MAZURY SUBIEKTYWNE przeWODNIK / THE SUBJECTIVE MASURIA a(wave-)GUIDEBOOK

INTRO – about the project 4 INTRO – o projekcie KEY TERMS The Great Lake District

7 11

TERMINOLOGIA Kraina Wielkich Jezior

marshes 15 bagniste

Łukajno – reserves

18

Łuknajno – rezerwaty

lakes 25 jeziorne

Olszewo/Grabówka/Grabówek Zełwągi – the Mormon Treasure Mikołajki – The Fish King Śniardwy – The Masurian Sea The Masurian Shipping Company Ryn The Bumpy Masuria – Wydminy Mrągowskie Lake District – Mrągowo The Land of Wegorapa – Węgorzewo

29 31 35 43 49 51 57 61 67

Olszewo/Grabówka/Grabówek Zełwągi – skarb mormonów Mikołajki – rybi król Śniardwy – mazurskie morze Żegluga Mazurska Ryn Mazury Garbate – Wydminy Pojezierze Mrągowskie – Mrągowo Kraina Węgorapy – Węgorzewo

canals kłobuki bridges/jetties rivers

73 77 83 89

kanały kłobuki (po)mosty rzeczne

Sorkwity 93 Sorkwity Spychowo 95 Spychowo Zgon 97 Zgon Krutyń 99 Krutyń Wojnowo 105 Wojnowo Ukta 107 Ukta Kadzidłowo 109 Kadzidłowo

locks 111 śluzy

Guzianka 113 Guzianka Ruciane Nida 115 Ruciane Nida Leśniewo Dolne, Leśniewo Górne, Leśniewo Dolne, Leśniewo Górne, Guja-Piaski, Bajory Małe 121 Guja-Piaski, Bajory Małe

OUTRO 122 OUTRO

Sound walks! research groups, workshops 122 Dźwiękospacery! Grupy badawcze, warsztaty

NAMES INDEX/LOOK-ME-UP 140 INDEKS NAZW/ SZUKACZ ADDRESSES/ CONTACTS/ ADRESY/ KONTAKTY/ BAZA ACCOMODATION 141 NOCLEGOWA

3

about the project: Listening carefully is more important than making sounds.

Alvin Lucier

...SEEN AND NOT HEARD? NOT IN THIS PROJECT!

4

Sound walks! hydroacoustic channels is a transdisciplinary project of informal education which studies people’s acoustic environment, together with its complete psycho-geographical and social context. The activities were centred around field-recording and based on individual field research, taking place in selected towns, as well as during creative workshops aimed at the youngest inhabitants of small villages in the Warmian-Masurian Voivodship, Poland. The classes were conducted by professional musicians, sound engineers, and audio-experimentators. Their task was to introduce the participants to sound processing and to make them more sensitive to the music of their surroundings. Due to the area’s specificity, it was water that was the theme of the workshops: its aesthetics and possibilities within the context of sound anthropology and a creatively understood hydro-acoustics. While tracing the soundscape hybrids of Warmia and Masuria – the sounds of industry and tourism – we were interested in creating a sound hydropolis: the sound-map of the Polish Lakeland.

The present (water)guidebook constitutes a collection of Masurian sounds, propositions, half-truths, legends and hydro-peculiarities.

o projekcie: Uważne słuchanie jest ważniejsze niż wydawanie dźwięków Alvin Lucier

... DZIECI I RYBY GŁOSU NIE MAJĄ? NIE W TYM PROJEKCIE!

Dźwiękospacery! kanały hydroakustyczne to transdyscyplinarny projekt nieformalnej edukacji, badający środowisko akustyczne człowieka wraz z jego całym kontekstem – psychogeograficznym, społecznym. Skoncentrowane wokół pojęcia field-recordingu działania oparte były na indywidualnych badaniach terenowych, prowadzonych w poszczególnych miejscowościach oraz twórczych warsztatach, skierowanych do najmłodszych mieszkańców niewielkich miejscowości woj. warmińsko-mazurskiego. Zajęcia prowadzili profesjonalni muzycy, realizatorzy dźwięku, audio-eksperymentatorzy, a ich zadaniem było zapoznanie uczestników działań z obróbką dźwięku oraz uwrażliwienie na muzykę otaczającej przestrzeni. Ze względu na specyfikę obszaru motyw przewodni warsztatów stanowiła woda – jej estetyka i możliwości w kontekście antropologii dźwięku oraz twórczo pojęta hydroakustyka. Tropiąc hybrydy pejzażu dźwiękowego Warmii i Mazur (dźwięki natury – dźwięki przemysłu i turystyki) – zajęliśmy się tworzeniem dźwiękowego hydropolis – dźwiękowej mapy Krainy Tysiąca Jezior.

Niniejszy przeWODNIK stanowi subiektywny zbiór mazurskich dźwięków, propozycji, półprawd, legend i hydroosobliwości.

5

KEY TERMS: field recording – recording of environmental sound, outside of a studio space soundscape – is our acoustic environment, including its context: perceptional, geographical, social. According to R.M. Schafer, our acoustic environment is contaminated and the Western culture’s permission for the primacy of visual perception impedes our sensitivity to sound.

In the light of this, the Canadian musician and intellectual proposes the process of ‘ear cleaning’ as a set of practical exercises: going for a walk while focusing on listening and excluding sight, repeating the sounds heard, or keeping an audio diary; these are only some of the techniques advocated. Employing such practices should aid in developing our hearing culture and improving our sensibility to the auditory aesthetics of the places we stay in. So, the place of a passive perceptron, which we are getting accustomed to by ‘muzak’ – the advertising background music – should be taken by an active and conscious listening. Sound walks! hydroacoustic channels is based on the propagation of such an activity, with a simultaneous recording of the ‘found compositions’, the preservation of the sound ambience of the ‘here and now’ of the given areas – all with the use of new media, contemporary techniques and technologies, while remaining fully respectful of the tradition and identity of the places visited. landscape – to experience through sight (the eye) soundscape – to experience through hearing (the ear) surface acoustic wave (SAW) – is a mechanical wave which propagates itself along the surface of a resilient substance which borders vacuum or any other resilient body and which vanishes, usually, in an exponential way into this surface. acoustic waves – are longitudinal mechanical waves which can be distributed through solids, fluids and gases. A disturbance, which is an acoustic wave, consists in a momentary shift in the density of the medium, resulting in the creation of temporary changes in pressure.

Basing on their frequency, the acoustic waves can be divided into: ++sound waves – the waves which interact with the human ear and the brain and which produce the effect of hearing. The frequency range of these waves is between 16Hz to 20kHz ++ultra sound waves – are acoustic waves, imperceptible to humans, with the frequency exceeding 20kHz ++infra sound waves – are acoustic waves, imperceptible to humans, with the frequency lower than 16Hz The speed of an acoustic wave distribution depends on the resilience qualities of the medium.

The sounds spread faster in water and amorphous solids than they do in the air.

The speed of sound for selected mediums in normal conditions (temp. 20°C, pressure normal): ++steel – 5100 m/s ++concrete – 3800 m/s ++water – 1490 m/s ++air – 343 m/s acoustic waveguide – a channel, or duct, in space used for guiding sound waves

6

hydrolocation – a branch of technology dealing with the ways of spotting and determining the position of objects underwater with the use of acoustic waves.

TERMINOLOGIA field recording – nagrania terenowe, rejestrowanie dźwięków otoczenia w otwartej przestrzeni, poza studiem pejzaż dźwiękowy (soundscape) – środowisko akustyczne wraz z całym jego kontekstem – percepcyjnym, geograficznym, społecznym. Według R. M. Schafera nasze środowisko akustyczne jest zanieczyszczone, a przyzwolenie kultury zachodniej na prymat postrzegania wizualnego hamuje naszą wrażliwość na dźwięk. Wobec powyższego Kanadyjczyk proponuje proces „czyszczenia uszu” jako zestaw praktycznych ćwiczeń – spacery oparte na skoncentrowanym słuchaniu przy wykluczeniu zmysłu wzroku, naśladowanie usłyszanych dźwięków czy prowadzenie audio-pamiętników – to tylko niektóre z nich. Stosowanie owych praktyk winno wspomóc naszą kulturę słuchową i wyczulić nas na audialną estetykę miejsc, w których przebywamy. Tak więc percepcja pasywna, do której przyzwyczaja nas powszechny „muzak” – marketingowa muzyka tła – powinna ustąpić na rzecz aktywnego i świadomego odbioru. landscape – doświadczać przez widzenie (oko) soundscape – doświadczać przez słuchanie (ucho) akustyczna fala powierzchniowa (AFP) (ang. surface acoustic wave) – fala mechaniczna propagująca się wzdłuż powierzchni podłoża sprężystego graniczącego z próżnią lub innym ciałem sprężystym i zanikająca, zwykle w sposób wykładniczy, w głąb tego podłoża.

Fale akustyczne są podłużnymi falami mechanicznymi, które mogą rozchodzić się w ciałach stałych, cieczach i gazach. Zaburzenie, będące falą akustyczną polega na chwilowych zmianach gęstości ośrodka wskutek czego powstają chwilowe różnice ciśnień. Ze względu na częstotliwość fale akustyczne dzielimy na następujące rodzaje: ++Fale dźwiękowe, to fale które działając na ludzkie ucho i mózg wywołują wrażenie słyszenia. Zakres częstotliwości tych fal to od 16Hz do 20kHz ++Fale ultradźwiękowe, to niesłyszalne dla człowieka fale akustyczne o częstotliwości większej od 20 kHz ++Fale infradźwiękowe są to niesłyszalne dla człowieka fale akustyczne o częstotliwości mniejszej od 16 Hz Prędkość rozchodzenia się fali akustycznej zależna jest od właściwości sprężystych ośrodka.

Dźwięki znacznie szybciej rozchodzą się w wodzie i ciałach stałych niż w powietrzu. prędkości dźwięku dla kilku ośrodków w warunkach normalnych (temperatura 20°C, ciśnienie normalne): ++stal – 5100 m/s ++beton – 3800 m/s ++woda – 1490 m/s ++powietrze – 343 m/s falowód akustyczny – „kanał” w przestrzeni służący do prowadzenia fal akustycznych. hydrolokacja – dziedzina techniki zajmująca się sposobami wykrywania i określania pozycji obiektów podwodnych za pomocą fal akustycznych.

7

acoustics – is a branch of physics and technology encompassing the phenomena related to the creation and effects of the acoustic waves. Because of its diversity, acoustics is presently treated as an interdisciplinary science, including – apart from general acoustics, dealing with basic matters – several other branches of applied acoustics which study the practical use of acoustic phenomena.

Some of the branches in acoustics are: ++geoacoustics – which can be divided into underwater acoustics, acoustics of the sea and atmosphere, hydroacoustics – dealing with the propagation of acoustic waves in water – and astroacoustics which studies the resilience properties of the star matter, the role of acoustic waves in the processes of creation and development of stars and inter-star processes ++acoustics of hearing – which can be divided into psychoacoustics (psychological acoustics), looking into the perception of sound, and physiological acoustics, studying the physiology of the hearing system. ++phonic acoustics – including the range of frequencies that the human ear can perceive.

Phonic acoustics can be, in turn, divided into the acoustics of speech, musical acoustics, cybernetic acoustics, electroacoustics, and interior acoustics, which can be further divided into architectural and construction acoustics, urban acoustics, and environmental acoustics. ++industrial acoustics – vibroacoustics ++ship acoustics ++bioacoustics – dealing with the influence of acoustic waves on the living organisms and biomedical acoustics, which studies the employment of acoustic waves in medicine ++criminal acoustics – looks at the acoustic signals (mostly recordings) for the use in courts and prosecution. In the area of crime acoustics are such questions as phonoscopic research, identification and authentication of speakers, verifying the authenticity of the recordings and identification of the acoustic events recorded on a sound medium

8

acoustic shadow – is the area where the sound does not reach. The idea of an acoustic shadow is used in the building of acoustic screens which protect e.g. the inhabitants of houses located near very busy routes.

akustyka – dział fizyki i techniki obejmujący zjawiska związane z powstawaniem, propagacją i oddziaływaniem fal akustycznych. Ze względu na różnorodność działów akustyka jest obecnie traktowana jako nauka interdyscyplinarna obejmująca oprócz akustyki ogólnej, zajmującej się zagadnieniami podstawowymi, również szereg działów akustyki stosowanej, zajmujących się praktycznym zastosowaniem zjawisk akustycznych.

Do działów akustyki należą między innymi: ++geoakustyka dzieląca się na akustykę podwodną, akustykę morza oraz akustykę atmosferyczną, hydroakustyka zajmująca się propagacją fal akustycznych w wodzie oraz astroakustykę zajmującą się sprężystymi własnościami materii gwiazd, rolą fal akustycznych w procesach powstawania i rozwoju gwiazd oraz procesami wewnątrzgwiazdowymi ++akustyka słuchu dzieląca się na psychoakustykę (akustykę psychologiczną), zajmującą się zjawiskami percepcji dźwięku oraz akustykę fizjologiczną zajmująca się fizjologią układu słuchowego ++akustyka foniczna, obejmująca zakres częstotliwości słyszalnych przez człowieka. Akustykę foniczną można z kolei podzielić na akustykę mowy, akustykę muzyczną, akustykę cybernetyczną, elektroakustykę, akustykę wnętrz dzielącą się z kolei na akustykę architektoniczną i budowlaną, akustykę urbanistyczną oraz akustykę środowiska ++akustyka przemysłowa – wibroakustyka ++akustyka okrętowa ++bioakustyka zajmująca się wpływem fal akustycznych na organizmy żywe i akustyka biomedyczna zajmująca się zastosowaniem fal akustycznych w medycynie ++elektroakustyka ++akustyka kryminalna, której przedmiotem jest analiza sygnałów akustycznych (głównie ich nagrań) na potrzeby sądownictwa. W obrębie zainteresowań akustyki przestępstwa znajdują się między innymi: badania fonoskopijne, identyfikacja i autentyzacja mówców, weryfikacja autentyczności nagrań oraz identyfikacja zdarzeń akustycznych zarejestrowanych na nośniku dźwięku Broń soniczna, Japonia

cień akustyczny – to obszar do którego nie dochodzi dźwięk. Na zasadzie działania cienia akustycznego oparta jest budowa ekranów akustycznych chroniących np. mieszkańców domów przy bardzo ruchliwych arteriach komunikacyjnych.

9

10

Kraina Wielkich Jezior Nazwa Mazury została wprowadzona przez władze pruskie w XIX wieku. Rzeczownik „Mazur” pochodzi od przedrostka maz- (brudzić, smolić, mazać) – słowo maź, oznaczało smołę i dziegć; pochodzi od zamieszkujących tutejsze lasy smolarzy. W dawnej polszczyźnie Mazur to mieszkaniec Mazowsza i z tym należy wiązać pochodzenie słowa Mazury. Z Mazowsza napłynęło tu wiele osiedleńców, a także repatrianci zza Niemna i Buga, mieszkańcy Podlasia oraz ludność ukraińska w ramach przesiedleńczej Akcji Wisła w 1947 roku. Dzisiaj rdzennych Mazurów pozostało niewielu.

Szczególny krajobraz Mazur ukształtowało ostatnie zlodowacenie, mające miejsce około 14000–15000 lat temu. Teren jest pagórkowaty, z wieloma jeziorami, kanałami, rzekami.

Około 30% powierzchni Mazur pokrywają lasy, ok. 20% – jeziora.

Mazury nazywa się Krainą tysiąca jezior, ale na Mazurach jezior jest ponad dwukrotnie więcej. Środkowa część rozległego Pojezierza Mazurskiego, położona na styku kilku kultur i krain geograficznych, dla wielu osób stanowi kwintesencję Mazur. Na obszarze liczącym ok. 1700 km2 znajdują się typowe dla krajobrazu młodoglacjalnego – liczne jeziora polodowcowe, w tym 2 największe w Polsce: Śniardwy i Mamry.

To największy w Polsce zespół jezior połączonych systemem kanałów. Na północy – jezioro Mamry, poniżej położone jest jezioro Niegocin, przechodzące w jeziora rynnowe: Ryńskie, Tałty, Mikołajskie, Bełdany i Nidzkie. Na wschód od jeziora Mikołajskiego położone jest największe w Polsce jezioro – Śniardwy. Krajobraz kształtował się podczas fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego. Wielkie Jeziora Mazurskie stanowią głębokie poprzeczne obniżenie w wyniesionym garbie pojeziernym. Podczas kolejnych postojów cofający się lodowiec usypywał wzgórza morenowe, zbudowane ze żwiru, gliny oraz dużej ilości naniesionych przez lodowiec głazów. Wzgórza moreny czołowej tworzą biegnące równoleżnikowo, równoległe do siebie ciągi. W zagłębieniach między wzgórzami moreny czołowej lodowiec pozostawił olbrzymie bryły martwego lodu, które po wytopieniu się wypełniły wodami misy wytopiskowe i rynny. Cofający lodowiec pozostawił po sobie również niecki moreny dennej, gdzie uformowały się torfowiska, bagna oraz płytkie jeziora.

HYDROSYSTEM

W ten sposób powstał połączony system wielkich jezior. Jeziora połączone są systemem kanałów i mają wyrównany poziom wód na wysokości 116m. Wody z jezior odpływają w dwóch kierunkach – za pośrednictwem Węgorapy wypływającej z jeziora Mamry do Pregoły oraz za pośrednictwem Pisy wypływającej z jeziora Roś do Wisły.

System naturalnych dróg wodnych na tych terenach od zawsze wyznaczał główne szlaki komunikacyjne. Znaczenie tych szlaków wzmacniano poprzez realizację konkretnych prac budowlanych na przestrzeni wieków. Były to przede wszystkim: przekopanie 5 kanałów między jeziorami Tałty i Mamry (1764–65) czy rozpoczęcie budowy Kanału Mazurskiego (1911), mającego na celu połączenie Wielkich Jezior Mazurskich z Bałtykiem. Dzisiaj mazurskie szlaki wodne stanowią liczne, atrakcyjne krajobrazowo trasy żeglarskie, turystyczne, kajakarskie.

11

The Great Lake District The name Masuria was introduced by the Prussian authorities in the 19th century. The noun ‘Masur’ (pol. Mazur) comes from the prefix ‘maz-‘ (to make something dirty, to smear, to soil); the Polish word ‘maź’ denoted tar and wood-tar; it comes from the tar makers living in the region. In the older version of the Polish language a Masur is the inhabitant of the Mazovia region (Mazowsze), and this should be understood as the root of the word Masuria (Pol. Mazury). Mazovia was the homeland of many settlers who came to this area; however, there also came numerous repatriates from the lands beyond rivers Neman (Niemen) and Bug, the dwellers of Podlachia (Podlasie) region, and the Ukrainian people forced to migrate during the 1947 Operation Vistula (Akcja Wisła). Today, there remains about 5000 indigenous Masurs.

The characteristic features of Masurian landscapes were shaped during the last glacial period which took place around 14000-15000 years ago. The lands are hilly, with many lakes, channels, and rivers. About 30% of Masuria’s surface is covered by forests and around 20% by lakes.

Masuria is called the Land of Thousand Lakes, but it is worth knowing that, in fact, the actual number of such bodies of water is more than twice that!

The Great Lake District – the middle part of the vast Masurian Lake District, found at the crossroads of several cultures and geographical regions, constitutes the essence of Masuria for many people. The area, spanning almost 1700 km2, contains numerous post-glaciational bodies of water, typical for the early-glacial period, including the two biggest lakes in Poland: Śniardwy and Mamry.

This is the biggest lake complex, joined by a system of channels. In the north lies the Mamry lake, below there is the Niegocin lake, which is transformed into ribbon lakes: Ryńskie, Tałty, Mikołajskie, Bełdany and Nidzkie. East of the Mikołajskie lake can be found the biggest Polish lake – Śniardwy. The landscape of The Great Lake District was shaped during the Pomeranian phase of the last glacial period. The Great Masurian Lakes constitute a deep, crosswise depression in an elevated, lake-remnant prominence. During the subsequent stops, the receding glacier formed moraine hills, made of gravel, clay and huge amounts of boulders brought by the glacier itself. The hills of the terminal moraine form parallel rows, running side by side. In the hollows between the terminal moraine’s hills the glacier left huge blocks of dead ice which, after melting, filled with their waters the melting basins and the postglacial canals. The receding glacier also left ground moraine’s basins where peat bogs, swamps, and shallow lakes were additionally formed.

THE HYDROSYSTEM

12

This was the way in which the great lake complex was created. The lakes are linked by a system of channels and have a balanced level of water, measuring 116 m. The waters outflow from the lakes in two directions: through Węgorapa, which flows from the Mamry lake, to Pregoła, and through Pisa, flowing out of the lake Roś, to the Vistula river. Since times immemorial, the system of natural waterways in these regions dictated the shape of the main communication routes. Their meaning was strengthened owing to several construction works, for example: digging 5 channels between Tałty and Mamry lakes (1764-65) and commencing the construction of the Masurian Canal, which was to link the Great Masurian Lakes with the Baltic Sea. Today, the Masurian waterways constitute attractive, scenic routes for sailors, hikers, or canoeing aficionados.

13

14

marshes:

bagniste: TERMINOLOGIA: bagno – moczar, mokradło, trzęsawisko, siedlisko hydrogeniczne – „oko ziemi”, przez które do ludzkiego świata zaglądają przedstawiciele podziemia – demony. Między korzeniami drzew wybija tu nieraz źródło czystej wody, stając się często źródłem miejscowych podań. To najczęściej pozostałość po dawnych jeziorach i stawach. Pierwotni mieszkańcy mazurskich ziem – Prusowie – dzięki bagnom skutecznie bronili się przed naporem zakonu krzyżackiego. Bagna mazurskie to obecnie niezwykłe bogactwo cennych gatunków fauny i flory; leśne bogactwo, nad którym unosi się „mgła – opar wzrastania i plenności” (E. Wiechert, Dzieci Jeronimów) paludologia – nauka zajmująca się badaniem genezy i funkcjonowania bagien.

Ze względu na stopień uwodnienia, tereny podmokłe dzieli się na: ++trzęsawiska – tereny stale nasycone wodą z „kępową” roślinnością lub „kożuchem” – płem – zarastającym jezioro ++mokradła stałe – woda w nich znajduje się przez cały rok blisko powierzchni gruntu, nie głębiej niż 50 cm ++mokradła okresowe – poziom wody obniża się w suchych porach roku na głębokość większą niż 50 cm (np. zalewane łąki w dolinach rzecznych). bagnistość – to stopień zabagnienia danego obszaru, określa stosunek powierzchni zajętej przez bagna (Ab) do powierzchni pola odniesienia (A), obliczany według wzoru:

W Polsce bagnistość wynosi 8,3%.

Informacyjny serwis mokradłowy: www.bagna.pl/CMS

łabędź niemy – w początkach XX wieku był rzadkością na Mazurach, głównie ze względu na częste polowania – zarówno jaja jak i pisklęta wykorzystywano w celach kulinarnych. Po roku 1945 ptaki objęto ochroną. Osobniki powyżej 16 kg należą do najcięższych latających ptaków świata.

Powiadayą, że Łabędź stał się wzorem wydoskonalenia budowy okrętowey. Jakoż nic nie jest przyjemnieyszego do widzenia nad Łabędzia w śrzod wody pływayącego, kiedy nakształt żaglow skrzydła swe podnosi i z wiatrem szybko ulatuje.

Jeżeli ich iest wiele, widok czyni podobieństwo nieiakie żywey flotty ks. Krzysztof Kluk „O ptastwie”, 1779 r.

popularne dźwięki: świerszcze przy drodze/ owady na łąkach/ przepływające żaglówki/ rąbanie/ piłowanie drewna/ wędkarze/ ptactwo/

15

marshes: KEY TERMS: marsh – a bog, swamp, or a wetland – the ‘Earth’s Eye’ through which the human world is visited by the inhabitants of the underworld – the demons. Among the roots of the trees here, one can sometimes encounter a spring of crystal clear water, an often source for local legends. This is a frequent remainder of old lakes and ponds. The original inhabitants of the Masuria, the Prussians, thanks to the marshes, could effectively fight of the surges of the Teutonic invaders. The Masurian marshes currently constitute a marvellous collection of precious flora and fauna specimens; the sylvan richness, permeated by “mist – the vapour of growth and fertility” (E. Wiechert, Die Jeromin-Kinder) paludology – the study of the genesis and the functioning of wetlands.

On the basis of the amount of water in the land, wetlands can be divided into: ++swamps: the terrains constantly saturated with water, with tufts of plant-growth, or a ‘blanket’ (mire) on the surface of a lake ++fixed wetlands: the water level nears the surface level almost throughout the year; not deeper than 50 cm ++seasonal wetlands: the level of water lowers during the dry periods of the year to a level greater than 50 cm (e.g. the flooded meadows in river valleys). marshyness – the degree of marshy areas in a given region; it describes the relation between the surface covered by wetlands (Ab) and the surface of the area in general (A); calculated on the basis of:

Marshyness in Poland is 8,3% Information website on wetlands: www.bagna.pl/CMS

the mute swan – at the begging of the twentieth century it was rare in Masuria, mostly because of hunting – both, eggs and chicks were used in cooking. After 1945, the birds were protected by law. Animals whose weight exceeds 16 kg rank among the heaviest flying birds in the world.

“They say that the swan became the model for shipmakers’ progress. There’s nothing more pleasant than the view of a swan swimming on the waters, with its wings spread sail-like and taking off with the wind. If you see a lot of them, the view resembles almost a living fleet” Father Krzysztof Kluk, “On birds”, 1779

16

typical sounds: chirping of crickets by the road/ insects by the meadows/ passing sailing boats/ wood chopping/ wood sawing/ fishermen/ birds

bagniste:

17

marshes:

Łuknajno It’s a shallow post-glacial lake (average depth 0,6m; maximum 3 m) covering 680 ha, 3,3 km of length and 2,9 km in width. It is surrounded by large areas of meadows and wetlands. It is connected with the river Śniardwy through a narrow 500m channel. Łukajno is a kettle lake and takes up a hollow formed after the blocks of dead ice have melted from the receding glacier. Similarly to other lakes of this type, it is almost circular in shape. It is one of the most important European waterfowl sanctuaries. Because of this it was included in the UNESCO world biosphere list. The abundance of water plants and fish, together with the inaccessibility of flat, damp, and partly woody shores accounts for the multitude of bird species inhabiting the region. The area has been known for several decades as the habitat for mute swan (Cygnus Olor) – several dozen couples of the species set up their yearly nests in the region, and in their moulting time their numbers come up to 2 thousand birds. The muddy bottom of the shallow lake is overgrown with algae and chara - the swan’s delicacy.

The name of the lake comes from the Baltic word ‘lukne’, meaning Nymphea (Polish: grzybienie). Łukajno is a natural spawning spot for the fish living in Śniardwy.

The shoreline is poorly developed and lacking in bays or peninsulas. The shores are inaccessible, submerged, and overgrown with reeds and swampy wetlands. The village Urwitałt is located in the north shore of the lake. It is the location of the University of Warsaw’s field station (named in memory of professor Kazimierz Dobrowolski); it is the only inhabited building in the village.

THE MASKULIŃSKIE FOREST DISTRICT OFFICE – named after the engineer

18

Marian Maskuliński, a forester, murdered in mysterious circumstances in 1945 near the Ruczaj lodge. In 1950, Julian Tuwim, unacquainted with the facts, wrote in his letters to Gałczyński: “Maskulińskie (Eng. Masculine) Forest District Office – marvellous! (...) Is there a ‘Feminine’ one in the vicinity as well? If not, be sure to set one up.”

bagniste:

Łuknajno

To płytkie jezioro polodowcowe (średnia głębokość 0,6 m; maksymalna 3 m) o powierzchni 680 ha, długości 3,3 km i szerokości 2,9 km. Leży w otoczeniu rozległych łąk i bagien, połączone wąskim kanałem o długości 500 m z jeziorem Śniardwy. Jest jeziorem wytopiskowym – zajmuje zagłębienie powstałe po wytopieniu się brył martwego lodu z ustępującego lodowca. Podobnie jak inne jeziora tego typu, ma prawie okrągły kształt. Łuknajno jest jedną z najważniejszych europejskich ostoi ptactwa wodnego; zostało wpisane na światową listę biosfery UNESCO. Obfitość wodnej roślinności i ryb w połączeniu z niedostępnością płaskich, podmokłych i częściowo lesistych brzegów sprawia, że licznie występuje tu wiele gatunków ptaków. Jezioro jest znane od dziesiątek lat jako wyjątkowe siedlisko łabędzia niemego (Cygnus olor) – corocznie gniazduje od kilkunastu do kilkudziesięciu par łabędzi, a na pierzenie przybywa ich ok. 2 tys. sztuk. Muliste dno płytkiego jeziora porastają glony – ramienice – będące łabędzim przysmakiem.

Nazwa jeziora pochodzi od bałtyjskiego słowa „lukne” – czyli grzybienie. Łuknajno jest naturalnym tarliskiem ryb żyjących w Śniardwach.

Linia brzegowa jeziora jest słabo rozwinięta, pozbawiona zatok i półwyspów. Brzegi są niedostępne, podtopione, zarośnięte trzcinowiskami i podmokłymi łąkami. Na północnym brzegu jeziora leży wieś Urwitałt, w której zlokalizowana jest Stacja Terenowa Uniwersytetu Warszawskiego im. prof. Kazimierza Dobrowolskiego. Stacja jest jedynym zamieszkałym obiektem we wsi Urwitałt.

NADLEŚNICTWO MASKULIŃSKIE – nazwane od nazwiska inżyniera – Mariana Maskulińskiego, leśnika zamordowanego w niewyjaśnionych okolicznościach w 1945 roku nieopodal leśniczówki Ruczaj. W 1950 roku, niezorientowany w faktach Julian Tuwim pisał w listach do Gałczyńskiego: „Nadleśnictwo Maskulińskie – cudo! (...) Czy w okolicy jest także Nadleśnictwo Feminińskie? Jeżeli nie ma – załóż, bo warto.”

19

marshes:

ŁUKAJNO LAKE RESERVE

An ornithological sanctuary covering 1189,11 ha. It protects one of the largest dwelling places for the mute swan in Poland. In summer and autumn almost 2,500 swans come here. 175 species of birds were spotted in the reserve and it is home to 95 of them. In 1977, the lake was recognised as a biosphere reserve (Man and the Biosphere – MAB) by UNESCO, and in 1978 it was included on the international reserve list of the Ramsar Convention. The Red-crested Pochard spends its hatching season here - a species inhabiting the regions of the Azov and Caspian seas. One can also see the white-tailed eagle here, the Western marsh harrier, the grey heron, the cormorant, or the black tern; and on the waters: the coot, the grebe, and ducks: the Northern shoveler and pintail. As far as mammals are concerned, it’s worth to point out: the water shrew, the water vole, the American mink, the racoon dog, the boar, and elk.

The sanctuary is located at a distance of 5 km east of Mikołajki.

NOTE: One is allowed to visit the reserve travelling only along specially designated routes.

20

Groups can visit the park with the consent of the park’s authorities.

bagniste: REZERWAT NA JEZIORZE ŁUKNAJNO

Rezerwat ornitologiczny, pow. 1189,11 ha. Chroni jedną z największych ostoi łabędzia niemego w Polsce. W okresie letnio-jesiennym przebywa tu do 2 500 łabędzi. Obserwowano w rezerwacie ponad 175 gatunków ptaków, z których 95 gniazduje. W 1977 r. jezioro zostało uznane przez UNESCO za rezerwat biosfery (MaB), a w 1978 r. wpisano je na listę międzynarodowych rezerwatów Konwencji RAMSAR. Odbywa tu lęgi kaczka hełmiatka, gatunek występujący w rejonie Morza Azowskiego i Kaspijskiego. Zobaczyć też można bielika, błotniaka stawowego, czaplę siwą, kormorana, rybitwę czarną, a na wodzie łyski, perkozy oraz kaczki płaskonosa i rożeńca. Z ssaków na uwagę zasługują rzęsorek rzeczek, karczownik ziemnowodny, norka amerykańska, jenot, dzik oraz przechodni łoś.

Rezerwat położony jest 5 km na wschód od Mikołajek.

UWAGA:

poruszanie się w rezerwacie jest dozwolone wyłącznie po wyznaczonej trasie.

Wycieczki grupowe mogą zwiedzać rezerwat za zgodą dyrektora Parku.

ŚCIEŻKI PRZYRODNICZE:

kontakt do zarządcy ścieżek: Muzeum Przyrodnicze i Dyrekcja Mazurskiego Parku Krajobrazowego w Krutyni, 11-710 Piecki, tel. 89 742 14 05, 742 14 58) www.mazurskipark.pl, krutyn@mazurskipark.pl Ścieżka przyrodnicza – REZERWAT – JEZIORO ŁUKNAJNO rezerwat biosfery długość ścieżki – 10,5 km (z drogą powrotną) Ścieżka prowadzi od cmentarza w Mikołajkach do wież widokowych nad Jeziorem Łuknajno.

Wieże widokowe umożliwiają obserwację łabędzi zatrzymujących się na jeziorze, w czasie wędrówek (do 2 500 osobników) oraz innych ptaków wodno-błotnych, a także ptaków drapieżnych. Atrakcją rezerwatu jest możliwość obserwacji żerującego bielika. Ścieżka przyrodnicza „OKOLICE ŁUKNAJNA” długość ścieżki – ok. 8 km + 4 km – i powrót do Mikołajek Ścieżka przeznaczona jest dla turystów pieszych i rowerzystów. Dojście z Mikołajek: prosto ul. Łabędzia przechodzącą w drogę gruntową do kanału łączącego jezioro Łuknajno z jeziorem Śniardwy.

Na ścieżce zlokalizowanych jest 10 przystanków, które oznaczone są pomalowanymi białą farbą słupkami.

1. Wieża widokowa 2. Naturalna sukcesja w kierunku lasu 3. Miejscowość Urwitałt 4. Osada Osa – przesiedlona w roku 1970 5. Bagno 6. Zbiorowisko leśne – grąd 7. Skupienie drzew dziuplastych – dzięcioły 8. Młodnik dębowy 9. Tanowisko typowego olsu 10. Jezioro Śniardwy

21

marshes: EDUCATIONAL TRIALS:

Contact with trials authorities: Natural Museum and Director’s Office for the Masuria Landscape Park in Kurtyń, 11-710 Piecki, tel. 89 742 14 05, 742 14 58 www.mazurskipark.pl kurtyn@mazurskipark.pl Educational trial – RESERVE – ŁUKAJNO LAKE biosphere reserve trial’s length: 10,5 km (including return) The trial runs from the cemetery in Mikołajki to sightseeing towers near the Łukajno lake.

The sightseeing towers allow the view of the swans stopping at the lake during their migrations (up to 2500 animals), together with other marshbirds and waterfowl, including predatory birds. One of the tourist attractions in the reserve is also the ability to see the hunting white-tailed eagle.

Educational trial “THE SURROUNDINGS OF ŁUKAJNO” trial’s length: about 8 km + 4 km return to Mikołajki The trial is dedicated for walkers and cyclists. Setting off from Mikołajki: straight ahead, along Łabędzia street which changes into a dirt road, and then leads to the channel linking the lakes Łukajno and Śniardwy.

There are 10 stop points along the trial, marked with white-painted poles.

1. Sightseeing tower 2. Natural forest-wise succession 3. The village of Urwitałt 4. Osa settlement – relocation in 1970 5. The Marsh 6. A Forest Community – broadleaved forest 7. A concentration of hollow trees – woodpeckers 8. Oak young growth 9. Alder spot 10. Lake Śniardwy

22

typical sounds: SILENCE ZONE! – ban on using motor-engines/ birds/ a hiss of the mute swan/ chicks/ wind/ swoosh of the trees/ swoosh of reeds/ cyclists/ woodpeckers

bagniste: popularne dźwięki: STREFA CISZY! – zakaz używania silników motorowych/ ptactwo/ syk łabędzia niemego/ pisklęta/ wiatr/ szum drzew/ szum trzcin/ rowerzyści/ dzięcioły

23

lakes:

KEY TERMS:

24

white squall – a sudden atmospheric phenomenon which looks like a moving white wall of rain and hail. It is created from the mixture of the rainfall and the particles of water from the surface of the lake, raised by a strong wind. The squall comes down from a bright sky and appears suddenly for the observer. Its sole harbinger are waterdrops hanging in the air and the breaking waves, visible as a whitish brew. On Tuesday, 21 September 2007, white squall on the Masurian lakes killed 12 people. The wind, blowing at 130 km/h, tipped over more than 40 boats, sinking several of them. The waves on the lakes reached three meters in height. After the storm, 70 people were fished out of the waters.

jeziorne: TERMINOLOGIA: biały szkwał – gwałtowne zjawisko atmosferyczne, mające wygląd przesuwającej się białej ściany deszczu i gradu, powstałej ze zmieszania się opad i poderwanych silnym wiatrem cząsteczek wody z powierzchni jeziora. Szkwał przychodzi z jasnego nieba i jest dla obserwatora nagły. Jedyną zapowiedzią są zawieszone w powietrzu krople wody i załamujące się fale widoczne jako biaława zawiesina. We wtorek 21 sierpnia 2007 roku biały szkwał na jeziorach mazurskich zabił 12 osób. Wiatr o prędkości 130 km/h wywrócił ponad 40 łodzi i żaglówek, kilkanaście z nich zatopił. Fale na jeziorach sięgały trzech metrów. Po nawałnicy z wody wyłowiono 70 osób. binduga – niewielka polana nad jeziorem, gdzie spławiano ścięte drzewa i gdzie biwakowali flisacy – dzisiaj często wykorzystywana przez żeglarzy. Binduga to miejsce spotkania lasu i jeziora, miejsce spotkania ludzi. bojery – to zaopatrzone w płozy jachty żaglowe, służące do ślizgania się po zamarzniętych jeziorach. Bojery już przed II wojną światową cieszyły się dużą popularnością. kociołek – popularna wśród Mazurów nazwa, nadawana niewielkim, głębokim jeziorkom, o stromych i urwistych brzegach. Zbiorniki te swym kształtem przypominały naczynie do gotowania, a woda w nich szybko się nagrzewała.

Mała pętla mazurska – idea stworzenia nowego szlaku żeglarskiego na obszarze Wielkich Jezior Mazurskich czyli połączenia Śniardw i Niegocina jeziorami: Wojnowo, Niałk, Buwełno, Tyrkło. Największą przeszkodę na trasie „pętli” stanowi kilkusetmetrowy pas lądu między jeziorami Tyrkło i Buwełno. Pierwszy projekt budowy kanału Tyrkło-Buwełno powstał w latach 80-tych ubiegłego wieku na zlecenie Żeglugi Mazurskiej, z myślą o dużych statkach pasażerskich; dzisiaj mamy do czynienia z transportem szynowym na tym odcinku. W pełni sezonu na Wielkich Jeziorach Mazurskich żegluje ok. 50 000 osób, zatem mała pętla mazurska zasadniczo odciążyłaby szlak główny.

Mazurska Pozycja Jeziorna (Masurische Seenstellung) – system fortyfikacji, wykorzystujących ukształtowanie terenu, walory obronne linii jezior, wzniesiony w latach 1898–1911. Jego kluczowymi węzłami były Twierdza Boyen, Wsypa Giżycka, Kula, Szymonka, Zielony Gaj, Mikołajki, Guzianka i Ruciane-Nida. Wielkie Jeziora Mazurskie już w średniowieczu okazały się być ważną, naturalną barierą, która skutecznie ograniczała swobodę manewru wojsk we wschodniej części państwa zakonnego, a później pruskiego. System okazał się być skuteczną zaporą dla wojsk rosyjskich w 1914 i 1915 r. Do 1905 roku wybudowano także betonowe wieże ckm, broniące śluzy Guzianka, mostów w Rucianem i Mikołajkach. nocne żeglowanie – żeglowanie nocą, kiedy „ciemne ściany lasów zdradliwie imitują dalszą część jeziora” (wg stronniczego słownika mazurskiego). Ten rodzaj żeglugi dozwolony jest jedynie na jeziorach: Kisajno, Niegocin, Mikołajskim i Tałty. Prawidłowe oświetlenie takiej „nocnej jednostki” – białe światło na topie masztu, czerwone na burcie lewej, zielone na prawej, białe na rufie.

25

lakes: binduga – a small glade by the lake where felled trees were rafted and where the rafters camped – today it is often used by sailors. Binduga is a meeting spot for the forest and lake, a meeting place for people. iceboats – are sailing boats equipped with runners, used for skating on the surface of frozen lakes. Already before the World War II iceboats were very popular. a pot (pol. kociołek) – a name, popular in Masuria, for small but deep lakes with steep and precipitous banks. Such bodies of water are similar in shape to the kitchen utensil, and the water in them becomes warm quickly.

The Small Masurian Loop – the idea to create a new sailing route, covering the Great Masurian Lakes, i.e. to link Śniardwy and Niegocin with the lakes: Wojnowo, Niałk, Buwełno, Tyrkło. The biggest obstacle on the “loop’s” route is the several hundred meter long strip of land between lakes Tyrkło and Buwełno. The first project to build the Trykło-Buwełno channel was initiated in the 1980s, commissioned by The Masurian Shipping Company, with the view to sailing large passenger ships there. Today, one can see rail transit in this area. At the height of the season the Great Masurian Lakes lend their spaces to around 50,000 people, so the small Masurian loop would prove a considerable relief for the main track.

Masurian Lake Fortification (German: Masurische Seenstellung) – a system of fortifications which benefits from the land formations and defence characteristics of the lakes’ shorelines; built between 1898 – 1911. Its key spots were the Boyen Fortress, the Isle of Giżycko, Kula, Szymonka, Zielony Gaj, Mikołajki, Guzianka and Ruciane-Nida. The Great Masurian Lakes, even in the medieval times, turned out to be an important, natural barrier which could effectively limit the ability to move in the Eastern part of the monastic, and later Prussian, lands. By 1905, the concrete heavy machine gun (HMG) posts were erected to protect the sluices of Giżycko and the bridges of Ruciane and Mikołajki. The system eventually proved an effective barrier for the Russian army in 1914 and 1915. night sailing – sailing by night, when “the dark forest walls treacherously imitate further parts of the lake” (according to The Biased Masurian Dictionary). This type of navigation is only allowed on lakes: Kisajno, Niegocin, Mikołajskie and Tałty. The proper illumination for such a ‘night boat’: white light at the top of mast, red light on the port, green on s tarboard, white at the stern.

The Great Masurian Lakes Trial – a sailing trial running through the largest lakes in Poland: Śniardwy and Mamry; together with their numerous branches, it is more than 200 kilometres in length. The actor, Leon Niemczyk, as a sports journalist, takes a weekend sailing trip with his wife (played by Jolanta Umecka). On their way to the lakes they almost run over a hitchhiker (Zygmunt Malanowicz), who, eventually, receives the invitation to come aboard. The yacht “Christine”, or, in reality “Rekin” (The Shark), is a classical sailing construction; once, it was the property of the Reich’s marshall, Hermann Goering.

26

sailing etiquette – a phenomenon that is currently waning – a collection of rules, guidelines, and customs to be observed by all sailors.

jeziorne: Szlak Wielkich Jezior Mazurskich – szlak żeglowny, prowadzący przez największe polskie jeziora – Śniardwy, Mamry, wraz z odnogami liczy ponad 200 km. Leon Niemczyk jako dziennikarz sportowy wybiera się wraz z żoną (w tej roli Jolanta Umecka) – na weekendowy rejs.

W drodze nad jeziora omal nie tratuje autostopowicza (Zygmunt Malanowicz), który ostatecznie dostaje zaproszenie na pokład. Jacht „Christine” czyli w rzeczywistości „Rekin” to klasyka żeglarskiej konstrukcji; niegdyś był własnością marszałka Rzeszy – Hermanna Goeringa. żeglarska etykieta – zjawisko obecnie wymierające – zbiór przepisów, zasad i zwyczajów, obowiązujących żeglarzy.

27

Szkoła w Olszewie prowadzi obserwację bocianów

28

Olszewo/Grabówka/Grabówek

lakes:

jeziorne:

Olszewo/Grabówka/Grabówek OLSZEWO

(IN GERMAN POSSESSION UNTIL 1989 – OLSCHEWEN) – a village in Mrągowski province, in the district of Mikołajki. Parts of the village include Długi Grąd and Szymonka Mała. The village was founded in 1550. During the First World War (at the turn of 1914 and 1915) the area was the theatre for fights between the Russian and German armies. The front line ran along the Mikołajki-Woźnice rail tracks and further North, in the direction of Zdunowa Wola, up to the Kula channel, located at the pass between Boczne and Jagodne lakes. On 7th February 1915, the attack of the German army (the so called 2nd Masurian Battle) forced the Russian army to a complete withdrawal from the Eastern Prussia.

On account of the Slavic origins of the historical German name, in 1938, the German Nazi authorities gave a new name to the place, calling it Erlenau.

OLSZEWO (NIEM. DO 1938 OLSCHEWEN)

– wieś w powiecie mrągowskim, w gminie Mikołajki. Częścią miejscowości jest Długi Grąd i Szymonka Mała. Wieś lokowana 1540 r. W czasie I wojny światowej (na przełomie 1914 i 1915) w okolicy toczyły się ciężkie walki rosyjsko-niemieckie. Linia frontu ciągnęła się wzdłuż torów Mikołajki-Woźnice i dalej przez Olszewo na północ w kierunku Zdunowej Góry, do kanału Kula na przesmyku między jeziorami Boczne i Jagodne. 7 lutego 1915 r. uderzenie niemieckich armii (tak zwana II bitwa mazurska) zmusiło wojska rosyjskie do całkowitego wycofania się z Prus Wschodnich.

Z uwagi na słowiańską genezę historycznej nazwy niemieckiej, w 1938 ówczesna niemiecka administracja nazistowska nadała miejscowości nową nazwę Erlenau.

GÓRKŁO

– zatoka Górkło to brama na Jezioro Jagodne, doskonale umiejscowione GÓRKŁO – a bay; the gate to Jagodne lake, w centralnej części Mazur, na szlaku wielkich perfectly located in the central region of Mas- jezior. Obecnie aktywnie rozwija się na tym uria, on the trail of the great lakes. Presently, terenie agroturystyka, tworząc konkurencję the active development of farm tourism here dla tradycyjnego rolnictwa. Bezpośredni doconstitutes a significant competition for the stęp do jeziora Jagodne stwarza doskonałe traditional farming. The immediate access to warunki do uprawiania sportów wodnych. the Jagodne lake is an excellent opportunity W latach 2003–2005, w południowo-zachodfor practicing watersports. In the years 2003 niej części zatoki Górkło, rozwinęła swoją – 2005 the south-western part of Górkło bay działalność stanica żeglarska Stowarzyszenia was the place were a lakeside hostel of the Miłośników Żeglarstwa „Millennium” z przy“Millenium” Sailing Aficionados Association stanią jachtową, pensjonatem „Żurawi Kąt”, was built, including a marina, “Żurawi Kąt” żeglarską tawerną. boarding house, and a sailing tavern.

JAGODNE LAKE – postglacial channel

lake, located in the Pisa river basin. Jagodne is on the Great Masurian Lake Trial, between Szymoński Channel, and Kula Channel. The length of the lake is 8,7 km, its width up to 1,8 km, and depth – 37,4 m. There are four nameless islands on the lake, covering a collective surface of 2,6 ha.

On the basis of the research conducted in 2001 the waters of the lake were labelled as unclassified. typical sounds: storks/ marina/ wind/ cows

JEZIORO JAGODNE – jezioro rynnowe,

leżące w dorzeczu Pisy. Jagodne znajduje się na szlaku wodnym Wielkich Jezior Mazurskich pomiędzy Kanałem Szymońskim a Kanałem Kula. Długość jeziora wynosi 8,7 km, szerokość do 1,8 km, a głębokość – 37,4 m.

Na jeziorze znajdziemy cztery bezimienne wyspy o łącznej powierzchni 2,6 ha.

W oparciu o badania przeprowadzone w 2001 roku wody jeziora zaliczono do wód pozaklasowych. popularne dźwięki: bocianie/ marina/ wiatr/ krowy

29

lakes:

Zełwągi KEY TERMS: mormons – or The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints - a religious group created in 1830 by J. Smith which carries out his visions. It comes from Christianity – the Mormons believe in the Holy trinity, baptism through immersion (also, the so called a vicarious baptism which can be taken for others, including the dead). Until the year 1895, polygamy was acceptable, although now it is forbidden. The Mormons believe in the rediscovery of the 10 lost generations (Jews) and the joining of Israel, together with the creation of the New Zion on the American continent. They preach that after his second coming, Jesus will personally reign over the Earth which will then acquire a paradise-like magnificence. The church has around six million followers. The main centre is located in Salt Lake City (USA).

30

Inulec lake - a lake with a varied shoreline and six small islets located in its central and western parts. The lake is connected in its eastern part with Głębokie lake which one can swim through (most preferably in a kayak) by the so called tunnel of love; the lake’s southern bay, on the other hand, is linked to Majcz Wielki lake. The lake is surrounded by fields and meadows; its surface is 178,3 ha, islets surface is 0,6 ha; maximum depth 10,1 m, on average - 4,6 m.

jeziorne:

Zełwągi

TERMINOLOGIA: mormoni – czyli Kościół Jezusa Chrystusa Świętych Dnia Ostatniego – związek religijny założony w 1830 przez J. Smitha, realizujący jego objawienie. Wywodzi się z chrześcijaństwa; mormoni uznają Trójcę Św., chrzest przez zanurzenie (również tzw. chrzest zastępczy, który przyjmuje się za innych, w tym za zmarłych). Do roku 1895 dopuszczali poligamię, obecnie jest ona zakazana. Mormoni wierzą w odnalezienie się 10 zaginionych pokoleń (Żydzi) i zjednoczenie Izraela oraz w powstanie Nowego Syjonu na kontynencie amerykańskim. Głoszą, że po swym ponownym przyjściu Jezus Chrystus będzie osobiście rządził Ziemią, która uzyska rajską świetność.

Kościół liczy około 6 mln wiernych. Główny ośrodek znajduje się w Salt Lake City (USA). jezioro Inulec – jezioro o ciekawej i urozmaiconej linii brzegowej, z sześcioma niewielkimi wysepkami, znajdującymi się w jego części środkowej i zachodniej. Jezioro łączy się na wschodnim krańcu z jeziorem Głębokim, na które możemy przepłynąć (raczej kajakiem) tak zwanym tunelem miłości, natomiast jego południowa zatoka ma połączenie z jeziorem Majcz Wielki. Jezioro otaczają pola i łąki; jego powierzchnia wynosi 178,3 ha, powierzchnia wysp – 0,6 ha; głębokość maksymalna 10,1m, średnia – 4,6 m.

31

lakes: THE MORMONS, TREASURE AND KONIETZ

Zełwągi is a relatively small village with numerous tourist farms and its own village beach located by the lakes Inulec, Głębokie and Płociczne – right on the way from Mrągowo to Mikołajki.

In the early 1920s, one of the inhabitants of Zełwągi, Fritz Fisher, left for Berlin, where he became a merchant. There he met the Mormon missionaries (the followers of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints – generally known as Mormons) and accepted their faith. In 1922, he returned to his home village and started preaching Mormonism there. The new faith was adopted almost by the whole village. The Mormons erected a chapel and a presbytery in Zełwągi, where religion and singing were taught to the local children. In the year 1929, two hundred followers of the prophet Mormon built a chapel by the lake – the house of prayer.

They lived according to the rules of their faith: they did not drink alcohol, coffee, tea, or did not smoke tobacco. New believers were baptised in the lake Inulec.

The Second World War also left a stain on the lives of the local Mormon people, whom the entering Russians considered to be German. A few of them were shot, while many others – bearing a grudge against the new communist authorities – left to travel west. Up to the year 1971, the chapel in Zełwągi was the only Mormon chapel in Poland – people from Warsaw, Pomerania, and Silesia used to come here for services. The end of the region’s activities took place in 1971. The Mormon church remained shortly operational up to 1972 when the last Mormon pastor, Erich Konietz, left for Germany. The last of the Mormons left the area in the 1980s. Presently, some of them come to the village to conduct a Baptist service, to visit the church – now a Roman-Catholic one – and to see the cemetery were their fellows are buried.

A few years ago they organised a charity event as a result of which local children were given presents. Today, there are almost 700 Mormons living in Poland, including a few families in Masuria.

The dwellers of Złweągi are familiar with a local legend about a Mormon treasure sunk in the lake. At the end of the war, just before the Red Army entered the area, the local pastor was said to hide golden tablets in the Inulec lake. The older inhabitants of the village claim that on a cloudless nights one can see them lying at the bottom of the lake.

Marcin Kulinicz from the Mormon church has recently discovered the source of this legend. The Mormon apostle, Ezra Benson, who visited Zełwągi in 1946, wrote down in his diaries the way in which the Mormons attempted to save their properties from thefts. Because of the looters operating in the area just after the war, they used to place their hens in a metal, watertight containers which they then lowered to the bottom of the lake. Once a day they would fish out the container to feed the birds, give them some oxygen, and to take the eggs.

The animals would even be hidden in the lake during the wintertime and the procedure would be repeated using a blowhole in the ice.

In the vicinity there is an active Culture and Education Association “ZEŁWĄGI” www.zelwagi.eu.interia.pl

32

Typical sounds: wood chopping and sawing/ circular saw/tractor/lawnmower/ dogs/ birds/horses/a cart with horses/insects

jeziorne: MORMONI, SKARB I KONIETZ

Zełwągi to niewielka wieś z licznymi gospodarstwami agroturystycznymi i własną wiejską plażą, leżąca nad jeziorami Inulec, Głębokie i Płociczne – na trasie z Mrągowa do Mikołajek.

Na początku lat dwudziestych ubiegłego stulecia mieszkaniec wsi Zełwągi Fritz Fisher wyjechał do Berlina, gdzie został kupcem. Tam zbliżył się do misjonarzy mormońskich (Wyznawców Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich – potocznie nazywanych mormonami) i przyjął ich wiarę. W 1922 roku powrócił do rodzinnej wsi, po czym zaczął w niej szerzyć mormonizm. Nową wiarę przyjęła niemal cała wieś. Mormoni pobudowali w Zełwągach kaplicę i plebanię, w której uczyli religii i śpiewu miejscowe dzieciaki. W roku 1929 dwustu wyznawców proroka Mormona wzniosło nad jeziorem kaplicę – dom modlitwy. Żyli zgodnie z regułą wiary nie pili alkoholu, kawy, herbaty, nie palili papierosów. Nowych wyznawców chrzcili w miejscowym jeziorze Inulec.

Druga wojna światowa odcisnęła swe piętno także na miejscowych mormonach, których wkraczający Rosjanie uważali za Niemców. Kilku rozstrzelali, wielu innych, zrażonych potem do ludowej władzy, wyjechało na Zachód. Kościół mormoński istniał do 1972 roku, kiedy to ostatni pastor mormonów Erich Konietz wyjechał do Niemiec. Ostateczne zamknięcie gminy nastąpiło w 1971 roku. Ostatni mormoni opuścili okolicę w latach 80. Do roku 1971 kaplica w Zełwągach była jedyną kaplicą mormonów w Polsce – na nabożeństwa przyjeżdżali wyznawcy z Warszawy, Pomorza, ze Śląska.

Współcześnie mormoni od czasu do czasu przyjeżdżają do wsi i przeprowadzają w jeziorze ceremonię chrztu. Zwiedzają kościół, obecnie rzymskokatolicki i cmentarz, gdzie spoczywają ich współwyznawcy. Kilka lat temu przeprowadzili akcję dobroczynną, podczas której przekazali miejscowym dzieciom dary. Obecnie w Polsce żyje około 700 mormonów, w tym kilka rodzin na Mazurach.

Wśród mieszkańców Zełwąg krąży legenda o mormońskim skarbie zatopionym w jeziorze.

Pod koniec wojny, tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej, miejscowy pastor miał rzekomo ukryć w jeziorze Inulec złote tablice. Starsi mieszkańcy wsi twierdzą, że można je dostrzec w bezchmurne noce, leżące na dnie jeziora.

Marcin Kulinicz z Kościoła Mormońskiego odkrył niedawno źródło tej legendy. Mormoński apostoł Ezra Benson, który w roku 1946 odwiedził Zełwągi, w swych dziennikach opisał sposób, jaki znaleźli mormoni, by ratować inwentarz przed rabunkami. Ponieważ grasujący tuż po wojnie maruderzy rabowali zwierzęta i dobytek, umieszczali oni kury w metalowym, szczelnym pojemniku, który opuszczali do jeziora. Raz dziennie wyławiali go, by nakarmić ptactwo, dostarczyć mu tlenu i zabrać jajka. Drób w pojemniku ukrywali w wodach jeziora nawet zimą, wówczas wycinali w lodzie przeręble.

W okolicy aktywnie działa STOWARZYSZENIE KULTURALNO-OŚWIATOWE „ZEŁWĄGI” www.zelwagi.eu.interia.pl

popularne dźwięki: rąbanie, piłowanie drewna/ krajzega/ciągnik/kosiarka/ psy/ ptaki/konie/wóz z końmi/owady

33

lakes:

MIKOŁAJKI KEY TERMS: rybacyja – in the language of the Masuria people the word denotes fishery. In the 19th century most of the lakes were rented to the Old Believers and the Jews. With time, a group of professional fishers was formed, together with their specific customs and culture. the fish king – also: The Vendace (whitefish) King, Stynkowy Stallion (Polish: Stynkowy Ogier) – the legendary ruler of Prussian lands; bound in chains, for centuries, Mikołajki’s coat of arms.

At the turn of the 19th and 20th century, the mayor of the village, inspired by the legend, commissioned the making of a wooden fish model which was later attached to one of the bridge spans; it was named “Stynkowy Ogier” (Stynkowy Stallion). According to the inhabitants, the stallion lured shoals of smelts, hence their abundance in the lake. With the passing of time, when Masuria became renowned for vendace, the fish started to be called the Vendace King.

The tales of the vendace king can also be related to the commonly disliked wooden barrier, attached under the bridge in Mikołajki, which made it impossible for the passing boats to go through without a financial charge.

Mikołajki, most i Stynkowy Ogier

The Polish Reformation Museum – established in Mikołajki in 1973 by Władysław Pilchowski, the first postwar parish Evangelical priest. From 2002, the Polish Reformation Museum is located in a new place, just outside the Lutheran Church of the Augsburg Confession of the year 1842.

In the museum’s collection’s there are more than two thousand antique prints.

34

‘warszawka’ - a term used for the first time by Leopold Tyrmand for the snobbish Warsaw ‘society’. It also has a negative connotations in the Masurian perspective – such people form Warsaw are characterised by a patronising, often insolent and uncouth behaviour towards the local people; it is also about being superficially ‘hip’ and ostentatious in one’s way of being. Examples often include the nouveau riche, ‘plastic’ villas, fences in the lakes, and the multitude of notices saying ‘private property/ no access’.

jeziorne:

MIKOŁAJKI TERMINOLOGIA:

rybacyja – w języku Mazurów oznacza rybołówstwo. W XIX wieku większość jezior wydzierżawiono staroobrzędowcom oraz Żydom. Z czasem wykształciła się grupa zawodowych rybaków, którzy wytworzyli własne obyczaje, kulturę.

Wnętrze rybackiej chaty

rybi król – także: Król Sielaw, Stynkowy Ogier – legendarny władca wód ziemi Prusów; zakuty w łańcuch od wieków stanowi herb Mikołajek. Na przełomie XIX i XX w. burmistrz miasteczka, zainspirowany legendą, polecił wykonać drewnianą rybę i przykuć ją do przęsła mostu; nazwano ją „Stynkowym Ogierem”. Według mieszkańców Stynkowy Ogier wabił do siebie całe ławice stynek i stąd też taka ich obfitość w jeziorze. Z czasem, gdy Mazury zaczęły słynąć z sielawy, zaczęto rybę nazywać Sielawowym Królem. Podania o rybim królu mogą wiązać się z nielubiana drewnianą zaporą, podwieszaną pod mikołajskim mostem, która uniemożliwiała łodziom przepłynięcie bez uiszczenia opłaty Muzeum Reformacji Polskiej – założone w Mikołajkach w roku 1973 przez Władysława Pilchowskiego, pierwszego powojennego proboszcza parafii ewangelickiej. Od 2002 roku Muzeum Reformacji mieści się w nowej siedzibie tuż przy kościele ewangelicko-augsburskim z 1842; w zbiorach muzeum znajduje się przeszło dwa tysiące zabytkowych druków. warszawka – termin użyty po raz pierwszy przez Leopolda Tyrmanda jako określenie snobistycznego warszawskiego „towarzystwa”. Negatywne również w ujęciu mazurskim – warszawkę charakteryzuje protekcjonalne, często bezczelne i chamskie zachowanie wobec autochtonów, zasadnicza powierzchowność, hipsterka i „bycie na pokaz”. To także nowobogackie, „plastikowe” wille, płoty w jeziorze i las wzniosłych tabliczek – „teren prywatny/ wstęp wzbroniony”.

35

lakes: NIKOLAIKEN

In the past, old-Prussian times, the place where Mikołajki is now located was a settlement, the inhabitants of which occupied themselves with fishery, weaving, felling trees and rafting wood. The name of the place comes from Saint Nicolas, the patron-saint of the chapel located on the top of the windmill hill. According to the legend, Saint Nicolas was the patron of sailors and water passageways. The name of the village was changing, but the name of the same patron saint was always preserved (St. Nicolas, Nicolaus, Nicelsdorf, Niclausdorf, Nikolaiken). His name became invariably connected with the name of the place – firstly, a small village in Masuria, and since 1726, a city which is presently called Mikołajki.

In 1843, continuous sailing commenced on the Great Lakes, which made the city come alive. In 1911, Mikołaki acquired a railway connection with Mrągowo and Orzysz (not existing anymore), thus becoming a popular summer resort. Within the range of just a few kilometres from Mikołajki there are numerous unique flora and fauna sanctuaries.

Dzisiejsza ulica 3 Maja

THE MASURIAN LANDSCAPE PARK

36

MIkołajki neighbour the Masurian Landscape Park. The park’s surface is 55,000 ha, its protective zone is 18,000 ha. The Masurian Landscape Park, located at the meeting point of two disparate geomorphological forms, the terminal moraine and the outwash plains, protects the richness and variety of the world of plants and animals, the abundance of forests, peat bogs, lakes and flowing waters. The park’s areas include, among others: ++more than 60 lakes, including the biggest Polish lake: Śniardwy ++The river Krutyń, considered to be one of the most interesting kayaking trails in Europe ++Around 850 species of vascular plants ++Rich fauna and more than 200 species of birds ++11 natural sanctuaries, including the Łukajno biosphere reserve

jeziorne: NIKOLAIKEN

Tu gdzie dziś leżą Mikołajki w najdawniejszych, staropruskich czasach istniała osada, której mieszkańcy trudnili się rybactwem, tkactwem, wyrębem i spławianiem drzew. Nazwa miejscowości pochodzi od Św. Mikołaja, patrona kaplicy usytuowanej na wzgórzu wiatracznym. Św. Mikołaj był według legend opiekunem żeglarzy i przejść wodnych. Nazwa wsi zmieniała się, ale stale w różnych wersjach zachowywała imię patrona (St. Nicolas, Nicolaus, Nicelsdorf, Niclausdorf, Nikolaiken). Jego imię na stałe wpisało się w nazwę najpierw skromnej mazurskiej wsi, a od 1726 roku – miasta noszącego do dzisiaj miano Mikołajek.

W 1843 r. uruchomiona została stała żegluga po Wielkich Jeziorach powodująca ożywienie miasta. W 1911 r. Mikołajki uzyskały połączenie kolejowe z Mrągowem i Orzyszem (już nie istnieje), stając się popularną miejscowością letniskową. W promieniu zaledwie kilku kilometrów od Mikołajek znajduje się szereg miejsc unikalnych pod względem flory i fauny.

MAZURSKI PARK KRAJOBRAZOWY

Mikołajki sąsiadują z terenami Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Powierzchnia parku wynosi 55 tys. ha, a jego strefy ochronnej ok. 18 tys. ha. Mazurski Park Krajobrazowy, położony na styku dwóch odmiennych form geomorfologicznych, moreny czołowej i sandrów, chroni bogactwo i różnorodność świata roślin i zwierząt, obfitość lasów, torfowisk, jezior i wód płynących. Na terenie parku znajduje się m.in: ++ponad 60 jezior, w tym największe jezioro w Polsce – jez. Śniardwy, ++rzeka Krutyń uznana za jeden z najciekawszych szlaków kajakowych w Europie, ++ok. 850 gatunków roślin naczyniowych, ++bogata fauna i ponad 200 gatunków ptaków, ++11 rezerwatów przyrody, w tym rezerwat biosfery jez. Łuknajno.

37

lakes: THE LEGEND OF THE FISH KING

There are several versions of the legend which differ quite significantly from one another.

Their common element is, however, the character of a fish ruler, endowed with magical powers.

According to one of the versions, the Fish King lived in lake Śniardwy. One day, the Prussian King’s dauther, Gustebalda, went to the lake with other women. Busy with plaiting a garland, she noticed a beautiful gold fish chased by a pike. Just when the pike was about to catch the gold fish, the girl threw the garland at the fish, effectively scaring away the predator. As it turned out, the gold fish was the daughter of the Fish King. In return for her saving, he granted the king’s daughter a wish. Gustebalda wished for the gift of understanding the language of animals, plants, and the wind. The Fish King warned her that it is a dangerous gift. It will only be effective on the condition that she keeps secret – if Gustebalda tells somebody that the Fish King taught her to understand animals and plants, she will turn into stone.

The girl agreed to the conditions. By listening to the birds and the trees she learnt disturbing news about the dangers threatening her people. They were warning her about an alien force coming from the west which was to destroy the current traditions, and thus bring the Prussians to their doom. The only means of saving them from the impending tragedy was to be united and to maintain the alliance with the Balts and the Slavs. The king’s daughter decided to reveal the warning to their people. However, nobody would believe her and the people demanded a proof and the source of the information. The girl, in desperation, decided to sacrifice herself to save the Prussians. As a proof, she showed the magical stone she had received from the Fish King , a symbol of their agreement, and, just like the king had warned her, she turned to stone.

38

In a different version it was the Vendace King – a huge fish wearing a golden crown on its head – the most cunning and wittiest of all the water creatures. When the settlers came swarming to Masuria, the lakes became busy with big fishing boats whose nets were heavy with huge amounts of fish. This was the time when the Prussian gods summoned the Vendace King, ordering him to stop the unceasing human greed.

So, the king set out in the waters to wage war on the fishermen. He toppled their boats over, torn their fishing nets, and the frightened people stopped their fishing. This made the

jeziorne: LEGENDA O RYBIM KRÓLU

Legenda ta ma kilka wersji, różniących się dość znacznie między sobą. Ich wspólnym elementem jest postać rybiego władcy, obdarzonego magiczną mocą.

Według jednej z wersji, Rybi Król zamieszkiwał Jezioro Śniardwy. Pewnego razu pruska królewna Gustebalda wybrała się z innymi kobietami nad jezioro. Gdy zabawiały się nad nim wiciem wianków, zauważyła piękną złotą rybkę, gonioną przez szczupaka. Gdy ten już miał ją pochwycić, rzuciła między ryby wianek, płosząc drapieżcę. Okazało się, że złota rybka była córką Rybiego Króla. W zamian za jej ocalenie, obiecał on królewnie spełnić każde jej życzenie. Gustebalda zażyczyła sobie daru rozumienia mowy zwierząt, roślin i wiatru. Król Ryb przestrzegł ją, że to niebezpieczny dar. Będzie on działał jedynie pod warunkiem dochowania tajemnicy – jeśli Gustebalda zdradzi komukolwiek, że Rybi Król nauczył ją rozumieć mowę zwierząt i roślin, zamieni się w kamień. Królewna zgodziła się na te warunki i przyjęła magiczny kamień. Słuchając ptaków i drzew poznała wieści o niebezpieczeństwie zagrażającym jej ludowi. Ostrzegały one przed zagrożeniem – obcą siłą nadciągającą z Zachodu, mającą zniszczyć zastane zwyczaje i wygubić lud Prusów.

Polecały jako jedyny środek zaradczy utrzymanie jedności i sojuszu z sąsiednimi plemionami Bałtów i Słowian. Królewna postanowiła przekazać to ostrzeżenie swemu ludowi. Jednakże nikt nie chciał jej wierzyć, ludzie domagali się dowodu i podania źródła tych wieści.

Zrozpaczona królewna zdecydowała się poświęcić siebie, by ratować Prusów. Pokazała jako dowód magiczny kamień otrzymany od Rybiego Króla, po czym sama, zgodnie z ostrzeżeniem, skamieniała.

Według innej wersji legendy był to Król Sielaw – ogromna ryba w złotej koronie na głowie – najsilniejsze i najsprytniejsze ze wszystkich stworzeń wodnych. Gdy rozpoczął się napływ rzeszy osadników na mazurskie tereny, na jeziorach zaroiło się od wielkich łodzi rybackich, których sieci wyciągały z toni ogromne ilości ryb. I wtedy to bogowie pruscy wezwali do siebie Król Sielaw i nakazali mu, aby zahamował nienasyconą chciwość ludzi.

Król wypłynął na jeziora i rozpoczął swoją wojnę z rybakami. Wywracał łodzie, rozrywał sieci, aż przestraszeni rybacy zaprzestali wypływania na połowy. Nastały ciężkie czasy dla mieszkańców Mikołajek. Głód zaczął zaglądać do ich domów, a wielu rybaków poszło szukać zajęcia tam, gdzie nie sięgała władza sielawowego króla. Wtedy to żona jednego z nich przypomniała sobie o starym , pruskim zwyczaju składania ofiar dla przebłagania bogów. Gdy w ciemną pochmurną noc w głębi puszczy złożyła ofiarę, na moment rozproszyły się chmury, a blask księżyca padł na kamień ofiarny, gdzie błysnęło małe żelazne kółko. Kobieta chwyciła je, zaniosła do domu i oddała mężowi. Mąż, który poza rybactwem parał się także kowalstwem, zabrał się zaraz do pracy. Przez długie tygodnie w tajemnicy wykuwał w swojej kuźni ogromna sieć z żelaznych kół. Gdy zakończył dzieło, wraz z synami wypłyną na jezioro i zarzucił sieć. Po paru chwilach woda rozkołysała się, białe bryzgi piany uniosły się wkoło – w sieci szamotała się ogromna, srebrna ryba z koroną na głowie. Ludzkim głosem poprosiła rybaka, by darował jej życie, a w zamian za to sieci napełnią się rybami, jak nigdy dotąd. Rybak zamocował sieć z Królem Sielaw na mieliźnie i wyruszył na połów. Sieci rzeczywiście napełniły się, a sprytny rybak przypłynął do Mikołajek i sprzedał cały połów, otrzymując za każdą 39

lakes: life of the people of Mikołajki very difficult. Hunger came to their homes and many fishermen went to look for work in the places where the reign of the Vendace King did not reach. At this point, the wife of one of the fishermen remembered about an old Prussian tradition of making an offering to the gods to propitiate them. When, on a dark and cloudy night, she made the offering, deep in the woods, the clouds disappeared for an instant and the moon lit the offering stone, where a small, iron ring shone. The woman grabbed it, took it home, and handed it to her husband. The husband, who apart from fishery was also a blacksmith, got to work right away. For many long weeks, in the secrecy of his smithy, he would forge a large net of iron rings. When the work was finished, together with his sons, he sailed to the lake and cast the net. After a few moments, the waters boiled, forming whitish splashes all around – in the net, struggling, was an enormous, silver fish with a crown on its head. It spoke with a human voice and asked the fisherman to spare hits life, and in return it will make the nets full of fish like never before. The fisherman fixed the net with the Fish King on a shallow area and set out fishing. The nets were indeed were full of fish and the clever fisherman came to Mikołajki and sold all his catch, in return receiving a silver coin… Next day, he did the same.

In the evening, encouraged by his success, and with a purse full of coins, he went to the tavern and spilled the beans about his secret…

The day after, just when the sun rose, all the boats from Mikołajki rushed to the waters and sailed to Śniardwy. There the fishermen found the shallow area with the Vendace King. They dragged him to Mikołajki and started to wonder what to do with their catch. Then, the King spoke again in human voice, asking them to spare his life and promising rich catches in his kingdom for all times. The fishermen decided to spare the life of the lake king, but, in order to keep an eye on him, they fixed him with an iron chain to a bridge span.

Wodowanie Króla Sielaw, 1931

40

typical sounds: passing sailboats/ motor boats/ fishers/ birds/ fountain in the city centre/ the sound of waves hitting bridge spans or the Vendace King (in season)

jeziorne: rybę srebrną monetę.. Następnego dnia zrobił to samo. Wieczorem rozochocony, z mieszkiem pełnym monet, poszedł do karczmy, gdzie przy piwie rozwiązał mu się język i wyjawił swoją tajemnicę...

Nazajutrz, gdy tylko wzeszło słońce na jezioro wypłynęły wszystkie mikołajskie łodzie i skierowały się na Śniardwy. Tam rybacy znaleźli mieliznę, a na niej Króla Sielaw. Przyciągnęli go do Mikołajek i zaczęli się zastanawiać, co zrobić ze zdobyczą. Wówczas Król odezwał się ponownie ludzkim głosem, prosząc ich o darowanie życia i obiecując już na zawsze obfite połowy w swoim królestwie. Rybacy po naradzie postanowili darować życie władcy jezior, ale aby mieć go zawsze na oku, przytwierdzili go żelaznym łańcuchem do przęsła mostu...

Jezioro Mikołajskie

popularne dźwięki: przepływające żaglowki/ łodzie na silniku/ wędkarze/ ptactwo/ fontanna w centrum miasta/ dźwięk fal obijających się o przęsła mostu lub drewnianego Króla Sielaw (sezonowo)

41

42 Jezioro Śniardwy, okolice Zatoki Łukniańskiej

lakes:

jeziorne:

Śniardwy TERMINOLOGIA: Akwen Eldorado – wyprodukowany w roku 1988 przez TVP serial sensacyjny reżyserii Andrzeja Swata, opowiadający o węgorzowym gangu kłusowników z Mazur. Serial kręcono nad Śniardwami, w Mikołajkach i Okartowie. Dwaj bracia rybacy, zachęceni obietnicą szybkiego otrzymania mieszkania, przyjeżdżają do gospodarstwa rybackiego nad jeziorem Śniardwy. Po pewnym czasie odkrywają, że na jeziorze grasują kłusownicy, kradnący węgorze z rybackich sieci. Węgorz był najbardziej pożądanym kłusowniczym łupem. Kłusownictwo stanowiło tradycyjny sposób zarobkowania na Mazurach.

Nóż w wodzie – pierwszy pełnometrażowy film Romana Polańskiego. Akcja filmu rozgrywa się na jeziorach – Kisajno, Jagodne i Śniardwy. Dziennikarz sportowy Andrzej (Leon Niemczyk) wraz z żoną Krystyną (Jolanta Umecka) oraz przygodnie napotkany autostopowicz (Zygmunt Malanowicz) wyruszają na krótki rejs jachtem „Christine”. Moment kulminacyjny stanowi starcie dwóch rywalizujących mężczyzn, podczas którego do wody wpada tytułowy nóż.

Plotka głosi, że jacht użyty w filmie należał kiedyś do marszałka Rzeszy Hermanna Goeringa.

Po wojnie nadano mu nazwę „Rekin” i stał się własnością PZPR. Podczas kręcenia ujęcia ze szczytu masztu, niezabezpieczona kamera wpadła do wody, gdzie spoczywa do dziś. Zdarzenie to wymusiło kilkudniową przerwę w zdjęciach; trzeba było sprowadzić nową kamerę. Także i tytułowy nóż wciąż spoczywa gdzieś na dnie jeziora.

Czarci Ostrów – (niem. Teufels Werde) niewielka, porośnięta sosnami wyspa w południowej części Śniardw. Niegdys wykorzystywana jako pastwisko i miejsce hodowli pszczół. Czarci Ostrów słynął z historii o zakopanych skarbach – w rzeczywistości chodziło o zabytki archeologiczne. Na wyspie zachowały się na niej pozostałości fortu Lyck, wzniesionego w latach 1784–1786. Lokalizacja fortu okazała się jednak dość niefortunna – wysokie fale jeziora regularnie podmywały obiekty; ostatecznie w roku 1793 wyspę opuszczono, w 1849 budynki rozebrano. Czarci Ostrów objęty jest ochroną konserwatorską. Zbigniew Nienacki umieściła na wyspie akcję jednej ze swych książek – „Pan Samochodzik i Niewidzialni”.

Rybacy starali się unikać noclegów na Czarciej Wyspie – podobno w sylwestrowe noce można tu zawrzeć pakt z diabłem.

Fort Lyck

43

lakes:

Śniardwy KEY TERMS: The Eldorado Basin – a 1988 TV series produced by Polish Television and directed by Andrzej Swat. It tells the story of the eel poacher gang from Masuria. The series was shot by the Śniardwy lake, in Mikołajki and Okartowo. Two fishermen brothers, encouraged by a promise of getting a flat, come to a fishing village by the Śniardwy lake. After some time they discover that there are poachers operating on the lake who steal eels from the fishing nets. Eel was one of most wanted poacher’s spoils, and poaching constituted a traditional way to earn one’s living in Masuria.

Knife in the Water – Roman Polanski’s first featurelength film. The story takes place on lakes Kisajno, Jagodne, and Snardwy. Andrzej (Leon Niemczyk), a sports journalist, together with his wife, Krystyna (Jolanta Umecka), and a hitchhiker met by chance (Zygmunt Malanowicz), set out on a short cruise in a yacht “Christine”. In the climactic scene, the two rival men lose the eponymous knife in the waters of the lake. A rumour has it that the yacht used in the film was one a property of the Reich’s mashall, Herman Goering. After the war it was renamed to “The Shark” (Pol. Rekin) and it became the property of the Polish United Worker’s Party (PUWP).

During the shooting of scenes from the top of the mast, an unprotected camera fell into the water, where it lays to this day. The event forced a several days break in the shooting – a new camera needed time to arrive.

Also, the eponymous knife is still somewhere at the bottom of the lake.

44

Czarci Ostrów – (German: Teufels Werde) a small, pine overgrown island in the southern area of Śniardwy. Once it was used as pasture and a bee farm. Czarci Ostrów was famous for the stories about hidden treasures – in reality, what was meant were archaeological findings.

Preserved on the island are the remains of the Lyck fort, erected between 1784-1786. The location for the fort, unfortunately, proved to be misfortunate – the high waves of the lake regularly washed the buildings; finally, in the year 1793, the island was deserted, and in 1849, the buildings were deconstructed. Czarci Ostrów is under conservator’s surveillance. The fishermen avoided spending the night on the island – it was said that on a new year’s eve one can make a pact with the devil there. Zbigniew Nienacki set the story of one of his books (Pan Samochodizk and the Invisible) on the island.

jeziorne:

45

lakes: ŚNIARDWY

The biggest lake in Poland - with the surface of more than 11,000 ha – often called “The Masurian Sea”. It was created in the hollow of a ground moraine, and because of that it is very shallow. Śniardwy has large number of unmarked shallow areas and underwater stones and boulders which make sailing difficult, so it is not recommended for inexperienced sailors.

The surface of this body of water, once there is a strong wind, forms ‘sea-like’ waves. The fishermen working on Śniardwy for ages claim that all the obstacles in sailing are the dealings of dark forces, whose home is, allegedly, the island of Czarci Ostrów.

THE LEGEND OF THE DEVIL’S TREASURES

Once upon a time, when Trojan the Fisherman went fishing near Czarci Ostrów, he was attacked by a black hand with claws. Only a prayer protected the fisherman from wrecking his boat on the boulders. Trojan was however a brave, or maybe simply a greedy man, and instead of limiting himself to a one-time contact with the evil forces, he decided to visit the island to seize the devil’s treasures. When he was about to grab the chests full of jewels, he was attacked by a huge bear. The fisherman tried to get away swimming, but the black hand, already known to him, dragged him into the watery abyss. People say that long after this, one could hear devil’s laughter coming from Czarci Ostrów, and from all around Masuria, witches and phantoms would come to the island.

46

typical sounds: passing sailboats/ passenger boats/ birds

jeziorne: ŚNIARDWY

Największe polskie jezioro, liczące ponad 11 tysięcy ha powierzchni, często nazywane jest mazurskim morzem. Powstało w zagłębieniu moreny dennej i jest bardzo płytkie. Śniardwy to mnóstwo nieoznakowanych mielizn oraz podwodnych kamieni, głazów, które utrudniają żeglugę, nie są polecane niedoświadczonym żeglarzom. Ogromna tafla zbiornika, przy silniejszym wietrze, wytwarza ogromne, „morskie” fale. Pracujący od wieków na Śniardwach rybacy twierdzili, że wszelkie utrudnienia w połowach to działania sił nieczystych, których siedziba to rzekomo Czarci Ostrów.

Trajektorie sondażu hydroakustycznego jeziora Śniardwy

LEGENDA O DIABELSKICH SKARBACH

Pewnego razu, kiedy rybak Trojan wybrał się na połów w okolice Czarciego Ostrowu, zaatakowała go czarna łapa z pazurami. Jedynie modlitwa uchroniła rybaka przed rozbiciem o głazy. Trojan był jednak odważnym – a może po prostu chciwym – człowiekiem i zamiast poprzestać na jednorazowym kontakcie ze złymi mocami, wybrał się na wyspę, aby zagarnąć diabelskie skarby. Kiedy już niemal miał w rękach skrzynie pełne klejnotów, rzucił się na niego olbrzymi niedźwiedź. Rybak usiłował uciekać wpław, ale znana mu już czarna łapa wciągnęła go w wodną otchłań.

Opowiadają, że Czarci Ostrów długo jeszcze potem rozbrzmiewał diabelskim śmiechem, a z całych Mazur nadlatywały nad wyspę wiedźmy i strzygi. popularne dźwięki: przepływające żaglowki/ statki pasażerskie/ ptactwo

47

lakes:

Masurian Shipping Company KEY TERMS: white fleet – ships which sail for money; sailors call them ‘tins’ or ‘cans’. Those waiting to pass the lock in Guzianka are often driven mad because these boats have to be given way, and it frequently happens that there are several of such ‘tins’ passing in a row.

The Masurian Shipping Company – the shipowner of a passenger fleet – aka. white fleet - in Masuria. In 1946, without any lifts, or docks, the wrecks of German passenger ships were brought out of the waters and renovated. The ships currently sail the waters of the Great Masurian Lakes, and set off from the ports in Giżycko, Mikołajki, Rydzewo, Węgorzewo and Ruciane-Nida. “Bełdany”, “Roś”, “Tałty”, Śniardwy”, “Wigry”, “Odylia”, “Łuczany”, “Niegocin”, “Derkacz”, and “Kormoran” have, obviously, been renovated and have obtained valid safety certificates.

The stately owned Masuria Shipping Company started its operation in the Masurian Lakeland in 1957. The company which is the legal successor of the Masurian National Enterprise Shipping Company in Giżycko was founded in 1991. Today, The Masurian Shipping Company transports around 100 thousand people a year.

PASSENGER TRANSPORTATION DEPARTMENT (groups and individuals) tel./ fax +48 87 428 25 78 e-mail port@zeglugamazurska.com.pl sekretariat@zeglugamazurska.com.pl http://www.zeglugamazurska.com.pl The company offers daily and sightseeing cruises, lasting from 1h to 3,5 hours. The ships can be a venue for banquets, conferences, special meetings, wedding receptions, or discos with both recorded and live music.

PORTS: 11-730 MIKOŁAJKI, Plac Wolności, tel./fax. 087 421 61 02 11-500 GIŻYCKO, ul. Kolejowa 9 tel./ fax. 087 428 25 78 12-220 RUCIANE NIDA, ul. Dworcowa 4, tel./ fax. 087 423 10 43 11-513 MIŁKI, Rydzewo, ul. Mazurska, tel./ fax. 087 428 25 78 11-600 WĘGORZEWO, Bulwar Loir Et Cher, tel./ fax. 087 428 25 78

48

typical sounds: engine working/ birds/ waves/ camera shutter/ port sounds

jeziorne:

Żegluga Mazurska TERMINOLOGIA: biała flota – to statki żeglugi zarobkowej, nazywane również przez żeglarzy „konserwami” lub „puszkami”. Czekających na śluzowanie w Guziance doprowadzają nieraz do szału, maja bowiem pierwszeństwo, a zdarza się i tak, że śluzuje się kilka pod rząd. Żegluga Mazurska – armator floty statków pasażerskich tzw. białej floty na Mazurach. W roku 1946, bez wyciągów, bez doków, wydobyto na ląd oraz wyremontowano wraki poniemieckich statków turystycznych. Statki pływają obecnie po Wielkich Jeziorach Mazurskich z portów w Giżycku, Mikołajkach, Rydzewie, Węgorzewie i w Rucianem-Nidzie. „Bełdany”, „Roś”, „Tałty”, „Śniardwy”, „Wigry”, „Odylia”, „Łuczany”, „Niegocin”, „Derkacz”, „Kormoran” przeszły remont i posiadają aktualne certyfikaty bezpieczeństwa.

Przedsiębiorstwo Państwowe Żegluga Mazurska rozpoczęło działalność w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich w 1957 roku. Firma, która jest prawnym następcą Przedsiębiorstwa Państwowego Żegluga Mazurska w Giżycku została utworzona w roku 1991. Obecnie Żegluga Mazurska przewozi rocznie ok. 100 tys. osób.

WYDZIAŁ ŻEGLUGI PASAŻERSKIEJ (Obsługa klienta zbiorowego i indywidualnego) tel./ fax +48 87 428 25 78 e-mail – port@zeglugamazurska.com.pl sekretariat@zeglugamazurska.com.pl www.zeglugamazurska.com.pl W ofercie znajdziemy rejsy całodzienne oraz spacerowe, trwające od 1 do 3,5 godziny. Na statku można zorganizować bankiet, konferencję, spotkania okolicznościowe, przyjęcia weselne, dancingi przy muzyce mechanicznej lub zespole muzycznym.

PORTY: 11-730 MIKOŁAJKI, Plac Wolności, tel./fax 087 421 61 02 11-500 GIŻYCKO, ul. Kolejowa 9 tel./ fax 087 428 25 78 12-220 RUCIANE NIDA, ul. Dworcowa 4, tel./ fax 087 423 10 43 11-513 MIŁKI, Rydzewo, ul. Mazurska, tel./ fax 087 428 25 78 11-600 WĘGORZEWO, Bulwar Loir Et Cher, tel./ fax 087 428 25 78 popularne dźwięki: praca silnika/ ptactwo/ fale/ migawka aparatu/ dźwięki portu

49

lakes:

Ryn KEY TERMS: Masovia – the name of the first steamboat, imported in 1854 by the merchant Hasaenwinkel, which sailed the Masurian Canals (between 1854 – 56). The boat sunk in 1856, in lake Ryńskie, in Rominek Bay.

50

the Teutonic castle – the Teutonic castle in Ryn ranks among one of the biggest objects of this type in Masuria. It was already built in the year 1376 (with some sources claiming that it was even earlier), and rebuilt in 1853. The nearby lake Ołów was used as a natural moat.

The castle has a turbulent history and for many years it played the role of a prison. Presently, an elegant hotel is located inside the castle.

jeziorne: Ryn

TERMINOLOGIA: Masovia – nazwa sprowadzonego w kwietniu 1854 roku przez kupca Hasenwinkela pierwszego parowca, który opłynął kanały mazurskie w latach 1854–56. Statek zatonął w roku 1865 w Jeziorze Ryńskim, w Zatoce Rominek. zamek krzyżacki – zamek krzyżacki w Rynie należy do największych tego typu obiektów na Mazurach. Powstał już w roku 1376 (niektóre źródła podają, że znacznie wcześniej), przebudowano go w 1853. Jako naturalną fosę wykorzystano pobliskie jezioro Ołów.

Zamek posiada burzliwą historię, przez wiele lat pełnił funkcje więzienia. Obecnie mieści się w nim elegancki hotel.

51

lakes: RYN, OR RHEIN

Allegedly, the lake and the castle reminded the Teutonic knights of the river Rhine (Germ.

Rhein) and the castles that it flows by – perhaps this is the root of the name Ryn. Right until the end of the 18thc. it belonged to Poland and it obtained an official town charter in 1723.

In the 19thc., a systematic German inflow was organised. New settlers were brought from Germany, thus limiting the Polish settlements. In the mid-19thc. ratio of Polish and German population was 2 to 1. In fact, during an opinion poll held in 1920 nobody voted for the Polish side.

Ryn is a city located by two lakes: Ryńskie and Ołów. Both basins are linked by an Medieval underwater canal (the water flowing from the lake run a Teutonic mill) – the difference in water-levels between the lakes is almost 8 meters on a 200 meter stretch of land.

OŁÓW is one of the lakes that is located in the central part of the administrative district,

52

at the foot of the Ryn’s castle. On its southern end there is a municipal bathing beach. There is also a scenic, 5 km landscape trail for hikers around the lake. Walking along the trail, one finds and amphitheatre located on the slope of a former Teutonic vineyard. The area surrounding lake Ołów is a SILENCE ZONE!

jeziorne: RYN CZYLI RHEIN

Podobno jezioro wraz z zamkiem przypominały Krzyżakom rzekę Ren (Rhein) i zamki nad nią stojące – być może stąd też wzięła się nazwa Ryn. Do końca XVIII w. był miastem czysto polskim; prawa miejskie uzyskał w roku 1723.

W XIX w. zaczęto prowadzić systematyczną i stanowczą akcję germanizacyjną. Sprowadzano nowych osadników z Niemiec, ograniczając osiedlenia Polakom. W połowie XIX w. stosunek ludności polskiej do niemieckiej wynosił 2 do 1. Podczas ogłoszonego w 1920 r. plebiscytu za Polską praktycznie nikt już nie glosował.

Ryn jest miasteczkiem położonym nad dwoma jeziorami: Ryńskim i Ołów. Podziemny, średniowieczny kanał łączy oba zbiorniki (woda spływająca z jeziora Ołów napędzała krzyżacki młyn) – różnica poziomów pomiędzy tymi jeziorami to prawie 8 metrów na odcinku dwustumetrowym.

OŁÓW to jezioro znajdujące się w środkowej części gminy, u podnóża ryńskiego zamku.

Na jego południowym krańcu funkcjonuje miejskie kąpielisko. Wokół jeziora prowadzi malowniczy szlak pieszy o długości ok. 5 km. Idąc wzdłuż niego natrafimy na amfiteatr położony na stoku dawnej, krzyżackiej winnicy. Tereny wokół jeziora Ołów to STREFA CISZY!

JEZIORO RYŃSKIE stanowi w zasadzie jedną całość wraz z jeziorem Tałty, jednakże w wyniku umownego podziału wyodrębniono dwa jeziora. Akwen ten jest najgłębszym zbiornikiem Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich; miejscami osiąga nawet 51 m głębokości. Zbiornik zasilany jest wodami sześciu dopływów. Największy z nich to dopływ z jeziora Notyst.

Na terenie miasta funkcjonuje Ryńskie Centrum Kultury, a w nim Kino „Łabędź”. www.rck-ryn.pl W Ryńskich Zbiorach Muzealnych zobaczyć można głównie obiekty etnograficzne pochodzące z okolic Rynu. Najstarsze eksponaty mają ponad 200 lat. W kolekcji znajduje się czółno jednopienne z przełomu XIX i XX wieku ze statecznikiem na burcie. Jest to jedyna w Polsce tego typu konstrukcja przechowywana w zbiorach muzealnych.

popularne dźwięki: ptactwo, kaczki/ skoki do wody, odgłosy z plaży (sezonowo)/ młyn wodny/ przejazd dużych samochodów/ bzyczenie owadów na łące/ rechot żab przy oczyszczalni ścieków

53

lakes: LAKE RYŃSKIE

with the lake Tałty, actually, constitutes a complete whole. However, as a result of an arbitrary division, two basins were distinguished. This basin is the deepest body of water on the trail of the Great Masurian Lakes; at times it reaches 51 meters down.

There are six tributaries flowing into the lake. The biggest one of them originates in lake Notyst.

Actively operating in the city is the Ryn Culture Centre which includes the “Łabędź” cinema (Eng. swan). www.rck-ryn.pl The collection of the city’s Museum are mostly based on ethnographic artefacts from around the region. The oldest items are more than 200 years old. The collection includes a trunkmade, starboard stabiliser canoe from the turn of the 19th and 20th centuries. It is a one-ofa-kind construction in the possession of a Polish museum. typical sounds: birds, ducks/ water jumps, sounds of the beach (seasonal)/ water mill/ big cars passing by/ insects buzzing in the meadow/ frogs croaking by the sewage treatment plant

54

Porządki przed sezonem

jeziorne:

55

lakes:

56

The Bumpy Masuria – Wydminy

jeziorne:

Mazury Garbate – Wydminy TERMINOLOGIA: Mazury Garbate – czyli w górach nad jeziorami – to rozciągający się od Ełku do Gołdapi pagórkowaty morenowy obszar północno-wschodniej części woj. warmińsko-mazurskiego.

Najwyższym szczytem Mazur garbatych jest Szeska Góra mierząca 309 m wysokości.

Pomniki plebiscytowe – pamiątki zwycięstwa proniemieckiej opcji w plebiscycie w roku 1920. Były to na ogół okazałe głazy z pamiątkowymi napisami, czasami okolicznościowe dęby. We wsiach głazy były nieco mniejsze. Na pomniku w Wydminach znajdował się napis: „Tu jest niemiecki kraj. Na pamiątkę 11 lipca 1920 r. Niemcami się urodziliśmy, Niemcami jesteśmy i za Niemcami głosowaliśmy”. Po roku 1945 pomniki plebiscytowe w miastach usunięto, jednak w wielu miejscach wciąż rosną symboliczne drzewa lub znajdują się porzucone głazy. Znajdujący się nieopodal wejścia do kościoła pomnik w Wydminach zastąpił świerk.

KEY TERMS: The Bumpy Masuria – the hilly, moraine area, stretching from Ełk to Gołdap, located in the north-eastern part of the Warmian-Masurian Voivodeship. The highest peak in the Bumpy Masuria is the 309m high Szeska Góra.

The Opinion Poll Memorials – the souvenirs of the pro-German voting victory in the opinion poll of 1920. These were usually stately boulders with commemorative inscriptions, sometimes also oak-trees. In the villages, the boulders were slightly smaller. The monument in Wydminy bore a sign saying: “This is the German land. In the lasting memory of 11 July 1920.

We were born German, German is what we are, and voted German we did”. After the year 1945, the opinion poll memorials in the cities were removed, nevertheless, many places still have the symbolic trees growing, or the abandoned boulders lying around. The memorial which used to be located near the entrance to the church in Wydminy was replaced by a spruce tree.

57

lakes:

WEDEM, WEDME, WIDMINNEN

Today, Wydminy is a rural, tourist district with a small-town architecture. During World War I, 75% of the place laid in ruins. A rumour has it that the German Emperor, Wilhelm II, on his passing here in 1915 was to say the following: “My Masuria is a desert”.

In January 1945, most of the inhabitants of Wydminy left their homes as a result of an evacuation order; then, a subsequent settlement phase followed: the repatriates from beyond rivers Neman and Bug, the dwellers of Podlachia (Pol. Podlasie), as well as the Ukrainian people affected by the Operation Vistula of 1947.

In the period between 05.07.-27.09.1945 Wydminy were granted the official town charter.

The largest lake in the vicinity is lake Wydmińskie, with the surface of 377 ha; there are eight islands on it.

58

typical sounds: windmill power generators/ birds/ trains passing/ car traffic/ lorries passing by/ people fishing/ reeds and old trees rustling

jeziorne: WEDEM, WEDME, WIDMINNEN

Obecnie Wydminy to gmina wiejska turystyczna z małomiasteczkową zabudową. W czasie I wojny światowej uległa zniszczeniom w 75%. Podobno cesarz Wilhelm II, przejeżdżający tędy w roku 1915 wypowiedział słowa – „Moje Mazury są pustynią”.

W styczniu 1945 roku większość mieszkańców opuściła Wydminy, w wyniku zarządzenia ewakuacji; nastąpiła kolejna fala osadnicza: zamieszkali tu repatrianci zza Niemna i Buga, mieszkańcy Podlasia oraz ludność ukraińska w ramach przesiedleńczej Akcji Wisła w 1947 roku.

W okresie 05.07–27.09.1945 Wydminy posiadały prawa miejskie.

Największe jezioro w okolicy to Jezioro Wydmińskie o powierzchni 377 ha; znajduje się na nim osiem wysp. popularne dźwięki: wiatraki prądotwórcze/ ptactwo/ przejeżdżające pociągi/ ruch samochodowy/ przejeżdżające tiry/ wędkarze/ szum trzcin/ szum starych drzew

59

lakes:

60

Mrągowskie Lake District/Mrągowo

jeziorne:

Pojezierze Mrągowskie/Mrągowo Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (1764–1855) – pastor, działacz społeczny i naukowy, poliglota, kaznodzieja i nauczyciel polskiego, rzecznik Polaków na Mazurach. Autor podręczników, słownika polsko-niemieckiego, leksykograf; był też pierwszym badaczem gwary kaszubskiej i mazurskiej.

Ernest Wiechert (1887–1950) – syn leśniczego, nauczyciel, weteran I wojny światowej, ale przede wszystkim wybitny pisarz urodzony na Mazurach. Ostro krytykował współczesną cywilizację, pochwalając tradycyjną, hierarchiczną społeczność wiejską. W Niemczech niemal zapomniany, w Polsce przeżywa renesans, głównie na terenach Warmii i Mazur. Ze względu na krytyczną postawę wobec władz nazistowskich, której dawał wyraz publicznie, w roku 1938 trafił do obozu koncentracyjnego Buchenwald. Wstrząsającą relację stamtąd spisał przed wybuchem wojny i zakopał w ogrodzie; ukazała się w druku dopiero w roku 1945.

Atakowany za „obrazę” narodu niemieckiego we wspomnieniach z Buchenwaldu oraz rozczarowany powierzchowną denazyfikacją i brakiem odnowy moralnej pisarz wyemigrował w roku 1948 do Szwajcarii.

Dzieła Wiecherta inspirowane Mazurami i mazurska przyrodą to przede wszystkim „Lasy i ludzie” – wspomnienia z lat młodości z roku 1936 (wydanie polskie w 1976) oraz „Dzieci Jerominów” z lat 1945–47 (wydanie polskie w 1972).

Krzysztof Celestyn Mrongovius (1764–1855) – A protestant pastor, a social activist and a scholar, a speaker of several languages, a preacher and a teacher of Polish, and a spokesman for the Polish people in Masuria. The author of textbooks, (The Polsh-German Dictionary) a lexicographer, and the first scholar to study Masurian and Kashubian dialects.

Ernst Wiechert (1887–1950) – son of a forester, a teacher, World War I veteran, but foremost, an outstanding writer born in Masuria. Fiercely critical of the contemporary civilisation, he praised the traditional, hierarchical rural community. While being almost forgotten in Germany, his works experience a surge of renewed interest in Poland, mostly in the lands of Warmia and Masuria. Because of his outward disapproval for the Nazi authorities, which he voiced publicly, in 1938 he was sent to the Buchenwald concentration camp. The shocking account of this, written down before the starting of the war, was buried in his garden, only to be only published in print as late as 1945. Under attack for his ‘offence’ to the German people in the memoirs from Buchenwald, and disappointed with only a superficial anti-Nazi policy and a lack of a moral rejuvenation, the writer emigrated to Switzerland in 1948.

The most important works of Wiechert inspired by the Masuria and its nature include “The Forests and The People” – memoirs from youth (1936, Polish edition 1976) and “The Jeromin Children” (1945–47, Polish edition 1972).

61

lakes: FROM SENSENBURG, THROUGH ZĄDŹBORK, TO MRĄGOWO

A city in the middle part of the Masurian Lakeland, the German Sensenburg. For the two postwar years called either Ządźbork, or - in order to commemorate the person of a Masurian activist, Krzysztof C. Mrongovius – Mrągowo; the latter is, finally, the name of the place today.

For a long time after World War II Mrągowski district was the spot where the biggest numbers of Masurian people were to be found. The old town hall presently houses the Mrągowo’s Land Museum, where, among others, one can see a permanent exhibition devoted to Ernst Wiechert – Masuria’s most important writer, born in a nearby forester’s lodge, Piersławek.

Mrągowo is located in a valley, by two lakes: Czos and Juno.

THERE’S A LEGEND RELATED TO LAKE CZOS…

62

Long, long time ago, when the old Prussian lands were not trodden by the iron-clad feet of the Teutonic knights, in a wooden cottage by a beautiful lake there lived a young married couple. Czos, as this was the name of the husband, dealt in fishery and catching crayfish, while his wife, Jesiona, took charge of the housework and the animals.

One day, when Czos was out fishing on the lake he caught a small sturgeon in his nets, the descendant of the fish king. Enraged by this, the fish king asked Perun, an old-Prussian god, to bring storm to the lake. A huge wave came down upon the waters, toppling the fisherman’s boat and all the fish he had caught were freed. The fisherman drowned. Jesiona waited for a long time for her husband to return. She soon guessed what happened and cried so long that Perkun took pity for the girl and, after a few days, turned her into a lakeside tree. In honour of the fisherman’s name the lake was henceforward known as Czos.

And so, Jesiona still stands by the lake, crying and missing her husband, and rustles its foliage. With time, the lake shoreline receded so much that presently the tree stands at some distance from the water. However, when you look at the tree you can easily recognise the enchanted Jesiona.

jeziorne: OD SENSBURGA PRZEZ ZĄDŹBORK DO MRĄGOWA

Miasto w środkowej części Pojezierza Mazurskiego – niemiecki Sensburg – przez dwa powojenne lata był Ządźborkiem, a dla uczczenia osoby mazurskiego działacza – Krzysztofa C. Mrongowisza – ostatecznie nazwany został Mrągowem. Po II wojnie światowej powiat mrągowski przez długi czas był największym skupiskiem mazurskiej ludności. W starym ratuszu znajduje się obecnie Muzeum Ziemi Mrągowskiej, a w nim między innymi wystawa stała poświęcona Ernestowi Wiechertowi – kluczowemu pisarzowi mazurskiemu, urodzonemu w pobliskiej leśniczówce Piersławek.

Mrągowo położone jest w dolinie nad dwoma jeziorami – Czos i Juno.

Z JEZIOREM CZOS ZWIĄZANA JEST PEWNA LEGENDA...

Dawno, dawno temu, kiedy jeszcze starej pruskiej ziemi nie deptała okuta w żelazo stopa Krzyżaka, nad pięknym jeziorem w drewnianej chacie mieszkało młode małżeństwo. Czos, bo tak na imię miał mężczyzna, zajmował się łowieniem ryb i raków, a jego żona – Jesiona gospodarzyła w domu i zagrodzie.

Pewnego dnia, gdy Czos łowił ryby na jeziorze, w sieci wpadł mały jesiotr, potomek króla ryb. Król ryb, bardzo rozzłoszczony, poprosił, aby Perkun – staropruskie bóstwo, sprowadził burzę na jezioro. Nadeszła wielka fala, która przewróciła łódź rybaka i wszystkie złowione przez niego ryby odzyskały wolność. Rybak Czos utopił się. Długo czekała Jesiona na powrót męża. Domyśliła się wkrótce, co się stało i tak długo płakała, że Perkunowi żal się zrobiło dziewczyny i po kilku dniach zamienił Jesionę w przyjeziorne drzewo. Jezioro zostało nazywane Czosem od imienia rybaka.

I tak stoi Jesiona do dziś nad jeziorem, płacze z tęsknoty za swoim mężem i szumi listowiem. Linia brzegowa jeziora z czasem odsunęła się tak bardzo, że obecnie drzewo znajduje się w pewnej odległości od jeziora. Jednak gdy spojrzysz na drzewo, od razu poznasz w nim zaklętą Jesionę.

63

lakes: THE RIDDLE OF MRĄGOWO’S COAT OF ARMS

Hundreds of years ago there was a huge female bear on the prowl in the area. The animal was a particular nuisance to the people of the village and its vicinity. It attacked the farm animals, the people, and was even not afraid to do it in the daytime. All attempts at hunting the bear were doomed to failure. When, in 1444, the village received a city charter, the mayor’s office started its operation by hiring a watchman to enforce law and order. This watchman appointed the strongest men who, under his command, were to kill the pestering animal.

The watchman’s plan was to get the bear drunk with mead mixed with spirit. Unfortunately, the plan failed – the men’s urge to taste the liquor proved stronger than their willingness to get rid of the bear. From this time onwards, the drink was called ‘the bear’s vodka’ (Pol. niedźwiedziówka). Finally, the army organised a hunt to catch the animal. When the first shots were fired at the bear, the led bullets hit it in its left rear paw. The bear issued a cry and started running away in the direction of Kętrzyn. It was found in the bushes, killed, and its shotthrough paw was cut off.

This trophy was afterwards taken back to Mrągowo.

The mayor ordered the paw to be hung above the entrance to the town hall as a sign that the dangerous animal had been defeated. This is the story of the way Mrągowo’s coat of arms was created.

64

typical sounds: the sounds of a fountain/ ducks/ church bells/ stadium sounds/ the borderlands music the sounds of westerns (seasonal)

jeziorne:

ZAGADKA MRAGOWSKIEGO HERBU

Setki lat temu w okolicy grasowała ogromna niedźwiedzica, która szczególnie dawała się we znaki mieszkańcom osady i okolic. Atakowała zwierzęta domowe, ludzi; nie bała się podchodzić nawet w dzień. Wszystkie próby jej upolowania nie przynosiły żadnych rezultatów.

Gdy w 1444 roku osada uzyskała prawa miejskie został utworzony urząd burmistrza oraz zatrudniono strażnika porządku. Strażnik ten wytypował najsilniejszych mężczyzn, którzy pod jego wodzą mieli zabić dokuczliwe zwierzę. Planem strażnika było spojenie niedźwiedzicy miodem zmieszanym ze spirytusem, jednak plan ten nie powiódł się – chęć spróbowania wódki przez śmiałków była silniejsza niż chęć pozbycia się niedźwiedzicy. Od tej pory wódkę tę zaczęto też nazywać „niedźwiedziówką”.

Ostatecznie obławę na niedźwiedzicę zorganizowało wojsko. Gdy zaczęto strzelać do wytropionego zwierzęcia, ołowiane kule trafiły go w tylną lewą łapę. Niedźwiedzica, wydając skowyt zaczęła uciekać w kierunku Kętrzyna. Znaleziono ją w zaroślach, zabito i odcięto jej przestrzeloną łapę. Trofeum zaniesiono do Mrągowa. Burmistrz nakazał powiesić łapę nad drzwiami magistratu na znak, że groźne zwierzę zostało pokonane. W ten oto sposób powstał herb Mrągowa. popularne dźwięki: dźwięki fontann/ kaczki/ dzwony kościelne/ odgłosy ze stadionu/ muzyka kresowa i dźwięki z westernu (sezonowo)

65

lakes:

Węgorzewo – the land of Węgorapa KEY TERMS: The Land of Węgorapa – part of the Masurian Lakeland located near the Russian border. The area has the form of a lakeless valley, surrounded with the hills of terminal moraines from the west, the south, and the east; it belongs to Pregoła’s river basin and is drained by Węgorapa which flows out of lake Mamry and one of its tributaries – Gołdapa. The area is sparingly populated - it lacks bigger places. Forests take up large portion of the land.

Węgorapa – (Ger. Angerapp) the river which flows out from lake Mamry and passes through the countries of Poland and Russia (Kaliningrad Oblast). The length of the river is 139,9 km, 44 out of which belongs to Poland. Appreciated by kayakers, Węgorapa is used as an electric energy source.

Eel – a long-living fish, an exceptional inhabitant of the Masurian lakes. It lives at the very bottom of a lake, and spends its winters buried in its ooze. Its body is elongated, snake-like, and its skin is covered with a thick layer of slime; the scales are fine, elliptic, and deeply set. The blood of eels contains a poison, ichtiotoxin, which is dangerous for mammals and resembles snake’s venom in its effects. In mammals, it causes muscle contraction, paralysis of heart and lungs, decomposition of red blood cells, and it decreases blood coagulation. The poison loses its dangerous qualities in temperatures above 58 °C. The eel is a nocturnal creature. It mostly feeds on bottom fauna (invertebrates) and small fish. It lives in water, but during its migrations it can also transport itself on dry land, crawling with the speed of 3 km/h on wet surfaces.

66

Muzeum Kolejnictwa w Węgorzewie

jeziorne:

Węgorzewo – kraina Węgorapy TERMINOLOGIA: Kraina Węgorapy – część Pojezierza Mazurskiego, położona przy granicy rosyjskiej. Obszar ma charakter bezjeziornej kotliny, otoczonej z zachodu, południa i wschodu łukami moren czołowych. Region należy do dorzecza Pregoły i jest odwadniany przez wypływającą z jeziora Mamry Węgorapę i jej dopływ – Gołdapę. Teren jest słabo zaludniony, brak większych miejscowości; duże obszary zajmują lasy.

Węgorapa (niem. Angerapp) – rzeka wypływająca z jeziora Mamry, przepływająca przez terytorium Polski i Rosji (obwód kaliningradzki). Długość rzeki wynosi 139,9 km, w tym 44 km to teren Polski. Lubiana przez kajakarzy Węgorapa jest wykorzystywana do produkcji energii elektrycznej. węgorz – ryba długowieczna, wyjątkowy mieszkaniec mazurskich jezior. Żyje przy dnie, zimę spędza zagrzebany w mule. Jego ciało jest wydłużone, wężowate, skóra pokryta grubą warstwą śluzu, a łuski drobne, elipsoidalne, głęboko osadzone. Krew węgorza zawiera niebezpieczną dla ssaków – ichtiotoksynę, która przypomina działanie jadu węży. U ssaków powoduje skurcze mięśni, porażenie pracy serca i płuc, rozpadanie się czerwonych krwinek i zmniejszenie krzepliwości krwi. Trucizna traci własności trujące w temperaturze powyżej 58 °C. Węgorz jest aktywny w nocy. Żywi się głównie fauną denną (bezkręgowce) i drobnymi rybami. Żyje w wodzie, ale w okresie wędrówek potrafi przemieszczać się również po lądzie, pełzając z szybkością ok. 3 km/h po wilgotnym podłożu.

67

lakes: WĘGORZEWO

Formerly known as Węgobork. Germans called it Angerburg – from the name of its casle – and not, as some would have it, from the name of a fish – eel (Pol. węgorz). In 1734, the castle in Węgorzewo was visited by Stanisław Leszczyński. He was fleeing the country, afraid of the Russian army which installed Augustus III of Poland in the throne. It was from Węgorzewo that the King started his journey to France.

In the year 1740, an Arian and an engineer, Jan Władysław Suchodolec built waterworks here. The water tract was led to the city’s wells and the highest floors of the castle. In 1829, the very first teacher’s college was opened in Masuria and started educating German teaching staff. The growth of the cities resulted in the Masurian lakes thriving with sailing, and in the building of a railway. Until 1945, Węgorzewo was a junction connecting as much as five lines (in 1992 personal travel was suspended). In the interwar years, Węgorzewo became a popular spot for summer-time vacations and watersports. In 1945, most of the buildings of the city (80%) were destroyed by the Red Army. The city was included in Polish administration under the name of Węgorzewo. Its former German citizens were replaced with the relocated Polish people.

MAMRY AND MAMERKI

The Mamry lake (Węgoborskie, Mauer See, Maurow, Angerburgische See) is located south of Węgorzewo. This is the cleanest, first class lake on the Masurian trail. From the bottom of the Przystań bay there flows a spring which provides water to this part of the lake – that is why the waters here are colder, but very clean. The deepest point of this basin is almost 44m, but it also has many shallow places as well. The waters flow out in the rivers Węgorapa and Pregoła, straight to the Baltic Sea. There are four islands on the lake. The biggest one of them is Upałty – forested and rich in marsches and swamps. Its area is a nature reserve.

Today’s Mamry were created in the mid-16thc., as a result of banking up the waters of Węgorapa. A set of interesting pieces of information was presented by an amateur geographer, August Quednau who, by conducting measurments of the lake and interviewing old Masurian inhabitants, managed to determine that before the waterlevel rising, the presentday Kal penisula and the island Upałty were connected by a road, resembling other penisulas. In accordance with his last will, Quednau, after his death, was burried on the Upałty island.

“Arabela”, an old yacht-tugboat, was sunk in the northern part of Mamry. It lies at the depth of 33m and serves as a popular spot for experienced divers. It is exactly from the reeds on the Mamry lake that the Egiptian boat appears, with Jerzy Zelnik on board, starring in Jerzy Kawalerowicz’s film, Pharaoh.

68

In the forest, south of the Przystań village, there is a system of buildings used by the German headquarters for the Supreme High Command of the Armed Forces – Mamerki, the city of bunkers. Between the years 1940-44, more than 200 objects were built here; 30 concrete bukers remain in good contition, with the walls covered in plaster of a concrete-soaked sea grass. At the height of its activity, there were around 1500 people working there, including several dozen generals. A small town of bunkers in the forest can be visited any time of the year; there are three trails marked out, each presenting a different area of the quarters – Quelle, Fritz and Brigitten Stadt.

jeziorne: WĘGORZEWO

Dawniej nazywane Węgoborkiem, przez Niemców – Angerburgiem – od nazwy zamku, a nie jak niesłusznie wywodzono – od węgorza. W 1734 r. na węgorzewskim zamku gościł król Stanisław Leszczyński; uciekał z kraju przed wojskami rosyjskimi, które wyniosły na tron polski Augusta III Sasa. To z Węgorzewa Leszczyński udał się do Francji.

W roku 1740 arianin, inżynier Jan Władysław Suchodolec wybudował tu wodociąg. Wodę doprowadzono do studzien miejskich i najwyższych pięter węgorzewskiego zamku. W 1829 r. otwarto pierwsze na Mazurach seminarium nauczycielskie, kształcące niemiecką kadrę nauczycielska. Ożywienie miasta spowodował rozwój żeglugi na jeziorach mazurskich i wybudowanie linii kolejowej. Do 1945 r. Węgorzewo było węzłem kolejowym, z którego rozchodziło się pięć linii (w roku 1992 zawieszono ruch osobowy). W latach międzywojennych Węgorzewo stało się popularnym letniskiem i ośrodkiem sportów wodnych. W 1945 r. zabudowa miasta została zniszczona w około 80% przez Armię Czerwoną. Miasto włączono do Polski już jako Węgorzewo. Jego dotychczasową, niemiecką ludność zastąpiono polskimi przesiedleńcami.

MAMRY I MAMERKI

Jezioro Mamry (Węgoborskie, Mauer See, Maurow, Angerburgische See) leży na południe od Węgorzewa. To najczystsze jezioro na mazurskim szlaku – pierwszej klasy czystości. Z dna zatoki Przystań stale bije źródło, które zasila tę część jeziora, z tego też powodu woda tu jest chłodniejsza, ale za to bardzo czysta. Największa głębokość zlewiska to prawie 44 m, ale występuje w nim wiele płycizn. Woda odpływa przez rzeki Węgorapę i Pregołę do Bałtyku. Na jeziorze znajdują się 4 wyspy. Największa z nich to wyspa Upałty – zalesiona, bogata w bagna i mokradła. Jej obszar to rezerwat przyrody.

69

lakes:

70

typical sounds: birds/ people kayaking/ sounds of the port/ sailboats/ wind

jeziorne: Dzisiejsze Mamry powstały w połowie XVI wieku z połączenia kilku mniejszych jezior w wyniku spiętrzenia wód Węgorapy. Ciekawe informacje przedstawił geograf pasjonat – August Quednau, który dokonując pomiarów jeziora oraz przeprowadzając wywiady ze starymi Mazurami ustalił, że przed podniesieniem poziomu wód obecny półwysep Kal i wyspę Upałty łączyła droga, podobnie jak inne półwyspy. Zgodnie z wyrażoną wolą – Quednau po śmierci został pochowany na wyspie Upałty.

W północnej części Mamer zatopiono stary jacht oraz holownik „Arabela”. Spoczywa on na głębokości 33 m i służy jako cel wypraw doświadczonych nurków. To właśnie z mamerskich trzcin wyłaniała się egipska łódź z Jerzym Zelinkiem, grającym tytułową rolę w filmie „Faraon” Jerzego Kawalerowicza.

W lesie, na południe od wsi Przystań znajduje się zespół obiektów byłej niemieckiej kwatery głównej Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych – miasteczko bunkrów – Mamerki.

W latach 1940–44 wybudowano tu ponad 200 obiektów; dobrym stanie przetrwało 30 betonowych schronów o ścianach pokrytych tynkiem z moczonej w betonie morskiej trawy.

W szczytowym okresie w Mamerkach pracowało ok. 1500 osób, w tym kilkudziesięciu generałów. Położone w lesie miasteczko bunkrów można zwiedzać o każdej porze roku; wytyczono 3 trasy zwiedzania, każda dotyczy innej strefy kwatery – Quelle, Fritz i Brigitten Stadt.

popularne dźwięki: ptactwo/ kajakarze/ dźwięki portu/ żaglówki/ wiatr

71

canals:

KEY TERMS: burłaczenie – (Rus. Burłak) the towing of a floating vessel with the use of a line. A person, or people dragging the vessel move along the shore or a toughened path (e.g. concrete). In the old days this was a popular way to transport vessels without an engine through the canals or over rivers. Recently, this method started gaining popularity in yacht sailing when various canals are to be crossed – this approach was also facilitated by the concrete construction of many wharfs. Today, it is rarely used due to the popularity of motor engines.

Jegliński canal – the longest Masurian canal in the Great Masurian Lake Trail: 5,25km in lenght. It connects lake Roś, its most protruding branch, with lake Seksty. The canal cuts through the railway bridge of the no longer operational rail track: Pisz – Orzysz.

72

Kula canal – the Masurian equator and the shortest Masurian canal. Its length is barely 110m, with 25m of width and 2m of depth. The shores of the canal are strenghtened with stones. It links Jagodne lake (Kula bay) with lake Boczne, which is one of the branches of lake Niegocin. There is a camping site on the eastern shore of the canal.

kanały: TERMINOLOGIA: burłaczenie – (ros. burłak) holowanie jednostki nawodnej na linie. Osoba lub osoby ciągnące jednostkę poruszają się po brzegu lub wzmocnionej ścieżce (np. betonowej). Dawniej była to popularna metoda przemieszczania się kanałami, czasami też rzekami, jednostek pozbawionych silnika. Metoda do niedawna pospolicie stosowana w żeglarstwie jachtowym przy pokonywaniu kanałów, czemu sprzyjały znajdujące się na wielu kanałach wzmacniane betonowe nabrzeża. Dziś metoda rzadko stosowana ze względu na popularność silników spalinowych.

Kanał Jegliński – najdłuższy kanał mazurski na szlaku Wielkich Jezior Mazurskich; jego długość wynosi 5,25 km. Łączy jezioro Roś, jego najbardziej wysuniętą odnogę, z jeziorem Seksty.

Kanał przecina most kolejowy nieczynnej linii Pisz – Orzysz.

Kanał Kula – mazurski równik; najkrótszy mazurski kanał. Jego długość to zaledwie 110 m, szerokość 25 m, głębokość dochodzi do 2 m. Brzegi kanału umocnione są głazami. Łączy on jezioro Jagodne (jego zatokę Kula) z jeziorem Boczne, które jest odnogą jeziora Niegocin.

Na wschodnim brzegu kanału znajduje się pole biwakowe.

73

canals: THE MYSTERIOUS CANAL

The Masurian Canal (Ger. Masurischer Kanal, Rus. Канал Мазурский) is the great hydrotechnical idée fixe, carried out for ages and aiming to connect the Great Masurian Lakes with the Baltic Sea. This interesting object lies in Poland’s northern borderlands and runs from lake Mamry, through lake Rydzówka, and further in the north-eastward direction of the border with Russia. The collective length of the canal is 50,4 km, out of which 21 km concerns the Polish lands. There are five locks on this route which were to balance the water levels – about 110 m. These are: Leśniewo Górne, Leśniewo Dolne, Piaski, Bajory Małe, and Długopole – only one of them is completed. There were also two dams (weirs) built to protect the canal in the case of a malfunction in Leśniewo Górne and Piaski’s locks. All the equipment of the canal is treated as a hydrotechnical monument.

The initial projects of building the canal started appearing as early as the mid-17thc.

The actual construction, however, commenced in the year 1911. The outbreak of the war stopped the works, only for them to be restarted in 1934. In the times of the III Reich, the Masurian Canal was a secret. Neither the locks nor any other hydrotechnical installations were marked on the topographical maps from 1939. Finally, the work was abandoned in the year 1942. The story that the Germans were planning to use the canal to transport submarines, which were to be produced and renovated in the nearby Mamerki, remains unconfirmed in the historical sources to date. http://www.kanal-mazurski.eu Along the Masurian Canal Trail: Węgorzewo – Trygort – route 650 – Kolonia Leśniewo – Kraski – Różewiec – Guja lock (Piaski) – Guja – Marszałki – sightseeing point, lake Oświn – along the Masurian Canal – Rydzówka (lake Rydzówka is an ornithological reserve) – Leśniewo – Locks Leśniewo Dolne and Górne – along the Masurian Canal – tarmac road – Przystań – Węgorzewo

74

typical sounds: echo/birds/ pigeons/ tourists/ coaches in the car park/ ropes course in Leśniewo (in season)

kanały: TAJEMNICZY KANAŁ

Kanał Mazurski (niem. Masurischer Kanal, ros. Канал Мазурский) to realizowana od wieków wielka hydrotechniczna idee fixe, mająca na celu połączenie Wielkich Jezior Mazurskich z Bałtykiem. Ten ciekawy obiekt leży na północnym pograniczu Polski; biegnie od jeziora Mamry przez jezioro Rydzówkę, w kierunku północno–zachodnim do granicy z Rosją. Łączna długość kanału wynosi 50,4 km, z czego 21 km dotyczy terenu Polski. Na tym odcinku znajduje się pięć śluz, które miały wyrównać różnicę poziomów – ok. 110 m. Są to: Leśniewo Górne, Leśniewo Dolne, Piaski, Bajory Małe i Długopole, z których tylko jedna jest ukończona. Wybudowano również dwie zasuwy (jazy) zabezpieczające kanał w razie awarii śluz Leśniewo Górne i Piaski. Wszystkie istniejące urządzenia na kanale są traktowane jako zabytki hydrotechniki.

Pierwsze projekty budowy kanału powstawały już w połowie XVII wieku. Budowę kanału rozpoczęto w roku 1911, lecz wybuch wojny w roku 1914 przerwał prace, które wznowiono dopiero w 1934. W czasach III Rzeszy Kanał Mazurski był obiektem tajnym. Na mapach topograficznych z 1939 roku nie zaznaczono śluz ani innych obiektów hydrotechniczncyh. Ostatecznie budowę przerwano w roku 1942. Legenda, iż Niemcy planowali użycie kanału do transportu łodzi podwodnych, które miały być produkowane lub remontowane w pobliskich Mamerkach, nie znalazła dotychczas potwierdzenia w źródłach historycznych. www.kanal-mazurski.eu TRASA wzdłuż Kanału Mazurskiego: Węgorzewo – Trygort – trasa 650 – Kolonia Leśniewo – Kraski – Różewiec – Śluza Guja (Piaski) – Guja – Marszałki – punkt widokowy na jeziorze Oświn – wzdłuż Kanału Mazurskiego – Rydzówka (jezioro Rydzówka jest rezerwatem ornitologicznym) – Leśniewo – śluza Leśniewo Dolne i Górne – wzdłuż Kanału Mazurskiego – droga asfaltowa – Przystań – Węgorzewo Trasa wzdłuż Kanału Mazurskiego

popularne dźwięki: echo/ ptactwo/ gołębie/ turyści/ autokary na parkingu/ park linowy w Leśniewie (sezonowo)

75

kłobuki: KEY TERMS: ghosts lingering on the swamps – a belief about the wandering ghosts, related to the lights appearing over bogs and marshes – will o’the wisp. jachta – a folk myth popular in the old days, mostly in northern Europe and Great Britain. The main premise for this myth – regardless of its version – is the idea of a wild hunting trip, with a group of ghost-hunters taking part in the event. The black jachta, in its movement from the lake, was said to cause the effect of “pulling out” the fish from the waters and scattering them around the fields and forests. The Masurian people believed that the wild jachta is related to the dealings of the nearby landowners who, by arousing fear with their night-time ‘hunts’, tried to prevent the steeling wood from their forests. kautek – a perverse, demonic being, often however expressing favourable attitude towards the people; a small human character of several centimeters in height, sometimes dressed in red clothing. It was ascribed with the powers of drawing on sicknesses and changing children.

Other names for this being are: barsztuk, podziomek, krasnoludek (dwarf).

76

kłobuk – also known as chobołd, lataniec – is a creature from the Warmian and Masurian fairy tales. However, there are also traces of the Slavic and Prussian mythologies in the very figure of the devil called Kłobuk. In the Slavic beliefs, this is a demon which takes care of one’s goods and chattels (and which multiples it) as well as looks after hearth and home.

Kłobuk was identified with the soul of a dead fetus. It could be invited to one’s home by tempting with food or by taking in a chicken.

One could also ‘grow’ such a demon by burrying a dead, miscarried fetus under one’s treshold - after seven days (according to some other tales – after months or years) it would change into a kłobuk. In other circumstances, it usually took the shape of a wet hen, but could equally be a duck, a goose, a magpie, a crow, a cat, or even a person. It disturbed the harvest, e.g. by poisoning the grains.

“Kłobuk comes from a primitive myth of a home demon (it can take a human-like shape), or from a forest demon. Therefore, Kłobuk should be sought for in the hollow trees. The very word, ‘kłobuk’, was most probably a name for a rooster. No wonder than that its most frequent representation was in the form of a black rooster or a wet, black hen. According to some of the folk tales, kłobuk likes to sleep in a barrel full of pepper. Since it likes a soft sleeping place, it is logical then that it should be sought for in trees’ hollows, filled with soft, rotting wood.” (http://czachorowski.blox.pl) The beliefs relating to kłobuk are still alive in many regions – a typical account is related

by Anna Szyfer, the author of “Customs and traditions of the Masurian and Warmian people”.

While answering her tactful question about a kłobuk, a 40-year-old citizen of Dywity, an-

kłobuki: TERMINOLOGIA: duchy pokutujące na bagnach – wierzenie o duchach błądzących, związane z pojawiającymi się nad mokradłami, bagnami – ognikami. jachta – mit ludowy rozpowszechniony w dawnych czasach przede wszystkim w północnej Europie oraz Wielkiej Brytanii. Głównym założeniem tego mitu – niezależnie od jego wersji – są dzikie łowy, w których udział bierze gromada myśliwych-zjaw. Czarna jachta, nadchodząca od jeziora podobno powodowała efekt „wybierania” ryb z wody i rozrzucania ich po polach i lasach. Mazurzy uważali, że dzika jachta to sprawka okolicznych „majątkarzy”, którzy wzbudzając strach nocnymi „polowaniami” zapobiegali kradzieżom drewna ze swoich lasów. kautek – istota demoniczna, przewrotna, lecz często sprzyjająca ludziom; człowieczek mierzący kilkanaście centymetrów, czasami w czerwonym ubraniu. Przypisywano mu sprowadzanie chorób i podmienianie dzieci. Inne spotykane określenia to barsztuk, podziomek, krasnoludek. kłobuk – zwany chobołdem, latańcem – to stwór z mazurskich i warmińskich baśni, jednakże w diable zwanym Kłobukiem odnaleźć można ślady mitologii Słowian i dawnych Prusów.

W wierzeniach słowiańskich to demon opiekujący się dobytkiem (pomnażający go) i ogniskiem domowym.

77

kłobuki: swered angrily: “Well, Miss! I’ve just seen him yesterday, I did; it was flying about”. According to other accounts published by the author, when kłobuk is carrying something it flies like a flaming brush, or it is only his tail that looks as if it was on fire. The more sparks it is shooting, the heavier loot it is carrying on its tail...

A related German ‘kobald’ or ‘alf’ was always resembling humans and did not move whilst shooting sparks.

Smętek – is a creature related to kłobuk and the Masurian devil; harmless and good-natured, slightly foolish, it allowed the local farmers to lead itself astray. Before the Second World War, it was described by Malchior Wańkowicz in his series of travelogues from the Eastern Prussia “Na tropach Smętka” (On Smętek’s Track). In the book, the creature is a nasty demon, supporting the German-nationalist point of view.

78

topnik (drowning demon) – the beliefs about topnik are a relic of the old, pagan beliefs in the water demons. It used to live in the depths of the lakes and would drag swimmers underwater. It looked like a regular person, apart from the membrane between its fingers. It was a wet creature, mucked up with mud, and often naked. One of the shapes this demon takes is the form of a few-year-old boy, with a red cap, or in a short jacket with a rope.

Swimming would became safer after St. John’s, but – just in case – it was better to wear a cross, or a holy medallion around one’s neck. If there were no potential victims, the drowning demon would step on the shore in order to look for his prey. In order to protect oneself against this, people erected fences separating one’s household from the water, and the poles linking the boards in the fence were adorned with a symbolic heads at their ends. Sometimes topnik would go among the people to find a wife for itself; that is why, the prettier girls would carry the twigs of galium, a herb which protected against such suitors. One could tell that they were dealing with a drowning demon because the spot where he was sitting had a wet stain.

People quite commonly believe that topnik is a ghost, most frequently – in penance (e.g. the suicidal Teutonic Knights). It was believed that every lake has a drowning demon, which has to make somebody drown from time to time. As Oskar Kolberg noted, when the hour of topnik comes, one can hear - “Czas idzie i godzina i człowieka nie ma” (“time passes and hours pass, and a person is no more”). Other popular names for the creature are: topich, topielec, wodnik (Eng. Aquarius); in the vicinty of Giżycko and Węgorzewo people also used the term “water people” (Pol. “wodni ludzie”), which most probably comes from the German word “Wassermann”.

kłobuki: Kłobuka utożsamiano z duszą martwego płodu. Można go było sprowadzić do domu kusząc jedzeniem lub przygarniając kurczaka. Można także było go sobie “wyhodować”, zakopując pod progiem domu poroniony płód, który po siedmiu dniach (według innych podań – miesiącach lub latach) zamieniał się w kłobuka. W innym razie przybierał najczęściej postać zmokłej kury, a także kaczki, gęsi, sroki, wrony, kota, a nawet człowieka. Przeszkadzał w żniwach, np. zatruwając zboże. „Kłobuk wywodzi się z pierwotnego mitu demona domowego (może mieć człowiekowaty kształt) albo z demona leśnego. Zatem Kłobuka należałoby szukać w drzewach dziuplastych.

Samo słowo „kłobuk” najprawdopodobniej pierwotnie oznaczało koguta. Nic więc dziwnego, że najczęściej przedstawiany był jako czarny kogut lub zmokła czarna kura. Wedle niektórych podać ludowych Kłobuk lubi spać w beczce z pierzem. Skoro lubi miękkie posłanie, tym bardziej należałoby go szukać w dziuplach z miękkim próchnem.” (www.czachorowski.blox.pl) Wierzenie dotyczące kłobuka jest wciąż żywe na wielu terenach – charakterystyczną wypowiedź przytacza Anna Szyfer – autorka publikacji „Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków”, kiedy na ostrożne jej zapytanie o kłobuka, 40-letni mieszkaniec Dywit oburzony odpowiedział: pani! Toć ja go wczora zidzioł, on tu wczora furoł. Według innych publikowanych przez autorkę relacji: Kłobuk, gdy coś niesie, leci jak płonąca drapaka lub tylko jego ogon wygląda, jakby płonął. Sypie on iskrami tym więcej, im cięższy niesie łup na ogonie...

Pokrewny niemiecki „kobald” lub „alf” zawsze przypominał człowieka i nie poruszał się sypiąc iskrami.

Smętek – to stwór spokrewniony z kłobukiem i diabłem mazurskim, nieszkodliwym i poczciwym, trochę głupim, który dawał się gospodarzom wyprowadzać w pole. Przed II wojną światową został opisany przez Melchiora Wańkowicza w cyklu reportaży podróżniczych z Prus Wschodnich „Na tropach Smętka”. W książce jest on wrednym demonem o niemiecko-nacjonalistycznych poglądach. topnik – wierzenie o topniku to relikt dawnych pogańskich wierzeń w demony wodne. Żył w głębinach jezior i wciągał pod wodę kąpiących się. Wyglądał jak zwykły człowiek, ale miał błonę między palcami. To stwór mokry, ubabrany błotem, a przy tym często nagi. Jedną z postaci topnika jest kilkuletni chłopiec, w czerwonej czapeczce, czasem w kubraczku przepasanym sznurem.

Pływanie stosunkowo bezpieczne stawało się dopiero po św. Janie, ale i tak na wszelki wypadek lepiej było mieć na szyi krzyżyk, albo święty medalik. Gdy nie było kandydatów do topienia w wodzie, topnik wychodził na brzeg, by tam szukać ofiar. Aby się przed tym ustrzec, stawiano płoty odgradzające gospodarstwo od wody, a słupy łączące sztachety zakończone były symboliczną głową. Czasami topnik szedł wśród ludzi, by znaleźć sobie żonę, dlatego co ładniejsze panny nosiły przy sobie gałązki przytulii, zioła, które chroniły przed takimi zalotami. Że ma się do czynienia z topnikiem, można było poznać po tym, że na miejscu, gdzie siedział, pozostawał mokry ślad.

Dość powszechne jest przekonanie, że topnik jest duchem, najczęściej – pokutującym (przykładowo: Krzyżacy, samobójcy). Uważano, że w każdym jeziorze znajduje się topnik, który co pewien czas musi kogoś utopić. Jak zanotował Oskar Kolberg – gdy przychodzi godzina topnika, usłyszeć można – „Czas idzie i godzina i człowieka nie ma”.

Inne spotykane nazwy to topich, topielec, wodnik; w okolicach Giżycka i Węgorzewa występowało również określenie „wodni ludzie”, pochodzące prawdopodobnie od niemieckiego słowa „Wassermann”.

79

kłobuki:

MASURIAN DEMONOLOGICAL AND NATURAL BELIEFS

Masurian demons are mysterious inhabitants of the underworld; they long for and visit the human world, and live under trees, in swamps, marshes, shoreline reeds, lakes, and ponds.

In the Masurian fields there lived południce, the clouds were inhabited by płanetnicy, and the forests were populated by mamuny, which loved to swing in the tree branches – they could also tickle people to death. One could also encounter witches or the devil, and could be assaulted by macica, which nested in people’s insides and scratched them with its sharp nails. Among all this menagerie the most popular ones were kłobuk and topnik/ topich (the drowning demon).

80

typical sounds: splashing/ squelching/ a mystery/ drowning demon’s whispers

kłobuki: MAZURSKIE WIERZENIA DEMONOLOGICZNO-PRZYRODNICZE

Demony mazurskie to tajemni mieszkańcy świata podziemnego, tęskniący i przenikający do świata ludzi, mieszkający pod drzewami, na bagnach, mokradłach, w przybrzeżnych szuwarach, jeziorach i stawach.

Na mazurskich polach żyły też południce, chmury były zamieszkiwali płanetnicy, w lasach z urzędowały mamuny, które podrzucały swoje wiecznie głodne dzieci ludziom na wychowanie. Pozornie niewinne rusałki, które uwielbiały huśtać się gałęziach drzew, potrafiły załaskotać człowieka na śmierć. Napotkać na swej drodze można było także czarownice, diabła, dopaść człowieka mogła też wściekła macica, która zagnieżdżała się we wnętrznościach i drapała je ostrymi pazurami. Wśród całej tej menażerii najbardziej popularny był kłobuk oraz topnik (topich).

Popularne dźwięki: chlupot/ bulgot/ tajemnica/ szepty topnika Mikołajki, Centrum Kultury KŁOBUK

81

bridges/jetties KEY TERMS: line ferry – a swimming vessel used for transportation of cars, people, and objects over lakes and rivers. It moves along a line, most often a steel one, stretched between two shores. The line can be stretched over the water surface (top-line ferry) or below it (bottom-line ferry).

82

Polish primitive horses (koniki) – the only indigenous, primitive breed of horses which originate in a straight line of descent from the wild tarpans. In the wild, they survived in the Białowieża Forest until the year 1780 when the last animals were handed over to the counts Zamoyski zoo, near Biłgoraj. After the zoo was closed, the wild horses were caught and donated to the local farmers. Apart from their practical functions (farm tourism and hippotherapy) the Polish koniki also play an important part in the conservation of the environment. Kept in reserves, they also function as ‘live lawnmowers’ that do not allow the areas which are no longer used for farming, but are still valuable from the point of view of nature, to become overgrown. http://www.popielno.pl

(po)mosty: TERMINOLOGIA: prom linowy – obiekt pływający służący do przewozu samochodów, ludzi, przedmiotów przez jeziora i rzeki. Porusza się wzdłuż liny, najczęściej stalowej, rozciągniętej między dwoma brzegami. Lina może być rozciągnięta nad powierzchnią wody (prom górnolinowy) lub pod nią (prom dolnolinowy). koniki polskie – krępe, beżowe koniki; jedyna rodzima, prymitywna rasa koni wywodząca się bezpośrednio od dzikich tarpanów. W stanie dzikim przetrwały w Puszczy Białowieskiej do około 1780 roku, kiedy to ostatnie osobniki zostały przekazane do zwierzyńca hrabiów Zamoyskich koło Biłgoraja. Po upadku zwierzyńca dzikie konie wyłapano i rozdano okolicznym chłopom. Obok funkcji użytkowych, w agroturystyce i hipoterapii, koniki polskie spełniają również ważną rolę w czynnej ochronie przyrody. Utrzymywane w warunkach rezerwatowych spełniają rolę „żywych kosiarek” nie dopuszczając do zarastania terenów nie wykorzystywanych już rolniczo, a cennych z przyrodniczego punktu widzenia. www.popielno.pl

PO LINIE PRZEZ BEŁDANY

Stalowa konstrukcja promu na Wierzbie porusza się wzdłuż 360-metrowej liny, umiejscowionej na dnie jeziora Bełdany. Prom jest środkiem transportu, który pozwala skrócić drogę pieszym bądź kierowcom jadącym z Mikołajek do Popielna lub Niedźwiedziego Rogu. To jedyna tego typu przeprawa na Mazurach; przepłynięcie trwa kilkanaście minut.

Wierzba to miejscowość położona na skrawku lądu oblanego z trzech stron jeziorami: Śniardwy, Mikołajskie i Bełdany, w południowo-zachodniej części Popielskiego Rogu. Pierwsi osadnicy pojawili się tu już w XVII wieku. Walory turystyczne Wierzby doceniano już przed II wojną światową. Wieś została nawet uwieczniona w książce Melchiora Wańkowicza „Na tropach Smętka”, nazywała się wówczas Beldahn lub Spirding-Beldahn. Mieści się tu Dom Twórczy Państwowej Akademii Nauk. www.wierzba.com.pl Prom kursuje przez cały sezon, w godzinach 11.00–17.40 Ceny: samochód osobowy – 10,00 zł, pasażer – 3,00 zł Kontakt: 516 187 246 lub 087 423 28 07 (Powiatowy Zarząd Dróg)

STACJA POPIELNO

W latach 1928–1945 miejscowość funkcjonowała jako Spirding, wcześniej – Popiellnen.

Półwysep Popielniański otaczają cztery jeziora – Bełdany, Mikołajskie, Śniardwy i Warnołty.

Lokalizacja miejscowości i topografia półwyspu zadecydowały o utworzeniu w nim placówki naukowej PAN, która obecnie nosi nazwę Stacji Badawczej Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN. Obecnie jednostka PAN zajmuje się przede wszystkim hodowlą zachowawczą koników polskich, wywodzących się bezpośrednio od wymarłych już leśnych koni, tarpanów, które kiedyś żyły na terenie dzisiejszej Polski. Koniki żyją zarówno w stajni jak i w rezerwacie.

Osada powstała w końcu XVII wieku. Przed II wojną światową istniała tu stacja badawcza Uniwersytetu z Królewca. W 1945 r. wieś została przyłączona do Polski. Dawniej tereny Popielna zamieszkane były przez polskojęzyczną ludność mazurską, która po wojnie wyemigrowała do Niemiec.

83

bridges/jetties: ON THE ROPE TO BEŁDANY

The steel construction of the ferry on Wierzba moves along a 360-meter long rope, located at the bottom of lake Bełdany. The ferry is a means of transport which allows the people or cars to shorten their travelling distance, on the road from Mikołajki to Popielno or Niedźwiedzi Róg. This is a one-of-the-kind passing in Masuria. The ferry takes several minutes to cross.

Wierzba is a village located on a stretch of land bordering three lakes: Śniardwy, Mikołajskie, and Bełdany – it lies in the south-western part of Popielki Róg. The first settlers appeared here already in the 17thc. The tourist-attractive features of Wierzba were also appreciated as early as the times before the II World War. The village was even commemorated

by Melchior Wańkowicz and included it in his book, On Smętek’s Track – it was ten called Beldahn or Spirding-Beldahn. The Creative House of the Polish Academy of Sciences is also located here. http://wierzba.com.pl The ferry operates seasonally, between 11:00–17:40 Prices: passenger car – 10 PLN, passenger – 3 PLN Contact: 516 187 246 / 87 423 28 07 (Highway Management)

POPIELNO STATION

Between the years 1928-1945 the place operated under the name of Spirding, formerly – as Popiellnen. The Popielno peninsula is surrounded by four lakes: Bełdany, Mikołajskie, Śniardwy, and Warnołty. The settlement was founded at the end of the 17thc. In 1945, it was annexed to Poland. Formerly, the terrains of Popielno were inhabited by Polish-speaking, Masurian people who, after the war, emigrated to Germany.

Before World War II, the University of Königsberg research station was located here. In the postwar years, due to the settlement’s setting and the topography of the peninsula, a research station of the Polish Academy of Sciences (PAS) was established in this place – presently it is called the PAS Research Station of Ecological Farming and Conservative Animal Husbandry, and it predominantly deals in conservative breeding of the Polish Primitive Horses which are the descendants of the already extinct forest horses – the tarpans, which used to live in the area of present-day Poland. The horses live both in the stables as well as in the reserve.

The station also carries out research, among others, on the freely-living tarpans, deer, and beavers. There is a possibility to visit the museum’s station (with previous phone reservations: 087 423 15 19). Access from Mikołajki – dirt road through forest (5 km), waterway through Bełdany to Wierzba, and next, straight in the direction of Popielin (2 km).

84

The station’s attractions: ++visits to the natural museum where the collections of unique red deer’s antlers can be seen, as well as horse carts, and sleighs from various epochs ++visiting the sole European beaver farm ++deer farm where one can see the red deer, the Persian fallow deer, and the żubroń. ++Carriage rides in the ‘reserve’ where one can see last of Europe’s wild horses ++horse-ridding lessons and horseback rides with instructors ++the possibility for the educational centre of the station to organise a learning youth’s stay or themed seminars.

(po)mosty: W stacji prowadzone są badania m.in. nad dziko żyjącym tarpanem, jeleniem i bobrem. Istnieje możliwość zwiedzenia muzeum stacji (należy umówić się telefonicznie – 087 423 15 19).

Dojazd z Mikołajek – drogą gruntową przez las do promu (5 km), drogą wodną przez Bełdany do Wierzby, a następnie prosto w kierunku Popielna (2 km).

Oferta Stacji: ++zwiedzanie muzeum przyrodniczego, w którym prezentowane są unikalne kolekcje poroży jeleni szlachetnych, zaprzęgi konne i sanie z różnych epok oraz wiele innych eksponatów ++zwiedzanie jedynej w Europie fermy bobrów ++ferma jeleni, na której można zobaczyć jelenie szlachetne, daniele mezopotamskie, żubronia ++przejażdżki powozem w „rezerwacie”, gdzie można zobaczyć ostatnie dzikie konie Europy ++nauka jazdy konnej i przejażdżki konne z instruktorem ++możliwość zorganizowania w ośrodku edukacyjnym stacji pobytów młodzieży szkolnej lub seminariów tematycznych

85

bridges/jetties: Contact: Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Popielnie 12-222 Wejsuny tel./fax: +48 87 423 15 19, tel. +48 87 423 16 17 e-mail: sbpan@wp.pl

EDUCATIONAL TRAILS:

PAS RESEARCH STATION in Popielno educational trail Trail’s Maintenance: PAS Research Station of Ecological Farming and Conservative Animal Husbandry in Popielno Trail 1: shorter – 6,5 km, walking time: 2,5h approx.

Constitutes a closed loop which starts and end by the building of the PAS Research Station in Popielno Trail 2: longer – 10 km, walking time: 4h approx.

Starts by the PAS Research Station in Popielno and ends by the tarmac road Popielno-Wejsuny, near Watnowo vllage.

There are 17 plates along the trial, with the following information: ++Popielno ++Lake Śniardwy ++Logging site ++Pasture fields, kserothermal grass fields ++ Forested binduga ++Subboreal mixed woods ++Subcontinental young blueberry forest ++Protected tree stands ++Subcontinental young forest with reed grass ++Riparian alder- ash tree forest ++Lake Bełdany ++Camping meadows ++Ground forest ++Bog forest ++Smolak Mały ++Subcontinetal young forest with Twinflower

86

typical sounds: approaching or receding sound of the line ferry’s mechanism/ birds/ murmur of the waves/ wind in the trees/ the sound of hooves

(po)mosty: Kontakt: Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Popielnie 12-222 Wejsuny tel./fax: +48 87 423 15 19, tel. +48 87 423 16 17 e-mail: sbpan@wp.pl

ŚCIEŻKI PRZYRODNICZE:

Ścieżka przyrodnicza STACJI BADAWCZEJ PAN w Popielnie Zarządca ścieżki: Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Popielnie Trasa 1: krótsza – 6,5 km, przejście zajmuje ok. 2,5 h Tworzy zamkniętą pętlę, która rozpoczyna się i kończy przy budynku Stacji Badawczej PAN w Popielnie Trasa 2: dłuższa – 10 km, przejście zajmuje ok. 4 h Rozpoczyna się przy budynku Stacji Badawczej PAN w Popielnie, kończy – przy asfaltowej drodze Popielno-Wejsuny, na wysokości wsi Warnowo.

Na trasie ścieżki znajdziemy 17 tablic o następującej tematyce: ++Popielno ++Jezioro Śniardwy ++Zrąb ++Murawy pastwiskowe w typie muraw kserotermicznych ++Zalesiona binduga ++Subborealny bór mieszany ++Subkontynentalny bór świeży borówkowy ++Drzewostany ochronne ++Subkontynentalny bór świeży z trzcinnikiem ++Łęg olszowo-jesionowy „Obrączkowo” ++Jezioro Bełdany ++Polany biwakowe ++Las gradowy ++Bór bagienny ++Smolak Mały ++Subkontynentalny bór świeży z zimoziołem północnym

popularne dźwięki: przybliżający się lub oddalający dźwięk mechanizmu promu linowego/ ptactwo/ szum fal/ wiatr w drzewach/ odgłosy kopyt

87

88

rivers:

rzeczne: TERMINOLOGIA jeziorka dystroficzne – zbiorniki o wodzie brunatnej, kwaśnej, bogatej w substancje humusowe, o brzegach zwykle obrośniętych torfowiskami. Na jeziorach dystroficznych pojawia się tzw. pło, czyli pływające wysepki zbudowane z mchów i drobnych roślin. Jeziorka, które lokalnie nazywa się „sucharami” są na ogół małe; według legend miały być miejscem wzmożonej działalności złego – nazywano je więc również czarcimi. Jeziorka możemy spotkać w Rezerwacie „ZAKRĘT” w Krutyni.

Krutynia – w języku Prusów – „kręta”, „królowa rzek mazurskich”, meandrująca i zróżnicowana.

Płytka i wartka w górnym biegu, rozległa i wolno płynąca w biegu dolnym. Według Karola Małłka „Kto nie widział Krutyni, ten nie widział Mazur”. Spływ szlakiem wodnym Krutyni to jedna z większych atrakcji turystycznych regionu. Trasa o długości ok. 100 km zaczyna się w Sorkwitach, a kończy w Rucianem-Nidzie. W sezonie, zwłaszcza w weekendy łatwo tu o korki – setki kajaków, kanoe i łódki wiosłowe utrudniają swobodny przepływ, relaks i odpoczynek, a jedyne dźwięki, jakie można usłyszeć to telefony, wrzaski, piski i wielojęzyczne rozmowy.

Zimą odbywa się tu tzw. spływ twardzieli. „Krutynianka” – pogeesowska restauracja nad brzegiem Krutyni, serwująca obiady niemieckim grupom wycieczkowym i kajakarzom. Słynie z pokrzywowej zupy z cytryną „Na tropach Smętka” – słynny zbiór reportaży Melchiora Wańkowicza, pisany w latach 1935–36; relacja z podróży pisarza po ziemi warmińsko-mazurskiej (Prusach Wschodnich).

Postać legendarnego Smętka występuje według miejscowych wyobrażeń – pod postacią Krzyżaka. pychówka – płaskodenna łódź o długości od 4 do 8m, służąca do przemieszczania się po niezbyt głębokich zbiornikach wodnych, poruszana za pomocą bosaka lub długiego jednopiórowego wiosła (pychu) odpychanego od brzegu lub od dna. Istnieją dwie podstawowe techniki pływania pychówką – „na pych” i „na ruma”. Pływanie na pych polega na odpychaniu się długim (min. 3 m), wiosłem od dna rzeki. Gdy głębokość wody nie pozwala na odpychanie się od dna, albo gdy płynie się z prądem, stosuje się technikę „na ruma”. Polega ona na powolnym wiosłowaniu wzdłuż jednej burty, przy czym każde pociągnięcie wiosłem kończy się delikatnym, „zawijającym” odbiciem od burty. Stosuje się przy tym dźwignię, opierając wiosło o burtę. staroobrzędowcy, starowiercy – wyznanie powstałe wskutek rozłamu w Rosyjskim Kościele Prawosławnym. W przeszłości używano także określenia „filiponi”; obecnie jednak stosowanie tego terminu uważa się za niepoprawne. Starowiercy przybyli w rejony Puszczy Piskiej w roku 1830; do emigracji zmusiły ich prześladowania, gdyż pozostali przy „starej wierze” po reformie prawosławia w roku 1667. sztaker – mazurski flisak, który pływa z turystami po rzece Krutyni, odpychając łódź długimi kijami od dna rzeki. W Krutyni wciąż istnieje w zrzeszenie sztakerów.

89

rivers: KEY TERMS: dystrophic lakes – basins with brownish and sour water, rich in humus matter, with shores usually overgrown with peat bogs. Mire often appears on the surface of the dystrophic lakes – forming floating islands made up of moss and small plants. The lakes, locally called ‘hardtacks’, are usually small. According to the legend, they were supposed to be the place of a heightened activity of the evil one – thus, they were also called devil’s lakes. Such lakes can be seen in the “ZAKRĘT” reserve in Krutynia.

Krutynia – in the Prussian language – ‘winding’, also ‘the queen of Masurian rivers’; meandering and varied. Shallow and fast flowing in its upper reaches, and slow and lazy in its lower parts. According to Karol Małłek, “One who has never seen Kurtynia has never seen Masuria”. Kayaking down the water trail of Kurtynia constitutes one of the best tourist attractions of the region. The 100 km long route starts in Sorkwity and ends in Ruciane-Nida. In season, especially at the weekends, it abounds in ‘traffic jams’ – hundreds of kayaks, canoes, and rowing-boats make passing freely difficult – as well as relaxation or rest. The only sounds one can hear then are phones, shouting, high-pitched screams and multilingual conversations.

In winter, the so called tough guy swimming competition is organised here.

“Krutynianka” – a restaurant from the times of the Polish People’s Republic (PPR, Pol. PRL) located on the shores of Krutynia. It serves dinners to the German tourist groups and kayakers. Renowned for its nettle soup, served with lemon.

On Smętek’s Track (Pol. “Na tropach Smętka”) – a famous collection of travelogues by Melchior Wańkowicz, written between 1935-36; it is an account of the writer’s journey to the lands of Warmia and Masuria (Eastern Prussia). The character of the legendary Smętek appears – according to the local beliefs – in the form of a Teutonic Knight. a punt (Pol. Pychówka) – a flat-bottomed boat, between 4-8m long, used for transportation on a relatively shallow water basins; propelled by pushing from the bottom or the shore with a boathook or a special single-bladed oar. There are two basic techniques of swimming in a punt. The first one, consists in propelling the boat by pushing with a long (at least 3m) oar from the bottom of the river. When the depth of the river does not allow this, or when the boat swims with the current, the second technique is used. It consists in a slow paddling along one of the sides of the boat, where each pulling movement of the paddle ends in a delicate, ‘winding’ hit. A lever accompanies these movements, while the oar is supported against the boat’s side. the old believers – a religious denomination formed as a result of a break in the Russian Orthodox Church. In the past the name of ‘Filippians’ was also used; presently, however, its usage is considered to be inappropriate.

The Old Believers came to the Puszcza Piska Forest region around the year 1830. They were forced to migrate as a result of persecutions because they stood by the ‘old faith’ after the 1667 reforms in the orthodox church.

90

sztaker – a Masurian rafter who swims with tourists on river Krutynia, propelling the boat by pushing from the bottom with long sticks. A sztaker association still exists in Krutynia.

rzeczne:

91

rivers:

Sorkwity PRUSSIAN SARKEWITE, GERMAN – SORQUITTEN;

founded in 1379 by the brothers Kiersztan and Otton from Olsztyn.

In the beginning it was a watchtower, located in a strategic point between lakes: Gielądzkie and Lampackie. The lands were managed, in turn, by both German and Polish noble families – Ruszkowscy, von Schlieben, von der Groeben, Bronikowscy, von Mirbach. Sorkwity’s monuments are: the evangelical church, built between 1599-1607, and a palace from the year 1788, rebuilt between 1850-56 in the, popular at the time, English Gothic style. Equipped with towers, pinnacles, and battlements, the residence did never play any protective military functions. There used to be vineyards on the peninsula by Lampackie lake. Sorkwity is the starting point for the kayaking trail on Kurtynia.

EDUCATIONAL TRAILS:

“PARK SORKWICKI” educational-ecological trial A forest trial, “Park Sorkwicki” is marked out on the peninsula of lake Lampackie, in the town of Sorkwity, in a complex called ‘the park’; it creates a loop which presents the tourists with the rich collection of elements and processes which make up our environment. There are also archaeological findings on the trail. The route is marked with arrows.

Trail’s Administration contact details Nadleśnictwo Mrągowo, 11-700 Mrągowo, ul. Warszawska 49, tel. 089 741 22 36, e-mail: mragowo@olsztyn.lasy.gov.pl trail: Sorkwity, Laparckie lake peninsula. What is important, the route is marked with arrows which make it easier for the tourists to find their way. distance: approx. 1 km starting point: Sorkwity, Laparckie lake peninsula.

An information board at the beginning of the trial lists subsequent points: ++Ash tree alley ++ Old Mixed Forest, with trees aged up to 250 years ++ Fragments of alder and birch tree stands ++ Nesting boxes for birds, mostly occupied by Eurasian nuthatches, flycatchers, titmice, and starlings ++ daily shelters for bats ++ a rocky bluff – a remainder of the 19thc. Vineyard ++ a natural monument ++ the remainders of Sorkwity palace owner’s tomb ++ a sightseeing point – the panorama of Lampackie lake and the view of the former Sorkwity owner’s residence

92

Source: „Piękno Nieznane cz. I”, Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich w Giżycku

rzeczne:

Sorkwity PRUSKIE SARKEWITE, NIEMIECKIE – SORQUITTEN, założone zostały w roku

1379 przez braci Kiersztana i Ottona z Olszyn. Początkowo była to strażnica, położona w strategicznym punkcie – między jeziorami – Gielądzkim i Lampackim. Majątkiem ziemskim zarządzały na przemian zarówno niemieckie jak i polskie rody szlacheckie – Ruszkowscy, von Schlieben, von der Groeben, Bronikowscy, von Mirbach. Do sorkwickich zabytków należą: ewangeliscki kościół wybudowany w latach 1599–1607 oraz pałac z roku 1788, przebudowany w latach 1850–56 w modnym wówczas stylu gotyku angielskiego. Wyposażona w baszty, wieże, sterczyny i krenelaże rezydencja nigdy nie pełniła funkcji obronnych. Na półwyspie nad Jeziorem Lampackim znajdowały się niegdyś winnice. W Sorkwitach zaczyna się szlak kajakowy Krutyni.

ŚCIEŻKI PRZYRODNICZE:

Ścieżka dydaktyczno-ekologiczna „Park Sorkwicki” Leśna ścieżka „Park Sorkwicki” wytyczona jest na półwyspie Jeziora Lampackiego w miejscowości Sorkwity, w kompleksie leśnym zwanym „parkiem” i tworzy pętlę ukazującą zwiedzającym bogaty zespół elementów i procesów tworzących nasze środowisko. Na szlaku spotkać też można znaleziska archeologiczne. Trasa ścieżki oznakowana jest strzałkami.

Kontakt do zarządcy ścieżki: Nadleśnictwo Mrągowo 11-700 Mrągowo, ul. Warszawska 49, tel. 089 741 22 36, e-mail: mragowo@olsztyn.lasy.gov.pl trasa: Sorkwity, półwysep Jeziora Lampackiego. Co istotne – trasa ścieżki oznaczona jest strzałkami, dzięki którym zwiedzającemu łatwiej będzie dotrzeć do celu. długość ścieżki: ok. 1 km początek ścieżki: Sorkwity, półwysep Jeziora Lamapackiego Na trasie znajduje się tablica otwierająca ścieżkę i określająca kolejne stanowiska: ++Aleję jesionową, ++Stary mieszany las – w nim drzewa w wieku do 250 lat, ++Fragmenty drzewostanów olszowych i brzozowych, ++Budki lęgowe dla ptaków zasiedlane najczęściej przez kowaliki, muchołówki, sikory i szpaki ++Schrony dzienne dla nietoperzy, ++Skarpę z kamieni – pozostałość po XIX-wiecznej winnicy, ++Pomnik przyrody, ++Pozostałości po grobowcu właścicieli pałacu w Sorkwitach, ++Punkt widokowy – panorama Jeziora Lampackiego oraz widok rezydencji dawnych właścicieli Sorkwit Źródło: „Piękno Nieznane cz. I”, Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich w Giżycku

93

rivers:

Spychowo

94

Up to 1945, the town was known under its German name Puppen (Ger. dolls), which comes from the Old-Prussian term ‘pupele’ for broad bean or pea. In the year 1946, the Polish name – Pupy (Eng. bottoms) – was introduced. In 1960, as a result of the inhabitant’s application, the name was once again changed to Spychowo. It seems that the ‘Pupians’ had had enough of remarks. No wonder – the broad gauge railway station was called Pupy Zwykłe (Eng. Ordinary Bottoms), and the narrow gauge railway station, Pupy Wąskotorowe (Eng. Narrow Gauge Bottoms).

The small settlement, with time, was transformed into an industrial and farming village.

Owing to the hard work of its inhabitants, Spychowo became a mushroom-growing region which, apart from the tourism, turned into the source of the village’s income.

Unfortunately, the renowned producer of rosin and turpentine went bankrupt.

rzeczne:

Spychowo

Do 1945 r. miejscowość obowiązywała niemiecka nazwa Puppen (niem. lalki), pochodząca od staropruskiego określenia pupele, oznaczającego z kolei bób lub groch. W roku 1946 wprowadzono polską nazwę – Pupy. W 1960 r. na wniosek mieszkańców kolejny raz zmieniono nazwę wsi na Spychowo. Zdaje się, że Pupianie dość już mieli docinków; trudno się dziwić – stacja kolei szerokotorowej nosiła nazwę Pupy Zwykłe, stacja wąskotorówki – Pupy Wąskotorowe.

Mała osada przekształciła się z czasem w przemysłowo-rolniczą wieś. Dzięki pracowitości i inicjatywie mieszkańców Spychowo stało się zagłębiem pieczarkowym co w znacznym stopniu, obok turystyki, stało się źródłem dochodów wsi.

Upadła, niestety, słynna fabryka kalafonii i terpentyny.

95

rivers:

Zgon A village located on the southern shore of lake Mokre, founded in 1708. The name comes from the area by the lake where cattle was driven to reach its watering spots. There are interesting old, wooden houses preserved in the village. The nearby woods are rich in mushrooms and berries, and the marshes, in cranberries. In Zgon, one can also find the remainders of the World War II fortifications such as bunkers, trenches, and an armoured ditch.

There is a historic pumping house equipped with a metal fan in the centre of the village, by a small canal.

In the year 1891, Max Pruss, the captain of the famous Hindenburg airship, was born here.

This zeppelin was destroyed as a result of an accident in the United States on 6th May 1937.

Zgon was also for many years the place where the writer Igor Newerly lived and worked – it is here that he wrote “Wzgórze Błękitnego Snu” and “Zostało z uczty bogów”; the main theme of these books are the people and the nature of Masuria. In 1963 the Nobel prize laureate, John Steinbeck also stayed in the village.

EDUCATIONAL TRAILS:

KRUTYŃ-ZGON educational trial Trial’s administration contact details: Krutyń - Zgon (Mazurski Park Krajobrazowy) Krutyń 66, 11-710 Piecki tel. +48 89 742 14 05 www.parkikrajobrazowewarmiimazur.pl trail: Kurtyń – Zgon distance: 12 km (inc. return to Krutynia) starting point: Kurtyń village The trial leads westwards, starting in Krutyń, and along the western shore of a mesotrophic lake Mokre.

Hiking along the trail allows the tourist to see the nature of “Królewska Sosna” (The King’s Pine) reserve and to admire natural monuments of trees: “Zakochana Para” (Couple in Love), “Dąb nad Mukrem im. Karola Małłka” (Karol Małłek Oak Tree by the Mukre), or „Sosna Królewska” (The King’s Pine), which is now completely dead.

1st Stop. Krutyń Village – Masurian Landscape Park headquarters, located in an antique wooden building, dating to the beginnings of the 19thc.

2nd Stop. “Krutyń Oak Tree” 3rd Stop. “Zakręt” reserve 4th Stop. Lake Mokre 5th Stop. “Królewska Sosna”reserve

96

Source: „Piękno Nieznane cz. I”, Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich w Giżycku

rzeczne: Zgon

Wieś położona na południowym brzegu Jeziora Mokre, założona w 1708 roku. Jej nazwa miejscowości wywodzi się od zgonu bydła do wodopoju nad jezioro. We wsi zachowały się ciekawe drewniane domy. Przez wiele lat mieszkał i pracował w Zgonie pisarz Igor Newerly, który napisał tu „Wzgórze Błękitnego Snu”, „Zostało z uczty bogów” – przewijają się w tych powieściach ludzie i przyroda Mazur. Pobliskie lasy są bogate w grzyby i jagody, a bagna w żurawiny. Można także znaleźć pozostałości po umocnieniach z czasów 2 wojny światowej takich jak bunkry, okopy i rów pancerny. Pośrodku wsi nad niewielkim kanałem znajduje się zabytkowa przepompownia wód z metalowym wiatrakiem.

W Zgonie w roku 1891 urodził się kapitan słynnego sterowca Hindenburg – Max Pruss. Zeppelin ten uległ zniszczeniu w wyniku wypadku w Stanach Zjednoczonych 6 maja 1937 roku. W roku 1963 w Zgonie przebywał noblista John Steinbeck.

ŚCIEŻKI PRZYRODNICZE:

Ścieżka przyrodnicza KRUTYŃ-ZGON Kontakt do zarządcy ścieżki: Krutyń-Zgon (Mazurski Park Krajobrazowy) Krutyń 66, 11-710 Piecki tel. +48 89 742 14 05 www.parkikrajobrazowewarmiimazur.pl trasa: Krutyń-Zgon długość ścieżki: 12 km (z powrotem do Kurtyni) początek ścieżki: wieś Krutyń Ścieżka prowadzi na zachód od wsi Krutyń, wzdłuż wschodniego brzegu mezotroficznego Jeziora Mokrego.

Wędrówka tą ścieżką umożliwia poznanie przyrody rezerwatu „Królewska Sosna” i podziwianie pomnikowych drzew: „Zakochana Para”, „Dąb nad Mukrem im. Karola Małłka”, „Sosna Królewska”, która jest już martwym drzewem.

Przystanek 1. Wieś Krutyń – siedziba Mazurskiego Parku Krajobrazowego mieści się w zabytkowym drewnianym budynku z początku XIX wieku.

Przystanek 2. „Dąb Krutyński” Przystanek 3. Rezerwat „Zakręt” Przystanek 4. Jezioro Mokre Przystanek 5. Rezerwat „Królewska Sosna” Źródło: „Piękno Nieznane cz. I”, Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich w Giżycku

97

rivers:

Krutyń Krutyń, German Kruttinen; a village by the river Krutynia, built in the place of a Teutonic watchtower changed into a hunter’s palace which, in 1527, was a shelter to prince Albrecht during the plague ravaging the lands of Eastern Prussia. Krutyń’s surroundings have for many years been considered to be the most beautiful and atmospheric summer places in Masuria. Before the Second World War four boarding houses and numerous private quarters were open in this town. Behind the bridge, on the right, a building is located (the former Kurtyń Forest District Office) where John Steinbeck, the Nobel prize laureate, stayed in 1963.

98

SELECTED TRAILS: Krutyń-Ukta – lenght: 13km – takes approx. 3–4 h to swim Krutyń-Nowy Most – lenght: 19,5km – takes approx. 6 h to swim Krutyń-Iznota – lenght: 29km – takes approx. 8 h to swim Zgon-Krutyń – lenght: 12,5km - takes approx. 3–4 h to swim Spychowo-Krutyń – lenght: 25km – takes approx. 8 h to swim Ukta-Nowy Most – lenght: 9km – takes approx. 2–3 h to swim Ukta-Iznota – length: 16km – takes approx. 4 h to swim

rzeczne:

Krutyń

Krutyń, niemieckie Kruttinen to wieś nad rzeką Krutynią, powstała w miejscu krzyżackiej stanicy zamienionej na myśliwski zameczek, który w roku 1527 posłużył księciu Albrechtowi za schronienie w czasie panującej w Prusach Wschodnich zarazy. Okolica Krutyni od dawna należy do najpiękniejszych zakątków klimatycznych i letniskowych Mazur. Przed II wojna światową we wsi funkcjonowały cztery pensjonaty oraz liczne kwatery prywatne. Za mostem, po prawej stronie znajduje się budynek (dawne nadleśnictwo Krutyń), w którym w roku 1963 zatrzymał się noblista John Steinbeck.

WYBRANE TRASY: Krutyń-Ukta – trasa o długości 13 km – jej przepłynięcie zajmuje ok. 3–4 h Krutyń-Nowy Most – trasa o długości 19,5 km – jej przepłynięcie zajmuje ok. 6 h Krutyń-Iznota – trasa o długości 29 km – jej przepłynięcie zajmuje ok. 8 h Zgon-Krutyń – trasa o długości 12,5 km – jej przepłynięcie zajmuje ok. 3–4 h Spychowo-Krutyń – trasa o długości 25 km – jej przepłynięcie zajmuje ok. 8 h Ukta-Nowy Most – trasa o długości 9 km – jej przepłynięcie zajmuje ok. 2–3 h Ukta-Iznota – trasa o długości 16 km – jej przepłynięcie zajmuje ok. 4 h

99

10

0

rivers:

rzeczne: EDUCATIONAL TRIALS:

ŚCIEŻKI PRZYRODNICZE:

Trial’s administration contact details: Muzeum Przyrodnicze i Dyrekcja Mazurskiego Parku Krajobrazowego w Krutyni 11-710 Piecki, tel. +48 89 642 14 58 e-mail – krutyn@mazurskipark.pl www.mazurskipark.pl

Kontakt do zarządcy ścieżek: Muzeum Przyrodnicze i Dyrekcja Mazurskiego Parku Krajobrazowego w Krutyni 11-710 Piecki, tel. +48 89 642 14 58 e-mail – krutyn@mazurskipark.pl www.mazurskipark.pl

1. Krutyń - Rosocha route: Krutyń – Zgon distance: 10,5km (return to Krutyń) starting point: Krutyń The trail leads south from Krutyń, along the river, and next, among the forests and young growths in the direction of the village Zgon, all the way up to the mid-forest, peat bog lakes surrounded with marshy woods.

The trail allows to notice the differences between natural and monitored forests, and demonstrates woodlands of various ages.

1. Krutyń-Rosocha trasa: Krutyń-Zgon długość ścieżki: 10,5 km (z powrotem do Krutyni) początek ścieżki: z Krutyni na południe wzdłuż rzeki Ścieżka prowadzi z Krutyni na południe wzdłuż rzeki Krutyni, a następnie wśród lasów i młodników w kierunku wsi Zgon, aż do śródleśnych, torfowiskowych jeziorek, otoczonych borem bagiennym. Ścieżka umożliwia poznanie różnic pomiędzy naturalnym i hodowlanym lasem oraz poznanie różnowiekowych hodowli leśnych.

1

10

rivers:

10

2

2. “Zakręt” reserve route: Krutyń – “Krutynia” reserve – Krutyńskie lake distance: 3,5 km starting point: Krutyń village The trail allows to see the plants from peat bog areas, including the plant-curiosity – the insect-eating sundew, or the ‘floating peat bog islands” (dystrophic lakes). The reserve is also home to numerous common goldeneyes, white-tailed eagles, or eagle owls.

2. Rezerwat „ZAKRĘT” trasa: ścieżka prowadzi z miejscowości Krutyń przez rezerwat „Krutynia”, wzdłuż brzegu rzeki, do Jeziora Krutyńskiego długość ścieżki: 3,5 km początek ścieżki: wieś Krutyń Ścieżka umożliwia poznanie roślinności torfowiskowej z osobliwością roślinną, jaką jest owadożerna rosiczka oraz podziwianie „pływających wysp torfowiskowych” (jeziorka dystroficzne). W rezerwacie gnieżdżą się licznie gągoły, spotkać tu można bielika i puchacza.

rzeczne:

3. “KRUTYNIA” reserve route: Krutyń – Krutynia reserve – lake Krutyńskie distance: 5km (inc. return to Krutynia) starting point: Krutyń village The trail allows to see the landscape shaped by the last glacial period. It leads from Krutynia village, through Krutynia reserve, and along the river banks, up to Krutyńskie lake. The river flows here in a picturesque ravine, overgrown with mixed forests. In the reserve, on can spot kingfishers, otters, American minks, as well as see the plants of the undergrowth. On the stones in Krutynia river, one can see red algae, which testifies to the purity of the waters.

3. Rezerwat „KRUTYNIA” trasa: Krutyń - rezerwat Krutynia – Jezioro Krutyńskie długość ścieżki: 5 km (z powrotem do Krutyni) początek ścieżki: wieś Krutyń Ścieżka umożliwia poznanie krajobrazu ukształtowanego przez ostatnie zlodowacenie. Prowadzi z miejscowości Krutyń przez rezerwat „Krutynia”, wzdłuż brzegu rzeki, do Jeziora Krutyńskiego. Rzeka płynie tu w malowniczym jarze, porośniętym przez lasy mieszane. W rezerwacie spotkać można zimorodki, wydry, norki amerykańskie oraz poznać rośliny runa leśnego. Na kamieniach w rzece Krutyni zobaczyć można świadczący o czystości wody krasnorost. Źródło: „Piękno Nieznane cz. I”, Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich w Giżycku

3

10

rivers:

Wojnowo Wojnowo – in German: Eckertsdorf – a village which was inhabited by the followers of four religions: Catholics, Evangelists, Orthodox, and Old Believers (raskolniks – unreformed branch of the Orthodox church).

The Prussian administration was interested in the proper planning in Masuria because the latter were affected by the ravages of the Napoleonic wars. The first settler here was Onufry Jakowlew from Pogorzelec who, in 1830, founded the first Old Believer’s village in Masuria, called Onufryjewo. Jefim Borysov’s brother, Sidor, founded the vilalge of Wojnowo by the river Krutynia, which soon became the centre of religious life for the Masurian Old Believers. In the subsequent years many more were established: Gałkowo, Iwanowo, Śwignajno (Ładne Pole), Piaski, Kadzidłowo and Osiniak-Piotrowo. In 1838 there were 829 Old Believers here. Initially, no restrictions were made as far as religious practices were concerned. This caused a quick development of the Masurian colony. However, with the year 1842, the Prussian authorities started introducing significant changes in their social life, thus the particularly conservative Old Believers were forced to emigrate. In 1885, a convent for women was created. After the death of the last nun, Fima Kuschmierz, in 2006 the convent in Wojnowo became – probably once and for all – a museum artefact and a tourist attraction.

MONUMENTS:

10

4

++wooden Orthodox church built between 1921–1923, erected according to the design of father Aleksander Awajew of Twer. Originally, it belonged to a single-denomination parish, now – it is a monastic Orthotox church. Its architecture contains numerous elements of the Old Russian building style. Presently it is also used by the local parish of the Polish Autocephalous Orthodox Church . ++Old Believer Monastery, built in 1847, initially for men, expanded between 1852–1857 by Piotr Ledniew, called Paweł Pruski (The Paul of Prussia). In 1885, it was visited by a monastic nun, Eupraxsia (Dikopolska), who bought all of it, including its farms. As a result, she established a female institution here, bringing nuns from the burnt convent in Spychów.

Today, there is a museum inside the convent.

rzeczne:

Wojnowo

Wojnowo – niemieckie Eckertsdorf – wieś, którą zamieszkiwali wyznawcy czterech religii: katolicy, ewangelicy, prawosławni i staroobrzędowcy (starowiercy, raskolnicy – niezreformowany odłam Cerkwi prawosławnej).

Władze pruskie były zainteresowane zagospodarowaniem Mazur, dotkniętych spustoszeniami po wojnach napoleońskich. Pierwszym osadnikiem był Onufry Jakowlew z Pogorzelca, który w roku 1830 założył pierwszą staroobrzędową wieś na Mazurach, nazwaną Onufryjewem. Nad rzeką Krutynią brat Jefima Borysowa, Sidor, założył wieś Wojnowo, która stała się wkrótce centrum życia religijnego mazurskich staroobrzędowców. W następnych latach powstały kolejne: Gałkowo, Iwanowo, Śwignajno (Ładne Pole), Piaski, Kadzidłowo i OsiniakPiotrowo. W 1838 r. mieszkało tu 829 staroobrzędowców. Początkowo nie czyniono im żadnych przeszkód w zakresie praktyk religijnych. Sprawiło to, że kolonia mazurska zaczęła się szybko rozwijać. Jednak wraz z rokiem 1842 władze pruskie przystąpiły do wprowadzania zasadniczych zmian w ich życiu społecznym, toteż część szczególnie konserwatywnych staroobrzędowców zmuszona została wyemigrować. W 1885 r. założono klasztor żeński. Po śmierci ostatniej mniszki, Fimy Kuschmierz, w 2006 roku, wojnowski klasztor stał się – już chyba bezpowrotnie – obiektem muzealnym i atrakcją turystyczną.

ZABYTKI:

++Cerkiew drewniana z lat 1921–1923, wybudowana według projektu ks. Aleksandra Awajewa z Twer. Początkowo należała do parafii jednowierczej, obecnie cerkiew klasztorna.

Architektura świątyni zawiera liczne elementy budownictwa staroruskiego. Obecnie służy także miejscowej parafii Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. ++Monaster staroobrzędowy, wybudowany w 1847, pierwotnie męski, rozbudowany w latach 1852–1857 przez Piotra Ledniewa, zwanego Pawłem Pruskim. W 1885 przybyła tu z Moskwy mniszka Eupraksja (Dikopolska), wykupiła klasztor wraz z folwarkiem, założyła zgromadzenie żeńskie i sprowadziła mniszki ze spalonego klasztoru w Spychowie. We wnętrzu klasztornej molenny znajduje się muzeum.

5

10

rivers: EDUCATIONAL TRAILS

Rosocha-Wojnowo route: The trail leads through fields of rocks near the villages Rosocha and Wojnowo, included as the elements of the terminal moraine which lies along the Zgon-Ruciane road. distance: 14 km (inc. return to Krutynia) starting point: Rosocha (rocky area) By taking the trail one can compare the terminal plane – made up of big stony blocks – with the outwash plane, which stretches further south from the Zgon-Ruciane road. The trip ends with visiting church and housing architectural monuments which used to belong to the Russian settlers from the mid 19thc. in the village of Wojnowo.

ŚCIEŻKI PRZYRODNICZE:

Rosocha-Wojnowo trasa: Ścieżka prowadzi przez głazowiska koło wsi Rosocha i wsi Wojnowo, wchodzące w skład moreny czołowej, ciągnącej się wzdłuż drogi Zgon-Ruciane długość ścieżki: 14 km (z powrotem do Krutyni) początek ścieżki: Rosocha (głazowisko) Podążając ścieżką, można porównać morenę czołową, zbudowaną z dużych bloków skalnych z sandrową równiną, rozciągającą się na południe od szosy Zgon-Ruciane. Wycieczkę zakończyć można zwiedzeniem zabytków architektury sakralnej i mieszkalnej rosyjskich osadników z połowy XIX wieku, we wsi Wojnowo.

10

6

Źródło: „Piękno Nieznane cz. I”, Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich w Giżycku

Ukta

rzeczne: Ukta

Wieś powstała z połączenia dwóch nadrzecznych osad – lewobrzeżnej Krutyńskiej Szklarni (Kruttinger Glashuette) i prawobrzeżnego Janowa (Johannis Krug). W 1832 do miejscowości przybyli filiponi (starowiercy), którzy założyli tu swoją osadę i nadali jej obecną nazwę. W czasie II wojny światowej w Ukcie znajdował się obóz pracy przymusowej, w którym przebywali więźniowie różnych narodowości (w tym także Polacy).

The village was created by joining two riverside settlements – the left bank Krutyńska Szklarnia (Kruttinger Glashuette) and the right bank Jannów (Johannis Krug). In 1832, the Filippians (Old Believers) came to the place, and established their own settlement, giving it its present name. During World War II Ukta was the place where a forced labour camp was located, with prisoners of various nationalities, including the Poles.

7

10

rivers:

Kadzidłowo A little settlement near Ukta, founded in 1832 by the Old Believers. Today, there is a Private Game Park here, the task of which is to protect the species in danger of extinction, among others: Siberian deer, bison, wolves, roe deer, Polish primitive horses, fallow deer, elk, beaver, and many species of birds. The patron for the park is the naturalist and a patriot, Benedykt Dybowski, who during his exile in Siberia was able to familiarise himself with the flora and fauna of this part of the world. That is why there are also Siberian and Far East species in Kadzidłowo as well. http://www.kadzidlowo.pl Kadzidłowo is also the location of the Cultural Hamlet – a set of five wooden huts, included in the inventory of historic monuments. One can find room and board in these houses for the time of Masurian vacations; and a stylish tavern, “Oberża pod Psem,” serves typical Masurian cuisine. The authors and owners of the Cultural Hamlet are Danuta and Krzysztof Worobiec, who also founded the Association for the Protection of the Masurian Cultural Landscape, “Sadyba”.

EDUCATIONAL TRAIL: “Kadzidłowski Las” educational-natural trail The trail leads through various natural settlements and cultural objects.

Trail’s administration contact details: Nadleśnictwo Maskulińskie, 12-220 Ruciane-Nida, ul. Rybacka 1, tel. 87 42 41 600, e-mail – maskulinskie@bialystok.lasy.gov.pl route: Kadzidłowo -starting point – Game Park distance: 1,5 km time needed: approx. 40 min.

There are 13 educational stops on the trail which speak about, among others: the spatial division of a forest, its protection – including the spruce bark beetle that lives here – about the seasons of the year, and the forest water circulation. The plan of the trail is located near the Game Park car park, close to the 19thc. family burial ground of the Old Believers.

10

8

Typical sounds: the clatter of hooves/ animals/ splashes/ water-current/ birds/ kayakers/ mobile phones/ punts/ the German language/ kayaks/ paddles and oars/ beavers

rzeczne:

Kadzidłowo

Niewielka osada niedaleko Ukty, założona w roku 1832 przez starowierców. Znajduje się tu Prywatny Park Dzikich Zwierząt, mający za zadanie chronić gatunki, którym grozi wymarcie.

Są to między innymi jelenie syberyjskie, bizony, wilki, żubry, sarny, koniki polskie, daniele, łosie, bobry oraz wiele gatunków ptactwa. Patronem Parku jest znany przyrodnik i patriota Benedykt Dybowski, który jako zesłany na Syberię przyczynił się do poznania przyrody tej części świata. W związku z tym faktem w Kadzidłowie znajdują się też gatunki zwierząt z Syberii i Dalekiego Wschodu. www.kadzidlowo.pl W Kadzidłowie znajduje się także Osada Kulturowa – wpisany do rejestru zabytków zespół pięciu drewnianych obiektów. W budynkach można zakwaterować się na mazurskie wczasy, a w stylowej „Oberży pod psem” spróbować mazurskiej kuchni. Twórcami i właścicielami Osady Kulturowej są Danuta i Krzysztof Worobcowie, którzy zainicjowali tutaj również działalność Stowarzyszenia Na Rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur – „Sadyba”.

ŚCIEŻKI PRZYRODNICZE: Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Kadzidłowski Las” Ścieżka prowadzi przez różnorodne pod względem przyrodniczym siedliska oraz obiekty o charakterze kulturowym.

Kontakt z zarządcą ścieżki: Nadleśnictwo Maskulińskie, 12-220 Ruciane-Nida, ul. Rybacka 1, tel. 87 42 41 600, e-mail – maskulinskie@bialystok.lasy.gov.pl trasa: Kadzidłowo – początek trasy – Park Dzikich Zwierząt długość ścieżki: 1,5 km czas przebycia: ok. 40 minut Na trasie znajduje się 13 przystanków edukacyjnych, mówiących między innymi o podziale przestrzennym lasu, ochronie lasu, korniku drukarzu, porach roku i krążeniu wody w lesie.

Przy ścieżce oznaczono gatunki drzew i krzewów umożliwiając ich rozpoznawanie. Przy parkingu Parku Dzikich Zwierząt znajduje się plan ścieżki oraz cmentarz rodzinny staroobrzędowców z XIX wieku. Źródło: „Piękno Nieznane cz. I”, Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich w Giżycku

popularne dźwięki: odgłosy kopyt/ zwierząt/ pluski/ nurt rzeki/ ptaki/ kajakarze/ telefony komórkowe/ łodzie/ język niemiecki/ kajaki/ odgłosy wiosłowania/ bobry

9

10

locks: KEY TERMS: śluzowanie (eng. ‘turning’ a lock) – the process of passing a lock located on a waterway by a floating vessel. The process consists of several subsequent operations. The time of turning a lock is the sum of times needed to conclude particular actions and the pauses between their execution. It has a considerable influence on the traffic capacity of a given waterway where the lock is placed.

11

0

water lock – a hydrotechnical construction built on navigable canals, rivers, and between lakes. It is built in order to allow the floating vessels to overcome the differences in water levels during navigation. A canal chamber lock was invented in 984 in China, by Qiao Weiyue. Previously, the Chinese people used inclined planes.

śluzy: TERMINOLOGIA: śluzowanie – proces przejścia jednostki pływającej przez śluzę zlokalizowaną na drodze wodnej. Proces ten składa się z ciągu następujących po sobie operacji; czas śluzowania jest sumą czasów wykonania poszczególnych operacji i przerw między ich wykonaniem. Ma on istotny wpływ na przepustowość szlaku wodnego, na którym położona jest określona śluza. śluza wodna – budowla hydrotechniczna wznoszona na kanałach żeglownych, rzekach oraz pomiędzy jeziorami.

Są one budowane w celu umożliwienia pokonywania różnic poziomu wody przez jednostki pływające podczas żeglugi.

Kanałowa śluza komorowa została wynaleziona w roku 984 w Chinach przez Qiao Weiyue. Wcześniej Chińczycy stosowali pochylnie.

1

11

locks:

Guzianka Guzianka is a popular lock on the trail of the Great Masurian Lakes; it connects Bełdany lake with lakes Guzianka Mała and Nidzkie. It is an interesting hydrotechnical construction which measures 44m in total length, with 7,5m of the gates width; the difference in water levels is about 2,2m. From the point of view of navigation, Guzianka is a ‘narrow gorge’ of the whole trail – there are around 20,000 boats passing through it every year; in season, the sailors wait their turn for many hours. Here the lock is turned for both kayaks, tourist yachts, as well as passenger ships.

11

2

typical sounds: sweeping/ swimming by/ engines/ rowing/ birds/ water trickling/ water pouring/ swear words (seasonal)

śluzy:

Guzianka Popularną śluzą na Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich jest Guzianka, łącząca jezioro Bełdany z jeziorami – Guzianka Mała, Nidzkie. Ciekawy obiekt hydrotechniczny o długości 44 m, szerokości wrót liczącej 7,5 m; różnica poziomów wody wynosi ok. 2,2 m. Z nawigacyjnego punktu widzenia Guzianka jest „wąskim gardłem” całego szlaku – rocznie przepływa przez nią około 20 000 łodzi; w sezonie żeglarze czekają na śluzowanie wiele godzin. W miejscu tym śluzują się zarówno kajaki, turystyczne jachty, jak również statki pasażerskie.

Popularne dźwięki: zamiatanie/ przepływanie/ silniki/ wiosłowanie/ ptactwo/ kapanie wody/ przelewanie wody/ przekleństwa (sezonowo)

3

11

locks:

Ruciane-Nida KEY TERMS: Pranie – (Ger. Seehorst, since 1938 – Eichenborn) – a famous forester’s lodge by lake Nidzkie, where Konstanty Ildefons Gałczyński stayed and wrote. Since the year 1980, the lodge houses a museum which was supervised by the poet’s daughter – Kira.

11

4

Lake Nidzkie – considered to be one of the most beautifil Masurian lakes, with a strongly oblong shape of a bent drainpipe, it is almost 23 km long. The basin stretches among the Puszcza Piska Forest, from Ruciane-Nida to Wiartel. Its surface covers 1818ha. In its northern corner it joins lake Guzianka Wielka through a canal. Its shores are alive with the town of Ruciane-Nida. Winding and high – even up to 17m, the lake’s shores are rich in numerous bays; there are also eleven islands. Nidzkie adjoins two famous tourist settlements – Krzyże and Karwica. The area of the lake is a natural reserve and a wider area is covered with a silence zone – ban on using motor engines.

śluzy:

Ruciane-Nida TERMINOLOGIA: Pranie – (niem Seehorst, od roku 1938 – Eichenborn) – słynna leśniczówka nad Jeziorem Nidzkim, w której przebywał i tworzył Konstanty Ildefons Gałczyński. Od roku 1980 w leśniczówce mieści się muzeum, którym opiekowała się córka poety – Kira.

Jezioro Nidzkie – uważane za jedno z piękniejszych mazurskich jezior, ma kształt silnie wydłużonej, wygiętej rynny o długości ok. 23 km. Akwen rozciąga się wśród lasów Puszczy Piskiej, od Rucianego–Nidy po Wiartel. Jego powierzchnia wynosi 1818 ha. W północnym krańcu kanałem łączy się z jeziorem Guzianka Wielka; tutaj też leży Ruciane – Nida. Kręte i wysokie nawet do 17 m są brzegi jeziora, występują liczne zatoki i jedenaście wysp.

Do Nidzkiego przylegają dwie słynne turystyczne osady – Krzyże i Karwica. Obszar jeziora jest rezerwatem przyrody. Na jego większym obszarze obowiązuje strefa ciszy; nie wolno więc używać silników spalinowych.

5

11

locks: RUCIANE-NIDA

Nida was founded in 1699, in the place of a little fisherman’s settlement and a mill, located by the Nidka river. The village’s inhabitants were occupied by fishery and the production of tar. As early as in the 14thc. on the other hand, in the vicinity of Ruciane, forges and workshops operated (including tar-, wood tar makers, and charcoal burners). At the end of the 19thc., the waterway from Giżycko to Mikołajki and Pisz was opened, initiating the tourist development of Ruciane. After the First World War, Ruciane was visited by about 12 thousand people a year – this made it one of the most important tourist centres in the former Eastern Prussia.

After the Second World War, Nidzkie was home to a newly set up large factory producing hardboards. Its creation resulted in a quick development of Ruciana and Nida, and contributed to the merger of these two towns and the creation of Ruciane-Nida. However, it received a city charter only as late as the year 1966.

EDUCATIONAL TRAILS “The Traces of Gałczyński” (Śladami Gałczyńskiego) Educational Trail Trail’s administration contact details: Nadleśnictwo Maskulińskie, 12-220 Ruciane-Nida, ul. Rybacka 1, tel. 87 42 41 600, e-mail: maskulinskie@bialystok.lasy.gov.pl route: the trail is located in the “Jezioro Nidzkie’ landscape reserve and in its nearest vicinity.

The trail leads through the interesting corners of the Puszcza Piska Forest, by the steep edge of lake Nidzkie, near a fragment of a marshy alder grove, and a multi-layerd forest with the natural monument of a large oak-tree “Dąb Perkun”; through a sightseeing platform which stretches directly over the water’s surface and allows the observation of the diversity and changeability of the lakeside flora. There are information boards along the trail which concern, among others, the lake’s fauna, rebuilding the tree stands, and the ecological aspects of the decaying wood in the forest, hunting, seeding, and selection.

Not far away from the path, by the road which leads to the train station, there used to be a pine tree – a spot where Gałczyński awaited inspiration. The pine is gone, but in the very place where it used to grow, the local forest authorities erected an obelisk. The attractive location – in an immediate neighbourhood of Pranie Forester’s Lodge – as well as the suitability of the trail to various age groups, make the trail particularly popular with the visiting tourists.

11

6

typical sounds: rustle of trees/ woodpeckers/ poetry recitals/ sounds of marina/ trains on the channel bridge/ mechanical sounds of the passenger fleet

śluzy: RUCIANE-NIDA

Nida została założona w roku 1699 w miejsce dawnej wioski rybackiej oraz młyna położonego nad rzeką Nidką. Mieszkańcy osady trudnili się rybołówstwem oraz produkcją smoły.

W okolicach Rucianego z kolei już od XIV wieku działały hamernie, smolarnie, dziegdziarnie i wypalarnie węgla drzewnego. U schyłku XIX wieku uruchomiono szlak wodny prowadzący z Giżycka do Mikołajek i Pisza, co zapoczątkowało turystyczny rozwój Rucianego. Po I wojnie światowej Ruciane odwiedzało już ok. 12 tys. osób rocznie, co czyniło je jednym z ważniejszych ośrodków turystycznych w dawnych Prusach Wschodnich.

Po II wojnie światowej uruchomiono w Nidzie wielki zakład produkujący płyty pilśniowe.

Jego powstanie spowodowało szybki rozwój Rucianego i Nidy oraz przyczyniło się do połączenia obu miejscowości i utworzenia miasta Ruciane-Nida. Prawa miejskie przyznane zostały dopiero w roku 1966.

ŚCIEŻKI PRZYRODNICZE: Ścieżka dydaktyczna „Śladami Gałczyńskiego” Kontakt z zarządcą ścieżki: Nadleśnictwo Maskulińskie, 12-220 Ruciane-Nida, ul. Rybacka 1, tel. 87 42 41 600, e-mail: maskulinskie@bialystok.lasy.gov.pl trasa: ścieżka zlokalizowana jest na terenie rezerwatu krajobrazowego „Jezioro Nidzkie” i w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Ścieżka wiedzie przez ciekawe zakątki Puszczy Piskiej. Krawędzią stromego brzegu Jeziora Nidzkiego, fragmentem bagnistej olszyny, lasem grądowym z pomnikiem przyrody „Dębem Perkunem”, platformą widokową, wychodzącą bezpośrednio nad lustro wody, z której można obserwować różnorodność i zmienność roślinności przybrzeżnej. Na trasie ścieżki ustawiono tablice informacyjne dotyczące m.in. fauny jeziornej, przebudowy drzewostanów oraz ekologicznych aspektów rozkładającego się drewna w lesie, łowiectwa, nasiennictwa i selekcji.

Nieopodal ścieżki, przy drodze, która wiedzie do stacji kolejowej rosła sosna, pod którą natchnienia szukał Gałczyński. Sosny już nie ma, ale w miejscu gdzie rosła, nadleśnictwo ustawiło obelisk. Atrakcyjne położenie w bezpośrednim sąsiedztwie Leśniczówki Pranie i dostosowanie ścieżki do rożnych grup wiekowych, sprawiają, iż jest ona szczególnie chętnie odwiedzana przez turystów.

Popularne dźwięki: szum drzew/ dzięcioły/ wieczorki poetyckie/ odgłosy z przystani/ pociągi na moście nad kanałem/ mechaniczne dźwięki białej floty

7

11

locks:

11

8

The Locks of the Masurian Canal

śluzy:

Śluzy Kanału Mazurskiego

Celem budowy Kanału Mazurskiego było połączenie Wielkich Jezior Mazurskich z Bałtykiem – od jeziora Mamry, poprzez Kanał Mazurski, przez Łynę i Pregołę. Kanał był projektowany do przepływu statków o wyporności do 240 ton. Różnica poziomów wód wynosi 111,2 m, dlatego rozpoczęto budowę 10 śluz i 2 jazy walcowo-ruchowe. Pięć śluz znajduje się na terytorium Polski.

The aim of building the Masurian Canal was to link the Great Masurian Lakes with the Baltic Sea – starting at lake Mamry, through the Masurian Canal and through Łyna and Pregoła. The canal was designed for the passing of ships with a displacement of 240 tons. The difference in water levels is 111,2m, that is why the building of 10 locks and 2 roller dams was commenced.

Five locks are located in the Polish territories.

9

11

locks: LEŚNIEWO GÓRNE

This is an impressive in size hydrotechnical construction; it is estimated that it was completed in 30%. Its chamber is 21m deep, 7,5m wide, 45,5m long, and has a pitch of 17,2m. The difference in water levels is 15,8. Thanks to the open bolt one can look inside the chamber.

No technical equipment was installed in the concrete construction. The builders also did not manage to connect the canal with the lock. On the front side of the lock, there is a trace of the German eagle which is probably lying in the waters the lock still holds.

Access: taking route 650, from the bridge near Leśniewo, one needs to take a left turn and travel south-east. After walking about 1 km from a private car park – we reach the destination. Presently, there is also a rope climbing park on the lock in Leśniewo Górne.

LEŚNIEWO DOLNE

This lock is located near the Leśniewo Górne lock and, according to the plans, it was supposed to have an identical design. Only 15 % of the original construction was completed.

The canal is partly filled with water. The difference in water levels was to be 15,8m

GUJA-PIASKI

This is the only lock on the Masurian Canal that is completed in 100% and is still operational.

It was built between 1934-40. The lock’s chamber is 52m long, 7,8m wide, and about 15m deep; the water level difference is 11,3m. Initially, the lock was electrically operated, but it was dismantled in 1945. Next to the lock there is a road bridge, offering an interesting view of the Masurian Canal.

Access: starting on the Srokowo-Węgrzynowo road, through Węgielsztyn, we continue, passing Guja village. The lock can also be reached from Srokowo through Karłowo.

BAJORY MAŁE

The lock was completed in 70%. Water level difference is 11,2m. Inside the chamber water depth reaches 2m. In the summertime, the water flows around the lock; in spring and winter, the water level rises considerably.

BAJORY WIELKIE

The last lock on the Polish terrains is Długopole (Bajory Wielkie). Here, one can find the foundations for the lock and the lock operator’s hut. The supporting system of the lock’s banks are clearly visible.

12

0

typical sounds: echo/ resonance/ pigeons/ tourists/ the German language/ rustle of trees

śluzy: LEŚNIEWO GÓRNE

Jest to imponujących rozmiarów budowla hydrotechniczna; ocenia się, że została ukończona w 30%. Jej komora ma głębokość 21 m, szerokość 7,5 m, długość 45,5 m i spad 17,2 m. Różnice poziomów wynoszą 15,8 m. Dzięki otwartej zasuwie można obejrzeć wnętrze komory.

W konstrukcji betonowej nie zamontowano urządzeń technicznych. Nie zdążono również doprowadzić do niej kanału. Na frontowej ścianie śluzy widać odcisk po niemieckim orle, który prawdopodobnie spoczywa w wodzie napuszczonej do śluzy.

Dojazd – od mostu na drodze nr 650, w pobliżu Leśniewa, należy udać się na południowy wschód. Po przejściu ok. 1 km od prywatnego parkingu – dotrzemy do celu. Obecnie na śluzie w Leśniewie Górnym znajduje się park linowy.

LEŚNIEWO DOLNE

Śluza ta znajduje się niedaleko śluzy Leśniewo Górne i według planów miała mieć identyczną konstrukcję. Budowa została wykonana w zaledwie 15%. Kanał jest tylko częściowo wypełniony wodą. Różnica poziomów miała tu wynosić 15,8 m.

GUJA-PIASKI

Jest to jedyna śluza na Kanale Mazurskim wybudowana w 100% i czynna do dzisiaj. Zbudowano ją w latach 1934–40. Komora śluzy ma 52 m długości, 7,8 m szerokości i ok. 15 m głębokości; różnica poziomów wody wynosi 11,3 m. Początkowo miała napęd elektryczny, został on jednak zdemontowany w roku 1945. Obok śluzy znajduje się most drogowy, z którego roztacza się interesujący widok na Kanał Mazurski.

Dojazd do śluzy – od drogi Srokowo-Węgorzewo przez Węgielsztyn, należy podążać dalej, za wsią Guja. Do śluzy można dojechać także od Srokowa przez Karłowo.

BAJORY MAŁE

Śluza ukończona została w 70%. Różnica poziomów wynosi 11,2 m. W środku komory znajduje się woda o głębokości 2m. Wokół śluzy latem płynie woda; wiosną i zima poziom wody znacznie się zwiększa.

BAJORY WIELKIE

Ostatnią śluzą na terenie Polski jest Długopole (Bajory Wielkie). Znajdziemy tu fundament pod śluzę na Kanale Mazurskim i dom śluzowego. Dobrze widoczny jest sposób wzmacniania wałów kanału.

Popularne dźwięki: echo/ pogłos/ gołębie/ turyści/ język niemiecki/ szum drzew

1

12

12

2

grupa expert贸w/group of experts

Górkło

3

12

12

4

grupa expert贸w/group of experts

Krutynia

5

12

12

6

grupa expert贸w/group of experts

Mikołajki

7

12

12

8

grupa expert贸w/group of experts

Mrągowo

9

12

13

0

grupa expert贸w/group of experts

Olszewo

1

13

13

2

grupa expert贸w/group of experts

Ruciane

3

13

13

4

grupa expert贸w/group of experts

Ryn

5

13

13

6

grupa expert贸w/group of experts

Wydminy

7

13

13

8

grupa expert贸w/group of experts

Zełwągi

9

13

INDEKS NAZW/SZUKACZ NAMES INDEX/LOOK-ME-UP

14

0

Bajory Małe, Bajory Wielkie Czarci Ostrów Górkło Guja Guzianka Inulec Jagodne Kadzidłowo Kanał Jegliński Kanał Kula Kanał Mazurski Kraina Wielkich Jezior Krutynia Krutyń Leśniewo Łuknajno Mamerki Mamry Mazurski Park Krajobrazowy Mikołajki Mrągowo Nidzkie Niegocin Olszewo Ołów Popielno Pranie Ruciane Nida Ryn Ryńskie Sorkwity Spychowo Śniardwy Ukta Węgorapa Węgorzewo Wierzba Wojnowo Wydminy Zełwągi Zgon

120, 121 43, 44 29, 29, 122, 123 120, 121 112, 113 30, 31 29, 29 108, 109 72, 73 72, 73 11, 12, 74, 75 11, 12 89, 90, 124, 125 98, 99, 101, 101, 102, 102, 103, 103 120, 121 18, 19, 20, 21 68, 69, 70, 71 68, 69, 70, 71 36, 37 34, 35, 36, 37, 39, 40, 126, 127 61, 61, 62, 63, 64, 65, 128, 129 114, 115 52, 53 29, 29, 130, 131 52, 53 83, 84, 86, 87 114, 115 114, 115, 116, 117, 132, 133 50, 51, 52, 53, 134, 135 53, 54 92, 93 94, 95 43, 44, 46, 47 107, 107 66, 67 66, 67 83, 84 104, 105, 106, 106 57, 57, 58, 59, 136, 137 30, 31, 32, 138, 139 96, 97

ADRESY/ KONTAKTY/ BAZA NOCLEGOWA ADDRESSES/ CONTACTS/ ACCOMODATION

bagniste/marshes TAŁTY

Camping Kama tel. +48 87 421 65 75 www.kama.mazury.pl

ŁUKNAJNO

Folwark Łuknajno, Gościniec „Pod Łabędziem” Łuknajno 1, 11-730 Mikołajki tel./fax +48 87 421 68 62 e-mail – folwark@luknajno.pl www.luknajno.pl

jeziorne/lakes ZEŁWĄGI Hotelik Zełwągi Zełwągi 6 tel. + 48 87 421 68 23 fax + 48 87 421 56 20 recepcja@hotelik-zelwagi.pl Gospodarstwo Agroturystyczne, Stadnina Koni Klonek Zełwągi 87 tel. +48 661 513 336 e-mail – kinga.zawilinska@poczta.onet.pl www.lesnezacisze.eu Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Zełwągi”/ „Zełwągi” Association Zełwągi 41A tel. +48 89 4216808 e-mail – zelwagi@interia.eu

MIKOŁAJKI

Informacja Turystyczna/ Tourist Information pl. Wolności 3 tel. +48 421 68 50 www.mikolajki.pl Muzeum Reformacji/ Polish Reformation Museum pl. Kościelny 5 tel. +48 87 421 68 10 Camping „WAGABUNDA” ul. Leśna 2 tel. +48 87 421 60 18, +48 502 502 504 www.wagabunda-mikolajki.pl

ŚNIARDWY

Mazurska Służba Ratownicza w Okartowie/ Volunteer Water Rescue Service tel. +48 87 425 30 77, +48 601 100 100 www.msr-okartowo.pl

GIŻYCKO

Informacja Turystyczna/ Tourist Information ul. Wyzwolenia 2 tel. +48 87 428 52 65 www.gizycko.turystyka.pl Żegluga Mazurska/ The Masurian Shipping Company tel./ fax +48 87 428 25 78 e-mail – port@zeglugamazurska.com.pl, sekretariat@zeglugamazurska.com.pl www.zeglugamazurska.com.pl Porty/Harbours: 11-730 Mikołajki, Plac Wolności, tel./fax +48 87 421 61 02 11-500 Giżycko, ul. Kolejowa 9, tel./ fax +48 87 428 25 78 12-220 Ruciane Nida, ul. Dworcowa 4, tel./ fax +48 87 423 10 43

1

14

11-513 Miłki, Rydzewo, ul. Mazurska, tel./fax +48 87 428 25 78 11-600 Węgorzewo, Bulwar Loir Et Cher, tel./fax +48 87 428 25 78 Twierdza Boyen/ Boyen Fortress ul. Turystyczna 1 , 11-500 Giżycko tel. +48 87 428 83 93, +48 604 872 239 e-mail – gcktwierdza@gmail.com www.boyen.gizycko.pl

RYN

Ryńskie Centrum Kultury (Informacja Turystyczna)/ Culture Centre & Tourist Information ul. Hanki Sawickiej 1 tel. +48 87 421 80 61 e-mail rck-it@wp.pl www.rck-ryn.pl Zamek w Rynie (hotel)/ Castle in Ryn tel. +48 87 429 70 00 e-mail – hotel@zamekryn.pl www.zamekryn.pl Gościniec Ryński Młyn/restaurant ul. Hanki Sawickiej 3 tel. +48 87 429 70 00 www.rynskimlyn.pl

WYDMINY

Gminny Ośrodek Kultury/ Culture Centre ul. 40-lecia PRL 4 tel. +48 87 421 01 42 gok@gokwydminy.net

14

2

Pensjonat „Rybak”/ „Rybak” guesthouse ul. Suwalska 11 A tel. +48 87 421 02 95 www.rybak.mazury.info

MRĄGOWO

Centrum Kultury i Turystyki/ Culture&Tourist Centre ul. Warszawska 26 ckit@ckit.mragowo.pl Centrum Kultury/ Culture Centre tel. +48 89 743 34 50 fax +48 89 743 34 60 www.ckit.mragowo.pl Informacja Turystyczna/ Tourist Information tel./fax +48 89 741 80 39, +48 89 743 34 67 www.it.mragowo.pl Muzeum Warmii i Mazur – Oddział w Mrągowie/ Warmia&Mazury Museum ul. Ratuszowa 5 tel. +48 89 741 2812 Izba Pamięci Ernsta Wiecherta w leśniczówce w Pieresławku/ Ernst Wiechert Museum ul. Leśna 5 tel. +48 89 742 14 77

WĘGORZEWO

Muzeum Kultury Ludowej/ Folk Culture Museum ul. Portowa 1 tel. +48 87 427 52 78 www.muzeum-wegorzewo.pl Informacja Turystyczna/ Tourist Information pl. Wolności 11 tel. +48 87 427 40 09

(po)mosty/bridges WIERZBA

Port Wierzba Kursy promu w sezonie – 11:00–17:40 Ferryboat works – 11:00 am – 5:00 pm Ceny/prices: – samochód osobowy/car – 10,00 zł, – pasażer/passenger – 3,00 zł tel. +48 516 187 246, +48 87 423 28 07 (Powiatowy Zarząd Dróg) www.wierzba.com.pl

POPIELNO

Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt Polskiej Akademii Nauk/ Polish Academy of Sciences 12-222 Wejsuny tel./fax +48 87 423 15 19, +48 87 423 16 17 e-mail – sbpan@wp.pl Aneta Plona, tel. +48 606 883 765 www.popielno.pl

rzeczne/rivers KRUTYNIA

tel. +48 89 527 40 59 – rezerwacja spływów/ canoeing rally – reservation tel. +48 606 627 503 e-mail – sorkwity@mazurypttk.pl www.sorkwity.pttk.pl Informacja Turystyczna/ Tourist Information ul. Olsztyńska 21a tel. +48 89 742 8125 www.gminasorkwity.pl Pałac SORKWITY/ SORKWITY Castle tel. +48 89 742 81 89 recepcja@palacsorkwity.pl www.palacsorkwity.pl

SPYCHOWO Stanica Wodna Spychowo/ Spychowo accommodation&canoeing rally base ul. Juranda 28 12-150 Spychowo tel./fax +48 89 622 52 78, +48 514 788 300 email – stanica.spychowo@gmail.com www.stanicaspychowo.pl

ZGON

Mazurski Park Krajobrazowy/ The Masurian Landscape Park Krutyń 66, 11-710 Piecki tel. +48 89 742 14 05 www.parkikrajobrazowewarmiimazur.pl

Ośrodek wypoczynkowy „WODAN”/ Holiday camp “WODAN” tel. +48 502 200 692 tel./fax +48 89 742 01 14 e-mail – wodanstanica@wm.pl www.wodamazury.pl

SORKWITY

KRUTYŃ

Stanica Wodna PTTK w Sorkwitach Baza kajakowa i noclegowa spływu po rzece Krutyni/accommodation&canoeing rally base ul. Zamkowa 13 Czynna od 01.05 do 30.09 Recepcja/reception – 8.00–20.00 tel. +48 89 742 81 24 – rezerwacja noclegów i kajaków/accommodation&canoe reservation

Stanica Wodna PTTK KRUTYŃ/ KRUTYŃ accommodation&canoeing rally base Krutyń 15 tel. +48 89 742 12 93 e-mail – stanica.krutynia@wp.pl www.kajaki-krutynia.pl

3

14

KRUTYNIANKA

Stacja Turystyczna i Restauracja Krutyń 34 tel. +48 89 742 12 19 www.krutynianka.pl

WOJNOWO

Cerkiew Prawosławna pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny/ The Orthodox church 53° 66.526’ N 21° 47.951’ E poniedziałek-sobota/mon-sat: 9:00–14:00, 15:00–17:00 niedziela/sun – 15:00–17:00 Wstęp/entrance – 2 zł

KADZIDŁOWO Osada Kulturowa/ The Culture Settlement Kadzidłowo 1, 12-210 Ukta tel. +48 87 425 74 74 e-mail – k.worobiec@neostrada.pl Park dzikich zwierząt/ Park of Wild Animals tel. +48 87 425 73 65 www.kadzidlowo.pl

UKTA Baza kajakowa UKTA/ UKTA canoeing rally base tel. +48 697 215 277 www.ukta.pl

śluzy/locks GUZIANKA

14

4

śluza Guzianka/ Guzianka water lock maj i wrzesień/may&sept – 7:00–19:00 czerwiec/june – 7:00–20:00 lipiec i sierpień/july&august – 7:00–21:00

październik/oct – 7:00–17:00 tel. +48 87 423 10 03

RUCIANE NIDA Informacja Turystyczna/ Tourist Information ul. Dworcowa 14 tel. +48 87 423 1989 www.ruciane-nida.pl Leśniczówka Pranie/ Pranie lodge Muzeum im. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego tel. +48 87 425 62 48

www.hydroakustyczne.wordpress.com www.dzwiekospacery.art.pl www.dzwiekospacery.appspot.com kuratorki projektu: Katarzyna Jankowska, Marta Karalus teksty: Katarzyna Jankowska, Marta Karalus tłumaczenie: Tymon Adamczewski korekta: Katarzyna Jankowska, Marta Karalus zdjęcia: Katarzyna Jankowska, Małgorzata Replińska nagrania: Katarzyna Bukowska, Marcin Dymiter, Katarzyna Jankowska, Rafał Kołacki, Hubert Wińczyk współpraca: Bartosz Jaworski projekt: Katarzyna I. Rosik skład: Katarzyna I. Rosik, Bartosz Pawlonka płyta: www.mgtdruk.pl druk: Graffiti bc ISBN 978-83-932777-1-1

wydawca/dystrybucja: Fundacja Fabryka UTU ul. Kujota 5A/12 87-100 Toruń www.fabrykautu.wordpress.com utu.fundacja@gmail.com

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Dofinansowano ze środków Województwa Warmińsko-Mazurskiego