Nr 3 (72) 2016
SŁOWNIK GWARY GIMNAZJALNEJ Czynności dać gryza – dać ugryźć (np. kanapkę)
iść na dywanik – iść do dyrektora lansować się – popisywać się szpan – popis zakuwać – uczyć się
zwiewać – uciekać zasuwać – biec zrzynać – ściągać rajcować się – podniecać się czymś
Emocje bujać – kłamać, zmyślać bujać się w kimś – zakochać się cykać się – bać się
dno – żenada, wstyd mieć focha – być obrażonym wyluzować – uspokoić się pienić się – denerwować
Miejsca buda – szkoła ogólniak – liceum ogólnokształcące hacjenda – dom
Osoby cykor – ktoś strachliwy hardkor – (od ang. „hardcore”) osoba, która nie boi się niczego i wykonuje zdumiewające rzeczy kujon – osoba, która bardzo dobrze się uczy; prymus lizus – faworyt nauczyciela starzy – rodzice
ziomek – kolega debeściak – (od ang. „the best”) najlepszy
Przedmioty szkolne anglik – język angielski
bio – biologia fiza – fizyka gegra – geografia
hista – historia
infa - informatyka matma – matematyka polak – język polski WOS – wiedza o społeczeństwie
Rzeczy hajs – pieniądze
Zwroty cze – cześć elo – (od angielskiego „Hello”) cześć nara – na razie siema – (od „Się masz”) Cześć spadaj – idź stąd
spoko – spokojnie
Pozostałe biba – rozrywkowa impreza
laba – czas wolny od nauki
pała – ocena niedostateczna szlaban – kara
GWARA POZNAŃSKA Symbolicznym słowem gwary poznańskiej, funkcjonującym jako potoczna, często złośliwa nazwa regionu, jest pyra (ziemniak, kartofel). Na ulicach Poznania usłyszeć można wiele słów gwarowych, często wypowiadanych z charakterystyczną formą osobową „tej”. W gwarze poznańskiej pisał swoje gawędy m.in. popularny w latach powojennych Wuja Ceśku, czyli Stanisław Strugarek, a obecnie pisze Juliusz Kubel, którego teksty prezentował w radiowych felietonach niezapomniany Stary Marych, czyli Marian Pogasz. Postać Starego Marycha upamiętniona została pomnikiem usytuowanym w południowej części placu Wiosny Ludów przy wejściu na deptak. Gwarą poznańską napisane są też niektóre z wierszy w zbiorze ,,Żarty znad Warty” (Lech Konopiński, Włodzimierz Ścisłowski, Wydawnictwo Poznańskie, 1983 r.). Można także posłuchać audycji radiowych nadawanych przez radio „Merkury”.
Jeden z najsłynniejszych poznańskich wierszyków brzmi: W antrejce na ryczce stały pyry w tytce. Przyszła niuda, spucła pyry a w wymborku umyła giry. (W przedpokoju na stołku stały ziemniaki w papierowej torbie. Przyszła świnia, zjadła ziemniaki, a w wiadrze umyła nogi).
Zanim przedstawimy znaczenie poszczególnych słów, należy się zastanowić nad znaczeniem słowa „gwara”. Gwara, gwara ludowa, terytorialna – to pewnego rodzaju odmiana języka, występująca najczęściej wśród ludności wiejskiej. Jest to mowa wyodrębniona z innych gwar sąsiadujących oraz języka ogólnego poprzez zmiany leksykalne i fonetyczne. Gwara poznańska
W gwarze poznańskiej występuje kilka grup wyrazowych, różniących się między sobą pochodzeniem: Archaizmy – pojawia się sporo wyrazów z dawnej mowy polskiej, które od dawna uważane są za zapomniane w innych regionach Polski, np. akuratny, istny, mrzygłód, skopowina, zawdziać.
Zachowały się elementy gwar wiejskiej ludności, która przybyła do Poznania pod koniec XIX w. z różnych zakątków Wielkopolski. Wiele z tych wyrazów gwarowych nie jest znanych w innych częściach kraju, np. bręczeć, dudlać, graty, kluka, szałaput.
Wyrazy pochodzące z pogranicza Wielkopolski, z innych regionów kulturowych: Kujaw, Krajny, Pomorza, Śląska, np. chabas, fleja, luńt, szkieta, Żgajek. Germanizmy – sporo zapożyczeń wyrazowych pochodzących z języka niemieckiego, które na stałe zagościły w gwarze poznańskiej, np. ajzol, bana, hazaj, szajba, tytka.
JEDZENIE: amerykany - ciastka biszkoptowe angryst/jangryst – agrest bejmy, dudki, siano, pieniąchy – pieniądze betki – grzyby bonbony – cukierki butersznyty - kanapki (do zabrania poza dom) (niem. Butterschnitte - chleb z masłem) chabas – mięso chaps – kęs chapsnąć - ugryżć, złapać chochla – łyżka wazowa, czerpak czerwone jagody – poziomki damasceny - śliwki węgierki drzuzgawki – truskawki
dudlać – pić Fafoły – męty, cząstki stałe w cieczy fefermyncki - cukierki miętowe flaszka – butelka futer – pożywienie galart - galareta z mięsa galarypa – kalarepa gichnąć - wylać, nalać, oblać (niem. giessen - lać) glubka – mirabelka glubka – rodzaj śliwki grycha - stara bułka gzik, gzika - twarożek ze śmietaną i cebulą, w sezonie szczypiorek (może być jeszcze z oliwą) habasy – mięso jabzo – jabłko japa - dziura, jama ustna jedza – jedzenie Kanka – bańka, dzbanek karmelki – cukierki karmonada, karbonada – schab kaszok – kaszanka klapsztula – podwójna kromka chleba klemki, klymki – twarde cukierki, landrynki klopnąć – sprzedać knobloch - kiełbasa czosnkowa (niem. Knoblauch - czosnek) knyp – nóż knypek - mały nożyk kolonialka - sklep spożywczy
kopytka - kluski z gotowanych ziemniaków; szagówki korbol/korbal – dynia leżałki - gruszki ulęgałki luńt – kawałek makocz – makowiec maryjanka - majeranek melki – cukierki miałki – sypki młodzie – drożdże mrzygłód – niejadek, ktoś wychudzony nabąbany - najedzony w nadmiarze nawarka - zupa z mlekiem ośródka - miąższ chleba parzybroda – zupa z kapusty plendze - placki ziemniaczane (niem. Plinse - placek ziemniaczany) plyndz – placek ziemniaczany podstawek, podstawka - talerzyk pod szklankę, filiżankę pyra – ziemniak pyza - bułki gotowane na parze rampuć, rumpuć - gęsta zupa jarzynowa redyska, redycha – rzodkiewka rogal świętomarciński – rogal z nadzieniem z białego maku tradycyjnie przygotowywany w Poznaniu i okolicznych obszarach Wielkopolski z okazji dnia świętego Marcina – 11 listopada. Rogale świętomarcińskie są głównym wypiekiem podczas obchodów dnia ulicy Święty Marcin w Poznaniu. skibka - kawałek chleba skład - sklep, Byłem w składzie, ale nie miałem bejmów.
skorupy - naczynia ceramiczne skrzyczki – skwarki smaka - apetyt smrodyle - czarne porzeczki sosyski - małe parówki (niem. Saucischen) sprawunki - zakupy spucnąć – zjeść statki – naczynia statory – naczynia kuchenne szabel, szabelek – fasolka szparagowa szagówki - kluski z gotowanych ziemniaków, cięte ukośnie szneka - drożdżówka, (niem. Schnecke - ciastko drożdżowe w kształcie ślimaka), zwł. szneka z glancem - lukrowana drożdżówka sznytka – kromka chleba (niem. Schnitte - kromka, plasterek) sznytloch – szczypiorek ślepe ryby - zupa jarzynowa z ziemniakami Śrupać – chrupać, głośno gryźć świntojanki - porzeczki trzęsionka - galareta mięsna ukrychnąć – ukroić weko – słój do zapraw
CZĘŚCI CIAŁA baka – policzek chachoł, gnyk – kark gira, szkieta, szwaja – noga kalafa, sznupa, japa – twarz kieloch – ząb
kluber, kluka, kliber – nos krybuny – plecy ryfa - niesympatyczny wyraz twarzy ślipie – oczy śpiki – skronie
OSOBY bauer – gospodarz bąbas, bębas – żartobliwie dziecko borowy - leśniczy boźdór - młody chłopak brachol – brat brękot – maruda bździągwa – pluskwa, coś małego; osoba ciągle narzekająca dądel - malec, smarkacz ejber - chłopak, rozrabiaka, łobuziak, nicpoń famuła - rodzina frechkunda - bezczelna kobieta gibus, ginol, langus, łożgol - wysoki człowiek gideja, gidea, gidyja – wysoka kobieta gilejza, gamuła, gielejza, guła – niezdara golarz - fryzjer gwiazdor - Św. Mikołaj we Gwiazdkę gzub – dziecko heksa – wiedźma, ale też heksa - złośliwa, brzydka kobieta, zołza (niem. Hexe czarownica, wiedźma) jucha - młoda, nierozgarnięta dziewczyna
juchta - podrostek, łobuz, złodziej kletuśnica – plotkarka knajder – malec, niedorostek knypek, kakaludek - niska osoba kompel – kolega laufer - człowiek niespokojny, nie mogący usiedzieć w domu, ani dłużej w jednym miejscu, także ruchliwe, rozbiegane dziecko (od niem. Laufer - biegacz) lejza, gelejza - osoba niezdarna, gapowata listowy - listonosz luntrus - łazęga, powsinoga, łazik łata, łatus - urwis, o dorosłym człowiek: niewiele wart łatynda - obibok, włóczęga łęgol, łągol - człowiek wesoły maluda – dziecko marnisz – lekkoduch mela - dziewczyna (ładna i młoda, albo również pejoratywnie: nierozgarnięta) menel - typek miągwa – beksa, osoba płaczliwa mora - zmora, duch motorowy – motorniczy nicpota - nicpoń, urwis nośpłat – handlarz starzyzną nygus - leń nyrol, nyra – skąpiec ogar - łobuz ogrodowy – ogrodnik opypłaniec - brudas paterak - partacz, niedbały gospodarz
pągiel – smarkacz pener - menel, żul (bardzo poznańskie słowo) pinda – dziewczyna religa – łamaga rojber – nicpoń, łobuziak (niem. Räuber - rabuś, bandyta) szaranek - mały chłopczyk szczun - chłopak szkieber – Niemiec szkieł - policjant (szkieły - policja) szlachtus - rzeźnik (niem. schlachten - bić bydło, zażynać drób) szmaja, szmania - człowiek leworęczny szplin – postrzeleniec, wariat sztyft – uczeń rzemieślniczy, nowicjusz, pomocnik szuszwol – brudassiora – siostra Świynty Marcin - Święty Marcin trzeszczok - małe, nieznośne, płaczliwe i krzykliwe dziecko tuleja – niezdara wartołka - ruchliwy malec wiara - ludzie, grupa ludzi, np. wuchta wiary – dużo ludzi, tłum wiara, wiaruchna - ludzie, grupa ludzi (jedno z najbardziej poznańskich określeń), np. wiara wraca z meczu - ludzie wychodzą ze stadionu; poszliśmy całą wiarą do kina - umówiliśmy się paczką znajomych wuja - wujek, stryjek, ale też żartobliwy zwrot do kogoś: Tej, wuja! zynder – łobuz, nierób Żgajek – chłopak, wyrostek
WYRAŻENIA
ady idź - co ty opowiadasz, to niemożliwe Ależ bez niczego! - Oczywiście! Rozumie się! bieda się hejbła - o kimś biednym, kto nieoczekiwanie zdobył się na duży wydatek biegać na łyżwach - jeździć na łyżwach być na fleku - być jeszcze sprawnym, w pełni sił być nie do żdżarcia - być rewelacyjnym, nie do podrobienia ciemno jak w miechu - bardzo ciemno Co ja za to mogę? - Co ja jestem temu winien? Co to za jeden? - Kto to, kim on jest? Coś wyszło - Coś skończyło się, uległo zniszczeniu dostać po kluce - dostać nauczkę dostać szplina - zbzikować, zwariować Dość to przyńdzie? - Ile to będzie kosztowało? Elegant z Mosiny - odpowiednik "wystrojony jak cieć na Boże Ciało" Gdzie ja wszędzie nie byłem! - Gdzie ja nie byłem! idź w kieretyny - odczep się Ile to uczyni? - Ile to będzie kosztowało? iść komuś na nerwy - denerwować, drażnić Ja na to nie wychodzę! - Ja do tego nie dążę! Jak ty do tego przyjdziesz? - Jak ty to zrobisz? Jaki on jest stary? - Ile on ma lat? jest precz - nie ma go Kapelusz dobrze siedzi - Kapelusz ma dobry rozmiar, dobrze się trzyma kielczyć się jak do syra - głupio się śmiać klamkować się - tłumaczyć się w wykrętny sposób kusić - robić coś w nocy, jak wszyscy pożundni już śpią kusić po nocach - zajmować się czymś w nocy
lelać się - zachowywać się dziecinnie łe! - bardzo poznański wołacz, zamiast ogólnopolskiego o!, oj! łoński rok - zeszły rok Łyn to jest ale wysoki! - Ależ on jest wysoki! Mam ból zęba - Ząb mnie boli Mam głód - Jestem głodny mieć ambę - być zwariowanym, mieć głupie pomysły mieć fefry - bać się mieć fifa - mieć talent mieć rachę na kogoś - długo i mocno złościć się, gniewać na kogo Mieć za sobą lanię - Skończyć szkołę Musieć się uśmiać - Uśmiać się Musieć z kimś wiele wystać - Musieć przez kogoś wiele znieść Nie przychodź mi tak głupio! - Nie docinaj mi! Nie wiedziałem sobie rady - Czułem się nie swojo, ponuro Obłożyć chleb - przygotować kanapkę Okno wygląda na ulicę - Okno jest od strony ulicy Ona ci nic nie życzy - Ona ci źle życzy Ona nie jest dziś do mówienia - Nie można z nią dziś rozmawiać Ona przychodzi mi taka znajoma - Ona wydaje mi się taka znajoma Ona stoi dobrze - Powodzi się jej dobrze Ona została stać - Ona stanęła przebrać - nadwerężyć np. przebrać szwaję - nadwerężyć nogę Przepowiadać lekcję - powtarzać lekcję Sprawić sobie śrubę - Upić się Spuścić się na kogoś - Polegać na kimś Stoi mi do dyspozycji - Mam to do dyspozycji, mogę tym zarządzać stroić muki - dąsać się, wydziwiać
szpycować z winkla - spojrzeć z ukosa To przyjdzie tu - To będzie tu Trzymać sobie kogoś ciepło - Żyć z kimś w przyjaznych stosunkach Tu dostaniesz kupić - Tu kupisz Ty za to nie możesz - Nie jesteś temu winien W gazecie stoi napisane - W gazecie jest napisane Wygląda za niczym - Wygląda na coś bezwartościowego Wystrojony jak do ośpic - ubrany z większą elegancją niż otoczenie (ośpiceblizna po szczepieniu ospy) wystworzać fify - stroić żarty z gorem lub z deklem - być nie normalnym, nienormalnie się zachowywać. On ma z gorem zawdzi nasie - załóż na siebie Zostać siedzieć w klasie - Siedzieć w klasie, repetować, powtarzać Zrobić łóżko - Pościelić łóżko
UBRANIA: badejki – kąpielówki biber - kapelusz bindka – krawat boba – czapka bryle, blycki- okulary (niem. Brille) glazejki - skórzane rękawiczki globusik – melonik jaka lub jaczka – marynarka jaka, jupa, jupka – kurtka, bluza, wierzchnie okrycie katana – kurtka klajdnąć się - ubrać się (niem. kleiden ubierać, przyodziewać)
kluft- ubiór laczki - obuwie domowe bez pięty lompy - ubrania lumpy – szmaty, ciuchy mantel – płaszcz papcie - obuwie domowe patrzydła – okulary pory – spodnie rojber - łobuz, także o rozrabiającym dziecku (niem. Räuber - rabuś, bandyta) szafonierka - szafa na bieliznę trzewiki – buty westka – kamizelka
ZWIERZĘTA boża krówka, petronelka – biedronka glapa – ptak guła, gularz - indyk, indyczka hazaj – zając kejter – pies, kundel kociamber - kot kokot – kogut niuda – świnia nyga – komar proszczak – prosiak
CECHY CHARAKTERU I WYGLĄDU ZEWNĘTRZNEGO:
fajny – ładny fifny – zgrabny fifny– sprytny, żartobliwy frechowny – bezczelny nieusłuchany – niegrzeczny obski – obcy
CZYNNOŚCI(CZASOWNIKI): Bachać się – kąpać się biglować – prasować brechtać się – taplać się w wodzie brynczeć, brawędzić, bręczeć – marudzić chapać – ciężko pracować chędożyć, ochędożyć - sprzątać, czyścić, posprzątać, wyczyścić chichrać się - śmiać się churchać, churchlać - kaszleć, pochrząkiwać cyrać - cucić, ożywiać cząpać – kucać ćpać, ćpić – rzucać deknąć - uderzyć (kogoś) drygać – bać się dudlać - płakać, pić dylać - tańczyć, uciekać fefry, fefrać się - strach, bać się fyrać/fyrnąć – uciekać, uciec garować - leżeć w łóżku, spać garować – spać gibać się, gibnąć się – kołysać się
gibać/gibnąć – dźwigać giglać – łaskotać glapić się – patrzyć ględzić – marudzić głabać – kraść, brać grygolić – bazgrać kantować się - pchać się kielczyć się – śmiać się klopnąć – sprzedać kusić - straszyć, pracować nocą, czuwać lajsnąć – sprawić sobie coś, kupić lelać - rozpieszczać ligać – ślizgać luchnąć – wypić lyroć się – chwiać się manygować - lenić się, włóczyć się bez celu marać - szukać, grzebać nadusić - nacisnąć namknąc - usunąć, przesunąć narychtować – przygotować, naprawić oblec – włożyć odkinać się - odczepić się, dać komuś spokój odkluczyć - otworzyć zamek omurzyć się – pobrudzić się opypłać się – ubrudzić się patonić się, spatonić się - palić się, tlić pęchcić - szperać, szukać pindaczyć się - stroić się
pizgnąć się - uderzyć się (ale można też pizgnąć fotkę, czyli zrobić zdjęcie) plożyć - służyć albo przynosić ulgę pochichrać - pośmiać się pochrympać - postrzępić, wystrzępić pojapić – podziurawić pośrupać - porysować przepękać - przetrzymać przesmradzać - wybrzydzać przykinać - przyczepić się, przynieść coś rajzować – podróżować rumotać - hałasować, stukać rychtować – szykować skataić się – zmęczyć skataić się – zmęczyć się skibnąć, skiba - ukraść, kradzież spartolić - zepsuć stalować się - popisywać się, głupio zachowywać stryknąć się – zderzyć się szparować – oszczędzać szpycnąć - zerknąć, spojrzeć, zobaczyć szpycować - spoglądać, obserwować sztrykować – robić na drutach szuchrować – oszukiwać świgać – rzucać taśtać – nieść uhajtnąć – uciąć, skaleczyć się uskromnić się – uspokoić się uślumprać - ubrudzić się
utonkać się – umoczyć się wagować się - wahać się wyćpić – wyrzucić wymarać – wyszukać wypłechtać - wypłukać zgrudzić się - skurczyć się zminąć – zmienić
INNE bana – pociąg bimba – tramwaj dracheta – latawiec drynda – taksówka funcka – lampa gajgi – skrzypce gamaja – gimnazjum gisuwa - deszcz glajda – błoto graitko/grajotko – instrument muzyczny juszka, jucha – krew kamlot – kamień kierz, kierzek, kierzki – krzak, krzaki kista - skrzynia (niem. Kiste) knipa – książka koło – rower lania – szkoła lury - głupstwa, nudy modrakowy – niebieski
ostrzytko – temperówka przechadzka – spacer rodle – sanki rug cug - szybko ruła – spokój rychtyk/rychtyg – akurat, dokładnie, w porządku ryczka – stołek sklep – piwnica sklep - piwnica, Idę do sklepu po węgiel skrzydło - fortepian (niem. Flügel - skrzydło, fortepian) szrajba – podpis sztrufelek – kawałek szwamka – gąbka tej! – ty; dodatek do frazy; charakterystyczna forma zwrotu do znajomych (znany poznański kabaret lat 70. Laskowika i Smolenia właśnie stąd wziął swoją nazwę TEY). Wiara no tej, nie! tutej - tutaj wyro – łóżko zajta - strona, strona www