshmojë se shqiptarët janë popull i vjetër europi-

an e të krishterë, të cilët qëndrojnë në mbrojtje të Europës. Në favor të kësaj përmenden këngët popullore për trimin shqiptar Milosh Kopiliqin dhe ngadhënjimin e tij – vrasjen e Sulltan Muratit, që janë regjistruar në dekadat e para të shekullit XX. Kontribut me rëndësi për popullarizimin e versionit shqiptar të Mitit të Kosovës ka dhënë edhe shkrimtari shqiptar

Ismail Kadare. Që nga viti 2011 në repertorin e dy teatrove të Parisit janë dy shfaqje me temë Beteja e Kosovës, në njërin rast shfaqja është ndërtuar në bazë të këngëve të “Ciklit të Kosovës” nga përmbledhja e Vuk Karaxhiqit, ndërsa në rastin tjetër bëhet fjalë për përshtatjen e librit të Kadaresë “Tri elegji për Kosovën”, shkruan Çolloviq.

e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

29

Mozaik

Sekretariati për Financa dhe Zhvillim Ekonomik i Komunës së Tuzit prezantoi në debatin publik qendror projektbuxhetin e Komunës së Tuzit për vitin 2020

U shpalosën vërejtje, propozime dhe sugjerime Tuz – Sekretariati për Financa dhe Zhvillim Ekonomik i Komunës së Tuzit gjatë një debati publik ku morën pjesë një numër i madh i qytetarëve, ka bërë prezantimin e projektbuxhetit të Komunës së Tuzit për vitin 2020, me të cilin është planifikuar që buxheti i Komunës së Tuzit për vitin e ardhshëm në total të jetë 4 milionë e 409 mijë euro.

Në këtë debat është dëgjuar edhe zëri i qytetarëve të pranishëm të cilët kanë shpalosur kërkesat, ankesat dhe sugjerimet e tyre në lidhje me hartimin e projektbuxhetit të Komunës së Tuzit për vitin 2020.

Drejtori i QKI “Malësia” në Tuz, Ajrudin Axhoviq, ka shprehur shqetësimin e tij në lidhje me financimin e këtij institucioni në të ardhmen, duke thënë se Komuna e Tuzit me këtë projekt-

30

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

buxhet nuk ka parashikuar mjetet për financimin e QKI “Malësia”. Ai ka kërkuar nga udhëheqësit e Komunës së Tuzit që të shqyrtojnë mundësinë që ky institucion të përfshihet në këtë projektbuxhet, sepse siç tha, të punësuarit aty do të mbesin pa paga.

Nga ana tjetër, kryetari i Komunës së Tuzit, z. Nikë Gjeloshaj, duke iu përgjigjur në këtë pyetje, ka thënë se financimi i këtij institucioni është obligim i kryeqytetit Podgoricë si themelues i këtij institucioni dhe jo i Komunës së Tuzit.

Ndërkohë, vërejtje dhe pakënaqësi ka shprehur edhe Klubi i Pensionistëve të Tuzit i cili ka thënë se mjetet e parashikuara për mbështetje të këtij klubi janë të pamjaftueshme, duke kërkuar nga hartuesit e këtij projektbuxheti që ta shqyrtojnë mundësinë

për rritje të buxhetit për klubin në fjalë.

Në lidhje me mjetet financiare të cilat janë parashikuar për sferën e bujqësisë me të cilën merren shumica e familjeve në Malësi, edhe këtu ka pasur pakënaqësi për buxhetin e parashikuar për këtë sferë, mirëpo nga ana tjetër, kryetari i komunës ka thënë se me buxhetin e vitit 2020, bujqësia gëzon mbështetje të trefishuar me 90 mijë euro. Gjeloshaj e potencoi mbështetjen për zhvillimin e bujqësisë edhe për zonat malore të Malësisë.

Vërejtje, propozime dhe sugjerime ka pasur edhe nga të pranishëm të tjerë në këtë debat për çështje të tjera me interes jetësor për banorët e trevës.

Ky debat publik do të zgjasë 15 ditë. t. u.

Mozaik

Këshilli Kombëtar i Shqiptarëve në Malin e Zi do të organizojë trajnimin për ngritjen e kapaciteteve

Promovimi dhe mbrojtja e të drejtave të shqiptarëve në Mal të Zi

“

Qëllimi i trajnimit është thellimi i mëtejmë i njohurive, aftësive dhe shkathtësive me synim të rritjes së ndikimit dhe efikasitetit në promovimin dhe mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve në Mal të Zi, bazuar në zbatimin e standardeve ndërkombëtare, kuadrin kushtetues dhe ligjor si dhe planet strategjike në Mal të Zi

Ulqin – Këshilli Kombëtar i Shqiptarëve në Malin e Zi ka bërë të ditur se në fund të këtij muaji do të fillojë trajnimin për ngritjen e kapaciteteve, të titulluar “Promovimi dhe mbrojtja e të drejtave të shqiptarëve në Mal të Zi”.

Trajnimi do të zgjasë tre muaj dhe

në kuadër të tij do të trajtohen disa tema dhe do të zhvillohen punëtori informative, me qëllim thellimin e mëtejmë të njohurive, aftësive dhe shkathtësive të shqiptarëve në Mal të Zi me synim të rritjes së ndikimit dhe efikasitetit në promovimin dhe mbrojtjen e të drejtave të tyre, bazuar

në zbatimin e standardeve ndërkombëtare, kuadrin kushtetues dhe ligjor si dhe planet strategjike në Mal të Zi. Në njoftimin e KKSH-së thuhet se “duke filluar nga dhjetori 2019 deri në shkurt 2020, një fundjavë në muaj do të organizohen punëtoritë me tema si: Të drejtat e shqiptarëve në Mal të Zi në kontekst të standardeve ndërkombëtare, Promovimi dhe mbrojtja e të drejtave të shqiptarëve në kuadër të ligjeve në fuqi në Mal të Zi, Mekanizmat institucionalë qendrorë dhe lokalë për realizimin dhe mbrojtjen e të drejtave”.

Modulet e trajnimeve u dedikohen të gjithë të interesuarve që kanë dëshirë të mësojnë rreth të drejtave të veta dhe mënyrës se si të mbrohen nga dhunimi i të drejtave të tyre, të parapara me ligj.

Ky trajnim ka po ashtu qëllim të vetëdijesojë edhe përfaqësuesit komunalë, aktorët e zbatimit të ligjit, si dhe pjesëtarët e shoqërisë civile, studentët që kanë interes të dinë më shumë rreth promovimit dhe mbrojtjes së të drejtave të shqiptarëve në Mal të Zi. Trajnimet përbëhen nga ligjërata, diskutime grupore, ushtrime, raste për shqyrtim dhe praktikat më të mira.

Nga KKSH u kanë bërë thirrje të gjithë të interesuarve që të aplikojnë për të marrë pjesë në trajnim, deri më 26 dhjetor të këtij viti.

Trajnimi i parë do të mbahet në hotelin “Nobel” - Ulqin, më 27 dhe 28 (Kohapress) dhjetor 2019. e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

31

Mozaik

Iniciativa ndërkufitare

Siguron pajisje për oborrin riciklues

Komuna e Plavës dhe Shoqëria me Përgjegjësi të Kufizuar “Veprimtaritë Komunale në Plavë”, janë duke bërë përpjekje të zgjidhin në mënyrë sa më të mirë problemin e rregullimit të hedhurinave, në mënyrën që përmes projektit “Iniciativa e përbashkët tejkufitare për menaxhim më të mirë me hedhurina”, do të vijnë deri te pajisja për të ashtuquajturin oborri riciklues në qytetin e Plavës.

“Me projekt është paraparë që në fillim të bëhet ndërrimi i kontejnerëve të amortizuar në lokacionet e vjetra dhe të vendosen të rinjtë, në lokacionet e parapara në qytet. Projekti posaçërisht është fokusuar në trajnimin e edukimit të të punësuarve në institucionet publike, të fëmijëve, prindërve, personalitetit shkollor nga

32

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

lëmi i mbrojtjes së mjedisit jetësor dhe stivimit (vendosjes së rregullt) të hedhurinave”, kanë theksuar në SHPK “Veprimtaritë komunale në Plavë”.

Sipas fjalëve të tyre, në vazhdën e fushatës, vullnetarët e edukuar, qytetarëve do tu japin informata dhe këshilla për seleksionimin dhe strukturimin e hedhurinave te shtëpitë e veta, në vendet e punës, në shkollë, në kopshte e çerdhe të fëmijëve, në piknik në natyrë etj.

Partnerët projektues tejkufitar, edhe pse me projekt nuk është paraparë, kanë në plan edhe riciklimin e disa të ashtuquajturave kompost fusha, ku do të kompostohen tërë hedhurinat me prejardhje bimore, nga kuzhinat, pemishtet, kopshtet dhe livadhet.

Ky projekt, i cili realizohet në Plavë, e financon Bashkësia Evropiane, dhe si i tillë është i lejuar në përbërje të ftesës së dytë të bashkëpunimit tejkufitar me Kosovën nga lëmia e mbrojtjes së mjedisit jetësor, nxitjes, përshtatjes dhe zbutjes së ndërrimeve dhe ndryshimeve klimatike, pengimit dhe menaxhimit me rrezik.

Partnerët në projektin “Iniciativa e përbashkët tejkufitare për menaxhim më të mirë me hedhurina”, janë SHPK “Veprimtaritë Komunale në Plavë” dhe Ndërmarrja Rajonale për Menaxhim me Hedhurina “Çabrati” nga Gjakova. Projekti zgjatë tetëmbëdhjetë muaj, dhe si është planifikuar, do të përfundojë kah fundi i muajit maj të vitit të ardhshëm.

Sh. Hasangjekaj

Mozaik

Shtetasit malazez i vërtetohet dënimi për krime lufte në Kosovë Gjykata e Apelit në Mal të Zi, vërtetoi të mërkurën vendimin me të cilin shtetasi malazez, Vlado Zmajeviç, është dënuar me 14 vjet heqje lirie për krime lufte kundër civilëve në Kosovë.

Gjykata hodhi poshtë ankesat e avokatëve mbrojtës, duke mbështetur aktgjykimin e shqiptuar në qershor të këtij viti nga Gjykata e Lartë e Podgoricës.

Vlado Zmajeviç, ish-vullnetar në radhët e ushtrisë jugosllave është dënuar për vrasjen e katër civilëve shqiptarë në fshatin Zhegër afër Gjilanit në vitin 1999.

Sipas gjykatës, Vlado Zmajeviç, si pjesëtar i forcave paraushtarake, vrau tre vetë me një armë zjarri si dhe theri një grua me thikë.

Ai i kishte pranuar akuzat gjatë het-

uesisë por më vonë i kishte mohuar ato.

Vlado Zmajeviç ishte arrestuar në gusht të vitit 2016, në Nikshiq të Malit të Zi, qytet në kufi me Bosnjën dhe Hercegovinën, nën dyshimet për “krime lufte kundër popullatës civile në Kosovë më 1999”.

Përfaqësuesi ligjor i familjeve të viktimave, avokati Loro Ndrekiqi i tha Zërit të Amerikës se ky është rasti i parë “që gjyqësori në Mal të Zi jep një vendim përfundimtar për vrasjen dhe trajtimin çnjerëzor të shqiptarëve gjatë luftës në Kosovë”.

Mirëpo, sipas Ndrekiqit, ky është ndëshkim i butë kundrejt veprimeve të kryera dhe dhunës së ushtruar ndaj viktimave.

“Ky është një ndëshkim i butë për veprat e kryera, pasi bëhet fjalë për

viktima civile që janë përkujdesur për familjet e tyre”, tha Ndrekiqi.

Oda e Avokatëve të Malit të Zi dhe shoqatat civile, disa herë e kanë kritikuar gjyqësorin se nuk është i gatshëm dhe nuk dëshiron që të ballafaqohet me të kaluarën.

Në janar të vitit 2014, Gjykata e Lartë e Bjelo Poles në Mal të Zi, pas një procesi gjyqësor që kishte zgjatur disa vjet, liroi nga akuzat 8 pjesëtarë të ish Ushtrisë Jugosllave që akuzoheshin për vrasjen e 15 refugjatëve nga Kosova në fshatin Husaj afër Rozhajës në Mal të Zi në muajin prill të vitit 1999.

Mbi 10 mijë veta u vranë gjatë luftës në Kosovë e cila mori fund më ndërhyrjen e NATO-së për t’u dhënë fund mizorive të forcave serbe. a.s.

e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

33

mozaik

Në frontet e luftës në Siri dhe Irak morën pjesë 23 shtetas malazezë Në shtatë vitet e fundit, 23 shtetas malazezë kanë luftuar me Shtetin Islamik, ISIS dhe Al Kaeda në Siri dhe Irak, sipas një raporti të paraqitur nga bashkërenduesi kombëtar për luftën kundër ekstremizmit të dhunshëm në Mal të Zi, Dragan Pejanoviq. Prej tyre 18 burra, dhe pesë gra janë ende në zonat e Sirisë, së bashku me tre fëmijë. Ndërkaq, gjashtë prej tyre u vranë në zonën e luftës, bën të ditur Pejanoviq.

Të dhënat jozyrtare tregojnë se ky numër është shumë më i lartë dhe se ata po rekrutojnë shumicën e besimtarëve vehabistë, të njohur për predikime ekstremiste. Edhe shërbimet e sigurisë së rajonit kanë një listë me rreth njëzet emra, disa prej tyre nga Mali i Zi. Bashkërenduesi kombëtar për luftën kundër ekstremizmit të dhunshëm vë

34

Javore Koha

e enjte, 19 dhjetor 2019

në dukje se “në çdo rast, ata që u kthyen nga fushat e betejës paraqesin të njëjtin rrezik si ata që janë akoma aktiv në fushat e betejës, thotë Pejanoviq.

Rreth 20% e popullsisë së përgjithshme prej gati 620.000 sa ka Mali i Zi janë myslimanë. Shumica janë pasuesit e suni të traditës hanefi të njohur për tolerancë dhe me një histori të gjatë të bashkëjetesës me besimet e tjera, përfshirë ortodoksët dhe katolikët. Megjithatë, sipas studiuesve, luftërat e Ballkanit të viteve 1990 në mënyrë dramatike e ndryshuan këtë traditë të bashkëjetesës.

Sipas këtij studimi, pesë luftëtarë nga Mali i Zi bënë gjithashtu luftë në Lindje të Ukrainës në anën e separatistëve pro-rusë, njëri prej të cilëve u ndoq penalisht dhe u dënua në Mal të Zi, kurse katër të tjerë shkuan në

fushat e betejës përpara se Kodi penal të ndryshohej për të kriminalizuar çdo vajtje në fronte të huaja të luftës.

Dënimet në këtë drejtim janë shumë të ashpra. Përkatësisht, burgosja nga dy deri në dhjetë vjet dënohet rekrutimi, përgatitja, organizimi, menaxhimi, transporti ose organizimi i transportit, si dhe trajnimi i individëve dhe grupeve të njerëzve që synojnë t’i përmbahen ose të marrin pjesë në formacione të huaja të armatosura jashtë Malit të Zi. Një dënim me burg prej gjashtë muaj deri në pesë vjet është parashikuar gjithashtu për ata që udhëtojnë për t’u bashkuar ose për të marrë pjesë në luftërat e huaja. Një dënim nga një deri në tetë vjet është caktuar për ata që drejtojnë drejtpërdrejt ose përmes një pale të tretë financojnë veprima.s. taritë terroriste.

sport

KT “Ulqini” i suksesshëm në Turneun ndërkombëtar “Sarajevo Open”

16 medalje dhe tre trofe

Garuesja e KT “Ulqini”, Medina Kanaqeviq, është shpallur garuesja më e suksesshme e turneut, në disiplinën e formave. Dy trofetë tjerë KT “Ulqini” i ka fituar për vendin e dytë në renditjen e përgjithshme në disiplinën e formave dhe për vendin e dytë në renditjen e përgjithshme në disiplinën e ndeshjeve Klubi i Taekwondosë “Ulqini” ka shënuar një tjetër sukses, gjatë fundjavës së kaluar, në edicionin e 7-të të Turneut ndërkombëtar “Sarajevo Open” në kryeqytetin e Bosnjës dhe Hercegovinës.

Garuesit e këtij klubi kanë fituar gjithsej 16 medalje, prej të cilave dhjetë medalje të arta, tri medalje të argjendta dhe tri medalje të bronzta.

Ata po ashtu kanë fituar edhe tre trofe.

Në disiplinën e ndeshjeve, me medalje të arta janë kurorëzuar Enes Dushku, Amella Nuti, Mervana Muçaj dhe

Sara Kraja, me medalje të argjendta Enis Kurti dhe Mersida Demiri, kurse me medalje të bronzta Albjon Hykaj, Bledar Kasmi dhe Hakush Fici.

Ndërkaq, në disiplinbën e formave, medalje të arta kanë fituar Medina Kanaqeviq, Sumeja Bisha, Hana Tivari, Merisa Malokraja, Hava Malokraja dhe Amell Nuti, ndërsa medalje të argjendtë Amra Dushku.

Garuesja e KT “Ulqini”, Medina Kanaqeviq, është shpallur garuesja më e suksesshme e turneut, në disiplinën e formave. Dy trofetë tjerë KT “Ulqini” i ka fituar për vendin e

dytë në renditjen e përgjithshme në disiplinën e formave dhe për vendin e dytë në renditjen e përgjithshme, në disiplinën e ndeshjeve.

Turneu “Sarajevo Open” është mbajtur të shtunën në Pallatin e Sportit “Ramiz Salçin” në Sarajevë, në organizim të KT “Novi Grad”. Në të kanë marrë pjesë rreth 650 sportistë të 45 klubeve nga shtatë vende, ndërsa KT “Ulqini” është përfaqësuar me 20 garues, në të dyja disiplinat.

(Kohapress)

e enjte, 19 dhjetor 2019

Javore Koha

35