Afstudeerscriptie Evita Hoogendoorn juni 2015

1

Het Havenkanaal van Steenbergen

Binnen de afdeling ruimtelijke ordening van de gemeente Steenbergen is een projectteam dat zich volledig richt op het project Waterpoort. In samenwerking met andere overheden, ondernemers en initiatiefnemers wordt gewerkt aan een het gebied Waterpoort.

Als kans om Steenbergen en fort Henricus opnieuw te verbinden

Afstudeerscriptie Evita Hoogendoorn Studentnr. 111110 Urban Design Juni 2015

Afstudeerscriptie Evita Hoogendoorn Juni 2015

4

Colofon Titel Het havenkanaal van Steenbergen - als kans om Steenbergen en fort Henricus opnieuw te verbinden Auteur Evita Hoogendoorn Studentnr. 111110 Contact evitahoogendoorn@hotmail.com

School Internationaal hoger onderwijs NHTV Breda Claudius Prinsenlaan 12

4811 DK Breda Richting Begeleider

Urban Design Imke Mulders

Bedrijf

Gemeente Steenbergen Buiten de Veste 1, 4652 GA Steenbergen

Project Begeleider

Waterpoort Ton van Loon, senior beleidsadviseur RO

Trefwoorden

Waterpoort, cultuurhistorie, havenkanaal, landschap, recreatie

Datum

4 juni 2015

Dit onderzoek is opgesteld naar aanleiding van het afstudeertraject van de opleiding Urban Design aan de NHTV in Breda. In opdracht van de gemeente Steenbergen is een onderzoek gedaan om Steenbergen opnieuw te verbinden met fort Henricus.

6

7

Voorwoord Voor u ligt het resultaat van hard werken, informatief overleg en verwerken van feedback en tips. Voor u ligt mijn afstudeerscriptie met als onderwerp “De relatie tussen de vestingstad Steenbergen en fort Henricus”. Naar aanleiding van een eerder gehouden afstudeeratelier binnen het gebied Waterpoort is een tweede atelier ontstaan, waarin studenten de mogelijkheid krijgen om bij de verschillende betrokken gemeenten een afstudeeronderzoek af te ronden.

Ik heb met plezier aan deze opdracht mogen werken en ook de rol van de overheid gezien binnen de stedenbouw. Mijn vorige stage vond plaats bij een stedenbouwkundig bureau en ik waardeer het ten zeerste dat ik het verschil tussen deze twee heb mogen ervaren. De intresse in het landschap en de kleinschaligere ontwerpen spreekt mij nog steeds het meeste aan van de stedenbouw en kwam in deze opdracht goed tot zijn recht. Mijn streven om ook nog de economische en jurdische kant van de stedenbouw te betrekken in deze opdracht bleek achteraf gezien te complex, waardoor ik dit helaas heb moeten laten vervallen. Ik trots op het resultaat wat ik heb neergezet na deze periode.

Via deze weg wil ik graag een aantal mensen bedanken voor hun ondersteuning en begeleiding. Mijn dank gaat uit naar mijn bedrijfsbegeleider bij de gemeente Steenbergen: Ton van Loon. De vrijheid die mij is gegeven om het afstudeeronderzoek echt eigen te maken waardeer ik ten zeerste. Ook wil ik graag Aart de Kok, Vincent van den Bosch (Wethouder), Abdelaziz Danjaoui, Henk-Jan Keur, Paul Kop, Saskia Brouwer-van’t Westeinde, Paul van de Sanden en Frederique Jansen bedanken voor hun tijd en hulp. Naast de begeleiding vanuit de gemeente Steenbergen, heb ik ook regelmatig tips gekregen vanuit mijn vorige stageplek en inmiddels mijn nieuwe werkplek. Bij deze wil ik daarom ook Inge Burg, Bert Welmers en Joost Welmers van Welmers Burg Stedenbouw bedanken voor de feedback die zij mij hebben gegeven tijdens het onderzoek. Ik kijk uit naar de periode die ik tegemoet ga bij Welmers Burg Stedenbouw om daar het team te ondersteunen. Als laatste maar zeker niet de minste wil ik Imke Mulders, die mij gedurende 17 weken heeft begeleid vanuit de NHTV Breda, bedanken voor ondersteuning en tips.

Ik wens u veel plezier tijdens het lezen van mijn afstudeerscriptie!

Evita Hoogendoorn 4 juni 2015

8

Samenvatting De gemeente Steenbergen is al een aantal jaar werkzaam binnen gebiedsontwikkeling Waterpoort. Hierin probeert de gemeente zich te profileren en de focus meer te richten op het versterken cultuurhistorische elementen in het landschap en haar recreatieve positie binnen West-Brabant. Binnen gebiedsontwikkeling Waterpoort kunnen veel initiatieven tot stand komen die het onderscheidend vermogen van de gemeente wellicht kunnen versterken. Het doel van het onderzoek is het inzicht geven in de mogelijkheden om ruimtelijke ontwikkelingen te koppelen aan het herstellen van cultuurhistorische en landschappelijke kenmerken.

Delen van het Havenkanaal in Steenbergen zijn hierin uitgewerkt om een beeld te geven van hoe een integrale visie voor een gebied aanknopingspunten geeft. Dit is gedaan in de vorm van een stedenbouwkundige ontwerpstudie.

WATERPOORT Gebiedsontwikkeling Waterpoort richt zich op het meest westelijk gedeelte van Brabant. Het gebied bevindt zich op het grensgebied van Zeeland en Zuid-Holland. Door een terugloop van economie, inwonersaantal en voorzieningenniveau, is een nieuwe impuls nodig voor het gebied. Waterpoort richt zich hierbij om het dragende thema: Water.

De projecten binnen Waterpoort hebben als doel,

het inspireren en stimuleren van verschillende partijen. Dit om samen tot ideeën en initiatieven te komen. In de publicatie Dit is Waterpoort worden een aantal kernpunten genoemd waar Waterpoort de focus op legt, namelijk 1) de identiteit van de plek, 2) het benutten van het gradiënt, 3) de stelling van Willemstad, 4) de Roode Vaart terug in Zevenbergen en 5) een familie van waterpoorten. Dit zijn tevens ingrediënten om het onderscheidend vermogen van de gemeente Moerdijk te versterken.

Havenkanaal van Steenbergen De historische vestingstad Steenbergen, die doormiddel van het havenkanaal toegang biedt tot de Steenbergse Vliet en het voormalige fort Henricus zijn belangrijke schakels binnen Waterpoort en bieden kansen om Steenbergen op recreatief en cultuurhistorisch gebied weer op de kaart te zetten.

De opgave om Steenbergen opnieuw te verbinden met fort Henricus wordt vermoeizaamd door verschillende factoren. Verschillende projecten en visies zijn de revue gepasseerd, maar er is nooit een integraal beeld geschetst voor het gebied rondom het havenkanaal.

Maar het havenkanaal kan ook gezien worden als onderdeel van een groter geheel. De Steenbergse Vliet is buitendijks gebied met veel verschillende gezichten. Het havenkanaal is een uitloper van de

vliet en kan daarom als een van de hotspots binnen het buitendijks gebied worden aangewezen.

Schakel LOCATIES Om de aantrekkingskracht voor recreatie en toerisme in de gemeente te versterken is het van belang dat gebieden toegankelijk worden en er verbindende structuren worden gerealiseerd. In de visie worden een aantal cultuurhistorische en landschappelijke structuren genoemd, die als dragers kunnen dienen om het gebied tot één geheel te transformeren. Het gaat hier om het herstel van de verdedigingslinie, de West-Brabantse Waterlinie, een groene drager in de vorm van dijken die begeleid worden door bomen, een blauwe drager door de relatie met de toekomstige wateropgave en een rode drager in de vorm van aanvullend recreatief- en woonprogramma.

Aan de hand van de opgestelde visie zijn drie schakellocaties uitgekozen waar de verschillende functies samen moeten komen. 1) Fort Henricus, 2) De loodsen aan de Westhavendijk 3) Buiten de Veste.

Scenario’s Per locatie zijn een behouden en een optimale uitwerking gemaakt die laten zien welke mogelijkheden de locaties bieden om de verbinding tussen stad en fort weer te herstellen. In alle

9

|>| Historische foto Havenkanaal Steenbergen Uit de tijd van de Suikerfabriek scenario’s is het herstel van de verdedigingslinie meegenomen, wat de leidraad is geweest in het hele ontwerp. Vervolgens zijn in de behouden scenario’s een aantal uitgangspunten achter wegen gelaten, om een realistischer beeld te schetsen. In de optimale scenario’s is uitgaan van het meest positieve verloop, op financieel, juridisch en milieutechnisch vlak en zijn dus extremere ingrepen verbeeld.

Concluderend Uit het gebiedsperspectief van Waterpoort kunnen ingrediënten gehaald worden, die kansen bieden voor het versterken van het onderscheidend vermogen van de gemeente Steenbergen. Wetende dat het optimale scenario niet tot nauwelijks kosten technisch haalbaar, kan de gemeente wel haar inspiratie halen uit dit geschetste beeld. Het is een droomscenario wat tot een uniek gebied kan leiden en zich op alle fronten richt op het water. Toch kunnen uit dit droombeeld elementen gehaald worden die wel gerealiseerd kunnen worden. Ook in een behoudender scenario.

Een advies voor de gemeente Steenbergen zou daarom ook zijn om niet alleen naar het kostendekkende plaatje te zoeken, maar ook zeker naar de meerwaarde die het gebied in de toekomst kan opleveren. Hierdoor kan het havenkanaal zich onderscheiden en zo terug op de kaart komen.

10

|<| Havenkanaal Steenbergen

11

inhoudsopgave Samenvatting Hoofdstuk 1 Inleiding 12 1.1 Achtergrond 1.2 Probleemstelling en doelstelling 1.3 Onderzoeksvragen 1.4 Methode 1.5 Leeswijzer

Hoofdstuk 4 Visie Steenbergen 4.1 Visie gemeente Steenbergen 4.2 Uitgangspunten visie 4.3 Bestaande situatie Steenbergse Vliet 4.3 Uitwerkingslocties Steenbergse Vliet

Hoofdstuk 5 Havenkanaal van Steenbergen Hoofdstuk 2 Waterpoort 16 5.1 Bestaande situatie 2.1 Waterpoort als gebied 5.2 Actuele opgaves 2.2 Waterpoort als 5.3 Randvoorwaarden visie

samenwerkingsverband 5.4 Visie havenkanaal 2.3 Familie van Waterpoorten 2.4 Het havenkanaal van Steenbergen Hoofdstuk 6 Schakellocaties 6.1 Fort Henricus 6.2 Loodsen Westhavendijk Hoofdstuk 3 Steenbergen geanalyseerd 22 6.3 Buiten de Veste 3.1 Gebiedshistorie Hoofdstuk 7 Conclusies en aanbevelingen 3.2 Historische groei 3.3 De omgeving 7.1 Conclusies 3.4 Economische positie 3.5 Ruimtelijke beleid 3.6 Kijkje in de toekomst 3.7 Conclusie Bronvermelding

62

74

82

96

98

12

1. Inleiding 1.1

Gebiedsontwikkeling Waterpoort streeft verschillende uitgangspunten na. Een daarvan is het versterken van het aanwezige cultureel erfgoed binnen haar regio. Het gebied wordt opnieuw op de kaart van Nederland gezet door de identiteit en eigenheid te versterken. Verschillende kansen binnen het gebied geven aanleiding om ruimtelijke ingrepen te ontwikkelen, waarmee Waterpoort zich kan onderscheiden en een inspiratiebron kan zijn voor verschillende andere regio’s binnen Nederland.

Achtergrond

De vestingstad Steenbergen kent een rijke ontstaansgeschiedenis. Niet alleen op economische gebied, maar ook zeker door de positie van de stad aan het water. Met de projecten binnen de gebiedsontwikkeling Waterpoort proberen overheden, ondernemers en initiatiefnemers het gezicht van het gebied weer op het water te richten.

Naast het zichtbaar maken van cultuurhistorische elementen wil Waterpoort zich ook gaan profileren binnen de recreatie, zowel de recreatie op het land als op het water. De historische vestingstad Steenbergen, die doormiddel van het havenkanaal toegang biedt tot de Steenbergse Vliet en het voormalige fort Henricus zijn belangrijke schakels binnen Waterpoort en bieden kansen om Steenbergen op recreatief en cultuurhistorisch gebied weer op de kaart te zetten.

1.2 pROBLEEMSTELLING EN DOELSTELLING Voor zowel de stad Steenbergen als voor haar omgeving zijn verschillende visies en opgaven de revue gepasseerd. Deze projecten zijn allemaal los van elkaar bekeken en hebben tot nu toe nog geen relatie met elkaar. Vandaar dat het een lastige opgave is om de stad opnieuw te verbinden met fort Henricus.

Na de aanleg van de A4, die rondom Steenbergen loopt, is er een extra barrière bijgekomen. Er zijn dus

voldoende aanleidingen om de stad opnieuw met het fort te verbinden en de relatie sterker te maken.

Aan de hand van een ontwerpend onderzoek zullen mogelijke stedenbouwkundige en/of ruimtelijke ingrepen gepresenteerd worden in een stedenbouwkundigplan met als doel: • het bewust worden en benutten van de landschappelijke en cultuurhistorische ondergrond van de omgeving van Steenbergen; • het benoemen van ruimtelijke en programmatische kansen binnen het landschappelijk gebied van Steenbergen; • het genereren van toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen, welke met name bedoeld zijn ter inspiratie; • het opstellen van een integraal toekomstbeeld, waarbij rekening wordt gehouden met ruimtelijke, economische en maatschappelijke ontwikkelingen.

1.2 ONDERZOEKSVRAGEN Cultuurhistorie is voor Waterpoort zeer belangrijk.

Gewenst is dan ook de cultuurhistorie te respecteren en zichtbaar te maken. Tevens is het van belang in beeld te brengen welke locaties waar aanpassingen nodig zijn en tot ontwikkeling kunnen worden gebracht. De centrale vraag waarop na dit onderzoek een antwoord gegeven kan worden luidt:

“In hoeverre kan het havenkanaal en haar omgeving als kans worden aangegrepen om de identiteit en de cultuurhistorie van de stad, het havenkanaal en het omliggende landschap te versterken, waardoor er opnieuw ruimtelijk, fysiek en beleefbaar een verbinding wordt gelegd tussen Steenbergen en Fort Henricus?”

13

huidige visies, plannen en initiatieven. De analyse zal veelal gebaseerd zijn op bestaande literatuur; studies en ander beeldmateriaal. Aan de hand van de constateringen uit de analyse kunnen conclusies worden getrokken, waaraan een visiekaart opgesteld kan worden in de ontwerpfase. Naar aanleiding hiervan kunnen één of meerdere locaties aangewezen worden die gedetailleerd uitgewerkt zullen worden.

De deelvragen die deze centrale vraag zullen ondersteunen zijn: Wat betekent waterpoort voor Steenbergen?

• Wat houdt het samenwerkingsverband Waterpoort in?

• Wat is de rol van het havenkanaal van Steenbergen binnen Waterpoort?

Waar liggen de kansen voor het havenkanaal van Steenbergen?

• Welke aanleidingen geeft het landschap voor ruimtelijke ontwikkelingen?

• Welke ruimtelijke visies liggen er op dit moment rondom het havenkanaal van Steenbergen?

Welke mogelijke initiatieven en uitwerkingen kunnen tot stand komen rondom het havenkanaal van Steenbergen?

• Wat is het gewenste beeld?

• Welke locaties langs het havenkanaal zijn cruciaal om het gewenste beeld en de verbinding tussen de vestingstad Steenbergen en fort Henricus te versterken?

1.3 METHODE Om de doelstelling te behalen zal een onderzoek worden uitgevoerd, passend binnen de voorwaarden van een afstudeeronderzoek voor de opleiding Ruimtelijke Ordening en Planologie, variant Urban Design aan het Internationaal hoger onderwijs NHTV Breda. Het onderzoek bestaat uit gebiedsanalyse en een ontwerpfase.

Binnen de gebiedsanalyse zullen verschillende aspecten van de locatie rondom het havenkanaal van Steenbergen onderzocht worden, zoals de (cultuur) historie; ruimtelijke structuur, beleidsaspecten;

1.4 LEESWIJZER Deze scriptie bestaat uit zeven hoofdstukken die kunnen worden onderverdeeld in een analyse- en ontwerpfase. Hoofdstuk 2 gaat in op Waterpoort als gebied en als samenwerkingsverband. In hoofdstuk 3 wordt de omgeving van Steenbergen geanalyseerd. Aan de hand van een historische, ruimtelijke en beleidsmatige analyse wordt het gebied in kaart gebracht. Het hoofdstuk wordt afgesloten met de samenvattende conclusies. De ontwerpfase start bij hoofdstuk 4 waarin kennis gemaakt wordt met een integrale visie op het gebied van de gemeente, waarna in hoofdstuk 5 wordt ingegaan op het plangebied rondom het havenkanaal van Steenbergen. Waarna in hoofdstuk 6 een drietal locaties zal worden uitgewerkt. Het afsluitende hoofdstuk zal bestaan uit de conclusies en aanbevelingen.

14

15

Fort Henricus

Onderdeel van de West-Brabantse Waterlinie

16

2. Waterpoort

In samenwerking met andere overheden, ondernemers en initiatiefnemers werkt gemeente Steenbergen binnen West-Brabant, genaamd Waterpoort. Binnen de afdeling ruimtelijke ordening van de gemeente is een projectteam opgesteld dat zich volledig richt op het gebiedsontwikkelingsproject Waterpoort.

Philipsdam

Haringvliet Hollands Diep

Volkerak meer

Din

tel

Oosterschelde

Steen

bergs

De

|>| Gebiedsbegrenzing Waterpoort (bron: Waterpoort werkt)

t

ch ra nd

Ee Zoommeer Oesterdam

e Vlie

t

17

2.1

WATERPOORT ALS GEBIED

Rondom het Volkerak-Zoommeer ligt een gebied genaamd â&#x20AC;&#x153;Waterpoortâ&#x20AC;?. Het gebied ligt op de grens van de provincies Zeeland, Noord-Brabant en Zuid-Holland en bestaat uit de gemeenten: GoereeOverflakkee, Tholen, Bergen op Zoom, Steenbergen, Moerdijk, Halderberge en de wateren: ZoommeerKrammer-Volkerak, Rijn-Scheldekanaal, de Mark-, Dintel- en Vlietboezems. Het gebied kent een rijke geschiedenis die zich vooral kenmerkt door water.

Waterpoort heeft haar naam te danken aan de verschillende rivieren, kreken en havenkanalen die door middel van een poort in de vestingmuur toegang

bieden tot de vestingsteden en haar havens. Vroeger lag het gebied aan zee, maar door inpoldering van het gebied en de bouw van de Deltawerken verloor het haar directe verbinding met de Noordzee. Nu wordt het omringt door wateren die zowel door recreanten als door de scheepvaart bevaren worden.

Het gebied kent mede door haar rijke geschiedenis een unieke kwaliteit en heeft een eigen identiteit.

Door deze kwaliteit zijn er voldoende aanleidingen voor projecten om het gebied Waterpoort nog aantrekkelijker te maken voor de recreant binnen het gebied en voor de toerist van buiten de gemeente, met als resultaat het gebied weer op de kaart van Nederland te zetten. |<| 9 grensoverstijgende ruimtelijke ontwikkelingsgebieden (bron: provincie Noord-Brabant) Steenbergen in rood aangegeven

18

|v| Ligging Steenbergen

2.2 WATERPOORT ALS SAMENWERKINGSVERBAND

projecten uitgevoerd. Daarnaast is een Manifest opgesteld met als doel:

Momenteel wordt door de betrokken provincies, gemeenten, het waterschap, terreinbeheerders, ondernemers en andere initiatiefnemers gewerkt aan het gebied Waterpoort. Zij streven samen naar een robuuste, vitale en zelfbewuste regio die als aantrekkelijk wordt ervaren voor toeristen en recreanten. Dit gebeurt onder een gelijknamig samenwerkingsverband, dat door de betrokken partijen is ondertekend op 27 juni 2013.

Zo hebben zij er tot nu toe voor gezorgd dat oude relaties tussen stad, water en het omringende land zijn hersteld. De oude kernen, forten en vestingwerken zijn weer ‘waterpoorten’ geworden: toegangspoorten tot het open water en het stelsel van kreken en rivieren geworden.

De regio heeft het gezicht weer naar het water gericht en de ontwikkelingen die opgang komen, worden gevoed en gestuurd vanaf het water. De rivieren en havenkanalen hebben hun mondingen in de uitgestrekte wateren rondom het gebied Waterpoort. Waar de havenkanalen niet meteen prijs geven wat zich daarachter bevindt, nodigen ze uit om te ontdekken wat de havens en het achterland te bieden hebben. In de havens, dorpen en steden wordt samen gewerkt aan nieuwe kwaliteitsprojecten om de bezoeker kennis te laten maken met een uniek stukje Nederland.

• land, water en bewoners weer beter verbinden; • zichtbaar robuustere en productievere relaties tussen bedrijven, burgers en overheid; • regionale troeven en economische pijlers beter verbinden; • het gebied beter zichtbaar en beleefbaar maken in relatie met de overige gebieden van de Zuidwestelijke Delta, de Brabantse Wal en de Zuiderwaterlinie.

Aan de hand van zes thema’s (Een regionaal loket voor plantoetsing en planstimulering; verbonden vestingen en forten; het zoetwatersysteem; innovatieve landbouw en zilte teelten; familie van Waterpoorten; horizontale synergie) worden

2.3

FAMILIE VAN WATERPOORTEN

Waterpoort maakt ook deel uit van de West Brabantse Waterlinie. Deze loopt dwars door het gebied en kent een stelsel van forten en vestingen die vroeger als verdedigingswerken dienden. Daarbij diende het water als geheim wapen, als de vijand naderde kon het land onder water gezet worden.

Het verhaal van de West Brabantse Waterlinie is minstens zo interessant als dat van de Hollandse Waterlinie. Echter is de West Brabantse Waterlinie niet zo bekent, waardoor er ook minder aandacht aan wordt besteed. Dit leidt tot de ambitie om West Brabantse Waterlinie, net als de Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam, te ontwikkelen.

De geschiedenis van forten, vestingen en verdedigingslinies draagt bij aan de identiteit van de regio en geeft ruimtelijk interessante aanleidingen voor nieuwe initiatieven. Gebiedsontwikkeling Waterpoort heeft daarom ook als doel om de verschillende vestingen, forten en waterpoorten opnieuw fysiek met elkaar te verbinden.

19 2.4

HET HAVENKANAAL VAN STEENBERGEN

Een belangrijke locatie binnen Waterpoort waar de relatie tussen de stad, het water en de omgeving nog sterker kan worden is het havenkanaal van Steenbergen. De vestingstad ligt in een opvallend landschap in het westen van Noord-Brabant, centraal binnen Waterpoort. Steenbergen maakt naast Waterpoort ook onderdeel uit van de Brabantse Wal. Ten noordwesten van Steenbergen ligt fort Henricus, onderdeel van de West Brabantse Waterlinie. Het fort is in 1812 haar militaire functie als verdedigingswerk verloren. In de jaren die daarop volgen zijn de aarden wallen geslecht en is het fort in haar omgeving â&#x20AC;&#x2DC;verdwenenâ&#x20AC;&#x2122;. Alleen de oplettende wandelaar zal het fort nog ontdekken.

De afgelopen jaren heeft de gemeente Steenbergen in samenwerking met onder anderen Natuurmonumenten, het Waterschap en vrijwilligers het fort weer opgeknapt. De contouren zijn weer teruggebracht en ook de aarde wallen zijn hersteld.

Het gebied rondom het havenkanaal biedt een ruim aanbod aan ontwikkelingsmogelijkheden, maar de gemeente Steenbergen is er tot nu toe nog niet in geslaagd om de stad opnieuw te verbinden met fort Henricus. Een uitdaging die Steenbergen als inspiratiebron voor andere steden aan kan bieden. |>| Luchtfoto van het havenkanaal van Steenbergen in haar context

20

21

De Brabantse wal

Een van de vele gezichten die West-Brabant kent

22

Nederland heeft een unieke ontstaansgeschiedenis. Het water is onze vriend, maar zeker ook onze vijand geweest. Het Delta-gebied is zo door de natuur en de menselijke hand gevormd. Steenbergen heeft hierin een belangrijke positie.

3. Steenbergen geanalyseerd 3.1 GEBIEDSHISTORIE 3.1.1 Vorming van het landschap De omgeving rondom het Volkerak-Zoommeer kent een bewogen geschiedenis. Het gebied is van oudsher laag gelegen en dus nat. Delen van West-Brabant en Zeeland zijn tot twee keer toe overstroomd door de Noordzee. Tot zo’n 1000 jaar geleden speelde de estuariene dynamiek een belangrijke rol in de ontwikkeling van het gebied, daarna nam de rol van de mens een belangrijke positie in.

De zeearm ‘het Volkerak’ is pas ontstaan nadat een grote binnenzee ontstond tussen Dordrecht, Gorinchem en Roosendaal door de Sint-Elizbethvloed in 1421. Dit heeft geresulteerd tot de huidige Biesbosch. Samen met het Hollands Diep fungeerde het Volkerak als zeearm waarlangs getijdenwater

vanuit de delta naar de binnenzee stroomde. Door erosie en afzetting van materiaal versnelde het opslibben bij de omringende eilanden. Stormvloeden versterkten de vorming van de zeearmen. Door de aanleg van dijken wist men het land van het water te beschermen. De verschillende eilanden van Zeeland en Zuid-Holland groeiden steeds verder aan, doordat het opgeslibde land steeds weer werd ingedijkt. Dit proces van inpoldering ging door tot in de 19e eeuw.

De omzetting van zout naar zoet water kwam doordat het Volkerak in 1987 werd afgesloten van de Oosterschelde door de Philipsdam. Ook werd het Zoommeer in 1987 gescheiden van de Oosterschelde door middel van de Oesterdam. Het Volkerakmeer bleef door het kanaal ‘De Eendracht’ in verbinding met het Zoommeer staan.

23

|<| Ontstaangsgeschiedenis van het Nederlands landschap.

80.000 voor Christus - 2015

3.1.2 Water als verdedigingswerk In de afgelopen eeuwen is ons land sterk geworden in de bescherming tegen het water. Daarnaast speelt het water een belangrijke rol binnen de economie, de cultuurhistorie en het Nederlandse landschap.

begin van de opstand in de Noordelijke Nederlanden tot aan 1800, de tijd van Napoleon, is Brabant vaak het middelpunt geweest van oorlogen en opstanden.

Tot die tijd hadden slechts enkele vestingsteden ter bescherming gefunctioneerd van de republiek.

Maar het water heeft vroeger ook een andere functie gekend. Water bleek een goed middel te zijn als verdediging tegen aanvallen van vijanden.

Zo ontstonden Waterlinies ter bescherming van gebieden en vestingsteden tijdens verschillende oorlogen en dreigingen van vijanden. Een gebied werd door middel van sluizen en dammen onder water gezet (inundatiegebieden) en zwakke plekken werden versterkt door forten.

De eerste linie die zo ontstond binnen Brabant was de linie van Eendracht, in 1587. Deze bestond uit enkele forten rondom Bergen op Zoom en het Zuiderfort dat de haven van Bergen op Zoom beschermde. Toen de druk vanuit Frankrijk groter werd kreeg Menno van Coehoorn in de 1697 de opdracht de republiek te beschermen door middel van een linie langs de frontieren (grenzen) van Brabant. Hij verbond de 10 vestingsteden met elkaar door inundatiegebieden in te zetten.

Op de gebieden die droog bleven staan legde hij forten, sluizen en redoutes aan. Zo ontstond het

In de tijd van de Tachtigjarige Oorlog lag Brabant een lange periode onder vuur. Vanaf de 1568 met het

Zuidelijke Frontier, een gebied die de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden van elkaar scheiden.

Dit Zuidelijke Frontier is later De Zuiderwaterlinie geworden die bestond uit 8 verschillende linies, waarvan er zich 3 binnen de regio West-Brabant bevinden (West Brabantse Waterlinie, Stelling van Willemstad, linies rondom Terheijden, afbeelding pag. 25). In het Noorden van West-Brabant bij Woudrichem, bevinden zich ook nog enkele forten die behoren tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Omdat de inundaties van de Eendracht niet goed onder controle te brengen waren, werd in 1627 fort Henricus aangelegd ter verdediging van de Steenbergse haven. In 1628 volgende de forten de Roovere, Pinssen en Moermont en werden de vennen en moerassen bij Halsteren voorbereid voor

24

|>| Cultuurhistorisch erfgoed Nederland: De Zuiderwaterlinie is een van de linies die Nederland beschermt heeft tegen verschillende aanvallen van vijanden. De restanten van deze linie zijn nog zeer herkenbaar terug te vinden binnen Waterpoort en de omgeving van Steenbergen. Forten, sluizen, redoutes en vestingsteden doemen her en der op in het landschap. inundatie. De linie heeft verschillende namen gekend waaronder: de Steenbergse linie, de linie van Steenbergen, de linie van Bergen(op Zoom) en de de Bergen op Zoomse inundatielinie. Sinds de jaren 80 van de 20e eeuw wordt ook de benaming â&#x20AC;&#x2DC;West Brabantse Waterlinieâ&#x20AC;&#x2122; gebruikt. De linie werd gebruikt om de scheepvaartroute tussen Zeeland en Holland te beschermen. De West Brabantse Waterlinie bestond uit: fort Henricus, de Vesting Steenbergen, het zoutwater inundatiegebied het Halsters Laag, de forten De Roovere, Pinssen, en Moermont, het zoetwater inundatiegebied ten zuiden van Fort de Roovere en de Vesting Bergen op Zoom. In totaal is de linie zes keer onderwater gezet, de laatste inundatie vond plaats in 1809. Bij elkaar heeft de linie ruim 50 jaar onder water gestaan.

3.1.3 Turfvaart De ontstaansgeschiedenis van West-Brabant heeft er mede voor gezorgd dat er een opvallende waterstructuur te vinden is binnen Waterpoort. Naast de overstromingen en inpolderingen is er voor de tijd van de waterlinies nog een belangrijke activiteit geweest in het ontstaan van de waterstructuur.

In het overgangsgebied van zandgrond naar laaggelegen veen- en kleigronden ontstond veen. Doordat het zure bodemwater vrijwel altijd stilstaat verloopt de afbraak van afgestorven plantenresten trager dan de toevoer van nieuwe resten, met als gevolg een opstapeling van materiaal wat zich ontwikkeld tot veen.

Mensen woonden op de hoger gelegen zandgronden en de akkerbouw was vooral op zelfvoorziening gericht en doordat het gebied regelmatig werd overstroomd

Stelling van Den-Helder Friese Waterlinie Stelling van Amsterdam IJssellinie Nieuwe Hollandse Waterlinie Oud Hollandse Waterlinie Grebbelinie Maaslinie Peer- Raamstelling Bathstelling Staatse en Spaanse linies Zuiderwaterlinie Inundatiegebieden

25

Vestingstad Verdedigingswerk Linie/Stelling Inundatiegebieden

|>| Verdedigingslinies in West-Brabant

26 door de Noordzee, bleef dit gebied voor de mens ontoegankelijk. Dit veranderde aan het eind van de Middeleeuwen, toen de gronden geleidelijk werden ingepolderd. Toen konden deze lagere gronden ook voor het eerst worden ingezet om de landbouw te beoefenen.

Omstreeks 1300 ontstond een nieuwe industrie voor de omgeving van Steenbergen. Op grote schaal werd turf gewonnen voor brandstof. West-Brabant werd hiermee voorloper op de rest van het huidige Nederland. Door de groei van Vlaamse steden en de voorraad brandhout die steeds schaarser werd, nam de vraag naar turf als brandstof toe. In ZeeuwVlaanderen was de turf toen al vrijwel geheel afgegraven. Naast het gebruik als brandstof, was turf ook onmisbaar voor activiteiten als bierbrouwen, wassen en pottenbakken. Met toestemming van grootgrondbezitters werden gebieden in WestBrabant ontwaterd en werd veen gestoken.

Naast de natuurlijke waterstromen werd ook een uitgebreid netwerk aan turfvaarten aangelegd, waardoor de afvoer sneller kon verlopen. Het stelsel van watergangen en turfvaarten kenden in WestBrabant ongeveer 20 deelstelsels. De afzetmarkt was vooral gericht op Brugge, Gent en Antwerpen. Later kwamen daar ook de grotere steden van Nederland bij. De werkgelegenheid nam toe en er ontstond langzaam een structuur van nederzettingen in het toen nog nauwelijks bewoonde laaggelegen gebied. De nederzettingen groeiden langzaam uit tot volwaardige dorpen, waar ook de landbouw steeds belangrijker werd. Voorbeelden hiervan zijn Rucphen, Schijf en Nieuwmoer. |>| West-Brabantse Waterlinie Steenbergen-Bergen op Zoom Bron: www.hetgeheugenvanNederland.nl

Voor Steenbergen waren twee aspecten van belang voor de turfwinning. Er werd turf gestoken voor de

brandstof, maar er werd ook veen onder de kleilaag vandaan gehaald waar zout uit werd gewonnen. Deze zogenaamde selnering vond plaats tot aan de 15de eeuw. De turflagen werden gedroogd en verbrand, waardoor de as vermengd met zout overbleef. De haven van Steenbergen was samen met de havens van Roosendaal, Bergen op Zoom, Zevenbergen, Oudenbosch, Leur (Etten-Leur), Breda en Terheijden een belangrijk overslag punt voor de turfvaart. Veel markante historische panden werden ooit bekostigd met de inkomsten ervan, het marktaandeel van de turfvaart verschoof in de 17de eeuw steeds meer naar de â&#x20AC;&#x2DC;Hollandersâ&#x20AC;&#x2122;. Turfvaarten in WestBrabant raakten hierdoor verwaarloosd, slibden dicht of kregen een functie voor de scheepvaart, waterafvoer, watervoorziening voor industrie of landsverdediging. Maar enkele bleven intact en zijn nu nog terug te vinden in het landschap.

3.1.4 Impuls voor ontwerp De identiteit van West-Brabant, maar ook zeker van Steenbergen en haar omgeving is grotendeels te danken aan de cultuurhistorie. De West-Brabantse Waterlinie als onderdeel van de Zuiderwaterlinie en de turfvaart en zijn hier de belangrijke componenten in. Doordat er nog veel van deze cultuurhistorie terug te vinden is in elementen in het landschap is dit een grote kans en een aangrijpingspunt om de verbinding opnieuw te maken tussen Steenbergen en fort Henricus. Het fort is een belangrijk verdedigingselement geweest voor Steenbergen en het havenkanaal en de haven zelf hebben hun geschiedenis in de turfvaart. Het havenkanaal kan op beide aspecten goed inspelen en zo de cultuurhistorie weer op de kaart zetten, denk aan streekproducten als: Turf, zout en suikerbieten.

27 Zandgronden Zeekleipolders Turfvaarten + Ontstaansjaar

|>| Turfvaarten in West-Brabant

28 |>| Steenbergen rond 1704 Het silhouette van Steenbergen rond 1704. Het silhouette is nog steeds te herkennen wanneer men over de A4 richting Bergen op Zoom rijdt.

Bron: Univesiteitsbibliotheek Gent

|<| Steenbergen rond 1836 In 1827 werd de vestingstad opgeheven en naarmate de jaren verstreken, verdwenen de kenmerken van de vesting- en garnizoensstad.

|<| Steenbergen rond 1905 In 100 jaar tijd verandert Steenbergen qua vorm weinig tot niet. Uitbereidingen van de stad gebeurden veelal nog binnen de vestingswallen.

29

3.2

Historische groei

Steenbergen heeft als nederzetting verschillende fases doorgemaakt tijdens haar ontwikkeling. Ze is van verhoogd dorp uitgegroeid tot middeleeuwse handelsstad, kreeg in 1272 haar stadsrechten en was vanaf 1637 een vestingstad, die in 1827 weer werd opgeheven. Voor die tijd was de stad al in verval geraakt. Veel van de vestingwerken werden geslecht. Het huidige Steenbergen is een moderne stad, waar alle ontwikkelingsfases nog terug te vinden zijn. Ondanks dat van de wallen, muren en poorten weinig behouden is, is de structuur van de gebastioneerde zeshoek zichtbaar in het straatbeeld en wordt de identiteit van de stad voornamelijk bepaald door haar geschiedenis. Het historische silhouet van de stad is vooral vanaf de nieuwe A4 nog duidelijk terug te zien. Ook delen van de oude

grachten zijn opgenomen in de waterstructuur rondom Steenbergen en accentueren de structuur van de vestingstad nog meer. Tevens zijn de perceelgrenzen, straten en paden zo gelegen dat ze in overeenstemming zijn met de contouren van de voormalige ravelijnen, hoornen en bolwerken.

Naast de ruimtelijke structuur is de identiteit van de vestingstad ook terug te vinden in de architectuur.

Vooral het aantal historische panden in de stad is aanzienlijk hoog. De oudste panden dateren voor het grootste deel uit de negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw, toen verschillende uitbereidingen binnen de vesting plaatsvonden. De bebouwing daarvan heeft kenmerken die terug te voeren zijn tot aan de middeleeuwen. Na de Tweede Wereldoorlog breiden de stad zich verder uit langs de toegangswegen naar het zuiden de zandgronden op in de vorm van lintbebouwing.

|<| Topografische kaart Steenbergen 2014 Pas na de Tweede Wereldoorlog breide de stad zich uit buiten haar vesting. Eerst naar het zuiden, de zandgronden op, later naar het noorden.

30

3.3

|v| Natuur in Nederland West-Brabant is een overgangsgebied. Een gebied dat grenst aan zowel Natura 2000 gebieden en Nationale landschappen als aan de zoet- en zoutwateraanvoer van rivieren en de Noordzee.

DE OMGEVING

Water heeft grotendeels het landschap rondom Steenbergen gevormd, maar daarnaast is ook de economische positie tussen Rotterdam en Antwerpen en de cultuurhistorie van invloed geweest. Al deze factoren hebben geresulteerd in een diversiteit aan unieke landschappen die kenmerkend zijn voor de omgeving van Steenbergen. Deze landschappen kennen niet een status die gelijk is aan de natura 2000 gebieden en de nationale landschappen, maar zijn toch zeer waardevol voor de identiteit van Steenbergen en haar omgeving. Menselijke hand heeft ervoor gezorgd dat veel landschapskenmerken zijn verdwenen.

Toch zijn er nog wel kenmerken terug te vinden van deze unieke landschappen, die in zes categoriĂŤn kunnen worden onderverdeeld.

Natura 2000 gebieden

De Brabantse Wal

Nationale landschappen

Land van zand, beken en turfvaarten

Zoetwateraanvoer Zoutwateraanvoer

Land van klei, polders en kreken Zuiderwaterlinie en haar stellingen Militair erfgoed uit de twintigste eeuw Landgoederen

|<| Unieke landschappen rondom Steenbergen

31 De Brabantse Wal Een gebied wat zich uitstrekt van Steenbergen tot over de grens in BelgiĂŤ. De zandgronden gelegen in het oosten van West-Brabant worden abrupt afgebroken bij Steenbergen door de zeekleipolders vanuit het westen.

Erosie en afzetting van materiaal resulteerde in een steilrand die zijn hoogste punt op 39,1 meter boven NAP bij de Hoogenberg bij Putte.

De Brabantse Wal kenmerkt zich door de uitgestrekte bosgebieden en heidevelden.

Land van zand, beken en turfvaarten Ten noordoosten van de Brabantse Wal is een glooiend dekzandlandschap te vinden. Een gebied dat zich kenmerkt door verschillende beken die uitmonden in de voormalige kreekbeddingen van het land van klei, polders en kreken. Een opvallend zandgebied binnen het land van zand, beken en turfvaarten is â&#x20AC;&#x153;het Laagâ&#x20AC;?, met een kenmerkend onregelmatig patroon van verspreide bebouwing, buurtschappen en dorpen.

Het land van klei, polders en kreken Het land van klei, polders en kreken is te vinden aan de west- en noordzijde van de Brabantse Wal. Gevormd door het water en onderscheidend van de overige landschappen door de verschillende polders, omringd door dijken. De verkaveling is hier eenvoudig en strak, wat wordt onderbroken door een patroon van kreken.

32 De zuiderwaterlinie en haar stellingen Zoals eerder aangeven zorgen de druk van vijandelijke troepen ervoor dat vanaf het midden van de 16de eeuw een verdedigingsstelsel ontstond ter bescherming van Zeeland, het eiland Tholen en de scheepvaartroute het Rijn-Scheldekanaal.

De forten, sluizen, schansen, redoutes, vestingen en inundatiegebieden die onderdeel waren van de West-Brabantse Waterlinie zijn nog altijd zichtbaar in het landschap.

Militair erfgoed uit de twintigste eeuw Tijdens de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) is het vliegveld van Woensdrecht aangelegd.

Ter bescherming van het vliegveld, werden verschillende bunkers gebouwd. De slag om Woensdrecht aan het eind van 1944, werd de doorslag voor de toegang tot Zuid-Beveland, de Schelde en het gebruik van de haven van Antwerpen.

Landgoederen Op de Brabantse Wal zijn ook verschillende landgoederen te vinden, die zich enerzijds karakteriseren door grote landhuizen, met parken en doorkijkjes en anderzijds door uitgestrekte bossen met statige lanen en rijke natuurgebieden.

33

3.3.2 Inpoldering In paragraaf 3.1 Gebiedshistorie werd al aangegeven dat de inpoldering een belangrijke component in de geschiedenis is geweest, bij de vorming van het landschap. Na de Elisabethvloed in 1421 werd begonnen aan het terugwinnen van het land. Tussen 1550 en 1600 ontstonden grote polders binnen West-Brabant: Oud Fijnaartpolder, de Grote Polder, Ruygenhil en Oud Heiningen, Nieuw Vossemeer en Prinsenland. Om de waterstand binnen de polders te beheren werden rond Steenbergen een aantal polders verkleind. Al die polders hadden hun eigen polder- en waterschapsbestuur die de zorg moest dragen voor het waterbeheer van de polder: voldoende afwatering, beheer en onderhoud van een uitwateringssluis of molen. De polders direct aan de kust waren tevens verantwoordelijk voor het buitendijks gebied. Het huidige waterschap dat zorg draagt voor het beheer en onderhoud van West-Brabant is Waterschap Brabantse Delta.

Scheldestromen (Zeeland) heeft de gemeente Tholen onder haar beheer staan.

3.3.3 Bodemgebruik Door de ligging van Steenbergen op de overgang van zand- naar zeekleigronden en op de kop van de Brabantse Wal, is het gebruik van de grond ook zeer gevarieerd. De uitgestrekte bossen ten zuidwesten van Bergen op Zoom op de hogere droge gronden, de akkerbouw in het land van klei, polders en kreken door de zeer vruchtbare kleigronden en de combinatie tussen land-, akker- en glastuinbouw in het Land van zand, beken en turfvaarten.

Zandgronden Zeekleipolders Polders |<| Polders, bodem In het noorden van West-Brabant bestaat de bodem uit zeeklei, waardoor hiermeer polders nodig waren dan op de hoger gelegen zandgronden in het zuiden.

AHN Bebossing Rivieren |<| Hoogte, bodem, grondgebruik Op de hoger gelegen zandgronden neemt de bebossing toe, waar in het lager gelegen noorden meer rivieren, beken en kreken zorgen voor voldeonde afwatering.

34 |v| Landschapskenmerken Vanuit de historie zijn nog vele landschappelijke kenmerken zichtbaar. Zo kan geconcludeerd worden dat de verschillende historische dijken begeleid werden door bomen, veelal iepen of populieren.

3.3.4 Landschappelijke structuren Opvallend aan de omgeving van Steenbergen is het afwisselende landschap. Ten noorden en westen van Steenbergen is een zeer open landschap beeldbepalend. De verschillende dijken die geaccentueerd worden door bomenrijen onderbreken het weidse uitzicht en maken de inpolderingsstructuur duidelijk zichtbaar. Door ruilverkaveling is een eenvoudige en strakke verkaveling ontstaan, die op sommige plekken doorbroken wordt door de kreken die van oudsher door het gebied lopen. Veel van de bomenrijen, veelal iepen en populieren, langs de dijken zijn verloren gegaan. Iepen werden grootschalig gekapt toen de iepenziekte uitbrak en nog steeds wordt de iepenziekte bestrijd. (De regelgeving hiervoor is opgenomen in de bomenverordening Steenbergen). Populieren werden aangeplant en gekapt voor de houtproductie. Deze twee factoren resulteren in periodes waarop er zeer weinig tot geen structuur te vinden is in de bomendijken, terwijl deze van oudsher wel aanwezig was. Een andere houtsoort aanplanten, zoals eiken, zou als oplossing gezien kunnen worden om voor een langere periode de bomenstructuur zichtbaar te maken.

Bomenlaan Kreken historische dijken

35 Onderdeel Natura 2000 gebieden EHS gebieden

|v| Ecologische Hoofdstructuur en Natura 2000 gebieden Het Volkerak-Zoommeer met de Dintelse Gorzen heeft binnen Nederland de status Natura 2000 gebied.

De Steenbergse Vliet, met haar aftakkingen en de bebossingen behoren tot de EHS gebieden.

Minder zichtbaar maar toch aanwezig is de ecologische hoofdstructuur (EHS) die dwars door het gebied loopt. Ook het Volkerak-Zoommeer heeft een belangrijke status binnen het landschap van Nederland. Het meer maakt onderdeel uit van de Natura 2000 gebieden in Nederland, waar rekening gehouden dient te worden met de biodiversiteit en de flora en fauna binnen het gebied.

3.3.5 Water als landschap Binnen de gemeente Steenbergen zijn verschillende gebieden te onderscheiden, met ieder hun eigen landschappelijke kenmerken en elementen. De punten waar deze gebieden elkaar ontmoeten, ontstaan unieke locaties in het landschap, zoals de uitmonding van de Steenbergse Vliet in het Volkerak (Benedensas), de aansluiting van het krekenstelsel op de Steenbergse Vliet (Blauwe Sluis) en fort Henricus waar de open zeekleipolders, het buitendijkse gebied van de Steenbergse Vliet en het stedelijk gebied bij elkaar komen. Op de volgende acht paginaâ&#x20AC;&#x2122;s worden deze gebieden besproken een aan de hand van fotoâ&#x20AC;&#x2122;s zullen de kenmerkende elementen getoond worden.

36 De Eendracht Een druk bevaarde route voor de beroepsvaart

n

Be

as

ns

e ed

rt Fo

us is en ric Slu erg e b en uw Ste Bla

n He

Benedensas Kleinschalige sluis die toegang biedt vanaf de Vliet to het Volkerak

De Eendracht Een druk bevaarde route voor de beroepsvaart

Nieuwe Vosmeer Een nog te ontdekken plek voor de recreant, ondanks de aanwezige camping

Bebossing Richting het zuiden neemt de bebossing toe en is de overgang van zeeklei- naar zandgrond merkbaar

|<| De Eendracht Het water tussen het eiland Tholen en het vaste land van Noord-Brabant is het voormalige eendrachtkanaal (de Eendracht). Tegenwoordig is het water daar onderdeel van de Schelde-Rijnverbinding, het kanaal dat van Antwerpen tot het Volkerak loopt het ScheldeRijnkanaal. Deze door beroepsvaart druk bevaren route wordt op verschillende plaatsen overstoken door bruggen, waarvan de eerste in 1928 werd aangelegd ter vervanging van het veer naar Tholen.

Langs het kanaal hebben vroeger verschillende forten de route beschermd tegen de aanvallen van de Fransen (de linie van Eendracht). |>| Zeekleipolders Ten westen van Steenbergen liggen de verschillende zeekleipolders die zich kenmerken door het weidse open uitzicht. De dijken, die begeleid worden door bomen, doorbreken zo af en toe het verre zicht en op verschillende locatie zijn de bunkers uit de Tweede Wereldoorlog nog terug te vinden.

37 Dijklanen Bij fort Henricus is de structuur van dijken begeleid door bomen zeer sterk aanwezig

Open polders De kleine kern in de gemeente heeft nog potenties sterkere recreatieve positie te creĂŤren

Bunkers Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn verschillende bunkers gebouwd ter verdediging van vliegbasis Woensdrecht

Open polders Weidse uitzicht, wordt doorbroken door de dijkenstructuur

Dijklanen De dijken worden al van oudsher begeleid door bomen (iepen en/ of populieren)

38 n

Be

as

ns

e ed

rt Fo

n us is ric rge Slu e e b en uw Ste Bla

n He

Bunker Restant uit de Tweede Wereldoorlog om vliegbasis Woensdrecht te beschermen

|>| Steenbergse Vliet De Steenbergse Vliet ontspringt bij Wildert onder de naam Wildertse Beek en mondt uit in het Volkerak, bij Benedensas. Hier is ook een kleine jachthaven, waar watersportrecreanten hun boot kunnen aanleggen.

De waterstroom kent onderweg de namen: Wildertse Beek, Kleine Aa, Watermolenbeek, Nieuwe Roosendaalse Vliet en Steenbergse Vliet. Via het MarkVlietkanaal stroomt ook water vanuit de Dintel in de Steenbergse Vliet. Rondom de Vliet ligt een buitendijks moerasgebied, wat is ontstaan door het uitbaggeren van de Vliet en het onder water zetten van het oeverland. Een variatie in flora en fauna is te vinden in het ondiepe water, de rietlanden en de eilandjes die kenmerkend in het gebied van de Steenbergse Vliet.

Het havenkanaal van Steenbergen mondt halverwege uit in de Steenbergse Vliet. Verschillende watersportrecreanten komen zo via een prachtig gebied het centrum van Steenbergen ingevaren.

Benedensas Oonderdeel van de WestBrabantse Waterlinie

Fort Henricus Onderdeel van de WestBrabantse Waterlinie

Traject A4 Dinteloord Bergen op Zoom Recent aangelegde snelweg die de druk van de A16 en A17 wegneemt

39 Steenbergse Vliet Uitmonding havenkanaal Steenbergen in Steenbergse Vliet

Aquaduct : â&#x20AC;&#x153;Steenbergen aan Zeeâ&#x20AC;?

Samenkomst van de A4 en het havenkanaal van Steenbergen

Sluis kleine sluis met enkele aanlegplaatsen

Steenbergse Vliet Uitmonding havenkanaal van de Heen in Steenbergse Vliet

Jachthaven Steenbergen Van oudsher een suikerhaven

40 ne

Be

us is en ric Slu n erg e e b H en uw rt Fo Ste Bla

sas

n de

Volkerak Een geliefd gebied voor de recreant en natuurliefhebber Volkerak Een drassig gebied, waar lage begroeïng kenmerkend is

|>| Dintelse Gorzen De Dintelse Gorzen is een natuurgebied gelegen aan het Volkerakmeer. Na afsluiting van de Philipsdam zijn de Dintelse Gorzen droog komen te liggen. Het is een uniek stukje natuur mede door de mix en zout- en zoetwater, wat een veelzijdige begroeiing oplevert. |>| De Dintel De Dintel is de benedenloop van de rivier de Mark.

Tijdens de Sint-Elisabethvloed was de Dintel een zeearm, die later steeds smaller is geworden door de inpoldering van het veengebied. De huidige Dintel mondt bij Dinteloord uit in het Volkerak, waar ook de jachthaven van Dinteloord is gevestigd. Vergeleken met de Steenbergse Vliet is de Dintel een drukker bevaren route door watersportrecreanten, maar ook door beroepsvaart. Het profiel van de Dintel is hierdoor ook breder dan de Steenbergse Vliet. De Steenbergse Vliet is een meer natuurlijke en ‘kleinschalige’ route, met natuurlijke oevers. Aan de Dintel is meer bedrijvigheid gevestigd en heeft strakkere oevers.

Bunker Restant uit de Tweede Wereldoorlog om vliegbasis Woensdrecht te beschermen Benedensas Wordt bij de verzilting van het Volkerak permanent dicht gezet

41 Jachthaven Dinteloord Een jachthaven die over veel voorzieningen beschikt

Volkerak Onderdeel van de Natura 2000 gebieden in Nederland De Dintel Een druk bevaren route voor de watersporter, die doorloopt tot in Breda

Dinteloord Na Steenbergen is Dinteloord de grootste kern binnen de gemeente

De Dintel De vaarroute is grootschaliger dan de Steenbergse Vliet Glastuinbouw Naast de akkerbouw komt er ook veel glastuinbouw voor rondom Steenbergen

42 Windmolens Bij Dinteloord vallen de vele windmolens in het oog

n us is ric rge Slu n e d e e b H ne en uw rt Be Fo Ste Bla as

s en

Zeekleipolders Het open en weidse uitzicht kenmerkt de polders

Dijklanen De structuur van dijken begeleid door bomen is ten noorden van de Steenbergse Vliet nog sterker aanwezig

|>| Zeekleipolder Ook ten noorden de Steenbergse Vliet kenmerken de zeekleipolders het beeld. De structuur van dijklanen is hier nog sterker aanwezig dan ten zuiden van de Steenbergse Vliet. Ook is de verkaveling groter van schaal en daarmee ook de polders. De enige kern in het noordelijk deel van de gemeente is Dinteloord.

Glastuinbouw Naast de akkerbouw komt er ook veel glastuinbouw voor rondom Steenbergen

43 Krekenstelsel Ten zuidwesten van Steenbergen bevindt zich een stelsel van kreken

Turfvaart De turf heeft een belangrijk onderdeel uitgemaakt van de historie van Steenbergen.

De turfvaart resteert nog uit die tijd

Polderstructuur Tussen het krekstelsel is een blokverkaveling zichtbaar.

Akkerbouw komt veel voor in deze streek

n

Be

as

ns

e ed

rt Fo

n us is ric rge Slu e e b en uw Ste Bla

n He

|<| Het krekenstelsel Het krekenstelsel vormt een moerasachtig gebied, wat gelegen is ten oosten van Steenbergen. Ook de turfvaart die in de 1367 gegraven is, is nog steeds zichtbaar in dit landschap.

Krekenstelsel Het krekenstelsel kenmerkt het gebied van de zeekleipolders. De afvoer van het water is grotendeels afhankelijk van deze kreken

3.3.5 Impuls voor ontwerp De verschillende landschappen binnen WestBrabant komen voort uit de bodemsoorten, het hoogte verschil en de historische ontwikkeling van het landschap. Steenbergen bevindt zich precies in het overgangsgebied van de bodemsoorten en hierdoor zijn in iedere windrichting ander landschappen zichtbaar. De locatie van fort Henricus is hierin helemaal uniek, doordat dit het punt is waar de open zeekleipolders, het buitendijkse gebied van de Steenbergse Vliet en het stedelijk gebied bij elkaar komen. De verschillende dijken, begeleid door bomen, komen samen bij het fort. Waar veel van deze dijklanen zijn doorbroken of verwaarloosd zijn deze rondom het fort veelal nog wel intact.

44

|>| Economische positie Steenbergen De positie van Steenbergen heeft tot gevolg dat zowel van de economische noord-zuid richting als van de oost-west richting druk is. De noord-zuidrelatie tussen de havens van Rotterdam en Antwerpen is hierin het bel 3.4

ECONOMISCHE POSITIE

3.4.1 Water als transport De positie van Steenbergen op economisch gebied gaat ook ver terug in de tijd.

De stad is al van oudsher een handelsstad. Door de vruchtbare zoute kleigrond rondom Steenbergen, ging het met de stad in de 13de tot het halverwege de 15de eeuw economische zeer goed. De klei werd uitgegraven, gedroogd en gebruikt als brandstof. Het zout werd verhandeld met onder andere Antwerpen, Brugge en Gent. Later werd de suikerbieten teelt een belangrijke impuls voor West-Brabant.

Rond 1900 steeg het aantal suikerfabrieken snel en de suikerbieten werden wederom over het water vervoerd. Steenbergen mocht zich tot de belangrijkste havenplaatsen van de Zuidelijke Nederlanden rekenen, maar door verschillende oorzaken â&#x20AC;&#x201C; waaronder een aantal geschillen met het Land van Bergen op Zoom en Breda â&#x20AC;&#x201C; eindigden de goede economische tijden van Steenbergen in het midden van de 15de eeuw. De steden en dorpen rondom het Volkerak: Ooltgensplaat, Oude Tonge, Steenbergen en Dinteloord, kwamen door de laatste fase van inpolderingen ver van het water af te liggen. De havenkanalen die aangelegd zijn, hadden de functie om de schepen alsnog bij de havens te laten komen. Toen de schepen eenmaal groter werden, werden de havens onbereikbaar en nam de handel over water sterk af. Tegenwoordig kenmerkt het gebied rondom Steenbergen zich door haar agrarische functie, naast veel land- en akkerbouwgronden, zijn er verschillende grootschalige glastuinbouwcomplexen te vinden. Tevens is het gebied aantrekkelijk voor bedrijven die zich richten op de havens van Rotterdam en Antwerpen, zoals logistieke bedrijven en maakindustrie. Het open landschap is ook een bedreiging voor de kwaliteit van het landschap, omdat het gebied aantrekkelijk is om windenergie op te wekken en windmolens zouden het open zicht kunnen verstoren.

Vestingstad Steenbergen Beroepshaven

45

Vestingstad Steenbergen Jachthaven Beroepshaven

A17

Snelweg Nieuw traject A4 Dinteloord Bergen op Zoom Vaarroutes beroepsvaart

|<| Economische positie Steenbergen Steenbergen ligt op de as RotterdamAntwerpen en dient als belangrijke schakel tussen de havens van Rotterdam en Antwerpen.

46 3.4.2 Aanleg A4 Met de recente aanleg van de A4 ten westen van Steenbergen is de stad eveneens weer beter bereikbaar geworden. De aanleg van het traject Dinteloord - Bergen op Zoom komt voort uit de stagnatie die plaats vind op zowel de A16 als de A17 en A4 van Rotterdam naar Antwerpen. Het vele vrachtverkeer wat zich verplaatst tussen de havens van Rotterdam en de havens van Antwerpen, zorgt ervoor dat met de aanleg van de A4 bij Steenbergen de druk van de A16 en de A17 afneemt. De goede bereikbaarheid van Steenbergen is ook om te keren.

Zo zijn de randstad, de stedenrand: Roosendaal, Ettenleur en Breda en Antwerpen relatief dichtbij.

De tijdsafstand tot werkgelegenheid is hierdoor relatief gezien flink afgenomen.

Type snelweg Rijkswaterstaat heeft een onderzoek laten uitvoeren naar de ruimtelijke kwaliteit van de snelwegen binnen Nederland (Bron: Kijk op de ruimtelijke kwaliteit van snelwegen - Rijkswaterstaat).

Snelwegen worden hierin onderverdeeld in verschillende type snelwegen: de autonome weg, de landschappelijke weg en het infralandschap.

Tussen Bergen op Zoom en Willemstad valt de A4 onder het type landschappelijke weg. Met de aanleg van de snelweg is aandacht besteed aan de landschappelijke kenmerken. De onregelmatige verkaveling en de oude dijklinten wisselen het open landschap af, waardoor een gevarieerd beeld ontstaat. Wanneer het traject in zuidelijke richting wordt afgelegd is het silhouet van Steenbergen een onmisbaar punt.

A17

Snelweg Intensiteit verkeer

92.500 na aanleg A4

Afname verkeersintensiteit met 8% op de Moerdijkbrug en met 20% op de A59

afname reistijd naar brabantstad met 8 min over 40 km

47 |>| Aquaduct “Steenbergen aan Zee” (bron: rijkswaterstaat, Ministerie van Infrastructuur en Milieu) Het aquaduct is gerealiseerd, de tweede verbinding voor het langzaamverkeer aan de noordkant is alleen wegbezuinigd.

|<| Economische positie Steenbergen Steenbergen ligt op de as Rotterdam-Antwerpen en dient als belangrijke schakel tussen de havens van Rotterdam en Antwerpen.

Aquaduct “Steenbergen aan Zee” Echter brengt de situering van de A4 ook een keerzijde met zich mee. Doordat de snelweg tussen Steenbergen en fort Henricus is gelegen is de opgave voor Waterpoort om de verbinding tussen deze twee te maken nog moeilijker geworden. Om de verbinding zo min mogelijk aan te tasten is een aquaduct aangelegd “Steenbergen aan Zee”. Een verkeersbrug zou zowel het wegverkeer als de recreatievaart hinderen. Met het aquaduct blijft het mogelijk om de verbinding te maken met Fort Henricus. Daarnaast is de haven van Steenbergen bereikbaar voor boten met een staande mast en de aanleg van de verdiepte weg zorgt ervoor dat de geluidsoverlast beperkt blijft. De langzaamverkeersverbinding zorgt ervoor dat ook de wandelaar en fietser ongehinderd de snelweg kunnen oversteken. Een tweede fiets- en voetgangersbrug is wegbezuinigd.

3.4.3 Vaarroutes De positie van West-Brabant ten opzichte van het water is een belangrijke schakel tussen de havens van Rotterdam en Antwerpen. De beroepsvaart maakt veel gebruik van de Rijn-Scheldekanaal dat van Antwerpen naar het Volkerakmeer loopt. Naast de beroepsvaart is West-Brabant ook zeer aantrekkelijk voor de recreatieve watersporter.

De vele jacht- en beroepshavens kenmerken het watergebied rondom West-Brabant. Vanaf het Volkerak-Zoommeer zijn de verschillende vestingsteden goed bereikbaar en nodigen de bijbehorende havens uit om de boot aan te leggen.

Opvallend is dat de vaarroutes voor de beroepsvaart en de recreatieve vaart maar op enkele punten met elkaar kruisen. Dit komt mede door de onveilige situaties op het water. Veel recreatievaarders mijden hiervoor de beroepsvaartroutes.

48

Jachthaven Vaarroutes beroepsvaart Vaarroutes recreatievaart 41.250 Intensiteit Beroepsvaart 33.047 Intensiteit Recreatievaart

|>| Vaarroutes binnen West-Brabant De verschillende recreatieve vaarroutes zorgen voor een goede bereikbaarheid van de verschillende vestingsteden over het water. Toch beperkt de beroepsvaart de recreatievaart op verschillende plekken. Het meest opvallende hieraan is dat het Schelde-Rijnkanaal veel wordt gemeden door de recreatievaart. Dit is ook ten nadelen van het gebruik van de Steenbergse Vliet. De intensiteiten geven aan hoeveel boten de sluizen per jaar doorlaten.

Type haven Net als de snelwegen kunnen ook de havens voor recreatief gebruik gecategoriseerd worden.

Binnen de gemeente Steenbergen zijn veel verschillende haventjes te vinden, variĂŤrend van enkele aanlegsteigers tot een jachthaven waar ook onderhoud aan en stalling van de boot mogelijk is.

Samen met het voorzieningenniveau van de gemeente is het gebied recreatief gezien zeer sterk, maar kan het zich altijd nog versterken. Vooral Steenbergen zelf kan hier nog winst boeken. Het havenkanaal wat de verbinding legt tussen Steenbergen en de Steenbergse Vliet heeft de afgelopen jaren vrij weinig aandacht gekregen, waardoor de sterke relatie tussen de vestingstad en fort Henricus zo

goed als verdwenen is. De bouwvallige loodsen die het havenkanaal aan de westzijde begeleiden zijn voor de gemeente een doorn in het oog. Daarbij komt dat de kans op instorting tijdens onstuimig weer steeds groter wordt. Toch geven de loodsen het havenkanaal ook een stukje karakter mee, die de overgang tussen de zeekleipolders en stad vormt.

3.4.4 Impuls voor ontwerp Op economische gebied is Steenbergen een aantrekkelijk positie voor verschillende logistiek bedrijven. Met de aanleg van het traject van de A4 tussen Bergen op Zoom en Dinteloord, is de positie tussen Rotterdam en Antwerpen alleen nog maar sterker geworden. Niet alleen voor bedrijven

is Steenbergen aantrekkelijk, maar ook doordat de reistijden naar de randstad en Brabantstad (Roosendaal, Etten-Leur, Breda en Oosterhout) aanzienlijk zijn afgenomen is de vestingstad een ideale positie voor gezinnen en forenzen.

Het hoge recreatieaanbod komt dit alleen maar ten goede, maar toch kan de regio West-Brabant en dus ook Steenbergen zich hier nog in versterken, door de afstemming van het aanbod te koppelen aan de verschillende recreatieroutes (land en water).

Steenbergen richt zich nu voornamelijk op de recreatieroutes richting het Volkerak-Zoommeer, maar ook de verbinding richting de steden Roosendaal en Breda kan zeker waardevol zijn.

49 |<| Voorzieningenniveau gemeente Steenbergen Van oudsher vervult Steenbergen een regiofunctie. Met een zeer gevarieerd voorzieningenprogramma is de gemeente recreatief gezien erg aantrekkelijk

1

Natuurgebied/Museum B+B 1

Camping/Bed&Breakfast Bunker/Fort of Sluis

4

Basisschool 1

B+B

Horeca - lage/hoge intensiteit

2

B+B

Supermarkt - lage/hoge intensiteit

B+B

Gezondheidsvoorziening Ouderenzorg/kinderopvang B+B 4

Sportvoorzieningen Golf, Watersport, Zwembad, Voetbal, Badminton, Tennis Jachthaven (Stadsbewoners-, Achtertuin-, Landjeshaven, Visboot-, Eenvoudige ligplaatsen, Full service marine, Passantenoever, Camping-, boodschappenhaven Fiets en voetpaden

50 3.5

RUIMTELIJKE BELEID

Binnen deze paragraaf zijn de punten uit het Rijks-, Provinciaal en Regionaalbeleid opgenomen die van toepassing zijn op de gemeente Steenbergen. Vanuit het lokaal beleid zijn de punten opgenomen die van toepassing zijn op het haven kanaal van Steenbergen.

3.5.1 Rijksbeleid Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (2012) In maart 2012 is de structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) vastgesteld. De SVIR vervangt de vroegere Nota Ruimte en heeft als streven “Nederland concurrerend, bereikbaar, leefbaar en veilig” en is alleen voor de rijksoverheid bindend. Voor provincies, en gemeenten is het een leidraad, waarin 13 nationale belangen opgesteld. Deze belangen richten zich op het versterken van de mainportfuncties en het verbeteren van de rijksinfrastructuur, het behoud van erfgoederen van uitzonderlijke universele waarde en ruimte voor een nationaal netwerk van natuur voor het overleven en ontwikkelen van flora en fauna.

Aspecten vanuit de SVIR die belangrijk zijn voor de gemeente Steenbergen gaan over: • het efficiënt gebruik van de ondergrond; • het beschermen van de EHS en natura 2000 gebieden; • het verbeteren van de milieukwaliteit en bescherming van geluidsoverlast en externe veiligheidsrisico’s; • Bereikbaarheid voor de binnenvaart en aansluiting op het Trans-Europese transportnetwerk; • Ruimte voor behoud en versterking van (inter) nationale unieke cultuurhistorische en natuurlijke kwaliteiten.

Besluit algemene regels ruimtelijke ordening 2011 (Barro) De Barro, beter bekend als de Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) Ruimte, komt voort uit de SVIR. Het doel van de Barro is om de algemene regels, die dienen ter bescherming van de 13 nationale belangen, zoveel mogelijk direct door te laten werken op het lokale niveau van besluitvorming.

Voor Steenbergen zijn geen regels uit de Barro van toepassing voor Steenbergen, De nationale belangen zijn hierbij ook niet in het geding. Wat wel een rol speelt voor Steenbergen is het VolkerakZoommeer wat is aangewezen voor waterberging in het kader van “Ruimte voor de Rivier”. Daarnaast is Rijkswaterstaat bezig met de verzilting van het Volkerak-Zoommeer. Hier wordt in paragraaf 3.6 verder op ingegaan. Voor Steenbergen biedt dit kansen voor de waterrecreatie. De omgeving van Steenbergen is daarnaast aangewezen als kansrijk gebied voor het opwekken van windenergie.

3.5.2 Provinciaal beleid Structuurvisie Ruimtelijke Ordening 2010 (SVRO) In de SVRO die in werking is getreden in oktober 2010 heeft Provinciale Staten het ruimtelijke beleid vastgesteld. Binnen de SVRO zijn een 9-tal uitwerkingsgebieden, waarvan er twee belangrijk zijn voor de gemeente Steenbergen: Waterpoort en de Brabantse Wal. Voor beide projecten zijn deelprojecten opgesteld: • De aanleg van aquaduct “Steenbergen aan Zee” en de Rijksweg A4 (reeds aangelegd); • Versterken cultuurhistorische waarden; • Ontwikkeling ecologische verbindingszones en/ of natte natuurparels, hoge prioriteit “De Vliet”;

• Verbeteren toeristische-recreatieve infrastructuur; • Versterken bomenstructuur buitengebied.

Verordening Ruimte 2014 Naast de SVRO is het provinciaal beleid ook vastgelegd in de Verordening Ruimte 2014. Ook hier worden de uitwerkingsgebieden aangekaart. Waterpoort en de Brabantse Wal zijn daarin dus van belang. Waar Waterpoort zich sterk richt op de recreatie binnen het gebied aan de hand van cultuurhistorische elementen en het water, richt de Brabantse Wal zich op de uitgestrekte bossen en de bijbehorende landgoederen. Toch hebben de twee gebieden vele raakvlakken: economische ontwikkeling, landschap, natuur en cultuurhistorie.

De ‘zorgplicht’ die is opgenomen in de Verordening Ruimte streeft naar bescherming van de ruimtelijke kwaliteit. Concreet betekent dit dat ieder ruimtelijk ontwikkelingsplan dient bij te dragen aan de zorg voor het behoud en de bevordering van de ruimtelijke kwaliteit van het daarbij betrokken gebied en de naaste omgeving. Ook is de kwaliteitsverbetering van het landschap hierbij van belang. Hierin wordt een koppeling gemaakt tussen ruimtelijke ontwikkelingen in het buitengebied en een concrete tegenprestatie gericht op een verbetering van de kwaliteit van het landschap. |>| Uitsnede verbeelding ruimtelijke ordening.

(Bron: Verordening Ruimte 2014) Locatie in rood aangegeven

51

A. Cultuur historie

B. Natuur en landschap

C. Structuren

D. Water

52

|v| Uitsnede Structuurvisie West-Brabant Bron: Ruimtelijke visie West-Brabant 2030 Locatie in rood aangegeven

3.5.3 Regionaal beleid Ruimtelijke Visie West-Brabant 2030 West-Brabant kent 19 gemeenten die samen met de bijbehorende waterschappen een regionale ruimtelijke visie hebben opgesteld. Deze visie geeft een toekomstbeeld voor de periode tot 2030. Door nauw met elkaar samen te werken wil West-Brabant zich profileren als zelfbewuste regio met een eigen identiteit.

Binnen de Ruimtelijke Visie West-Brabant 2030 zijn 10 stellingen opgesteld die als richtlijnen dienen voor een denkkader en gezamenlijke regionale koers.

Zo doen wij dat in West-Brabant: de koers in 10 stellingen: 1. Centraal wat moet, decentraal wat kan.

2. West-Brabant als zelfbewuste regio in een veranderend krachtenveld.

3. Versterken van de regionale identiteit met gebiedsgerichte ontwikkelingsstrategieën.

4. Ruimtelijke ontwikkeling volgt vanuit een visie op duurzaamheid.

5. Water, natuur en landschapsambities zijn de basis voor een goed gefundeerde toekomst.

6. Nieuwe verbindingen en het oplossen van knelpunten voor personen- en goederenvervoer.

7. Economische structuur wordt versterkt door regionale specialisaties.

8. Een aantrekkelijke woonregio door het profiel als tuin van de delta.

9. Spreiding van voorzieningen, betere bereikbaarheid en de leefbaarheid op peil.

10. Toeristisch recreatieve identiteit en meerwaarde van routes en nieuwe ontwikkelingen.

Brabant aan Zee Doordat de waterrecreatie voor West-Brabant zo belangrijk is, is een regionaal samenwerkingsverband tussen omliggende gemeenten onder de naam “Brabant aan Zee”. Het doel van dit samenwerkingsverband is de economische betekenis van de recreatie te doen toenemen. De Jachthaven van Steenbergen is hier het hoofdproject voor en moet gaan dienen als transferium tussen landen waterrecreatie. Het zal een belangrijke schakel zijn tussen de provinciale gebiedsopgaven van Waterpoort en de Brabantse Wal.

53

3.5.4 Lokaal beleid Structuurvisie Gemeente Steenbergen 2012 Het lokale beleid voor de gemeente Steenbergen is vastgelegd in de Structuurvisie. Deze is vastgesteld door de gemeenteraad op 24-01-2012 en is niet opzichzelfstaand, maar moet passen binnen het beleid van het Rijk en de Provincie en de eisen van het Waterschap. De Structuurvisie 2012 is een actualisatie van de Gebiedsvisie Steenbergen uit 2007. Deze is aangevuld met actuele ontwikkelingen en de hieraan gekoppelde beleidsvelden. |<| Structuurvisie gemeente Steenbergen Bron: Gemeente Steenbergen Locatie in rood aangegeven

Binnen de structuurvisie wordt gestreefd naar de bescherming van het landschap. Zo moet bijvoorbeeld zorgvuldig worden omgegaan met de plaatsing van windturbines. Deze tasten de openheid van het landschap aan en ondermijnt ook de toeristische recreatieve ambities. Afstemming tussen ruimtelijke ontwikkelingen en de landschappelijke en cultuurhistorische kenmerken is dus gewenst.

Voor het landschap zijn vier gebieden aangeduid waarbij de huidige waarden behouden en versterkt dienen te worden: • De zone rondom de Vliet • De open zeekleipolders • Het overgangsgebied tussen zand en klei • De Heense Slikken Naast het landschappelijke streven heeft de gemeente Steenbergen een belangrijke toeristische en recreatieve functie en zorgt voor een werkgelegenheid van 5,8% ten opzichte van de totale werkgelegenheid. Hier ligt ook de kans om

de economische positie nog meer te versterken.

Ook heeft de gemeente binnen haar woonvisie een woningopgave van circa 900 woningen voor de komende 10 jaar. Deze zijn verdeeld over de verschillende kernen van de gemeente, maar hebben daarbij vergelijkbare uitgangspunten. De woningen dienen duurzaam gebouwd te worden, waarin meerdere interpretaties op van toepassing zijn: milieuvriendelijk; flexibel: levensbestendig; flexibel: huur- en koopwoningen; beperkte meersgezinswoningen, maar wat het belangrijkste is, is dat bij de woningopgave afstemming zal moeten plaatsvinden met aspecten zoals de landschappelijke kwaliteiten; toerisme; recreatie en verkeer, waardoor de ruimtelijke kwaliteit gewaarborgd blijft.

Visie Waterpoort Steenbergen In de visie voor Steenbergen, die is opgesteld door RDH architecten en stedenbouwkundigen in samenwerking met de gemeente, ligt de focus op het verbeteren van de bereikbaarheid en toegankelijkheid van het land, het water en de kernen. In de visie streeft de gemeente om de beleving van het water te vergroten, zowel via het water als via het land.

Tevens ligt de focus op de hoge cultuurhistorische waarde van de vestingstad. Doel daarbij is daar waar mogelijk de historische elementen te herstellen en onbebouwd houden. De vestingwerken vormen het schakelpunt tussen de verschillende gebieden en het punt van waaruit het gebied verkent kan worden.

54

|>| Wateropgave vanuit Rijkswaterstaat Bron: Ontwerp-rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer Ministerie Infrastructuur en Ruimte Bij verzilting van het Volkerak-Zoommeer veranderd het overgangsgebied van zout- en zoetwateraanvoer. Verschillende sluizen, waaronder Benedensas (Steenbergse Vliet) en de Manderssluis (Dintelsas) worden permanent dichtgezet . De aanvoer van zoetwater zal vanaf de Biesbosch en Rode Vaart geregeld worden.

3.6

KIJKJE IN DE TOEKOMST

De afgelopen jaren zijn er veel projecten geweest die geĂŻnvesteerd hebben in de restauratie en het herstel van de verschillende waterlinies. Overheden, stichtingen, ondernemers en vrijwilligers werken samen om het erfgoed te behouden en waar het kan te versterken. Zo ontstaan verschillende groene bijzondere gebieden, die niet alleen de cultuurhistorie terug brengen maar ook een unieke landschap laten zien. Daarnaast is ook de terugkerende wateropgave rondom Waterpoort een aspect waar aan gewerkt wordt. Binnen de wateropgave spelen twee punten een belangrijke rol voor de toekomst: de waterbergingsopgave en de waterkwaliteit van het Volkerak-Zoommeer.

3.6.1 Het Volkerak-Zoommeer De aanwezigheid van blauwalgen die wordt veroorzaakt door een slechte zoetwaterkwaliteit

van het Volkerak-Zoommeer is een probleem waar Rijkswaterstaat al jaren mee kampt. Dit probleem komt sinds het midden van de jaren 90 jaarlijks terug in droge, warme periodes en gaat onder andere ten koste van de recreatie in het gebied.

Momenteel is Rijkswaterstaat bezig met het project om het Volkerak-Zoommeer terug om te zetten naar een zoutwatersysteem via de Philipsdam (verzilten).

Dit met als doel de waterkwaliteit van het VolkerakZoommeer te verbeteren. Er zal opnieuw een open verbinding komen met de Oosterschelde en het Grevelingenmeer. Verwacht wordt dat dit project zal afgerond worden in 2028. Dit zal er ook voor zorgen dat het omliggende gebied zich zal moeten aanpassen aan de veranderingen. Verschillende openstaande waterverbindingen met het Volkerak-Zoommeer worden afgesloten. De sluis van Benedesas en de Manderssluis zullen versterkt worden en permanent worden dichtgezet. Zo ontstaat een nieuwe scheiding

tussen zout en zoet water. Rijkswaterstaat heeft daarnaast plannen om het Volkerak-Zoommeer als tijdelijke waterberging in te zetten in het kader van Ruimte voor de Rivier. Aanleiding voor deze plannen is het te hoge waterpeil wat ontstaat bij sluiting van de stormvloedkeringen Europoortkering en de Haringvlietsluizen. Door deze afsluiting kan het water van de rivieren niet afgevoerd worden naar zee, met als gevolg dat het waterpeil in het Hollands Diep en het Haringvliet toeneemt. De kans dat gesloten stormvloedkeringen ĂŠn zeer hoge rivierafvoer samenvallen is heel klein, 1 keer in 1200 jaar, maar om hier op voorbereid te zijn kan het Volkerak-Zoommeer als tijdelijke waterberging dienen.

3.6.2 Steenbergen en haar omgeving De verandering rondom het Volkerak-Zoommeer hebben tot gevolg dat de rivieren de Mark, Dintel en Steenbergse Vliet hun water niet kwijt kunnen in het Volkerak-Zoommeer. Dit resulteert in een

55 Waterbergingsgebieden Verloop van polders onder water zetten Vervanging/aanpassing sluis Mobiele pomp bij gemaal Mobiele kering Dijkversterking substantiële waterstandverhoging optreedt. De oplossing die hiervoor bedacht is om het water tijdelijk in de omgeving van de rivieren en kreken te accommoderen. Het idee is zo ontstaan om de voormalige defensielinies nu als verdediging tegen het water te gebruiken.

3.6.3 Impuls voor ontwerp De veranderingen omtrent het Volkerak-Zoommeer hebben tot gevolg dat het moeilijk is voor Steenbergen om zich te richten op de recreatieve vaarroutes richting en vanuit het Volkerak. Dit lijkt een bedreiging voor de vestingstad, maar kan ook een kans bieden om zich juist te richten op de verbinding met Brabantstad.

De wateropgave die eveneens meespeelt bij het Volkerak en van invloed is op de Steenbergse Vliet, biedt aanleiding om deze te koppelen aan de cultuurhistorie en wellicht inundatiegebieden terug te laten keren in het landschap.

|v| Wateropgave rondom Steenbergen Deze oplossing voor de waterberging zal ingezet worden bij een combinatie van: • Gesloten stormvloedkeringen + Zeer hoge rivierafvoeren => Waterberging in Volkerak Zoommeer • Te hoge waterstand van het Volkerak-Zoomeer => Steenbergse Vliet kan water niet afvoeren • Te hoge waterafvoer van regenwater via de Steenbergse Vliet binnen de gemeente.

56 3.7 Bouwstenen Kijkend naar de analyse kunnen verschillende conclusies getrokken worden, die onder te verdelen zijn onder de themaâ&#x20AC;&#x2122;s: historie, natuur en landschap, economische positie en de toekomst.

3.7.1 Historie De rijke historie van Steenbergen en haar omgeving, maakt het gebied uniek in Nederland. Er kunnen vijf belangrijke periodes onderscheiden worden in de ontstaansgeschiedenis van de stad, die ook meegenomen zullen worden in het ontwerp.

Verdedigingswerk (fort/Sluis)

Verdedigingswerk (Hoornwerk)

Verdwenen fort (linie van Eendracht)

Verdedigingswerk (Inundatiegebieden)

Militair erfgoed (Bunkers WOII)

Turfvaart

Vestingstad Steenbergen

1. De vorming van het landschap, door de overstromingen vanuit de Noordzee hebben ervoor gezorgd dat Steenbergen op de overgang ligt van de lager gelegen zeekleigronden naar de hoger gelegen zandgronden. De inpoldering ten noorden en ten westen van Steenbergen hebben vervolgens geresulteerd in de huidige kenmerkende polderstructuur.

2. De tweede periode kan aangeduid worden als een belangrijke economische impuls voor Steenbergen. De industrie rondom het turfsteken die in de 14de eeuw toenam maakte Steenbergen tot een belangrijke handelsstad voor Gent, Brugge en Antwerpen.

3. Als onderdeel van de Zuiderwaterlinie was Steenbergen een strategische punt in de West-Brabantse Waterlinie. Fort Henricus en de bijbehorende redoutes en het hoornwerk diende als verdediging van de stad.

4. De suikerbietenindustrie kwam halverwege de 19de eeuw op en heeft Steenbergen een economische impuls gegeven. Langs het havenkanaal was de voormalige suikerfabriek gevestigd met bijbehorende vloeivelden, die nog steeds in het landschap aanwezig zijn.

5. De laatste periode die belangrijk is geweest vooral voor de omgeving van Steenbergen vindt plaats tijdens de Tweede Wereldoorlog. De verschillende bunkers die gebouwd zijn ter verdediging van vliegbasis Woensdrecht, staan nog steeds opvallend in het landschap.

De tijdsperiodes die rondom het havenkanaal de meeste invloed hebben gehad, worden in het ontwerp meegenomen, zodat gerefereerd wordt naar de historische ontwikkelingen van het kanaal. Dit zijn de 1ste, 3de en 4de periode.

57

3.7.2 Natuur en Landschap De natuur en het landschap rondom Steenbergen hangen nauw samen met de ontstaangeschiedenis.

De vier periodes die te onderscheiden zijn in de historie hebben allemaal invloed gehad op de vorming van het huidige landschap. Binnen de gemeente Steenbergen zijn verschillende landschappen te onderscheiden die ieder hun eigen kenmerken en elementen hebben. Het raakvlak van deze landschappen ligt bij fort Henricus. Hier komen meerdere landschappen samen en zijn ze stuk voor stuk te ervaren. Deze landschappen dienen in het ontwerp daarom ook opgenomen te worden. â&#x20AC;˘ De open zeekleipolders: gekenmerkt door het weidse uitzicht en de dijken die begeleid worden door bomen; â&#x20AC;˘ De Steenbergse Vliet: het buitendijks gebied, waar de natuurlijk oevers beeldbepalend zijn doorkruist de gehele gemeente. â&#x20AC;˘ Steenbergen en het havenkanaal: de overgang van het stedelijk gebied naar de open zeekleipolders.

Fort Henricus is de schakel om de verbinding tussen deze landschappen te maken. Dit kan aan de hand van landschappelijke structuren, maar ook door een programma toe te voegen die de recreant vanuit de gemeente, maar ook zeker van buiten de gemeente aantrekt. Zo worden de verschillende landschappen op een unieke locatie ervaren.

Steenbergse Vliet

Open zeekleipolder

Stedelijk gebied Steenbergen

Open zeekleipolders

Steenbergse Vliet

Stedelijk gebied Steenbergen

Afslag Steenbergse Vliet

Brabantse Wal

Overbruggingsmogelijkheid Steenbergse Vliet

Krekengebied

Bomenlaan Kreken

Dintelse Gorzen/Volkerak

historische dijken

58

3.7.3 Economische positie • Steenbergen is een strategische positie voor verschillende bedrijven. Met de aanleg van de A4 is de positie tussen Rotterdam en Antwerpen alleen nog maar sterker geworden en zijn de reisafstanden naar Brabantstad ook aanzienlijk afgenomen.

• Steenbergen vervult binnen haar gemeente ook de functie als voorzieningenkern. De vestingstad kan aangeduid worden als kern die een recreatief aanbod levert aan de inwoners. De overige kernen (Dinteloord, de Heen en Nieuw Vossemeer) kennen een recreatief aanbod wat vooral op de toerist en recreant van buitenaf gericht is.

• De kernen, Benedensas en de Blauwe Sluis zijn op zichzelf staande clusters binnen het recreatieaanbod. De Steenbergse Vliet zorgt tevens voor een scheiding tussen het noorden en het zuiden van de gemeente. Op vier plaatsen kan de Vliet overstoken worden (Benedensas, N259, A4 en de Bovensas).

Hiervan zijn Benedensas en Bovensas gericht op het langzaamverkeer.

• De beroepsvaart op de Rijn-Schelderoute heeft tot gevolg dat de recreatievaart wordt beperkt vanaf het Volkerak, doordat de Eendracht en het Volkerak meer dan eens worden vermeden door de recreatieve watersporter.

Jachthaven (Stadsbewonershaven Achtertuinhaven, Landjeshaven, Visboothaven, Eenvoudige ligplaatsen, Full service marin, Passantenoever, Camping haven, boodschappenhaven

Natuurgebied/Museum B+B

4

Camping/Bed&Breakfast Bunker/Fort of Sluis

Fiets en voetpaden

Supermarkt - lage/hoge intensiteit

Vaarroutes

Horeca - lage/hoge intensiteit

Toeristische- /Voorzieningenkern

Watersport

• Een koppeling maken tussen de recreatieve vaar-, fiets- en wandelroutes en het voorzieningenaanbod kan resulteren tot een sterkere positie binnen de recreatiemogelijkheden van de hele gemeente Steenbergen.

• De huidige jachthaven van Steenbergen valt onder het type Stadbewonershaven. Wat inhoudt dat de boten die gelegen zijn in de haven over het algemeen in eigendom zijn van de inwoners van Steenbergen. Een haven gericht op de toerist en recreant zorgt voor aantrekking van deze gewenst doelgroep.

59

3.7.4 De toekomst Het ruimtelijk beleid voor Steenbergen is kernachtig samen te vatten en kent drie belangrijke aspecten: het zichtbaar maken van de cultuurhistorie, de verzilting van het Volkerak-Zoommeer en de wateropgave. Deze aspecten komen terug in zowel het rijks-, provinciaal-, regionaal- als het lokaalbeleid.

Het geschetste toekomstbeeld voor de gemeente dient ook in het ontwerp rondom het havenkanaal terug te komen. Dit kan aan de hand van de volgende punten: 1. Het zichtbaar maken van de cultuurhistorie. Rondom het kanaal zijn verschillende elementen van de West-Brabantse Waterlinie die vervallen zijn en in het landschap versterkt dienen te worden en of herstelt.

2. De verzilting van het Volkerak-Zoommeer zorgt voor een verschuiving van slikken en schorrengebied. Dit heeft tot gevolg dat het overgangsgebied van zout- naar zoet water ook verschuift. Dit heeft tevens tot gevolg dat de sluizen Benedensas (Steenbergse Vliet) en Mandersas (de Dintel) permanent dichtgegaan en aangepast moeten worden. Binnen het ontwerp kan rekening gehouden worden met een andere soort watersporter. De watersporter die zich meer op de binnenvaarroutes begeeft.

3. Naast de verzilting zal het Volkerak-Zoommeer ook voor waterberging worden ingezet in het kader van Ruimte voor de Rivier. Naast het bergen van het water zullen ook de waterkerende dijken (primaire en regionale) verbeterd moeten worden. Binnen het gebied rondom het havenkanaal zijn ook een aantal van deze regionale dijken te vinden die aangepast dienen te worden.

Door deze opgaves te koppelen kan Steenbergen haar positie op de kaart van Nederland versterken. Zij kan als voorbeeld en inspiratiebron gaan dienen voor de verschillende steden die met soortgelijke opgaves te maken hebben.

Mobiele pomp bij gemaal

Waterbergingsgebieden

Mobiele kering Dijkversterking waterkerende dijken

Vervanging/aanpassing sluis

Zoetwateraanvoer

Recreatievaart richting Volkerak

Zoutwateraanvoer

Recreatievaart richting Brabantstad

Jachthaven (passantenoever, Campinghaven, Eenvoudige ligplaatshaven, Stadbewonerhaven

Dintelse Gorzen (Verzilting => aanpassing flora en fauna)

60

61

Benedensas

Heeft een belangrijke positie bij de toekomstige wateropgave

62

STEE

FOR

ENR

TH

S ICU

RPO TE

T OR

De Steenbergse Vliet is een onwijs mooi gebied wat momenteel haast niet bekend is, zowel bij de bewoners van de gemeente Steenbergen als bij de toerist. Door de Steenbergse Vliet toegankelijk te maken en een recreatief programma toe te voegen, gekoppeld aan de geschiedenis van het gebied en de vele mogelijkheden van het water ontstaat een gebied wat de verbinding legt tussen het zuidelijk en het noordelijk deel van de gemeente.

Herkenbare entrees op het water van de het dorp ‘de Heen’ en de vestingstad ‘Steenbergen’ zorgen voor de aantrekking van meer watersporters. Door ook landroutes toe te voegen is het gebied zowel vanaf het water als vanaf het land te ontdekken.

Hierdoor wordt de identiteit die het gebied al kent zichtbaar. De verschillende landschappen die naar voren zijn gekomen in de analyse, de landroutes en de vaarroutes komen samen bij het fort Henricus, waardoor dit een belangrijke locatie is en waar een recreatief, educatief en cultuurhistorisch programma aangekoppeld wordt, die de identiteit van het gebied kenmerkt.

In de deelkaarten wordt ingegaan op de thema’s: Cultuurhistorie, Landschap, Economie en de opgave voor de toekomst. Voor de Steenbergse Vliet is daarom een aparte visie opgesteld.

NBER

N GE

4.1 Visiekaart

WA

4. Visie Steenbergen

In het vorige hoofdstuk is de analyse weergegeven van Steenbergen en haar omgeving. Aan de hand van de conclusies die volgden uit deze analyse is een visie opgesteld. De kaart op de pagina hiernaast geeft deze visie weer en vervolgens zijn deelkaarten opgesteld die per thema uit de analyse de randvoorwaarden meegeven voor de ruimtelijke ingrepen.

Steden / dorpen aan het water

Kreken en Turfvaarten ervaren (behouden/versterken)

Bijzondere locatie (Steenbergse Vliet)

Dijklanen (behouden/versterken)

Waterpoort

Vestingstad versterken (hoornwerk, redoute, vestingwal) Verdwenen forten herstellen

Natuurgebied

Toeristische locatie (recreatie gericht op toerist)

Overstroomgebied

Voorzienings locatie (recreatie gericht op bewoner)

Waterberging

Jachthaven

Aantrekkelijk profiel (oriëntatie gevels, opzet profiel, etc.)

Natuurlijke oevers Versterken overbruggingen Vliet Verbinding landschappen

Horeca

i

Informatiepunt

B+B

Bed en Breakfast

Recreatieve vaarroutes (behouden/versterken)

Sloep- en kanoverhuur/ watersport

Recreatieve landroutes (behouden versterken)

Cultuur/educatief element

63

B+B

B+B

i

64 4.2

Randvoorwaarden Visie

Cultuurhistorie: West-Brabantse Waterlinie Forten en sluizen worden met elkaar verbonden door het versterken van dijklanen en het buitendijks gebied van de Steenbergse Vliet (het vroegere inundatiegebied) als uiterwaarden te benutten. Fort Henricus komt hierdoor herkenbaar in het landschap te liggen. Daarnaast is het belangrijk om het gebied voor de zowel de waterrecreant als de recreant op het land ervaarbaar en dus bereikbaar te maken.

• Koppeling wateropgave en cultuurhistorische elementen • Oude structuren redoutes en hoornwerken terugbrengen • Silhouet Steenbergen versterken • Functie / Programma voor Fort Henricus • Verdwenen forten herstellen

Natuur en landschap: Landschapskenmerken De Steenbergse Vliet kan als scheiding gezien worden, maar ook als beëindiging van de open zeekleipolder en het stedelijk gebied. Door het gebied van de Steenbergse Vliet in te zetten en juist hier de dijklanen te versterken ontstaat een overgangsgebied, die de verbinding legt tussen de verschillende landschappen.

Het contrast wordt hierdoor versterkt en de landschapskemerken komen nog beter tot hun recht. Het rustige gebied resulteert in een ander dynamisch gebied dan de andere landschappen, waardoor het een aantrekkelijk rustig gebied wordt om als bewoner en toerist te recreëren.

• Open polderlandschap respecteren • Dijklanen waar mogelijk versterken • Natuurlijke oevers behouden en waar mogelijk extra aanzetten • Gebieden bereikbaar maken voor recreant • Verbindingslocaties tussen het zuiden en het noorden van de gemeente versterken (Benedensas en Bovensas)

65

Economische positie: Recreatie Steenbergen functioneert als voorzieningenkern, door Fort Henricus een recreatieve functie mee te geven, zullen zowel van buiten Steenbergen als de inwoners Steenbergen naar het Fort toe trekken. Het programma bij het Fort dient aan te sluiten op de gewenste doelgroep. Hierin kan onderscheid gemaakt worden tussen drie verschillende doelgroepen: Zakelijke recreant, inwoners van Steenbergen, en de toerist van buiten de gemeente. Langs de Steenbergse Vliet zal het programma niet te veel moeten toenemen, maar op strategische “schakellocaties” moet worden ingezet, waardoor de recreatielocaties verspreid en dus uniek zijn. Samen met de sluis Benedensas en de Blauwe Sluis bij Bovensas, onstaat een recreatieve route die zowel over water als over land afgelegd kan worden.

• Koppeling recreatieve routes en voorzieningenaanbod • Gewenste functie jachthaven Steenbergen creëren, van stadsbewonershaven naar stadsgastenhaven • Relatie over water met Roosendaal, Breda en Biesbosch versterken

Kijkje in de Toekomst: Koppeling tussen aspecten Met de verzilting van het Volkerak-Zoommeer verbeterd de waterkwaliteit aanzienlijk. Een nadeel van deze ingrijpende verandering is dat de directe verbinding met het open water ‘het Volkerak’ verslechterd door het sluiten van de sluis bij Benendensas. Dit biedt ook kansen voor de gemeente. Het kan resulteren in ander soort watersporter die aangetrokken kan worden. Het streven van de gemeente om niet alleen bewoners, maar ook toeristen aan te trekken kan bereikt worden wanneer er een programma wordt toegevoegd waar de binnenvaartwatersporter zich bij thuis voelt. Fort Henricus en het havenkanaal zijn hierbij de uitgelezen locatie om een programma toe te voegen dat zich zowel richt op de binnenvaartwatersporter; de bewoner en toerist. De koppeling tussen landschap en cultuurhistorie kan zo ingezet worden om het gehele gebied rondom het havenkanaal en de Steenbergse Vliet te versterken.

• Recreanten van buiten de gemeente aantrekken • Programma toevoegen aansluitend bij de recreant (land en water) • Koppeling landschap, cultuurhistorie en waterbergingsopgave

66 4.3

Benedensas

Bestaande sitatie Steenbergse Vliet

De Steenbergse Vliet is tot nu toe een nog onbekend natuurgebied, waar de potentie zeer hoog is voor de recreant om het gebied te ontdekken. Een aantal locaties zijn bij uitstek geschikt om door ruimtelijke ingrepen dit gebied de recreatieve waarden te verhogen.

Het huidige recreatieve aanbod in Steenbergen bestaat voornamelijk uit kleine horeca gelegenheden, detailhandel en buitenactiviteiten zoals wandel en fietsroutes. Het aanbod aan overdekte recreatieve activiteiten is momenteel zeer laag. De oude loodsen langs het havenkanaal van Steenbergen bieden kansen om dit aanbod te verbreden en in te zetten op binnen activiteiten.

Jachthaven

B+B

Overnachten

Camperen aan het water

Verdedingswerk

Horeca

Fort

Watersport

Natuurgebied

Camperen

Landgoed

Een al door natuurliefhebbers en watersporters druk bezochte plek, die de entree voor de Dintelse Gorzen en de Steenbergse Vliet vormt.

Recreatieroute â&#x20AC;&#x153;Ommetje de Heenâ&#x20AC;?

Havenkanaal Steenbergen Rondom de jachthaven bevinden zich reeds een aantal horecagelegenheden. Daarnaast is recent een aantal appartementencomplexen gebouwd aan de oosthavendijk. De uitstraling van de oude loodsen aan de westhavendijk herrinnert nog aan de industriĂŤle uitstraling van de vroegere Suikerfabriek. Fort Henricus is een onopvallend element in het landschap langs het havenkanaal.

67 De Heen Hier verblijft de campeerder die houdt van rust en natuur. Ze ontdekken het gebied van de Brabantse Wal en Waterpoort vanuit het kleine toeristische “de Heen”.

Bovensas Een nog niet ontdekt gebied, waar de recreant komt voor zijn rust.

(Vissers, Vogelspotters) B+B

Route langs waterberging

Landgoed de Vliet Projecten in het kader van “Ruimte voor de Rivier” waarbij wordt voorzien in gebieden voor waterberging speelt een grote rol binnen de gemeente. Landgoed de Vliet is hier een mooi voorbeeld van, waar recreatie en waterberging samenkomen.

68 Hotspots

Route langs Steenbergse Vliet Waterberging

a

Waterberging

a l St e e na

Kamperen aan het water

Herinrichting jachthaven en streekmarkt

en

Uitbreiden Jachthaven

erg

Inzetten op: Het havenkanaal kent nog geen eigen identiteit, maar is een versnippering van verschillende gebieden. Door een programmatisch aanbod te creĂŤren dat zich richt op het informeren, recreĂŤren en mogelijkheden tot langer verblijf zal het havenkanaal een impuls geven en recreanten aantrekken die het gehele havenkanaal willen ontdekken, vanaf het land en het water. In hoofdstuk 5 wordt uitgebreider ingegaan op het havenkanaal.

Begrenzen van Buitengebied door dijklanen

nb

Havenkanaal Steenbergen Aantrekken van Doelgroep: Verblijfsrecreant, Toerist en bewoners uit Steenbergen

sas

Inzetten op: Benedesas trekt momenteel watersporters aan voor een korte stop en dagjes mensen die een kano huren of een wandeling door de Dintelse Gorzen maken. Benedensas kan zich hierin versterken door een aanbod te geven, waar de actieve recreant en de toerist zich prima een dag kan vermaken op het water en het land. Door extra aanlegsteigers en overnachtingsmogelijkheden wordt het gebied aantrekkelijker om langer te verblijven.

Daarnaast heeft de gemeente plannen om de bunker als informatie- en uitkijkpunt uit te bereiden en de Dintelse Gorzen tevens bereikbaar te maken voor de mindervalide. Deze ontwikkelingen zorgen ervoor dat Benedensas een breder publiek kan aantrekken.

oort Bened erp en t a

Hav en k

Benedensas Aantrekken van Doelgroep: Actieve recreant, dagjes mensen

W

4.3

69

|<| Visiekaart Steenbergse Vliet De Vliet dient als verbindingszone tussen het noordelijk en zuidelijk deel van de gemeente. Door land- en waterroutes ontstaat een gebied waarin verschillende hotspots met elkaar verbonden worden.

Begrenzen van Buitengebied door dijklanen Landgoed verder ontwikkelen

oo

Waterberging Bovensas en Blauwe Sluis Aantrekken van Doelgroep: Recreant gericht op rust en avontuur

rt Bov

en

sa s

Waterp

Route Steenbergse Vliet

Kamperen aan het water

Inzetten op: Bovensas kent een intieme sfeer en is een nog niet ontdekte plek. Deze plek wil je als recreant zelf ontdekken en niet van te voren in een boekje van de VVV tegenkomen. De natuurliefhebber ziet deze locatie als rustpunt tijdens zijn dagje vogel spotten of vissen. Om deze kwaliteit te behouden zal het huidige programma niet veel aangevuld hoeven worden, een horecagelegenheid en is hierbij voldoende.

Door verschillende aanlegsteigers en landelijke overnachtingsmogelijkheden toe te voegen, blijft dit een plek die voor recreanten als rustgebied ervaren wordt en dus nog te ontdekken is.

70 4.4

Uitwerkingslocaties Steenbergse Vliet Informatie- en uitkijkpunt bunker

Overnachtingsmogelijkheden toevoegen

Waterpoort Benedensas Deze locatie is in relatief korte tijd een trekpleister geworden voor fietsers en wandelaars. Door verschillende elementen toe te voegen kan de locatie nog verder uitgroeien op verschillende vlakken (cultuurhistorische, informatief, toegankelijkheid en verblijfsmogelijkheden). De gemeente is momenteel al bezig met enkele van deze toevoegingen.

Batterijen herstellen Verbeteren voetpaden Dintelse Gorzen

Fiets- en kanoverhuur

Voorzieningen jachthaven

Aanlegsteigers kanoâ&#x20AC;&#x2122;s

Dijklanen versterken

Aanlegsteigers kanoâ&#x20AC;&#x2122;s

Vogelspothuisjes Kamperen aan het water

Stimuleren vogelbroedplaatsen

Route langs Steenbergse Vliet

71 Waterpoort Blauwe Sluis / Benedensas De Blauwe Sluis geeft toegang tot het Cruijslandse Krekenstelsel. Door ook hier kleinschalige elementen toe te voegen, wordt het gebied toegankelijker en krijgt het op recreatief gebied een impuls. Ten opzichte van Bovensas is dit wel een zeer rustige locatie, die vooral door mensen ontdekt dient te worden en daarom niet veel extra programma meer nodig heeft.

Vissteigers Logement de Blauwe Sluis

Landelijke camping Bovensas Restaurant toevoegen Route Steenbergse Vliet

Aanlegsteigers kanoâ&#x20AC;&#x2122;s

Blauwe Sluis

Herstellen Batterij

Drijvende steigers

Dijklanen versterken

72

73

Bovensas

Een nog te ontdekken locatie met potentie tot recreatie

74

5. havenkanaal van Steenbergen 5.1

Entree Havenkanaal

Bestaande situatie

Zoals al eerder beschreven biedt het havenkanaal van Steenbergen veel aanleidingen tot ruimtelijke ontwikkelingen die ingezet kunnen worden om de verbinding tussen Fort Henricus en Steenbergen opnieuw te maken. De kaart hiernaast geeft de belangrijkste locaties weer langs het havenkanaal.

Tevens zijn de hoornwerken en de wal van de vestingstad potentiële ontwikkellocaties op landschappelijk gebied.

Dijklanen die uitkomen op Fort Henricus

Het recent aangelegde aquaduct “Steenbergen aan Zee” over de A4

Leegstaande loodsen aan de westzijde en nieuwe appartementen aan de oostzijde van het havenkanaal

Vestingwal & Jachthaven Steenbergen

75 5.2

ACTUELE OPGAVES

Fort Henricus De contouren van het fort zijn weer teruggebracht, maar door een fout ligt het fort nu net gedraaid ten opzichte van haar historische ligging. De gemeente Steenbergen is in samenwerking met natuurmonumenten, het waterschap en vrijwilligers momenteel bezig met de eventuele invulling van het fort. Hierbij streeft men naar een recreatieve functie die ook op economische gebied een bijdrage kan leveren aan de stad.

Buiten de Veste Buiten de Veste is een woonontwikkeling die tegemoet moet komen aan de woonopgave van de gemeente. Hierin zijn verschillende streefpunten opgenomen zoals openheid binnen het gebied, zichtlijnen op het karakteristieke stadsilhouet en de historische elementen zoveel mogelijk respecteren en versterken (Steenbergse haven / Oosthavendijk, de Veste, de voormalige linie).

Jachthaven Steenbergen De haven zou zo niet alleen voor de watersporter van Steenbergen moeten worden ingezet maar ook (vooral) voor bewoners, recreanten en bezoekers.

Wat volgens de bewoners ontbrak was een prettig woonmilieu en verblijfsgebied, waarbij de beleving van het water vanaf de wal en de beleving van de wal vanaf het water voorop moet staan.

76

Oude bedrijfsloodsen Ook de loodsen langs de Westhavendijk zijn nog over gebleven vanuit de suikerindustrie. Momenteel zijn de loodsen zeer bouwvallig en dienen voor opslag van caravans of staan leeg.

Fort Henricus Het fort is gedeeltelijk hersteld, maar door een rekenfout is het fort net gedraaid ten opzichte van haar historische ligging.

Dijklanen De dijken die zijn aangelegd tijdens de inpoldering van West-Brabant worden begeleid door populieren en iepen. Op veel plekken zijn deze gekapt van wege ziekte of houtproductie.

Voormalige vloeivelden Dit stukje landschap is het resultaat van de industrie rondom de suikerfabriek uit de 19de en 20ste eeuw.

Het natuurgebied maakt onderdeel uit van de EHS. Boerenerven Een kenmerk wat bijna verdwenen is in het landschap is het landweggetje met daaraan verschillende boerenerven, dat wordt onderbroken door het havenkanaal en de A4.

Vestingwal De vestingwal is de laatste jaren niet goed onderhouden, waardoor er veel begroeiing op is ontstaan. Daarnaast is er ook een baggerdepot.

77 5. 3

Randvoorwaarden Visie

|<| Cultuurhistorische elementen terugbrengen De meanderende contouren van het vroegere hoornwerk en de vloeivelden van de suikerindustrie zijn vanuit de lucht nog zichtbaar in het landschap. Door het hoornwerk en de redoute volledig te herstellen en hier een route aan te koppelen, vormt dit een belangrijke schakel in de verbinding tussen de stad en het fort. Ook het verdere herstel van het fort zal een impuls geven aan de verbinding richting de vestingstad.

Daarnaast is het belangrijk dat het natuurgebied rond de voormalige vloeivelden toegankelijk wordt.

|<| Landschappelijke structuren versterken Net als de cultuurhistorische elementen zijn ook enkele landschappelijke elementen uit de ontstaansgeschiedenis nog zichtbaar in het huidige landschap. Door de dijklanen extra aan te zetten met bomen, ontstaat een integraal raamwerk, waarin de verschillende gebieden samenkomen.

De boerenerven structuur die wordt doorbroken door het havenkanaal en de rijksweg A4, kan tevens worden opgenomen in de visie om deze bijna verdwenen structuur te herstellen.

78

|<| Recreatieve en woonontwikkeling RecreĂŤren is waar West-Brabant zich wil in gaan profileren. In Steenbergen zijn de mogelijkheden voor overdekte activiteiten zeer beperkt. De oude loodsen aan de Westhavendijk bieden een uitstekende plek voor het verhogen van dit aanbod. Daarnaast is fort Henricus is een unieke locatie om recreatie en cultuurhistorie te combineren. Het gebied Buiten de Veste aan de oostkant van het kanaal is uitgelezen locatie voor een woonontwikkeling in relatie tot het water en de historische elementen in het landschap.

|<| Relatie tot het omliggende landschap Een belangrijke kenmerk van de zeekleipolders is de openheid en het verre zicht. Dit moet ook rondom het gebied van het havenkanaal terugkomen. Hierdoor is het contrast met het programma rondom het havenkanaal groter en krijgt het haar eigen identiteit. Daarnaast is de industriĂŤle uitstraling van de oude loodsen aan het havenkanaal belangrijk. De loodsen hebben een unieke verhouding die verder niet terug te vinden is in de stad, tevens refereren de loodsen naar de voormalige suikerfabriek.

79

|<| Visie havenkanaal Steenbergen Overnachten/ waterberging Redoute herstellen

Dijklanen versterken

Fort herbestemmen

Hoornwerk herstellen

Bezoekershaven

landschappelijke structuur versterken

Herbestemmen loodsen

Fietspontje en route

Herinrichten Jachthaven + streekmarkt

Vrijmaken vestingwal

80

81

Cruijslands krekenstelsel

82 Voor de verdere uitwerking zijn drie locaties uitgekozen die cruciaal zijn om de verbinding tussen Steenbergen en fort Henricus te maken. Het gaat hierbij om de gebieden: 1) Fort Henricus, 2) de loodsen aan de Westhavendijk, 3) Buiten de Veste. Per locatie zijn vervolgens twee modellen geschetst om een beeld ter inspiratie te geven.

Het eerste model komt richt zich op de nabije toekomst, waarbij de huidige situatie zoveel mogelijk wordt gerespecteerd en het bestaande vastgoed zoveel mogelijk wordt behouden. Doel hiervanis dat de kosten zo laag mogelijk zijn, het ontwerp binnen het huidige beleid past en ontwikkelingen al op korte termijn kunnen plaatsvinden.

6. Deeluitwerking

Het tweede model gaat uit van meer financiële mogelijkheden en de gedachte om verder vooruit te kijken dan de nabije toekomst. Binnen deze modellen zijn de ingrepen extremer en dus zullen de kosten hierbij ook hoger zijn.

Doel van het tweede model is daarom ook om te laten zien wat in het meest gunstige scenario mogelijk kan zijn.

6.1

Fort Henricus

Het tot voor kort vervallen fort is opnieuw hersteld, maar door een fout ligt het net gedraaid ten opzichte van haar historische ligging. Het fort is maar één van de onderdelen rondom het kanaal die deel uit maakte van verdedigingslinie. De bijbehorende redoute is volledig verdwenen en van het hoornwerk zijn alleen de meanderende contouren nog zichtbaar. Een belangrijke ontwikkeling voor de verbinding tussen het fort en stad is het herstel van deze onderdelen.

83

Survivallen Binnen de afdeling ruimtelijke ordening van de gemeente Steenbergen is een projectteam dat zich volledig richt op het project Waterpoort. In samenwerking met andere overheden, ondernemers en initiatiefnemers wordt Uitkijkpunt gewerkt aan een het gebied Waterpoort.

Fort Henricus: Ampfitheater

Entree fort / Horeca Sloepen-, kano-, fietsverhuur

|<| Model 1 In het behouden scenario is ervoor gekozen om de ligging van het huidige fort te behouden en hiermee verder te gaan. Vanuit de lucht is de verdraaiing te merken, maar op maaiveld niveau nauwelijks. De vraag is wanneer het fort wel in de historische staat hersteld zou worden wat voor meerwaarde dit oplevert. Vervolgens kan door minimale toevoegingen al veel bereikt worden in het huidige beeld. Door de bestaande bebouwing te transformeren en hier een horecafunctie te plaatsen en de mogelijkheid te bieden voor de verhuur van kanoâ&#x20AC;&#x2122;s en fietsen, kan het gebied van de Steenbergse Vliet en de stad zelf vanuit het fort ontdekt worden. Een rondvaartboot biedt tevens de mogelijkheid om ditzelfde vanaf het water te ondernemen. Op het fort kan een amfitheater zorgen voor een plek waar mensen zelf activiteiten kunnen organiseren, maar waar ook evenementen plaats kunnen vinden. Om ook de redoute mee te nemen in het programma kan hier een plek ingericht worden om survivalactiviteiten te organiseren.

Dit met een knipoog naar de vroegere militaire activiteiten.

Overdekt survivallen

Fort Henricus: Recreatiefunctie Fiets- en voetgangerspontje

Bezoekershaven

84

Wellness

Fort Henricus: Natuurspeeltuin

Entree Fort Bezoekers haven

Horeca

Sloepen-, kano-, fietsverhuur Rondvaartboot Vliet

|<| Model 2 Het optimale scenario richt zich op het volledig herstel van het fort in haar historische staat. Dit heeft tot gevolg dat het hele fort gedraaid dient te worden.

Daarnaast zal er ge誰nvesteerd moeten worden in het toegevoegde programma. Dit kan zoals in het behouden model zijn in de vorm van een natuurlijk amfitheater, maar er kan ook gekozen worden om meer te investeren in bijvoorbeeld een natuurlijk speeltuin waarbij de opbrengsten regelmatiger en stabieler zullen zijn. De speeltuin biedt in iedere bastion een andere speelmogelijkheid die refereert naar de verschillende landschappen uit de gemeente.

1) Het Volkerak, 2) Steenbergse Vliet, 3) Open zeekleipolder, 4) de Brabantse Wal, 5) Krekenstelsel.

Met in het centraal gelegen een overdekte rustplaats kan informatie opgedaan worden over het landschap rondom de vestingstad en het fort. Hier wordt dus een combinatie gemaakt tussen educatie en recreatie.

Naarmate het bezoek aantrekt kan de bezoekershaven verder uitbreiden tot een haven met bijbehorende voorzieningen.

De bestaande bebouwing wordt in dit scenario vervangen door bebouwing die zich situeert direct aan het havenkanaal, hierdoor ontstaat een afwisselend beeld vanaf het water, waarbij in iedere richting steeds een nieuwe bouwblok opdoemt. Door de bestaande bebouwing te slopen komt het fort volledige vrij te liggen en wordt een opzichzelfstaand element in het landschap. De entree van het fort bevindt zich aan de westzijde en sluit zo aan op de route langs het kanaal en het fiets- en voetgangerspontje die de verbinding maakt naar de redoute aan de oostkant van het kanaal, die in dit scenario ook volledig hersteld wordt inlcusief haar bijbehorende watergang.

85

86

6.2

Loodsen Westhavendijk

De gemeente ziet de oude loodsen aan de Westhavendijk als een doorn in het oog en om ruimte te creĂŤren voor de recreant, lijkt het voor de econoom aantrekkelijk de oude loodsen te slopen.

Echter is de uitstraling van deze loodsen uniek voor de locatie en dus zonde om te laten verdwijnen.

Door het gebied te transformeren, de loodsen op te knappen en nieuwe functies te geven ontstaat een gebied wat als transformator kan dienen voor het verdere ontwikkelingsproces.

87

Partycentrum

|<| Model 1 In het behouden scenario wordt daarom zo min mogelijk aan de huidige situatie gewijzigd, met het oog op minimale kosten, maar ook het tijdsbestek waarin snel en gericht ontwikkeld kan worden. Door de waterkant anders in te delen kan dit gebied zich ontwikkelen tot ‘boulevard’, waarbij de loodsen zich oriënteren op de waterkant. Zo ontstaat sociale controle en wordt de route richting het fort aantrekkelijker voor voetgangers.

Vergaderruimtes / Ateliers

Horeca Entree tot boulevard Bowlingcentrum

Parkeren in loodsen

Kinderspeelparadijs

Parkeren in openbare ruimte

Bed & Boot

Getransformeerde loodsen

88

Partycentrum

Vergaderruimtes

Horeca

Bowlingcentrum

Kinderspeelparadijs

Bed & Boot

|<| Model 2 In het optimale scenario is gericht op de verdere toekomst en is uitgegaan van meer financiële mogelijkheden. Hierbij worden de huidige loodsen vervangen door nieuwe bebouwing bestaande uit een vaste footprint van 17m bij 50 of 100m, maar die verschillen in materialisatie en bouwhoogte.

Hierdoor ontstaat een gevarieerder beeld, maar in een vast ritme. Tevens kan de openbare ruimte beter worden ingericht omdat deze niet in gebruik is voor een parkeeroplossing.

De bebouwing reageert op haar omgeving. Waar het laantje met boerenerven uitkomt op het havenkanaal is gekozen om hier geen bebouwing te situeren om zo de relatie tot de overkant van het kanaal nog groter te maken. Vervolgens is bij de waterentree’s tot het woongebied van “Buiten de Veste” en de doorkijken tussen de recente appartementenblokken juist wel bebouwing geplaatst.

89

90

6.3

Buiten de Veste

Buiten de Veste is een gebied dat binnen de gemeente Steenbergen is toegewezen voor woonontwikkeling. Daarbij is het belangrijk dat de historische kenmerken van het gebied terugkomen in het ontwerp en dat er vooral openheid is in het gebied. Er wordt gestreefd naar een integraal beeld, waar ook het natuurgebied in het noorden onderdeel van uit gaat maken.

Dit natuurgebied bestaat uit een drietal voormalige vloeivelden die nog resteren uit de tijd van de suikerfabriek, die in dit gebied gestaan heeft.

Momenteel is het een dichtbegroeid gebied, wat niet toegankelijk is voor mensen. Het gebied kent echter wel een hele rijke variatie in flora en fauna.

91 |>| Model 1 Voor het gebied “Buiten de Veste”, was reeds een ontwerp gemaakt. Door de slechte economische tijden is dit ontwerp helaas niet geheel tot ontwikkeling gebracht. Het ontwerp is weergegeven op pagina 75.

Voor dit ontwerp is één belangrijk punt meegenomen uit het vorige plan voor “Buiten de Veste”, namelijk de relatie die het gebied heeft met het gemeentehuis.

Verder zijn is de historische verkaveling in het gebied teruggebracht in de ontsluitingsstructuur die tevens begeleid wordt door bomen. Daarnaast is het hoornwerk ten westen van het gebied teruggebracht in haar historische staat.

Het natuurgebied ten noorden van “Buiten de Veste” is momenteel nog een afgesloten gebied, waar in dit ontwerp enkele recreatiewoningen en visvlonders zijn toegevoegd zodat het gebied toegankelijk wordt voor recreanten. Om hier permanent te wonen is nu nog onmogelijk vanwege de 400 metergrens vanaf de snelweg in verband met lucht en geluidsoverlast. Deze zoneringsgrens is opgenomen in de geluidshinderwet. Recreatiewoningen daarentegen zijn volgens de Wet geluidshinder geen geluidsgevoelig objecten.

Doorzetting boeren-ervenstructuur Recreatiewoningen Lanenstructuur met aan weerzijde langsparkeren

300 m

400 m

92 |>| Model 2 In het optimale scenario is gekozen om een exclusief woonmilieu te ontwikkelen gericht op het water.

De voormalige vloeivelden van de suikerfabriek zijn tot één geheel gevormd, waar recreatiewoningen zorgen voor een afwisselend levendig beeld. Er is een kunstmatig vloeiveld toegevoegd, waar woningen ontwikkeld kunnen worden voor verschillende inkomensklasse. In het zuiden is aangesloten op de bestaande situatie, door juist hier meer sociale woningbouw te realiseren.

Het historische laantje is extra aangezet met boerenerven die ook aan het water zijn gesitueerd.

Naast de overige vrijstaande woningen zijn 2 bouwblokken opgenomen voor appartementen.

Door een waterpartij toe te voegen vormt het gebied nu een geheel en integraal beeld. Doordat met verschillende woningtypologieën gespeeld kan worden is het ontwerp zowel in flexibel in aantallen woningen als in de fasering van het plan.

De toegangen tot het havenkanaal zorgen voor een meerwaarde aan het ontwerp, doordat met een bootje tot aan de woningen gevaren kan worden.

Tevens is de relatie tot het belangrijkste gebouw, het gemeentehuis in het plan opgenomen.

Binnen de EHS zijn ruimtelijke ontwikkelingen verboden. Toch zijn er mogelijkheden om toch binnen de EHS te ontwikkelen. Een van de voorwaarden is hierbij dat de natuurkwaliteit verbeterd en dat ontwikkelde gebieden gecompenseerd worden. Binnen dit model wordt hieraan voldaan.

93

94

95

Havenkanaal Steenbergen

De overgang van de stad naar hetopen landschap van de zeekleipolder en de Steenbergse Vliet is ter hoogte van fort Henricus het sterkst.

96

7. Conclusies en Aanbevelingen Dit onderzoek begon met de centrale vraag: “In hoeverre kan het havenkanaal en haar omgeving als kans worden aangegrepen om de identiteit en de cultuurhistorie van de stad, het havenkanaal en het omliggende landschap te versterken, waardoor er opnieuw ruimtelijk, fysiek en beleefbaar een verbinding wordt gelegd tussen Steenbergen en Fort Henricus?”

Aan de hand van het doorlopen onderzoek zijn voor de drie deelgebieden scenario’s onderzocht die als richtlijn dienen voor de gemeente Steenbergen om opnieuw naar het gebied te kijken. Verschillende ingrediënten uit het gebied kunnen het havenkanaal van Steenbergen weer op de kaart zetten. Aan de hand van landschappelijke dragers kan een recreatief programma worden opgesteld, met als resultaat een integraal gebied met een eigen identiteit en karakter.

Wat betekent waterpoort voor Steenbergen?

Het gebiedsperspectief van Waterpoort is bedoeld om te inspireren en stimuleren. Met verschillende partijen worden projecten op touw gezet om ruimtelijke- , landschappelijke- en wateropgaves te combineren en zo het gebied en haar identiteit te versterken.

Het havenkanaal van Steenbergen is een locatie

waar deze opgaves bij elkaar komen en dus een onderscheidend vermogen biedt.

Waar liggen de kansen voor het havenkanaal van Steenbergen?

Kenmerkend aan de omgeving van het havenkanaal zijn is de samenkomst van verschillende landschappen, 1) open zeekleipolders, 2) buitendijks gebied van de Steenbergse Vliet, 3) Stedelijk gebied van Steenbergen. Door de kenmerkende elementen van deze verschillende landschappen uit te buiten, worden de gebieden versterkt en wordt het contrast groter, waardoor mensen ook echt een verschil in landschap gaan ervaren.

De Steenbergse Vliet die nu nog gezien kan worden als scheiding tussen het noordelijk en het zuidelijk deel van de gemeente, kan vervolgens ingezet worden als verbinding. Binnen het gebied van de Steenbergse Vliet kunnen vervolgens verschillende hotspots worden aangewezen waar aanknopingspunten zijn voor ontwikkelingen op ruimtelijk- en recreatief vlak.

Het havenkanaal van Steenbergen wordt vaak als op zichzelf staand gebied genoemd, maar eigenlijk zou het als onderdeel van een groter geheel gezien moeten worden. Het is een uitloper van de Steenbergse Vliet die tevens toegang biedt tot de

97

haven van Steenbergen en dus de locatie waar de verschillende landschappen elkaar ontmoeten.

Welke mogelijke initiatieven en uitwerkingen kunnen tot stand komen rondom het havenkanaal van Steenbergen?

Tot nu toe zijn de ruimtelijke opgave rondom het havenkanaal van Steenbergen apart van elkaar bekeken. Het gewenste beeld is om één gebied te ontwikkelen waarin wonen, natuur, cultuurhistorie, en recreatie samenkomen. Om een integraal beeld te schetsen, zullen de gebieden, de oude loodsen langs de Westhavendijk, de jachthaven, de woningopgave van Buiten de Veste, fort Henricus en de Steenbergse Vliet samen moeten komen in één visie. Alleen hierdoor kan opnieuw de verbinding gelegd worden tussen de vestingstad en het fort. Binnen deze visie behoud iedere locatie wel zijn eigen kenmerken, maar het totale gebied vormt een integraal geheel.

Al in de inleiding werd aangegeven dat Waterpoort zich voornamleijk richt op het versterken van de cultuurhistorische elementen binnen het gebied.

Dit is tevens terugkerende factor in de verbinding om de vestingstad met het fort te verbinden. De hoofdopgave is daarom ook het herstellen van de verdedigingslinie. Hierbij gaat het om het volledig herstel van het Fort, de redoute, het hoornwerk en

de vestingwal. De overige verbindende factoren zijn het versterken en aanvullen van de landschappelijke dijklanen en de verkaveling. Om ook daadwerkelijk de recreant naar het gebied toe te trekken dient een recreatief (binnen en buiten) programma en een woonopgave toegevoegd te worden die past binnen deze identiteit van cultuurhistorie en landschap.

Door de unieke locatie van het gebied aan het water, is het een uitgelegen kans om hier een woon- en recreatiemilieu te ontwikkelen wat zich richt op het water, wat tevens het gewenste beeld oplevert binnen gebiedsontwikkeling Waterpoort.

Welke locaties zijn cruciaal om het gewenste beeld te vormen?

Aan de hand van de opgestelde visie zijn drie schakellocaties uitgekozen waar de verschillende functies samen moeten komen. 1) Fort Henricus, 2) De loodsen aan de Westhavendijk 3) Buiten de Veste. Per locatie zijn een behouden en een optimale uitwerking gemaakt die laten zien welke mogelijkheden de locaties bieden om de verbinding tussen stad en fort weer te herstellen. In alle scenario’s is het herstel van de verdediginslinie meegenomen, wat de leidraad is geweest in het hele ontwerp. Vervolgens zijn in de behouden scenario’s een aantal uitgangspunten achter wegen gelaten, om een realistischer beeld te schetsen.

De behouden scenario’s zijn gericht op de nabije toekomst en geven een beeld wat op de korte termijn gerealiseerd kan worden. Deze scenario’s zijn in die zin realistisch doordat de kosten grotendeels terug verdiend kunnen worden met de gerealiseerde woningen. Waar hierbij wel naar gekeken dient te worden, is of deze locatie niet neergezet zal worden als een regulier woongebied terwijl het juist kansen biedt om een exclusief woonmilieu te ontwikkelen.

Bij de optimale scenario’s is uitgegaan van een vooruitzicht voor de verdere toekomst, waarbij ook de financiële middelen groter zijn. Bij deze scenario’s kan de vraag gesteld worden of het wel realistische is en of sommige ingrepen ook daadwerkelijk een toegevoegde waarde opleveren. Wetende dat het optimale scenario niet tot nauwelijks kosten technisch haalbaar, kan de gemeente wel haar inspiratie halen uit dit geschetste beeld. Het is een droomscenario wat tot een uniek gebied kan leiden en zich op alle fronten richt op het water. Zo ontstaat een woon- en recreatiemilieu wat zich alleen op deze plek zou kunnen vestigen en dus een integraal beeld.

Een advies voor de gemeente Steenbergen zou daarom ook zijn om niet alleen naar het kostendekkende plaatje te zoeken, maar ook zeker naar de meerwaarde die het gebied in de toekomst kan opleveren.

98

Bronvermelding Publicaties, Rapporten en Presentaties: • BRO adviseurs in ruimtelijke ordening, 09-122005, Turf de bruine Motor van West-Brabant, bouwmateriaal, brandstof en broodwinning. – Geraadpleegd op 16 maart ’15 • Gemeente Steenbergen, 24-01-2012, Structuurvisie Gemeente Steenbergen – Geraadpleegd op 11 februari ’15 • Gezamenlijke uitwerking van rijk en provincies, Spelregels voor ruimtelijke ontwikkelingen in de EHS, Geraadpleegd op 7 mei’15 • Ministerie Infrastructuur en Ruimte, oktober 2014, Ontwerp-Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer – Geraadpleegd op 10 maart ’15 • Ministerie van Verkeer en Waterstaat -Rijkswaterstaat- , 18-11-2010, Verkeerscijfers Planstudie A4 Steenbergen TB-fase, Geraadpleegd op 10 maart ’15 • Ministerie van Verkeer en Waterstaat Rijkswaterstaat -, 02-2010, Geluid luistert nauw, Geraadpleegd op 7 mei ‘15 • Provincie Noord-Brabant, 20-11-2014, Concept Visie Zuiderwaterlinie – Geraadpleegd op 9 februari ’15

• Regio West-Brabant, 06-07-2010, RUIMTELIJKE VISIE WEST-BRABANT 2030 – Geraadpleegd op 19 februari ’15 • RO&AD architecten, 20-12-2013, West Brabantse Waterlinie, Visie voor een waardenvol landschap – Geraadpleegd op 16 februari ’15 • StudioMarcoVermeulen, 16-01-2014, West Brabantse Waterlinie, Van verdedigingswerk naar recreatielandschap – Geraadpleegd op 16 februari ’15 • Type jachthaven – Havens à la carte, Atlas haventypologieën – Geraadpleegd op 8 maart ’15 • Visie Waterpoort Steenbergen, 21-01-2013, Gemeente Steenbergen & Rothuizen architecten, stedenbouwkundigen, Geraadpleegd op 2 April ‘15 • Waterpoort, Dit is Waterpoort, 01-2012 tot 062013, Geraadpleegd op 10 februari ’15 • Wensbeeld bewoners Steenbergen (z.d.) , Gemeente Steenbergen, Presentatie Visie Jachthaven Steenbergen – Geraadpleegd op 26 maart ‘15

99

Boeken:

Websites:

• Bosch Slabbers, 11-2013, Verbonden Toekomst (perspectief voor Grevelingen-Volkerak Zoommeer) – Geraadpleegd op 9 februari ’15 • De Delta Atlas, landschapsportret van de RijnSchelde Delta, 12-2006, Analyse Deltagebied – Geraadpleegd op 2 April ‘15 • Eijkelhof, M & Kramps, R & Meulendijks, F (2013).

Dit is Waterpoort. – Geraadpleegd op 9 februari ’15 • Gemeente Bergen op Zoom (Afdeling Stedelijke Ontwikkeling), 2014, Uitvoeringsplan materieel erfgoed Bergen op Zoom – Geraadpleegd op 9 februari ’15 • Rijkswaterstaat, 2013, Kijk op de ruimtelijke kwaliteit van snelwegen, Ministerie van Infrastructuur en Milieu / Must Stedenbouw, Blz. 67-68, Geraadpleegd op 11 maart ‘15 • Waterschap Brabantse Delta, 09-2007, van Defensie tot Retentie (rapportage wateratelier Brabantse Delta) – Geraadpleegd op 12 februari ’15

• Geschiedenis west brabantse waterlinie, www. vriendenwbwl.nl – Geraadpleegd op 24 februari ’15 • Geschiedenis linies en stellingen, www.fortenbrabant.nl – Geraadpleegd op 24 februari ’15 • Geschiedenis linies en stellingen, www. staatsspaanselinies.nl – Geraadpleegd op 24 februari ‘15 • Jachthaven Steenbergen, WSV stadhaven Steenbergen, www.stadhaven-steenbergen.nl – Geraadpleegd op 17 maart ’15 • Landschapskenmerken en activiteiten van de Brabantsewal, www.brabantsewal.nl – Geraadpleegd op 27 februari ‘15 • Provincie Noord-Brabant (z.d.). Dossier: gebiedsontwikkelingen - Geraadpleegd op 11 februari ’15, http://www.brabant.nl/dossiers/ dossiers-op-thema/ruimtelijkeordening/ gebiedsontwikkeling.aspx • Provincie Noord-Brabant (z.d.). Waterpoort.

Geraadpleegd op 9 februari ’15, http://www. brabant.nl/dossiers/dossiers-opthema/ ruimtelijke-ordening/gebiedsontwikkeling/ waterpoort.aspx

• Universiteitsbibliotheek Gent, Print historische vestingwal Steenbergen, www.lib.urgent.be, Geraadpleegd op 25 februari ‘15 • Volkerak-Zoommeer (z.d.).

Informatiesite VolkerakZoommeer. Geraadpleegd op 10 februari ’15, http://www. volkerakzoommeer.nl/ • Waterpoort (z.d.). Een grenzeloze samenwerking op de overgang van water en land. Geraadpleegd op 10 februari ’15, http://www.waterpoortwerkt. nl/ Overige websites: • • • • • •

www.bing.com/maps www.bodemdata.nl www.brabant.nl www.gemeente-steenbergen.nl www.ruimtelijkeplannen.nl www.watwaswaar.nl