E Y Ü B Ü M / A R A L I K 2 0 1 4
Güngedül PARLAR
Roma ve Bizans tarihlerinde Eyüp’ün yeri nedir? Osmanlı’da ve Cumhuriyette ilçenin önemini anlatır mısınız?
Ayvansaray’dır diyor. Ad da oradan geliyor diyor. Ve Eyyüp el Ensari ismi halk dilinde Ayvansaray’a dönüşmüş.
Eyüp dediğimiz yer, Haliç’in en uç kısmından başlayan sonra iki tatlı suyun Haliç’e akan iki derenin (biri Alibeyköy deresi biri Kağıthane deresi) tam karşısına kurulmuş olan bir belde.
Osmanlı devrinde buranın kutsallığı devam ediyor. İstanbul’un her yerinde öbek öbek Hristiyan mezarı varken Eyüp’te yok . İşte bir tek şey kilisesinden bahsedilir Ermeni kilisesi ama ben görmedim hangi tarihte ne münasebet oraya yapıldı onu bilmiyorum. Ondan sonra Türk dinindeki bütün gelişme bu. Sonra türbeler var birçok kimse kabrinin Eyüp’te olmasını istemiş hatta bir kısmı da Kâbe yolunun başlangıcı diye Kara Camii’yi tercih etmiştir. Kâbe’ye kadar giden yolun biliyorsunuz hareket noktası Kara Camii’nin önüdür. Bir nevi Kâbe yolunda gömülü olacağız diye Kara Camii’den o kadar geniş bir sahaya yayılması kızıltoprağa doğru mezarlığın yürümesi maalesef o son ucu erittiler yok ettiler. Fakat oraya kadar geliyordu yakın zaman kadar.
Bu beldenin tarihçesi hakkında bildiğimiz Bizans devrinde buraya Kozmidyon denildiği. Aziz Kozpas adı ile teşekkül etmiş bir yer. Bu Kozpaslar iki azizdir. Asker azizler ve sivil bazlı işlerde çalışmış azizler. Bunlar hekimdir. Eyüp’ün Kozmidyon olması burasının bir manastır olduğunu gösteriyor. Ortada belli bir kalıntı yok. Sadece türbenin Eyüp Sultan türbesinin olduğu yerde böyle bir kalıntı var. Ama bunlarla ilgili mi değil mi tam olarak incelenmiş değil. Bizans devrinde buranın varlığı hakkında pek de bir bilgimiz yok. Yalnız Bizans’tan önceki eski tarihte ki tahmine dayalı İstanbul’un ilk halkının iki tatlı suyun arasında ve daha sonra Silahtar Ağa Elektrik Fabrikası’nın olduğu yerde bir sivri yarımada var. Orada ilk insanların yaşadığını tahmin ediyoruz. Fetihte biliyorsunuz bir hadise var. Akşemseddin, Eyüp’ün burada gömülü olduğunu söylüyor. Fakat buna dair de Alman Türkologlardan Paul Wittek’in 1930 larda basılmış bir makalesi var. Bu makalede adamın iddiası şu: Ayvansaray adının nereden geldiği anlaşılmıyor. Bazıları ‘hayvan sarayı’ diyorlar. Bazıları ‘eyvan şeklinde bir yapı kalıntısına rastlandığından geldiğini söylüyorlar’ diyor. Fakat bunların hiçbirinin sağlam esası yok. Benim kanaatim ‘Ayvansaray adı Ebu Eyyub-el Ensari’den geliyor’ diyor. Gerekçe olarak da şunu gösteriyor: Müslümanlar, Araplar zaman zaman İstanbul’u kuşatmak üzere seferler yapıyorlar, gemilerle donanmalarla geliyorlar. Marmara’da surların karşısına geldiklerinde demirleseler lodos çıktığında perişan olurlar. Mecbur kalıyorlar Roma devrinden kalma küçük mancıklara sığınmalara başlıyorlar. Düşünün bir de bunlar Araplar. Sıcak iklime alışmış insanlar. Geliyorlar İstanbul’un dondurucu soğuğunda nasıl barınacaklar. Onun üzerine büyük sıkıntı çekiyorlar işte bu ilk gidişlerinde şey iddia ediyor Paul Wittek; Bizans kaynaklarından bazı bilgilere de dayanmak suretiyle sonunda bir teklif götürüyorlar Bizans İmparatoru’na biz mühasaradan vazgeçtik vazgeçeceğiz ancak bize bir şeyler yapsa biz çok merak ediyorduk bu şehri hiç olmazsa bir heyetin bu şehre girmesine izin verin. Onun üzerine imparatorun izniyle bu heyet ki içinde Hz.Peygamber’in yakınlarından olan Ebu Eyyub-el Ensari de var. Ondan sonra şehre giriyorlar. 10-15 kişi bunlar. Bizanslılar, Hipodroma Ayasofya’ya götürüyorlar. Bunlar tabii hayranlıkla buralara bakıyorlar filan ondan sonra hadi artık dönelim dediklerinde surlara yaklaştıklarında Bizanslılar ihanet yapıyorlar kapıları kapatıyorlar. Müslümanlar surların dibinde şehit ediliyorlar. İşte diyor Eyyub el Ensari’nin şehit edildiği yer
Cumhuriyet Tarihinde Eyüp’ün önemi nedir? Osmanlı Devrinde son derece bir ruhaniyeti olan bir şehir bölgesi olarak gelişmiş. Kıyıda sahil saraylar var. Mesela Eyüp tarafında bugün tam köprünün ayaklarının bulunduğu yerde Hatice Sultan’ın 18. yüz yılın sonlarında yapılan sarayı var. Hatta onun altında, önünde Yâ Vedûd camii var. Tabii oralarda başka yalılar da varmış. İstanbul’da biliyorsunuz 4-5 tane Mevlevi Tekkesi var. Bir tane Yenikapı Mevlevi Hanesi. Bir tane Galata Mevlevi Hanesi. Bir tane Kasımpaşa’da Sururi Tekkesi denilen Mevlevihane var. Bir tane de Çarşamba’da mesnevihane denilen Mevlevilerle gene ilgili bir ufak tekke daha var. Eyüp tarihi için önemli olan bir de tekke var. Karyağdı Tekkesi. Fakat tabii tekkeler kapatılınca canını okumuşlar. Hatta onun çok enteresan bir havuzu varmış mermerden onu da sökmüşler getirmişler Beyoğlu’ndaki Ağa Camii’nin avlusuna monte etmişler. Daha başka parçalar filan vardı hatta talebelerde fotoğraflar getirdiler bana öyle tepelerden çekilmiş kalıntılar filan varmış ama tam olarak ben de bilmiyorum. Eyüp’te Karaim mezarlıkları ve iki tane ermeni kilisesi mevcut. Bunların İslamca önemi nedir? Birinde Yahudi Türkler diğerinde Ermeniler var. Müslümanlar beldesinde bunu nasıl yorumlarsınız? Bilemiyorum. Mesela Türk oldukları halde Ortodoks olan bir zümre de Samatya’ya yerleştirilmiş ve mezarları hepsinin Balıklı Rum Kilisesi’nde. Uzun da uzun kitabeleri var ve tamamen Türkçe ağıt halinde yazılmış. Rum harfleriyle, bizim Türkoloji bölümünde öğrenci olan bir genç bunu hocaları lisans tezi olarak verdiler. O kitabelerin hepsinin kopyalarını aldı ve bir tane tez yaptı. Herhalde tezin orijinali Türkoloji bölümünün kütüphanesinde vardır. Türk oldukları halde bizim Hristiyan diye kapı dışarı ettiğimiz insanlar bir cemiyet kurmuşlar Anadolu’dan gitme Ortodoks Hristiyanlar cemiyeti. Selanik’teymiş merkezi dergileri varmış bir tane. Dergide o çocuğun tezi makale halinde çıkmıştır. Ben hatta onu elde etmek
31