menntun

MENNTUN

TIL SJÁLFBÆRNI

Handbók fyrir kennara um menntun til sjálfbærni með áherslu á sjálfbæra þróun, loftslagsmál og líffræðilega fjölbreytni

Menntun til sjálfbærni Reykjavík 2022

Útgefandi: Landvernd www.landvernd.is

Ritstjóri: Forsíðumynd: Ljósmyndir Teikningar:

ISBN númer: nema annað sé tekið fram. © Landvernd og höfundar.

Rit þetta má ekki afrita með neinum hætti, svo sem ljósmyndun, prentun, hljóðritun eða á annan sambærilegan hátt, að hluta eða í heild, án þess að geta heimildar.

Til ykkar, elsku kennarar, sem helgið starf ykkar og hugsjónir því að mennta næstu kynslóð, hjálpa henni að finna sína drauma og móta framtíð mannkyns, oft í erfiðum aðstæðum. Þið eigið mikla viðurkenningu skilið fyrir ykkar starf.

Menntun er öflugasta vopnið sem við getum notað til að breyta heiminum

– NELSON MANDELA –

EFNISYFIRLIT

FYLGT ÚR HLAÐI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

KENNARAR Á TÍMUM AÐKALLANDI, HNATTRÆNNA OG FLÓKINNA ÁSKORANA . . . . . . 7

1.1. Ákall samtímans 7

1. KAFLI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1.2. Miklar kröfur og væntingar til menntastofnana 8

1.3. Tilmæli úr alþjóðlegum samningum til menntastofnana . . . . . . 9

Spurningar til umhugsunar og sem kveikja 10

1.4. Heimildir og ítarefni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Vefefni 11

2. KAFLI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

MENNTUN TIL SJÁLFBÆRNI

– FRÆÐILEGI HLUTINN . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2.1. Inngangur 12

2.2. Umbreyting hugans og hegðunar

- Skilgreining og markmið menntunar til sjálfbærni 12

LYKILHÆFNI SEM STUÐLA . . . . . . . . . . . . . . . 14

AÐ SJÁLFBÆRRI ÞRÓUN 14

MENNTUN TIL SJÁLFBÆRNI FYRIR 2030 . . . . . . . 17

FYLGT ÚR HLAÐI

Kennarastarfið er í senn gefandi og krefjandi. Það þarf að undirbúa næstu kynslóð fyrir áskoranir framtíðar með til liti til fortíðar og nútíðar. Áskoranir sem hver kynslóð þarf að glíma við eru misjafnar og kennslan þarf að taka mið af þeim og er í stöðugri þróun og breytingum háð.

Þær áskoranir sem blasa við núna á borð við loftslagsvá , tap á líffræðilegri fjölbreytni og að framfylgja sjálfbærri þróun, eru af stærðargráðu sem varla hefur þekkst áður þar sem þær snerta allt líf á Jörðinni og afkomu mannkyns. Málin eru yfirþyrmandi, flókin og ógnvekjandi.

Til þess að mæta þessum nýja raunveruleika og kröfum til menntakerfisins hefur menntun til sjálfbærni (einnig kallað sjálfbærnimenntun) verið þróuð bæði á alþjóðlegum vett vangi og innanlands sem kennslufræðileg nálgun að þessum stóru og mikilvægu viðfangsefnum mannkyns og til að efla getu einstaklinga til aðgerða.

Á Íslandi hefur menntun til sjálfbærni verið fléttuð inn í aðalnámskrá fyrir öll skólastig m.a. með þessum sex grunn þáttum menntunar þar sem sjálfbærni er einn þáttanna. Þetta er mjög mikilvægt. En kennarar vita manna best að aðalnámskráin ein og sér dugar ekki til að koma ákvæð um hennar í framkvæmd heldur gerist raunveruleg þróun í skólastarfi, aðallega í gegnum kennara, skólastjórnendur og einnig nemendur. Mikilvægt er að kennarar fái markvissa og faglega aðstoð og stuðning en líka tíma og svigrúm til að auka eigin þekkingu og hæfni.

Tilgangur þessarar handbókar er þríþættur: 1. Að gefa yfirlit yfir kennslufræðilega nálgun í menntun til sjálfbærni, 2. Að veita kennurum hagnýt ráð um framkvæmd kennslu í anda menntunar til sjálfbærni og dæmi um verkefni, 3. Að fjalla um sjálfbæra þróun, loftslagsmál og líffræðilega fjölbreytni á mannamáli.

Megi þessi handbók hjálpa kennurum og efla þá við kennslu á þessum mikilvægustu áskorunum nútíma og framtíðar.

Nokkur orð um uppbyggingu og innihald bókarinnar Aðalviðfangsefni bókarinnar er menntun til sjálfbærni og snúast fyrstu þrír kaflarnir aðallega um það. Til þess að veita einnig mikilvægan grunn til að skilja brýna merkingu og umfang menntunar til sjálfbærni er síðan í köflum 4-6 fjallað um sjálfbæra þróun, loftslagsmálin, líffræðilega fjöl breytni og aðgerðir sem mannkynið þarf að fara í. Bókin er skrifuð með vestræn lönd í huga.

Hver kafli er skrifaður þannig að hann standi fyrir sig. Því nýtist bókin einnig sem uppflettirit, þar sem áhugasamir geta valið sér viðfangsefni til að kynna sér hverju sinni.

Menntun til sjálfbærni á að undirbúa nemendur til að bregð ast við áskorunum samtímans og framtíðarinnar á valdeflandi og skapandi hátt. Markmið menntunar til sjálfbærni er að auka og efla gildi, hæfni og getu einstaklinga til að stuðla að sjálfbærri þróun innan samfélaga.

Til eru margar skilgreiningar og útfærslur á menntun til sjálfbærni. Í þessari bók er byggt á skilgreiningu Sam einuðu þjóðanna (SÞ). Bókin er í takt við skilgreiningu að alnámskrár hérlendis og þá reynslu sem fengist hefur m.a. af Grænfánaverkefninu, sem hefur verið viðurkennt sem aðal innleiðingartæki fyrir menntun til sjálfbærni af UNESCO (Mennta-, vísinda- og menningarmálastofnun Sameinuðu þjóðanna).

Menntun til sjálfbærni er í stöðugri þróun. Áherslur bókar innar eru að taka það helsta saman um núverandi og opinbera alþjóðlega og innlenda skilgreiningu, stöðu og stefnu á menntun til sjálfbærni. Þetta er hvergi tæmandi umfjöllun og byggjast þessar áherslur og framsetningin að sjálfsögðu einnig á skilningi, reynslu og túlkun höfundar á málefninu. Lesandinn er hvattur til sjálfstæðrar og gagnrýninnar hugs unar um innihald handbókarinnar og til að taka virkan þátt í að þróa menntun til sjálfbærni áfram í daglegu skólastarfi. Það er von höfundar að bókin veiti hagnýta þekkingu á menntun til sjálfbærni, ýti við gagnrýnum spurningum, svörum og umræðum, hvetji og hjálpi kennurum að þróa áfram menntun til sjálfbærni í skólastofunni með nemendur og framtíð okkar allra í brennidepli.

Menntun til sjálfbærni

1. KAFLI

KENNARAR

Á TÍMUM

AÐKALLANDI, HNATTRÆNNA OG FLÓKINNA ÁSKORANA

1.1. ÁKALL SAMTÍMANS

Starf kennara er meðal mikilvægustu starfa þjóðfélagsins. Hlutverk kennara spannar vítt svið eins og kennslu, uppeldi, ráðgjöf og þróunarstarf. Kröfur sem eru gerðar til kennara eru því margvíslegar. Þeir þurfa ekki einungis að hafa góða þekkingu á málefnum kennslunnar heldur búa yfir ýmiss konar hæfni og jákvæðum eiginleikum til þess að stuðla m.a. að umburðarlyndi, jafnrétti, lýðræðislegum vinnubrögðum og menntun nemenda á einstaklingsmiðaðan hátt við fjöl breyttar og krefjandi aðstæður. Almenn menntun á að stuðla að aukinni hæfni einstaklings til að takast á við áskoranir daglegs lífs og að leysa hlutverk sín í flóknu samfélagi.

Þegar mannkynið stendur frammi fyrir svona stórum og flóknum áskorunum á borð við loftslagsvána, tap á líffræði legri fjölbreytni og að framfylgja sjálfbærri þróun blasir við ný staða hjá kennurum af áður óþekktri stærð og vægi sem þeir þurfa að vinna með. Góðir og vel upplýstir kennarar eru gulls ígildi og geta jafnvel verið lykillinn að lausnum á þessum stóru vandamálum. Menntun verður að laga sig að áskorunum hvers tíma til þess að gera kennurum kleift að mennta upplýsta einstaklinga sem búa yfir getu til aðgerða og hafa tæki og tól til að fást við áskoranir samtímans. Mik ið þróunarstarf hefur átt sér stað bæði á alþjóðlegum og inn lendum vettvangi til að svara þessu ákalli m.a. með þróun á menntun til sjálfbærni. Og kennarar eru stoltir lykilaðilar að því að raungera þessa mikilvægu þróun í daglegri kennslu. Risastórt, aðkallandi, flókið, hnattrænt og ógnandi málefni: Í skólum er framtíðin, kynslóðin sem mun taka við þegar fram líða stundir. Framtíðin er eins og alltaf óskrifað blað nema að núna vitum við að framtíð mannkyns á Jörðinni er í hættu vegna loftslagsbreytinga og alvarlegrar hnignunar vistkerfa. Og það erum við sjálf, mannkynið, sem erum ógn valdurinn að eigin framtíð. Miklar breytingar þurfa að eiga sér stað í samfélögum okkar ef við ætlum að ná að leiðrétta þessa stefnu og bjarga mannkyninu, sem og öllum hinum

Sérhver gáfaður rugludallur getur gert hlutina stærri og flóknari. Það þarf snilligáfu og heilmikið hugrekki til að fara í gagnstæða átt.

– ALBERT EINSTEIN –

lífverunum sem við deilum Jörðinni með, fyrir horn. En hingað til virðumst við vera föst í viðjum vanans og höld um áfram óbreytt eins og ekkert væri. Tíminn er naumur og á meðan við, núverandi kynslóð fullorðinna, ræðum um nauðsynlegar breytingar frekar en að framkvæma þær, þurf um við að mennta nýja kynslóð á þann hátt að hún verði í stakk búin að finna nýjar leiðir, nýtt kerfi, nýja hugsun, nýj ar stefnur og lausnir. Ekki síður um það hvernig mannkynið getur aðlagast og glímt við þær afleiðingar loftslagsbreytinga sem ekki er lengur hægt að afstýra. Menntun nýrrar kyn slóðar getur því verið með mikilvægari tækifærum þess að mannkyninu takist að finna leið úr þessum ógöngum sem það er búið að koma sér í. Kennarar eru í lykilstöðu. Áskoranirnar sem við verðum að takast á við eru flóknar, málin eru samofin og krefjast þverfaglegrar og heildstæðr ar hugsunar. Vandamálin snerta heiminn allan, loftslags breytingar og tap á líffræðilegri fjölbreytni virða ekki mann gerð landamæri. Vegna þess og vegna hnattvæðingar dugar ekki að hugsa einungis um málefnin í samhengi eigin lands eða svæðis heldur þurfum við að tileinka okkur hnattræna vitund eða alheimsvitund . Eins þurfum við að skilgreina okkur aftur sem hluta af náttúrunni og ekki bara á grunni þekkingar heldur einnig tilfinningalega, við verðum að staðsetja okkur sjálf aftur innan náttúrunnar.

Mannkynið hefur enn þá ekki tekist á við málefnið og farið í róttækar breytingar: Kröfur um róttækar breytingar í sam félögum okkar koma úr virtum og viðurkenndum áttum eins og frá bestu vísindamönnum heims og frá Sameinuðu þjóðunum (SÞ). Við vitum í grófum dráttum hvað þarf að gera en virðumst ekki finna leiðina þangað auk þess að okk ur skortir kjark og þor að taka á málunum. Stóru ákvarð anirnar liggja í höndum stjórnmálafólks, fjármagnseigenda og eigenda og stjórnenda stærstu fyrirtækja um allan heim. Auk þess hefur hver og einn ýmsa möguleika til að stuðla að nauðsynlegum breytingum hvort sem er í daglegu lífi eða sem áhrifavaldur og þá m.a. á stjórnmálafólk.

1.2. MIKLAR KRÖFUR OG VÆNTINGAR

TIL MENNTASTOFNANA

Það hefur verið sannreynt með rannsóknum í umhverfis félagsfræði að aukin umhverfisvitund er mjög mikilvægur grunnur en leiðir samt bara lítillega til umhverfis vænni lifnaðarhátta. En þeir sem lifa á umhverfisvænni hátt leggja oft meiri áherslu á önnur gildi en veraldleg gæði og efn ishyggju. Þessar niðurstöður gefa okkur ýmis skilaboð m.a. um ákveðin markmið með menntun framtíðarkynslóða, um menntun sem lykilþátt til að stuðla að sjálfbærri þróun. Kennsluaðferðir eiga að vera í sífelldri þróun og menntun í dag verður að vera í takt við tímann og svara nútímaáskor unum sem einkenna kennarastarfið á hverjum tíma. Hér á eftir er vikið stuttlega að nokkrum mikilvægum þáttum í þessu tilliti.

Þverfagleiki: Ástandið í heiminum gerir ýmsar kröfur um breytingar í menntun. Til þess að skilja sjálfbæra þróun, heimsmarkmiðin og loftslagsmálin verðum við að hugsa þverfaglega og heildstætt. Það þarf að skoða og skilja allt í samhengi. Þetta getur verið flókin staða fyrir kynslóð sem ólst upp við það að búta niður efni eftir fögum þannig að við höf um stundum misst fókusinn á það að eitt hefur áhrif á ann

að og hvernig málin eru samtvinnuð. Og núna eigum við að kenna nýrri kynslóð að sjá allt samhengið sem við erum næst um því búin að týna. Heimsmarkmiðin sýna okkur hvernig allt er samofið og gefa leiðarljósið sem við þurfum á að halda.

Efling á hæfni: Áherslan í menntun hjá okkar kynslóð var á það að afla þekkingar. Menntun í dag á auk þekkingaröfl unar að auka hæfni nemenda á hinum ýmsu sviðum og gerir þar með kröfur um aðrar og fjölbreyttari kennsluaðferðir. Nýstárlegar kennsluaðferðir: Til þess að efla hæfni nemenda og fara út fyrir þann ramma að leggja aðallega áherslu á þekkingaröflun þarf að nota aðrar kennsluaðferðir en þær að kennarinn segi frá og útskýri ýmis mál. Aðferðirnar þurfa m.a. að vera þátttökuhvetjandi, uppbyggjandi, lausnamið aðar og nýstárlegar.

Hlutverk kennara: Kennarinn á ekki lengur að vera að almiðill að þekkingaröflun heldur á hann frekar að vera leiðtogi eða verkstjóri í þekkingarleit nemenda. Ekki lengur bílstjóri, heldur hvetjandi ferðafélagi. Kennarinn á heldur ekki að gera þær kröfur til sín að vera sérfræðingur á öllum sviðum sjálfbærrar þróunar og loftslagsmála en með því að beita leitarnámi og þátttökunálgun leiðir hann nemendur í að skilja málin, beita gagnrýninni hugsun, koma auga á rót vandamála og finna lausnir. Þessi afstaða ætti að minnka hugsanlegar áhyggjur kennara um að geta ekki svarað öllum spurningum um þessi flóknu og þverfaglegu mál. (Nánar í kafla 2.6. og 3.4.4).

Ádeila á ráðandi kynslóð: Það er þversagnakennt að kyn slóðin sem er hluti af núverandi kerfi og lífstíl, kerfi og lífstíl sem á drjúgan þátt í rót vandans, eigi að kenna nýrri kynslóð að gera betur og haga sér öðruvísi. Þar með verðum við að viðurkenna að við séum þátttakendur í samfélagsgerð sem er ekki sjálfbær, við verðum að taka okkur á og reyna að verða betri fyrirmyndir. Við megum ekki setja alla von okkar á næstu kynslóðir, heldur berum við ábyrgð. Að kenna nýrri

kynslóð getur þar með líka verið mikilvægt tækifæri til að bæta eigið líf með sjálfbæra þróun að leiðarljósi.

Stjórnmálaleg ádeila: Staða loftslagsmála er skýr meðal vís indafólks og ætti því ekki að vera deilumál. Þó jafnframt sé vitað í grófum dráttum hvað þarf að gera, eru leiðir þangað hins vegar umdeildar og pólitískar. Því miður er skilningur margra á lífheiminum, sjálfbærri þróun og samhengi mál efna lítill og þá er sérstaklega orðið sjálfbærni oft misskilið og misnotað. Áskorun kennara er hér m.a. að kenna þessi mál efni á þann hátt að nemendur hugsi sjálfstætt og gagnrýnið og komi auga á lausnir án þess að kennarinn taki pólítíska afstöðu sjálfur. Nýjar kennsluaðferðir í gegnum menntun til sjálfbærni og umbreytandi nám eru lykillinn að því.

Loftslagskvíði: Staða loftslagsmála, hnignun vistkerfa og líffræðilegrar fjölbreytni eru ógnvekjandi. Margir nemend ur og kennarar finna í auknum mæli fyrir loftslagskvíða . Þessi kvíði getur valdið því að fólk vill helst setja hausinn í sandinn. Hvernig geta kennarar hvatt sjálfa sig, hver ann an og ekki síst nemendur þegar kemur að þessu yfirþyrm andi málefni? Hvernig er hægt að minnka loftslagskvíða? Kennsluaðferðir menntunar til sjálfbærni eiga að efla getu til aðgerða (nánari skilgreining í kafla 2.2). Með því að vera virkur þátttakandi í ýmsum aðgerðum og breytingum er hægt að minnka þennan kvíða, hvetja hvert annað og öðlast aðgerðavilja. Valdefling er mikilvæg þ.e. að finna að hvert og eitt okkar getur haft áhrif og það er hægt að móta framtíðina og umbreyta þeim veruleika sem okkur er gefinn. Kenna þarf staðfasta bjartsýni sem þýðir m.a. að við búum okkur til framtíðarsýn, trúum því að hún geti raungerst, setjum okkur markmið og vinnum skipulega og staðfastlega að því að ná henni, sýnum gott fordæmi og stuðlum að samstöðu og samtakamætti. Á þennan hátt getur menntun til sjálf bærni stuðlað að því að minnka loftslagskvíðann hjá bæði nemendum og kennurum.

Nánar er fjallað um þessar kröfur og væntingar til menntastofnana í kafla 2 um menntun til sjálfbærni.

1.3. TILMÆLI ÚR ALÞJÓÐLEGUM SAMNINGUM TIL MENNTASTOFNANA Áskoranir samtímans eru hnattrænar og þær þarf að með höndla sem slíkar. Alþjóðasamfélagið reynir að taka á þess um málum sérstaklega í gegnum Sameinuðu þjóðirnar og með margskonar samningum og stefnum. Hvort sem er í stefnum og samningum um sjálfbæra þróun, Heimsmark miðum Sameinuðu þjóðanna, aðgerðaáætlun í loftslagsmál um eða menntun til sjálfbærni þá er menntun alls staðar skilgreind sem eitt af grundvallaratriðum í átt að árangri og er útfærð víða á skýran og hagnýtan hátt. Þessar skilgrein ingar miðla ekki einungis mikilvægri þekkingu til kennara heldur líka mikilvægum skilaboðum og hvatningu um að framfylgja þessum skýru tilmælum alþjóðasamfélagsins og styðja við bakið á kennurum. Nánari umfjöllun um tilmæli úr alþjóðlegum samningum verður í næstu köflum hand bókarinnar.

Samantekt Í þessum kafla er fjallað um mikilvægi og eiginleika kennarastarfsins í ljósi núverandi áskorana mannkyns varðandi loftslagsvá, tap á líffræðilegri fjölbreytni og sjálfbæra þróun. Menntun til sjálfbærni hefur verið þróuð bæði á alþjóðleg um og innlendum vettvangi sem svar við þessum áskorunum. Ljóst er að samfélög verða að fara í róttækar breytingar á skömmum tíma og samhliða þarf að mennta nýja kynslóð á þann hátt að hún verði í stakk búin til að finna nýjar leiðir, nýtt kerfi, nýja hugsun, nýjar stefnur og lausnir. Einnig þarf að auka hnattræna vitund.

Kröfur til menntastofnana eru miklar. Það þarf að mennta nemendur í þverfaglegri og heildstæðri hugsun og efla ekki einungis þekkingu heldur einnig ýmsa hæfni þeirra. Kennar ar eiga að vera leiðtogar eða verkstjórar í þekkingarleit nem enda og nota fjölbreyttar og nýstárlegar kennsluaðferðir.

Að kenna um loftslagsmálin og sjálfbæra þróun er um leið gagnrýni á lifnaðarhætti núverandi kynslóða, gagnrýni á okkur sjálf, þannig að allir verða að horfa í eigin barm og reyna sitt besta til að vera góðar fyrirmyndir. Þó að staða loftslagsmála sé skýr vísindalega og vitað hvað þarf að gera eru leiðirnar þangað umdeildar. En með því að leiðbeina nemendum við að hugsa sjálfstætt og gagnrýnið og koma auga á lausnir þarf kennarinn ekki að taka pólítíska af stöðu sjálfur. Ekki síst er það bæði áskorun og tækifæri fyrir kennara að mennta nemendur sína á þann hátt að hugsan legur loftslagskvíði muni minnka en efla í staðinn vilja og getu til aðgerða.

Ýmis tilmæli um menntun til sjálfbærni til menntastofnana koma frá alþjóðasamfélaginu, sérstaklega í gegnum Sam einuðu þjóðirnar og með margskonar samningum og stefnum.

SPURNINGAR TIL UMHUGSUNAR OG SEM KVEIKJA

1. Hvað hefur verið gert í þínum skóla til þess að undirbúa kennara undir þessar áskoranir í kennslu?

2. Hefur skólinn stefnu í umhverfis- og/eða loftslagsmálum og vinnur hann markvisst eftir stefnunni?

3. Tekur skólinn þinn þátt í Grænfánaverkefninu/Skólar á grænni grein?

4. Telur þú þig hafa næga þekkingu á loftslagsmálum, tapi á

líffræðilegri fjölbreytni og sjálfbærri þróun til þess að kenna nemendum?

5. Hefur þú beitt eða kynnt þér menntun til sjálfbærni?

6. Hverjar eru helstu hindranir og hvatar fyrir kennara í þín um skóla til að stunda menntun til sjálfbærni?

7. Er loftslagskvíði algengur meðal nemenda í þínum skóla og hvernig er birtingarmynd hans?

8. Finnur þú sjálf/ur/t fyrir loftslagskvíða?

9. Ert þú búin/n/ð að breyta um lífsstíl í átt að sjálfbærri þróun?

1.4.

HEIMILDIR OG ÍTAREFNI

Gifford, R. (2011). The Dragons of Inaction: Psychological Barriers That Limit Climate Change Mitigation and Adoption. University of Victoria, American Psychologist, 2011, Vol. 66, No. 4, 290-302.

Grunenberg, H. (2011). Umweltsoziologie. (Lehrbuch). Rostock, Zentrum für Qualitätssicherung in Studium und Weiterbildung der Universität Rostock, 2011, 120.

Langner, T. (2011) Bildung für nachhaltige Entwicklung. Rostock, Zentrum für Qualitätssicherung in Studium und Weiterbildung der Universität Rostock, 2011, 210. Mennta- og menningarmálaráðuneytið (útg.). (2011 og 2013). Aðalnámskrá grunnskóla. Almennur hluti 2011, Greinasvið 2013. Reykjavík, Ísland, Mennta- og menn ingarmálaráðuneytið, 2013a, 234.

United Nations Educational, Scientific and Cultural Org anisation (UNESCO) (útg.). (2014). Roadmap zur Umsetzung des Weltaktionsprogramms „Bildung für nachhaltige Entwicklung.“ Bonn/Þýskaland, Deutsche UNESCO -Kommission e.V., 2014, 39. ISBN: 978-3-940785-69-5. Wilson, C. (á.d). Tackling the big issues in sustainable education – A handbook for teachers on climate change and biodiversity. Landvernd. Óútgefin og ókláruð.

VEFEFNI

Hafdís Hanna Ægisdóttir. (2020, október). Umhverfispistill í Samfélaginu á Rás 1. https://www.ruv.is/frett/2020/10/26/ stadfost-bjartsyni-fyrir-umhverfid Heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna. (á.d.). Heimsmark miðin https://www.heimsmarkmidin.is/forsida/heimsmark midin/ Kolbrún Þ. Pálsdóttir. (2018, október) Margslungið og skapandi hlutverk kennarans. Vísir. https://www.visir. is/g/20181327414d Landvernd (útg.). (á.d.) Hvað er loftslagskvíði? – Allt sem þú þarft að vita og góð ráð. Landvernd. https://landvernd.is/ umhverfisfrettafolk-loftslagskvidi/ Rannveig Magnúsdóttir. (2022). Náttúra til framtíðar –Námsefni fyrir unglingastig grunnskóla og framhaldsskóla um vistheimt og náttúruvernd . Menntamálastofnun. https://vef ir.mms.is/flettibaekur/namsefni/nattura_til_framtidar/

Stjórnarráð Íslands og Umhverfis- og auðlindaráðuneytið( útg.). (2020, júní) Aðgerðaáætlun í loftslagsmálum. Aðgerðir íslenskra stjórnvalda til að stuðla að samdrætti í losun gróð urhúsalofttegunda til 2030. https://www.stjornarradid.is/ library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Adgerdaaetlun%20i%20 loftslagsmalum%20onnur%20utgafa.pdf

Sveinn Atli Gunnarsson. (á.d). Hvað eru loftslagsbreytingar? Loftslag.is. https://www.loftslag.is/?page_id=164

UNESCO (útg.). (2020). Education for sustainable develop ment – a roadmap. UNESCO. https://unesdoc.unesco.org/ ark:/48223/pf0000374802.locale=en

UNESCO (útg.). (2014). Global citizenship education – preparing learners for the challenges of the 21st century. UNESCO https://www.eccnetwork.net/sites/default/files/ media/file/Global%20citizenship%20education_%20 preparing%20learners%20for%20the%20challenges%20 of%20the%2021st%20century%20-%20UNESCO%20 Digital%20Library.pdf

UNESCO (útg.). (2014). Global citizenship ed ucation - Politische Bildung für die Weltgesellschaft. UNESCO. https://www.unesco.at/fileadmin/Redaktion/ Publikationen/Publikations-Dokumente/2014_GCED_ Politische_Bildung_fuer_die_Weltgesellschaft.pdf

2. KAFLI MENNTUN TIL SJÁLFBÆRNI

– FRÆÐILEGI HLUTINN

2.1. INNGANGUR

Sjálfbær þróun, loftslagsmálin og hnignun líffræðilega fjöl breytni krefjast svara sem eiga rætur í skilningi okkar á sið ferði mannkyns, í eiginleikum, gildum og viðhorfum sem við þurfum að rækta og efla. Til þess að ná fram nauðsynleg um róttækum breytingum innan samfélaga okkar þarf bæði viðtækar stjórnmálalegar aðgerðir og breytingar á okkar eigin hugsunarhætti og athöfnum. Menntun er mikilvægur þáttur til að kalla fram breytingar hjá okkur sjálfum og vald efla okkur til þess að hafa áhrif út á við. Að líta á menntun sem hvata að betri framtíð allra í átt að sjálfbærri þróun er almennt viðurkennt og leiddi m.a. til þróunar á menntun til sjálfbærni bæði á alþjóðlegum og innlendum vettvangi. Til þess að skapa sanngjarnari og friðsælli heim á grunni sjálfbærrar þróunar þurfum við öll meiri þekkingu, færni og gildi sem stuðla að þessu auk meðvitundar um þörfina fyrir slíkum breytingum. Hér gegnir menntun lykilhlutverki.

Menntun til sjálfbærni er vegferð í átt að betri framtíð fyrir alla og þessi vegferð byrjar hér og nú. Kennarar eru áhrifamiklir talsmenn og frumkvöðlar til að þróa og fram kvæma menntun til sjálfbærni og gegna þannig lykilhlut verki. Menntun til sjálfbærni er ekki bundin við einstaka greinar eða áfanga heldur tengist aðkomu alls skólasamfé lagsins.

Markmið með þessum kafla er að gefa kennurum góðan fræðilegan grunn um menntun til sjálfbærni. Mikil þró un er á menntun til sjálfbærni m.t.t. fenginnar reynslu og vísindalegum rannsóknum og er í þessari samantekt reynt að leggja áherslur á opinbera alþjóðlega og innlenda stefnu og nálganir sem nýtist í skólastofunni. Umfjöllunarefnið er hvergi tæmandi og eru lesendur hvattir til að skoða heim

– GRETA THUNBERG –

ildirnar nánar ef þeir vilja kafa dýpra í málefnin. Einhver hagnýt dæmi fylgja í einstökum undirköflum en meira er skrifað um hina praktísku framkvæmd á menntun til sjálf bærni í kafla 3. Kafli 2 og 3 eiga að mynda eina heild. Í lok hvers kafla er stutt samantekt til að leggja áherslur á helstu atriðin.

2.2. UMBREYTING HUGANS OG HEGÐUNAR - SKILGREINING OG MARKMIÐ MENNTUNAR TIL SJÁLFBÆRNI

Markmið með menntun til sjálfbærni er að auka og efla gildi, hæfni og getu einstaklinga til að stuðla að sjálfbærri þróun innan samfélaga. Tilgangurinn er um breyting samfélags.

Menntun til sjálfbærni er valdeflandi og umbreytandi ferli sem á ekki einungis að hafa áhrif á lífsstíl einstaklinga held ur á hún einnig að efla hvert og eitt okkar til að taka virkan þátt í þeim stóru breytingum sem þurfa að eiga sér stað inn an samfélaga, breytingum sem lúta að kerfi, lögum, reglum, samningum og aðgerðamöguleikum. Þannig er eitt af mik ilvægustu markmiðum með menntun til sjálfbærni að gera nemendum kleift að taka virkan þátt í mótun nútíðar og fram tíðar. Menntun til sjálfbærni styður þróun persónulegrar, að ferðafræðilegrar og félagslegrar færni sem hjálpar nemendum að skynja sinn eigin stað í heiminum og takast á gagnrýninn og skapandi hátt á við flókinn, hnattvæddan heim þar sem mismunandi gildi, stöðug þróun, mótsagnir og óvissa ríkir.

Þú ert aldrei of smár til að geta haft áhrif

Í menntun til sjálfbærni er lögð áhersla á að nálgast við fangsefnin á heildstæðan hátt og af þverfaglegri víðsýni. Til viðfangsefna tilheyra allar stoðir sjálfbærrar þróunar hvort sem er náttúra, samfélag eða hagkerfi. Þannig má segja að öll viðfangsefni Heimsmarkmiða Sameinuðu þjóðanna eigi erindi í menntun til sjálfbærni og ekki síst samhengið á milli allra Heimsmarkmiðanna. Mikil áhersla er lögð á hnattræna vitund og að réttlæti innan og milli kynslóða sé alltaf haft að leiðarljósi.

Lykilatriði í menntun til sjálfbærni er að nota þátttökuhvetjandi, uppbyggjandi, leitandi og nýstárlegar kennslu aðferðir. Menntun til sjálfbærni hjálpar nemendum við að uppgötva vandamálin og skilja af hverju þau eru til staðar og síðan að finna sjálfir lausnir og breyta þeim í aðgerðir. Nemendur eiga að læra að taka upplýstar ákvarðanir um það að lifa á ábyrgan hátt gagnvart náttúrunni og í réttlátu sam félagi fyrir núverandi og komandi kynslóðir, með virðingu fyrir menningarlegum fjölbreytileika. Slík menntun byggir á kenningu hugsmíðahyggju þar sem litið er á lærdóm sem virkt samsetningar- og uppbyggingarferli sem á sér stað á grunni eigin aðgerða og reynslu með nána tengingu við eigið líf og umhverfi. Hlutverk kennara er að vera leiðbeinandi og leiðtogi, ekki „bílstjóri“ heldur „hvetjandi ferðafélagi“. Menntun til sjálfbærni miðlar nemendum bæði nauðsynlega þekkingu til að skilja sjálfbæra þróun og heimsmarkmiðin og eflir ýmis lykilhæfni til þess að geta tekið virkan þátt sem upplýstir borgara sem vilja þróa áfram umbreytingu samfélags í átt að sjálfbærri þróun. Þessi hæfni miða m.a. að því að styrkja einstaklinga til að ígrunda og meta eig in gjörðir með hliðsjón af núverandi og komandi áhrifum á náttúru, samfélag, menningu og efnahag bæði frá stað bundu og hnattrænu sjónarhorni. Einstaklingar eiga að geta bregðast við flóknum aðstæðum með sjálfbæra þróun að leiðarljósi og þróa og skapa nýjar hugmyndir og nálganir og taka virkan þátt í samfélagslegum og stjórnmálalegum ferlum með það að markmiði að færa samfélög sín í átt að sjálfbærri þróun. Ýmis hæfni hafa verið nefnt í þessu sam hengi og mismunandi kenningar hafa verið þróaðar en flest innihalda þó m.a. hæfni til:

• virkrar þátttöku

• gagnrýninnar hugsunar

• að skilja flókin viðfangsefni, • þverfaglegrar hugsunar,

• samskipta og samvinnu,

• lýðræðisþátttöku

• að leysa ágreining og/eða vandamál

• að komast að niðurstöðu um álitamál

• samkenndar

• réttlætiskenndar,

• að átta sig á eigin ábyrgð

Á alþjóðlega vettvangi um menntun til sjálfbærni ríkir al menn sátt um að eftirfarandi lykilhæfni eru sérstaklega mik ilvægar fyrir árangursríka menntun til sjálfbærni. Hæfni til:

• kerfishugsunar

• til að hugsa fram í tíma (hæfni til framsýni),

• til að ígrunda eigin gildi og hegðun (viðmiðunarhæfni)

• til stefnumótunar

• til samvinnu og samkenndar

• til gagnrýninnar hugsunar

• til sjálfvitundar

• að leysa ágreining og/eða vandamál

Að efla öll þessu lykilhæfni er síðan grundvöllur til þess að nemendur geta öðlast getu til aðgerða . Segja má að geta til aðgerða er aðalmarkmiðið og lykilhugtak í menntun til sjálfbærni. Í stuttu og einföldu máli er geta til aðgerða hæfni til að nota á virkan hátt þekkinguna um sjálfbæra þróun og að bera kennsl á vandamál sem ósjálfbær þróun veldur til að stuðla að sjálfbærri þróun innan samfélaga. Það er s.s. að efla vilja og getu einstaklinga til að taka virkan þátt í að móta samfélagið í átt að sjálfbærri þróun. Áherslan er á virka þátttöku nemenda í aðgerðum sem stuðla að sjálfbærri þró un. Það þarf að efla nemendur í lýðræðislegum vinnubrögð um og virka þátttöku í samfélaginu. Það er m.a. gert með því að þjálfa þá í að taka upplýstar ákvarðanir, skilgreina leiðir og framkvæmda þær varðandi raunverulegar áskoranir sem tengjast eigin samfélagi og jafnvel eigin lífi. Nemendur

ÞEKKING OG SKILNINGUR Á SJÁLFBÆRRI ÞRÓUN

Hæfni til: Lýðrræðisþáttöku Gagrýnnar hugsunar Þverfaglegrar hugsunar Samskipta

LYKILHÆFNI SEM STUÐLA AÐ SJÁLFBÆRRI ÞRÓUN

Þ EKKING HEGÐU N

SKREF Í ÁTT AÐ SJÁLFBÆRRI ÞRÓUN

HÆ F NI

BREYTINGAR Á EIGIN NEYSLU

Skilaboð til samfélagsins

HÆFNI TIL samkenndar Réttlætiskenndar Vilji til að vernda náttúruna Ábyrgðartilfinning

eiga að fá tækifæri til þess að rannsaka og rýna, finna lausnir og taka síðan virkan þátt í að breyta því sem er innan færis hvers og eins eða hópsins. Með getu til aðgerða öðlast nem endur kjark, færni, getu og vilja til að hafa áhrif og grípa til aðgerða og verða meðvitaðir um þennan mátt sinn og getu. Geta til aðgerða eflir nemendur til þess að vera virkir sam félagsþegnar sem gera sér grein fyrir því að hafa völd til þess að breyta sjálfum sér, hafa áhrif á aðra og framkvæma með það í huga að umbreyta samfélagið í átt að sjálfbærri þróun.

Menntun til sjálfbærni er menntunarferli sem á að eiga sér stað í gegnum allt líf hvers einstaklings, þetta er stöðugt ferli sem alltaf þarf að vinna með. Það snýst ekki bara um það að bera út skilaboð og tilmæli heldur að yfirfæra lær dóminn yfir í eigin aðgerðir sem stuðla að sjálfbærri þró un. Fræðileg þekking er ekki nóg heldur skiptir aðalmáli að kunna og geta beitt þekkingu sinni. Það verður að horfa á menntun til sjálfbærni á heildrænan hátt og ekki aðeins að einbeita sér að því að miðla efni um sjálfbæra þróun, heldur að sýna dæmi um sjálfbæra þróun, t.d. með aðgerðum til að draga úr vistspori í skólum og í eigin lífi. En umbreytingin snýst ekki bara um það að minnka vistspor heldur um breytingu á gildum, viðhorfum og kerfum til þess að geta þróað lífsmynstur í átt að sjálfbærri þróun á varanlegan hátt. Menntun til sjálfbærni á að stuðla að þeim lífsgildum sem sjálfbær þróun byggir á. Slík gildi eru m.a. nægjusemi, þakklæti, kærleikur, réttlætiskennd, samkennd, umhyggja og virðing. Við getum ekki leyst áskoranir nútímans með sömu gildum og hafa leitt okkur á þann stað sem við erum í dag. Slík gildi voru og eru ekki síst mótuð af ríkjandi hag kerfi okkar sem elur á neysluhyggju, einstaklingshyggju, samkeppni og skammtímasjónarmiðum. Það er kominn tími til að við mótum samfélag og hagkerfi sem hafa gildi sjálfbærrar þróunar að leiðarljósi.

Mikilvægt er að finna aðgerðamöguleika í nærumhverfi og samfélagi. Þar er hægt að finna möguleika til að koma á

breyting um og þar er líka hægt að finna aðra sem hugsa á svipaðan hátt og skapa samstöðu sem auðveldar sameig inlegar aðgerðir til umbreytinga í átt að sjálfbærri þróun. Menntun til sjálfbærni í framkvæmd er valdefling borgara í lýðræðis samfélagi. Slík valdefling á ekki bara að stuðla að breytingum á lífsstíl einstaklinga heldur einnig að kerfisbreytingum samfélaga og ríkja eins og róttækum breytingum á núverandi hagkerfi. Menntun til sjálfbærni á að hvetja einstaklinga til að lífa eftir gildum sem geta leitt til annars samfélagsmynsturs en neyslusamfélagsins. Þetta þýð ir m.a. að valdefla þarf einstaklinga til þess að taka beinan þátt í stjórnmálalegum ferlum m.a. til að tala fyrir strangari reglugerð í anda sjálfbærrar þróunar hjá stórum alþjóðlegum fyrirtækjum og keðjum.

Menntun til sjálfbærni hefur það hlutverk til að efla þá færni að vega, meta og framkvæma út frá leiðarljósi sjálfbærrar þróunar, leysa vandamál á uppbyggilegan hátt og viðhafa viðsýni við forgangsröðun aðgerða.

Samantekt Markmið menntunar til sjálfbærni er að auka og efla gildi, hæfni og getu einstaklinga til að stuðla að sjálfbærri þróun innan samfélaga. Menntun til sjálfbærni er valdeflandi og umbreytandi ferli sem á að hafa áhrif á lífsstílsbreytingar hjá hverjum og einum auk þess að efla þau við virka þátttöku á samfélags- og kerfisbreytingum. Í menntun til sjálfbærni er verið að nálgast viðfangsefnin á þverfaglegan hátt með öll heimsmarkmiðin í huga. Mikil áhersla er lögð á að efla hnattræna vitund og réttlætiskennd. Menntun til sjálfbærni byggir á kenningu um hugsmíðahyggju og notast við fjöl breyttar, þátttökuhvetjandi og leitandi kennsluaðferðir þar sem nemandinn er ávallt í brennidepli. Nemendur öðlast ýmsa lykilhæfni þar sem geta til aðgerða er aðalmarkmiðið. Geta til aðgerða er hæfni til að nota á virkan hátt þekkinguna um sjálfbæra þróun og að bera kennsl á vandamál sem ósjálf bær þróun veldur til að stuðla að sjálfbærri þróun innan samfélaga. Umbreytingin sem stuðlað er að með menntun

til sjálfbærni er stanslaust ferli og er hlutverk kennara að vera leiðbeinandi og leiðtogi þessa ferlis. Mikilvægt er að ferlið muni ekki einungis eiga sér stað í huganum heldur einnig í aðgerðum og framkvæmdum. Finna þarf aðgerðamöguleika í nærumhverfi og samfélagi og hvetja einstaklinga til að lifa eftir gildum sjálfbærrar þróunar sem eru m.a. nægjusemi, réttlæti og samkennd. Valdefling einstaklinga nær einnig til þess að efla þá til að taka beinan þátt í stjórnmálalegum ferlum og hafa þannig áhrif á þær stóru kerfisbreytingar sem þurfa að eiga sér stað.

Til umhugsunar:

1. Eru margir kennarar í þínum skóla sem mennta til sjálfbærni?

2. Er skólinn þinn með stefnu í menntun til sjálfbærni?

3. Hvaða skoðun hefur þú um mikilvægi menntunar til sjálfbærni?

4. Skoðið og ræðið um mismunandi nálganir varðandi hæfni eins og kemur fram hér í 2. kafla.

5. Ræðið á hvaða hátt væri best að efla lykilhæfni í menntun til sjálfbærni.

6. Hvaða hæfni eru mikilvæg sem grundvöllur fyrir getu til aðgerða?

7. Hvernig er hægt að efla vilji nemenda til þess að vera virkir samfélagsþegnar í þágu sjálfbærrar þróunar?

8. Telur þú þig hafa örlast getu til aðgerða sjálf og hvernig sérð þú þig öðlast eða viðhalda og efla hana fyrir þig sjálf?

2.3. Alþjóðleg tilmæli og tengingin við heimsmarkmiðin Sameinuðu þjóðirnar (SÞ) hafa hvatt þjóðir heims til að flétta menntun til sjálfbærni inn í námskrá menntastofn ana. Árin 2005 til 2014 voru tilgreind sem „Áratugur menntunnar til sjálfbærni“ hjá SÞ og hefur mikil þróun átt sér stað í þessum málum. Vinnan hefur síðan haldið áfram m.a. í gegnum heimsdagskrá í menntun til sjálfbærni á vegum SÞ á árunum 2015 til 2019. Eftir það fylgir nýr rammi

vinnunni áfram sem nefnist menntun til sjálfbærni fyrir 2030 (Education for sustainable development for 2030). Það er UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) sem heldur utan um og stjórnar þró uninni við menntun til sjálfbærni á alþjóðlegum vettvangi. Horft er á menntun sem grundvallarforsenda til þess að stuðla að Heimsmarkmiðum SÞ um sjálfbæra þróun þannig að menntakerfið gegnir alþjóðlega viðurkenndu lykilhlut verki til þess að stuðla að umbreytingu samfélaga í átt að sjálfbærri þróun. Í fjórða markmiði Heimsmarkmiða SÞ um sjálfbæra þróun er menntun til sjálfbærni tiltekin á mjög skýran hátt, sérstaklega í undirmarkmiði 4.7.: „ Eigi síðar en árið 2030 verði tryggt að allir nemendur öðlist nauðsynlega þekkingu og færni til þess að ýta undir sjálfbæra þróun, meðal annars með menntun sem er ætlað að efla sjálfbæra þróun og sjálfbæran lífsstíl, með því að hlúa að friðsamlegri menningu, með mannréttindum, kynjajafnrétti, alheimsvitund, viður kenndri menningarlegri fjölbreytni og framlagi menningar til sjálfbærrar þróunar “

Í menntun til sjálfbærni fyrir 2030 er lögð áhersla á hlutverk menntunar til að ná þessum 17 samtengdu heimsmarkmiðum. Menntun til sjálfbærni á að auka meðvitund um mark miðin, hún veitir gagnrýnin skilning á samhengi markmið anna og er hvetjandi á aðgerðir til að ná markmiðunum. Um leið veita Heimsmarkmiðin frábært tækifæri til að styrkja sýnina og framkvæmd menntunar til sjálfbærni. Þessi öfl uga tenging milli heimsmarkmiða og menntunar til sjálf bærni er ekki bara nauðsynleg heldur býður hún upp á „allir græða“ áhrifin (win-win effect) fyrir bæði svið.

Lykilhugsanirnar í menntun til sjálfbærni fyrir 2030 eru þrjár. Fyrsta lykilhugsunin snýst um að róttækar breytingar byrji hjá einstaklingum og hver og einn einstaklingur sé virkur í umbreytandi aðgerðum sem hafa áhrif á umbreytingu sam félagsins í átt að sjálfbærri þróun. Önnur lykilhugsun hugar að kerfislægum orsökum ósjálfbærar þróunar og nauðsynlegum kerfisbreytingum. Að hvetja þurfi fólk til þess að

Menntun til sjálfbærni

MENNTUN TIL SJÁLFBÆRNI FYRIR 2030

tileinka sér önnur lífsgildi en þau sem eru algild í nútíma neytendasamfélögum. Á sama tíma þarf í menntun til sjálf bærni að taka inn í myndina staðreyndir eins og mikla fá tækt og viðkvæmar aðstæður. Þriðja lykilhugsunin varðar hina tæknilegu framtíð. Menntun til sjálfbærni þarf að vera svar við bæði tækifærum og ógnum sem koma vegna nýrrar tækni. Hér skipta gagnrýnin hugsun og lífsgildi sem stuðla að sjálfbærri þróun miklu máli, sérstaklega til þess að láta ekki blekkjast að tæknin gæti verið aðallausn á flestum mál um sjálfbærrar þróunar.

Í stefnu UNESCO um menntun til sjálfbærni fyrir 2030 frá 2020 er lögð áhersla á aðgerðir við fimm forgangsmál. Þau eru fyrst um stefnumál og að menntun til sjálfbærni verður að vera samþætt í alþjóðlegum, lands- og svæðisbundnum stefnum tengdum menntun og sjálfbærri þróun. Annað forgangsmál er að nálgast þarf menntunina á heildstæðan hátt innan menntastofnanna þannig að tryggt verði að nemend ur læri það sem þeir lifa og lifi það sem þeir læra . Í þriðja for gangsmáli er athyglin á valdeflingu kennara með þekkingu, færni, gildi og viðhorfi sem munu stuðla að sjálfbærri þróun. Fjórða forgangsmál snýst um að viðurkenna að ungt fólk eru lykilaðilar í að takast á við áskoranir um sjálfbæra þró un og tilheyrandi ákvörðunarferli. Og í fimmta forgangs máli er lögð áhersla á mikilvægi aðgerða í nærsamfélögum því þar er líklegast að þýðingarmiklar umbreytandi aðgerð ir munu eiga sér stað. Í stuttu máli þá er markmiðið að samþætta menntun til sjálfbærni og Heimsmarkmið SÞ að fullu inn í allar menntastefnur, menntastofnanir og í menntun kennara. Stuðla þarf að valdeflingu og virkja ungt fólk og heimamenn til aðgerða í nærumhverfinu. Í skrifum SÞ kemur skýrt fram að mannkynið þarf að gera róttækar breytingar bæði á sviði einstaklinga og samfélaga sem og kerfislægar og stjórnmálalegar. Slíkar umbreytingar kalla m.a. á ákveðið umbreytingarstig þar sem fólk verður tilbúið að færa sig út úr þægindaramma sínum og út fyr ir öryggi óbreytts ástands, „venjulegum“ hugsunarháttum, hegðun og lífsmynstri. Slíkt krefst hugrekkis, þrautseigju og

staðfestu sem getur verið til staðar á mismunandi stigum. Best er ef það kemur vegna persónulegrar sannfæringar, inn sæis og tilfinningar fyrir því hvað er rétt.

Tilmæli SÞ um menntun til sjálfbærni og um róttækar breytingar innan samfélaga eru skýr en framfylgdin er í höndum hvers lands.

Samantekt

Tilmæli Sameinuðu þjóðanna (SÞ) um menntun til sjálf bærni og um róttækar breytingar innan samfélaga eru skýr. Á árunum 2005 til 2014 var áratugur menntunar til sjálfbærni á vegum SÞ. Í dag er það Menntun til sjálfbærni fyrir 2030 sem eru leiðbeinandi tilmæli SÞ til ríkja um að flétta menntun til sjálfbærni inn í menntakerfi, stefnur og fram kvæmdir. Auk þess kemur það skýrt fram í heimsmarkmiði 4 um menntun. Til víðbótar er horft á menntun sem grund vallarforsendu til að stuðla að öllum Heimsmarkmiðunum. Í Menntun til sjálfbærni fyrir 2030 eru þrjár áherslur:

1. Róttækar breytingar á lífsstíl einstaklinga og samfélaga byggðar á gildum sjálfbærrar þróunar.

2. Kerfislægar breytingar.

3. Menntun til sjálfbærni sem svar við bæði tækifærum og ógnum sem koma vegna nýrrar tækni.

Fimm forgangsmál undirstrika síðan það markmið að samþætta menntun til sjálfbærni og þau 17 heimsmarkmið SÞ að fullu inn í allar stefnur, menntastofnanir, menntun kennara, valdeflingu og virkni ungs fólks og aðgerða heima manna í nærumhverfinu.

Til umhugsunar:

1. Er unnið á markvissan hátt með heimsmarkmiðum Sam einuðu Þjóða í þínum skóla?

2. Er kennt um eitt og eitt markmið í einu eða er líka sér staklega horft á það samhengi sem er milli markmiðanna?

2.4. Innlend tilmæli og tengingin við aðalnámskrá

18 Menntun til sjálfbærni

Ísland hefur innleitt menntun til sjálfbærni í aðalnámskrá leik-, grunn- og framhaldsskóla frá árinu 2011 sérstaklega með því að tilgreina sex grunnþætti sem mynda kjarna menntastefnunnar. Þessir grunnþættir eru læsi, sjálfbærni, heilbrigði og velferð, lýðræði og mannréttindi, jafnrétti og sköpun. Þeir tengjast innbyrðis og eiga að mynda heildarsýn um skólastarfið. Grunnþættirnir mynda þau siðfræðilegu, félagslegu og uppeldislegu gildi sem eiga ekki að vera bund in við einstaka námsgreinar heldur á að miðla þá þvert á allar greinar. Gildin að baki grunnþáttunum eiga að endur speglast í starfsháttum skóla, samskiptum og skólabrag og eiga að hafa áhrif á val viðfangsefna, verkefna og kennsluaðferða. Það þarf að nálgast viðfangsefnin á heildstæðan hátt, af faglegri viðsýni og þverfagleika. Slíkt getur kallað á óhefðbundna kennsluhætti.

Í aðalnámskrá stendur m.a. að markmið með sjálfbærnimenntun í skólunum sé „að skapa samábyrgt samfélag þar sem sérhver einstaklingur er þroskaður sem virkur borgari, meðvitaður um gildi, viðhorf og tilfinningar sínar gagnvart hnattrænum áhrif um og jafnræði allra jarðarbúa; náttúru og umhverfi; lýðræði, mannréttindum og réttlæti; jafnrétti og fjölmenningu; velferð og heilbrigði; og efnahagsþróun og framtíðarsýn“ (Mennta- og menningarmálaráðuneyti 2013 ). Einnig kemur skýrt fram að lokamarkmið menntunar sé geta til aðgerða og að margt smátt geri eitt stórt þannig að ekki þurfi að bíða eftir stóru breytingunum til að geta fagnað þeim smærri. Nemendur eigi að þroska með sér hæfni í anda grunnþáttanna. Skil greind eru lykilhæfni þ.e. tjáning og miðlun, skapandi og gagnrýnin hugsun, sjálfstæði og samvinna, nýting miðla og upplýsinga og ábyrgð og mat á eigin námi. Í þemaheftinu „Sjálfbærni“ er hugmyndafræðinni um sjálfbærni nán ar lýst og hvernig hægt er að innleiða sjálfbærni í sérhverja námsgrein og í skólastarfi í heild.

Áherslurnar í aðalnámskrá ríma vel við Heimsmarkmið SÞ og við skýrslur SÞ um loftslagsbreytingar (skýrslur „The Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC) þannig

Mynd …Lýsandi mynd úr aðalnámskrá

að gott rými virðist vera í námskránni til þess að vinna að málefnum heimsmarkmiða og loftslagsmála.

Almennt má segja að það virðist vera ágætt samræmi milli íslenskra og alþjóðlegra skilgreininga á menntun til sjálfbærni. Menntakerfið á Íslandi virðist hafa brugðist ágætlega við áskorunum samfélagsins með aðalnámskrá sem byggir á menntun til sjálfbærni. Víða má þó greina að eftirfylgni og stuðningur við skóla og kennara hefur ekki verið nægilega mikill þannig að það vantar töluvert upp á að hægt sé að fylgja tilmælum úr aðalnámskrá. Niðurstöður úr ýmsum rannsókn um hafa gefið til kynna að kennarar eru oft óöruggir um það hvernig þeir eiga að framfylgja kröfum um grunnþáttinn sjálfbærni í skólastarfi. Þeir hafa m.a. óskað eftir markvissri og faglegri aðstoð og stuðningi, tíma og svigrúmi til að auka sína eigin þekkingu og hæfni, auk þess sem óskað hefur verið eftir verkefnabanka og kennsluefni. Þar sem námskráin kom út árið 2011 er heldur ekki fjallað um loftslagsmálin og sjálfbæra þróun með það neyðarástand í huga sem lýst er í nýlegum skýrslum SÞ og IPCC. Mikilvægt er að þessar áherslur birtist í menntun komandi kynslóða. Þar sem fyrirmæli um menntun til sjálfbærni og um mikilvægi þessara mála er mjög skýrt á vegum alþjóðlegra og innlendra