A garden of farewells by eva lolou

Διπλωματική εργασία

ένας κήπος αποχαιρετισμών a garden of farewells

σπουδάστρια Εύα Λώλου επιβλέπων καθηγητής Ιωάννης Ζαχαριάδης σύμβουλοι Πέννυ Κουτρολίκου Νίκος Ρώσσης

Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθήνα, 26 Οκτωβρίου 2018

“Το μεγαλύτερο βάρος που κουβαλάνε οι ζωντανοί είναι η μνήμη” - Μ. Καραγάτσης

πρόλογος Η διπλωματική αυτή προτείνει τον σχεδιασμό ενός αποτεφρωτηρίου στην Αττική, τόσο με εννοιολογική αλλά και κατασκευαστική προσέγγιση. Πρόκειται για ένα κτήριο, μη κτήριο, έναν κήπο μέσα σε έναν κήπο. Διότι έχει σημασία το μέρος που θα γίνει ο αποχαιρετισμός και η μετάβαση του νεκρού, πάντα είχε από τα αρχαία χρόνια. Το μεταφορικό πέρασμα γίνεται και κυριολεκτικό με το πέρασμα της στάχτης στην νήσο Πάτροκλο απέναντι από τον τόπο, δίχως διεύθυνση, ανάμεσα από τους οικισμούς Λεγραινών και Θυμαριού.

περιεχόμενα

01 εισαγωγή

02 ιστορική αναδρομή

03 αντιλήψεις

04 ελλάδα

05 προϋποθέσεις

06 ανάλυση τόπου

07 συνθετική πορεία

αντί επιλόγου

ένας κήπος αποχαιρετισμών

εισαγωγή

ένας κήπος αποχαιρετισμών

Ο άνθρωπος ανά τους αιώνες υπήρξε ευρηματικός ως προς την διαχείριση των νεκρών και κατ’ επέκταση του πόνου της απώλειας του. Για τον λόγο αυτό υπάρχουν διάφοροι τρόποι αποχαιρετισμού, που προκύπτουν από τις εκάστοτε αντιλήψεις της εποχής για την ψυχή και την μετα-θάνατο ζωή (ή και όχι) καθώς και τα ήθη και έθιμα του κάθε τόπου. Η αποτέφρωση αποτελεί μια από αυτές.

Η γέννηση αλλά και ο θάνατος, είναι δύο σταθερές, που βιώνουν όλοι οι άνθρωποι ο καθένας ατομικά και ανεξαιρέτως, όσο κυνικό και τρομακτικό μπορεί να ακούγεται αυτό. Αποτελεί ταμπού για την μεγαλύτερη μερίδα των ανθρώπων, κανείς δεν θέλει να αντιμετωπίσει τον θάνατο και την απώλεια, και όταν τελικά απαιτείται, ο καθένας την βιώνει με τον δικό του τρόπο και στον δικό του χρόνο. Ο καθένας ίσως να έχει την δική του ξεχωριστή αντίληψη περί ψυχής, ίσως κάποιοι φιλόσοφοι (ή και φυσικοί) τα έχουν ερμηνεύσει πολύ καλύτερα. Για μένα επειδή κάποια ερωτήματα θα μείνουν αναπάντητα, και ίσως να μην θέλω να απαντηθούν, ή ακόμα καλύτερα απλά να μην έχουν απάντηση, με ενδιέφερε να ερευνήσω πως διαχειρίζονταν οι άνθρωποι ανα τους αιώνες τους νεκρούς και την απώλεια. Να βρω τι συμβαίνει στο ανθρώπινο σώμα, γιατί αυτό είναι κάτι που μπορεί να απαντηθεί.

εισαγωγή |01

Ερωτήματα όπως, πως μπορεί αυτός που μένει πίσω να διαχειριστεί καλύτερα την απώλεια; Τί σημαίνει καύση; Τί συμβαίνει με την καύση; Βοηθάει στην διαδικασία του πένθους; Μέσα σε όλο αυτό το ταμπού, γιατί δεν δίνει κανείς σημασία στο μέρος που αποχαιρετά κανείς τον άνθρωπό του; Γιατί πρέπει να αποτελεί μονόδρομο αυτή η αισχρή διαδικασία στην Ελλάδα; Γιατί ο θάνατος πρέπει να αποτελεί τόσο γραφειοκρατική διαδικασία; Γιατί είναι τόσο πασιφανές ότι υπάρχει αισχροκέρδεια πάνω από τον νεκρό και κανείς δεν κάνει κάτι; Γιατί δεν υπάρχει σεβασμός στον νεκρό αλλά και στην οικογένειά του; Έτσι έχοντας τέτοιους συλλογισμούς και προβληματισμούς, αποφάσισα να οραματιστώ έναν τόπο αποχαιρετισμού, έναν τόπο περάσματος, έναν τόπο που ίσως να μπορέσει να ανακουφίσει τις ψυχές της οικογένειας, γιατί έχει σημασία το μέρος του αποχαιρετισμού και της μετάβασης του νεκρού. Παρακάτω αναφέρω κάποιους λόγους για την αποτέφρωση, πέρα από την αποτρεπτική, σκληρή, βίαιη και απάνθρωπη ελληνική πραγματικότητα της ταφής καθώς και εκταφής. • Δεν χρειάζεται να αναφέρω ότι θα πρέπει να αποτελεί δικαίωμα επιλογής του κάθε ανθρώπου. • Ηθικοί λόγοι. Υπάρχει ένα σύστημα εκμετάλευσης που ξεκινά από τα νοσοκομεία, και συνεχίζει στα γραφεία τελετών και καταλήγει στους δήμους και στα νεκροταφεία. Επίσης υπάρχει και όλο αυτό το εμπόριο που έχει αναπτυχθεί γύρω από αυτά. • Κορεσμός των νεκροταφείων. • Θρησκευτικοί λόγοι. Στον ταοισμό, ινδουισμό και κατά κύριο λόγο στον βουδισμό αποτελεί μονόδρομο, για αυτό και οι ασιατικές χώρες έχουν τα υψηλότερα ποσοστά αποτέφρωσης στον κόσμο. • Οικονομικοί λόγοι. Το κόστος αποτέφρωσης υπολογίζεται να είναι τουλάχιστον τρεις με τέσσερις φορές χαμηλότερο από αυτό της ταφής. • Οικολογικοί λόγοι. Υπάρχουν ακόμα και βιοδιασπώμενες τεφροδόχοι, για ακόμα μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

ιστορική αναδρομή

ένας κήπος αποχαιρετισμών

ιστορική αναδρομή |02

ένας κήπος αποχαιρετισμών

ιστορική αναδρομή |02

ένας κήπος αποχαιρετισμών

-Τα αρχαιότερα ευρήματα τελετουργικής καύσης που έχουν βρεθεί, ανήκουν σε μια γυναίκα, βρίσκονται στην Αυστραλία στην Mungo Lake και είναι σχεδόν 42.000 ετών. -Τα αμέσως επόμενα δείγματα βρίσκονται στην Ευρώπη και Μέση Ανατολή και χρονολογούνται από το 3000 π.Χ. στην αρχή της Λίθινης εποχής. Το έθιμο της αποτεφρωσης ταξίδεψε μαζί με τους νομαδικούς λαούς για τους οποίους αποτελούσε και πρακτική συνήθεια (με την αποτέφρωση και τη μεταφορά της τέφρας, είχαν πάντα μαζί τους προγόνους τους). Ευρήματα αποτέφρωσης έχουν εντοπιστεί στη Ρωσία, Βρετανικές νήσους, Ισπανία, Πορτογαλία, Ουγγαρία, Βόρεια Ευρώπη, Ιρλανδία. -Στην Μέση Ανατολή και στην Ευρώπη, κατά την Νεολιθική εποχή, συνυπήρχε η ταφή και η καύση. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ανέπτυξαν μια περίπλοκη θεολογία για την μετάβαση και την μετεμψύχωση που απαγόρευε την καύση. (πραγματοποιούσαν ταρίχευση, αλλά το πέρασμα του νεκρού γινόταν μέσω του στοιχείου του νερού, για αυτό και συνόδευαν τους σημαντικούς νεκρούς τους με μικρά ξύλινα πλοιάρια ως κτερίσματα, το γεγονός αυτό ίσως έχει άμεση σχέση με την ελληνική μυθολογία). Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, το έθιμο της ταρίχευσης υιοθετήθηκε ευρέως από τους Σημιτικούς λαούς και τους Βαβυλώνιους. Επίσης οι πρώιμοι Πέρσες πραγματοποιούσαν αποτεφρώσεις, αλλά απογορεύτηκε στην πορεία κατά την Ζωροαστρική περίοδο, διότι πίστευαν και τελούσαν την εναέρια ταφή. -Στην Ινδία το 1900 π.Χ. η καύση αποτελεί τοπικό έθιμο, πριν τον Βουδισμό, κατά την διαμορφωτική φάση του Βεδικού πολιτισμού. -Το 509 π.Χ., στην Ιταλία κατά την περίοδο της Ρωμαικής αυτοκρατορίας εντοπίζονται δείγματα αποτέφρωσης παράλληλα με το έθιμο της ταφής. Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, η ταφή θεωρούνταν πιο αρχαική ιεροτελεστία. Ενώ πολίτες

ανώτερης τάξης, όπως οι αυτοκρατορικές οικογένειες αποτεφρώνονταν. Να επισημάνω πως ο όρος columbarium (που διατηρείται ακόμα), αναφέρεται στα τοιχεία εναπόθεσης των τεφροδόχων. Στα λατινικά columba σημαίνει περιστέρι, γιατί παρουσιάζαν μεγάλες ομοιότητες με τους περιστερώνες. Επίσης έχει και δεύτερη ερμηνεία, συμβολική, αυτή της ψυχής. Με την άνοδο του χριστιανισμού, στην Ευρώπη χτίστηκαν πολλά νεκροταφεια ενώ παράλληλα η αποτέφρωση σχεδόν εξαλείφεται. -Στην πρώιμη Ρωμαικη Βρετανία, η καύση ήταν συνήθης πρακτική αλλά μειώθηκε κατά τον 4ο αι μ.Χ. Επανεμφανίστηκε τον 6ο αι. κατά την περίοδο της μετανάστευσης, όπου κατά το έθιμο τους, θυσίαζαν ζώα στην νεκρική πυρά προς τιμή του νεκρού, ο οποίος ήταν ντυμένος με περίτεχνη ενδυμασία. Αυτός ο τρόπος αποχαιρετισμού ήταν πολύ διαδεδομένος στα Γερμανικά φύλα των Βορείων Ηπειρωτικών περιοχών, και θεωρείται πως οι Αγγλοσάξωνες υιοθέτησαν το έθιμο αυτό από αυτούς. Οι στάχτες συνήθως τοποθετούνταν σε μπρούτζινη ή πήλινη τεφροδόχο, έπειτα θάβονταν σε ένα νεκροταφείο που δέχονταν αποκλειστικά τεφροδόχους. Κατά τον 7ο αι αυτή η διαδικασία άλλαξε και η χριστιανική ταφή γενικεύτηκε. -Η καύση αποτελούσε αποκλειστικό έθιμο των Βίκινγκς. Η καύση σε πλοίο που όλοι έχουμε στο μυαλό μας, προορίζονταν για τους πολεμιστές και τους καπετάνιους. Οι υπόλοιποι αποτεφρώνονταν στην στεριά, σε ειδικά επιλεγμένη τοποθεσία μετάβασης στον κόσμο των νεκρών. Ως προς την τελετουργία, πάντα χρησιμοποιούσαν περισσότερη ξυλεία από όση χρειάζονταν. Όσο πιο ψηλή και φωτεινή πυρά τόσο μεγαλύτερη και η κοινωνική επιφάνεια του νεκρού. Στην πυρά τοποθετούσαν ειδικά φυτά και συγκεκριμένα ξύλα ώστε να παράξουν περισσότερο καπνό, διότι η αποτέφρωση προορίζονταν να ενεργοποιήσει όλες τις αισθήσεις. Αποτελούσε απαραίτητο κομμάτι της διαδικασίας αποχαιρετισμού, οι συγγενείς να βλέπουν την καύση. Ο υπέρτατος σκοπός

ιστορική αναδρομή |02

κάθε πολεμιστή ήταν να πεθάνει γενναία και έτσι θα μεταβεί στην Βαλχάλα, το βασίλειο του Όντιν. Για τον λόγο αυτό δεν φοβόντουσαν τον θάνατο, αλλά τον αποδέχονταν με τιμή. Νεότερη ιστορία αποτέφρωσης -Ο Ιταλός καθηγητής Μπρουνέττι τελειοποίησε έναν κλίβανο αποτέφρωσης τον οποίο παρουσίασε στη Παγκόσμια Έκθεση της Βιέννης το 1873, ως «πιο καθαρή» διαδικασία σε σχέση με την ταφή. Φυσικά η καθολική εκκλησία το απαγόρευσε. -Το 1874 ιδρύθηκε από το χειρουργό της Βασίλισσας Βικτωρίας, Σερ Χένρυ Τόμσον, ο Οργανισμός Αποτέφρωσης της Μεγάλης Βρετανίας. -Το πρώτο αποτεφρωτήριο στην Αγγλία ολοκληρώθηκε το 1879 στο Γουόκινγκ Σάρρεϊ αλλά δε χρησιμοποιήθηκε για τα πέντε πρώτα χρόνια μέχρι τα αγγλικά δικαστήρια να νομιμοποιήσουν την αποτέφρωση. Αφορμή της νομιμοποίησης αυτής, αποτέλεσε η δίωξη που ασκήθηκε στον Δόκτωρ Ουίλιαμ Πράις (και Δρυίδη), για την αποτέφρωση του γιού του. Αθωώθηκε από το δικαστήριο με το επιχείρημα οτι πραγματοποιήθηκε σε ιδιωτικό χώρο και οτι η ταφή μολύνει το υπέδαφος και τον υδροφόρο ορίζοντα καθώς και τον αέρα καθιστώντας την επικίνδυνη. -Τον Δεκέμβριο του 1878 λειτούργησε στην πόλη Γκόθα της Γερμανίας το πρώτο αποτεφρωτήριο μετά από μακροχρόνιες προσπάθειες του τοπικού συλλόγου για τη δημιουργία κέντρου αποτέφρωσης νεκρών. -Το κίνημα υπέρ της αποτέφρωσης πρωτοεμφανίστηκε στις Η.Π.Α. το 1876. Το πρώτο αποτεφρωτήριο χτίστηκε στην Ουάσιγκτον. Το 1881 δημιουργήθηκε η New York Cremation Society και λίγα χρόνια αργότερα η Cremation Association

of America. -Το 1913 ο Σύλλογος Αποτέφρωσης των Ηνωμένων Πολιτειών διέθετε 52 αποτεφρωτήρια με 10.000 περίπου καταγεγραμμένες αποτεφρώσεις. Με στοιχεία του 2002 υπάρχουν 1.835 αποτεφρωτήρια με 679,890 αποτεφρώσεις, το 27,78% των θανάτων ετησίως. -Το 1937 ιδρύθηκε στο Λονδίνο η Διεθνής Ομοσπονδία Αποτέφρωσης (I.C.F.), ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με σκοπό την προώθηση της αποτέφρωσης παγκοσμίως με τα πιο υψηλά κριτήρια. Το 1966 η Διεθνής Ομοσπονδία Αποτέφρωσης αναγνωρίστηκε και ενετάχθη στο Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο του Ο.Η.Ε. -Η προτεσταντική εκκλησία αποδέχτηκε την καύση με το επιχείρημα πως «ο θεός μπορεί να αναστήσει ένα δοχείο στάχτης, όπως ακριβώς μπορεί να αναστήσει ένα δοχείο σκόνης» - Το 1963 ο πάπας Παύλος ο έκτος έκανε άρση της απαγόρευσης της αποτέφρωσης, επιτρέποντας στους ιερείς να ιερουργήσουν και σε τελετές καύσης.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

αντιλήψεις

Σε χώρες όπως η Ινδία, το Μπαλί, το Νεπάλ κατά κύριο λόγο πραγματοποιούν καύση των νεκρών τους σε υπαίθριες πυρές με φυσική ξυλεία και στην συνέχεια διασκορπίζουν την στάχτη σε ποτάμι ή θάλασσα. Να αναφέρω πως στην βουδιστική θρησκεία, κυρίως στον θιβετιανό βουδισμό έχουν και την εναέρια ταφή που προτιμάται λόγω έλλειψης ξύλων. Πραγματοποιούν ταφή για τους αγίους τους και τα παιδιά μόνο. Με την καύση, ως μέρος της θρησκείας τους, επιθυμούν να σπάσουν τον κύκλο της samsara. Με τον όρο αυτό, εννοούν τον αδιάκοπο κύκλο: γέννηση- ζωή - θάνατος, έτσι με τον τρόπο αυτό, ελευθερώνουν την ψυχή από το σώμα, ώστε να πάει στον δικό τους παράδεισο του θεού Σίβα να ξεκουραστεί και να καθαρίσει το κάρμα της.

Νοτιοανατολικη ασία

ένας κήπος αποχαιρετισμών

Ινδία

Η τελετουργία έχει ως εξής, πολλά ξύλα, δίπλα σε ποτάμι, ο νεκρός τυλιγμένος με λευκό σάβανο, και η οικογένεια σε άμεση οπτική επαφή να προσεύχεται και να βοηθάει στην πλήρη καύση που διαρκεί αρκετές ώρες. Έπειτα η οικογένεια συλλέγει την στάχτη και στην πορεία την απελευθερώνει σε ποτάμι κάποιου παρακλαδιού του Γάγγη. (κατά προτίμηση στο Βαρανάσι) Γίνεται αντιληπτό πως οι βουδιστές έχουν τελείως διαφορετική σχέση με τον νεκρό και τον θάνατο με την τόσο ενεργή συμμετοχή στην αποτέφρωση. Υπάρχει κλίμα μυσταγωγίας, καθώς και μια πολύ στενή και αποκλειστική εμπειρία με τον θάνατο. Βιώνουν την απώλεια πιο άμεσα και βίαια θα μπορούσαμε να πούμε, βλέποντας τον άνθρωπο τους να φλέγεται. Η πιο διαδεδομένη είναι η υπαίθρια νεκρική πυρά, έπειτα είναι η πρόχειρα στεγασμένη αλλά και πάλι με φυσική ξυλεία. Τέλος υπάρχουν και ηλεκτρικοί κλιβάνοι στην προσπάθειά τους να μειώσουν το περιβαλλοντικό αντίκτυπο που έχει η τόση εκτεταμένη καύση ξύλων, αλλά δεν είναι και πολύ δημοφιλής. Όμως ως προς την σχεδίασή του, ακόμα και ένα τέτοιου τύπου κρεματόριο με ηλεκτρικούς κλιβάνους, (όπως το Ashwinikumar Crematorium) επιβάλλει την οπτική επαφή με τον κλίβανο, όπου παραμένει ανοικτή η πόρτα του, ώστε να εκτεθούν οι συγγενείς στην καύση και τα παράγωγά της ως μέρος της τελετουργίας. Πρόκειται για ξεχωριστά δωμάτια με ατομικούς κλιβάνους, ανοικτά από την μία πλευρά για να υπάρχει οπτική επαφή με τον ουρανό και σε άμεση σχέση με ποτάμι.

Μπαλί

Η επικρατέστερη θρησκεία είναι ο Ινδουισμός, αλλά ως προς τα ταφι-

αντιλήψεις |03

κά τους έθιμα έχουν και τις τοπικές τους παραδόσεις. Βλέπουν τον θάνατο ως αναπόσπαστο κομμάτι του κύκλου της γέννησης - ζωής - θανάτου, και σπάει παρά μόνο όταν το άτομο εξαγνιστεί μέσω της φωτιάς, τότε ενώνεται με τον θεό. Συνεπώς βλέπουν τα νεογέννητα ως ψυχές που έχουν μετενσαρκωθεί. Για να μπορέσει κάποιος να ξαναγεννηθεί πρέπει πρώτα να απελευθερωθεί από το σώμα του. Η κατάσταση απέλευθερωσης από τον αέναο κύκλο λέγεται moksha και αποτελεί τον δικό τους παράδεισο που παραμένει η αγνή ψυχή ώστε να ξεκουραστεί. Οι τελετές αποτέφρωσης ονομάζονται Ngaben και αποτελούν γιορτές. Ο σκοπός τους είναι να αποκόψουν κάθε σύνδεσμο του αποθανόντα με τον επίγειο κόσμο έτσι ώστε να είναι ευτυχισμένος που θα προχωρήσει. Το αξιοσημείωτο είναι πως το άτομο που αποτεφρώνεται μπορεί να είναι ήδη νεκρό μήνες ή και χρόνια, έτσι πρωτύτερα είχε θαφτεί. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι οικονομικός, η οικογένεια πληρώνει προσφορές για τον νεκρό, παραδοσιακή ορχήστρα, φαγητό για τους επισκέπτες και χορηγούν μια παραδοσιακή τους μαριονέτα. Σε πολλές περιπτώσεις αυτές οι τελετές είναι ομαδικές λόγω του κόστους. Ως προς την τελετουργία, φτιάχνουν πύργους πολυεπίπεδους (το μέγιστο εννιά) από μπαμπού, χαρτί και ξύλο. Τα επίπεδα κυμαίνονται ανάλογα με το πόσο σημαντικός ήταν ο νεκρός. Το φέρετρο είναι σχεδιασμένο έτσι ώστε να μοιάζει συνήθως με βόδι ή κάποιο άλλο ζώο. Στην συνέχεια κάποιος ιερέας ανάβει τις φωτιές. Όταν ο νεκρός αποτεφρωθεί πλήρως, μετά από δώδεκα μέρες ραντίζουν τις στάχτες με ιερό νερό και στην συνέχεια τις παραδίδουν στην θάλασσα.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

Ιαπωνία

Αποτελούσε αρχαία πρακτική χωρίς να είναι συνυφασμένη με τον Βουδισμό. Έγινε απόλυτα δημοφιλής με την αποτέφρωση του βουδιστή ιερέα Dosho το 700 μ.Χ. και του αυτοκράτορα Jito το 703 μ.Χ. και έτσι συσχετίζεται με τον Βουδισμό. Σύμφωνα με αυτή την φιλοσοφία, τα πάντα, ακόμα και η ζωή και το σώμα είναι προσωρινά και μέσω της αποτέφρωσης επέρχεται μια μεταμορφωτική κάθαρση. Μέσω της καύσης πιστεύουν πως διασκορπίζεται η «μόλυνση» που δημιουργείται αμέσως μόλις πεθάνει ο άνθρωπος. Με τον εξαγνισμό μέσω της φωτιάς, το πνεύμα από «μολυσματικό» γίνεται αγνό και μεταβαίνει στον κόσμο των προγόνων. Για τα επόμενα σχεδόν χίλια χρόνια η αποτέφρωση εδραιώνεται και σχετίζεται με την αριστοκρατία. Κατά τον 17ο αι σταδιακά κερδίζουν έδαφος οι Κομφουκιανιστές που θεωρούσαν την καύση αφύσικη και προσβολή προς τους νεκρούς. Η ένταση αυτή κοφυφώνεται το 1868 όταν ο αυτοκράτορας Meiji πήρε τον θρόνο και προσπάθησε να δυτικοποιήσει την Ιαπωνία. Εκείνη η περίοδος στιγματίστηκε από δραματικά κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα, στα πλαίσια της αναμόρφωσης, συμπεριλαμβανομένης της εγκατάλειψης της φεουδαρχίας για μια καπιταλιστική κοινωνία. Στα μάτια

αντιλήψεις |03

των γραφειοκρατών του Μέιτζι, οτιδήποτε «βουδιστικό» δεν ήταν συμβατό με τον «πολιτισμό», έτσι σταδιακά έκαναν απόπειρες για την απαγόρευση των αποτεφρώσεων. Οι κυβερνητικές αρχές βρήκαν έδαφος το 1873, όταν απαίτησαν τα κρεματόρια να βρίσκονται έξω μια νοητή κόκκινη γραμμή που περιέβαλε το Τόκυο, με το πρόσχημα ότι ο καπνός από τις νεκρικές πυρές κατέστρεφε την δημόσια υγεία. Έπειτα απαγορεύονται οι αποτεφρώσεις με την πρόφαση ότι «θέτουν σε κίνδυνο την δημόσια ηθική, είναι ασέβεια στους νεκρούς και υπάρχει ανησυχία για την δημόσια υγεία». Στο σημείο αυτό να αναφεφθεί πως η αυξανόμενη αστικοποίηση του 19ου αι συνέβαλε στην πύκνωση των πληθυσμών των πόλεων και δημιουργήθηκε πίεση στην περιορισμένη γη των νεκροταφείων των ναών. Έτσι κάποιες οικογένειες αποφάσισαν να κρατήσουν κοντά τους τις στάχτες των συγγενών τους στο σπίτι. Επειδή οι στάχτες ενός ατόμου καταλαμβάνουν λίγο χώρο, οι οικογένειες είχαν την δυνατότητα να έχουν κοντά τους τις στάχτες πολλών γενεών σε αναλογικά περιορισμένη γη. Όταν άρχισε να υπάρχει έλλειψη χώρου, οι οικογένειες άρχισαν να θάβουν τους αγαπημένους τους εκτός των ορίων της πόλης καθιστώντας πιο δύσκολο να τους επισκέπτονται. Ιδιαίτερα με τον ισχυρισμό της κυβέρνησης ότι οι αποτεφρώσεις δια-

ένας κήπος αποχαιρετισμών

φθείρουν το ηθικό κέντρο της Ιαπωνίας, η απαγόρευση αποτέλεσε χαστούκι για τον ιαπωνικό λαό, γιατί η οικογένεια είναι ιερή για τον ιαπωνικό πολιτισμό. Παράλληλα το ίδιο χρονικό διάστημα, επιστημονικοί ερευνητές στην Ευρώπη ενίσχυσαν τα υγειονομικά πλεονεκτήματα της αποτέφρωσης, συμπεριλαμβανομένου του ελέγχου των ασθενειών. Έτσι στον αντίποδα της ιαπωνικής απαγόρευσης, υπήρχε το αυξανόμενο ενδιαφέρον της Ευρώπης. Με την επιβεβαίωση της Δύσης η ιαπωνική κυβέρνηση, διαχώρισε την αποτέφρωση από τον βουδισμό. Έτσι πήρε μια άλλη χροιά, αυτή της εξυγίανσης παρά της πνευματικής πρακτικής. Μέσα σε δύο χρόνια από την απαγόρευση, το 1875 έγινε άρση, διαμηνύοντας πως όποιος πεθαίνει από μεταδοτική ασθένεια έπρεπε να αποτεφρωθεί. Σε μια ειρωνική μεταστροφή η κυβέρνηση άρχισε να προωθεί ενεργά την καθαρτήρια ιδιότητα της φωτιάς και την δυνατότητα της να εξαλείφει ασθένειες. Σταδιακά άρχισε να αυξάνεται το ποσοστό των αποτεφρώσεων φτάνοντας στο 99.9% που ισχύει τώρα. Όσον αφορά την τελετουργία, ο νεκρός φορά παραδοσιακό κιμονό και τον συνοδεύουν με πολλά λουλούδια. Η οικογένεια είναι παρούσα όταν το φέρετρο εισέρχεται στον κλίβανο αποτέφρωσης και περιμένει μέχρι

αντιλήψεις |03

να ολοκληρωθεί η καύση. Έπειτα οι συγγενείς συλλέγουν τελετουργικά την σποδό με ξυλάκια, τοποθετώντας την στην τεφροδόχο με σειρά, ξεκινώντας από τα πόδια και τελειώνοντας στο κεφάλι. Παραδοσιακά η οικογένεια παίρνει την τεφροδόχο σπίτι για 35 μέρες και στην συνέχεια την μεταφέρει στο νεκροταφείο στον οικογενειακό τάφο. Αυτό που έχει κοινωνικά ενδιαφέρον, είναι πως αρκετοί τάφοι έχουν ειδικό κουτί ώστε να αφήνουν οι επισκέπτες τις επαγγελματικές τους κάρτες. Πλέον υπάρχουν ολόκληρα κτήρια κολουμπάρια τελευταίας τεχνολογίας ακόμα και με βιομηχανικό βραχίονα για την αυτοματοποιημένη επιλογή της σωστής τεφροδόχου από την οικογένεια, όπως το Achutα columbarium. Tο Ruriden, με τον Koukoko-ji ναό, βρίσκεται στην Shinjuku μια από τις πιο πολυσύχναστες εμπορικές περιοχές του Τόκυο και διαθέτει μικρούς γιάλινους βούδες που φωτίζονται από χρωματιστά φώτα led κατ’ αντιστοιχία ανα τεφροδόχο. Η τεφροδόχος εμφανίζεται με ειδική κάρτα που δίνεται στους συγγενείς. Προορίζεται κυρίως για ανθρώπους που δεν θέλουν να επιβαρύνουν την οικογένεια τους με περισσότερα έξοδα, διότι ήδη είναι αρκετά υψηλό το κόστος (περίπου 25.000 δολλάρια η κηδεία και 40.000 δολλάρια το κόστος οικογενειακού τάφου). Επίσης απευθύνεται σε άτομα χωρίς οικογένεια.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

αντιλήψεις |03

Είναι φανερό από την παραπάνω έρευνα για τις ασιατικές χώρες, ότι η αντίληψη των δυτικών για την αποτέφρωση διαφέρει κατά πολύ. Ο δυτικός άνθρωπος γοητευμένος από το έθιμο αυτό, προσπάθησε μέσω του σχεδιασμού να κάνει την διαδικασία λιγότερο μακάβρια για τις παραδόσεις και τα ήθη του 19ου αι. αποκόπτοντας την στενή και αποκλειστική εμπειρία με την καύση και κατ’ επέκταση με τον θάνατο. Μέχρι τώρα η ταφή αποτελούσε μια πιο φυσική διαδικασία σε σχέση με την καύση, η οποία απαιτεί χρόνια και δεν γίνεται βίαια σε κάποιες ώρες. Στην προσπάθεια του όμως να εντάξει σε κτήριο την καύση και να της αφαιρέσει την ωμότητα που έχει εκ φύσεως, την έκανε γραφειοκρατική και βιομηχανική. Για τις Ανατολικές χώρες αποτελεί μιια τελετουργία και πνευματική πρακτική που συμβαίνει απλά με στοίβες ξύλων δίπλα σε νερό, με την συμμετοχή όλης της οικογένειας. Ακόμα μια σημαντική διαφορά αποτελεί το γεγονός πως οι θερμοκρασίες που αναπτύσσονται στις υπαίθριες πυρές φτάνουν το μέγιστο στους 950 C, και χρειάζονται μέχρι έξι ώρες για την καύση του σώματος. Σε αυτές τις θερμοκρασίες κάποια οστά δεν αποτεφρώνονται. Να αναφέρω πως απαιτούνται 500 με 600 κιλά φυσικής ξυλείας για την κάθε σωρό. Για αυτό το λόγο στην Ινδία αποτελεί πρόβλημα η υπερβολική έκκριση διοξειδίου του άνθρακα όπως μπορεί εύκολα να φανταστεί κανείς. Οι κλίβανοι τελευταίας τεχνολογίας λειτουργούν με αέριο και φτάνουν τους 1150 C αποτεφρώνοντας σχεδόν πλήρως έναν άνθρωπο 70 κιλών σε 1,5 ώρα. Ό,τι οστό έχει απομείνει αλέθεται μαζί με την υπόλοιπη σποδό και ομογενοποιείται. Είναι σημαντικό να αναφέρω πως υπάρχει ένα πολύ προηγμένο σύστημα φιλτραρίσματος αέρα για την μείωση της εκπομπής του διοξειδίου του άνθρακα.

Ευρώπη

Πορεία σώματος νεκρού

ένας κήπος αποχαιρετισμών

Φαίνεται να υπάρχει μια συσχέτιση της επικρατέστερης θρησκείας με το ποσοστό αποτεφρώσεων της κάθε χώρας καθώς και με το έθιμο ταφής του κάθε τόπου.

αντιλήψεις |03

Οι θρησκείες που απορρίπτουν και απαγορεύουν την αποτέφρωση είναι: το Ισλάμ,ο Ιουδαϊσμός, ο Ζωροαστρισμός και η Ελληνική Ορθόδοξη εκκλησία.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

4 Ελλάδα

ένας κήπος αποχαιρετισμών

ελλάδα |04

-Τα πρώτα ευρήματα αποτέφρωσης που βρίσκονται στον Ελλαδικό χώρο χρονολογούνται από το 1200 π.Χ. Η τελετουργική υπαίθρια πυρά αποτελούσε έναν τρόπο να τιμήσουν καθώς και να επιστρέψουν τις στάχτες των νεκρών στρατιωτών στις οικογένειές τους από τις μακρινές εκστρατείες. -Τα επόμενα χρόνια η καύση συνυπάρχει με την ταφή, όπως μαρτυρούν οι λάρνακες και οι τεφροδόχοι που έχουν βρεθεί στον Κεραμεικό και σε υπόλοιπα νεκροταφεία στον Ελλαδικό χώρο. Αυτό που είχε σημασία ήταν η τελετουργική περιποίηση του νεκρού. Όπως αναφέρεται στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, η ίδια επιτελεί αυτό το καθήκον στο νεκρό σώμα του αδερφού της Πολυνείκη, αψηφώντας την θανατική ποινή που επιβάλλει ο Κρέων. -Το πέρασμα στον άλλο κόσμο γινόταν μέσω του ποταμού Αχέροντα, πληρώνοντας έναν οβολό στον Χάροντα ως ναύλα για να τους μεταφέρει με την βάρκα του στον Άδη. Το στοιχείο του νερού λειτουργεί ως κατώφλι, πέρασμα, ως εξαγνισμός. Στο σημείο αυτό να αναφέρω πως στην αρχαία Αθήνα υπάρχει η λέξη «απόννιμα» για να περιγράψει την ιεροτελεστία προς τιμήν των νεκρών καθώς και τον εξαγνισμό αυτών. Σύμφωνα με τους νόμους εκείνης της εποχής, ένας άνδρας έπρεπε να εξαγνίσει το σπίτι πρώτα με θαλασσινό νερό κι έπειτα αφού σκορπίσει χώμα, με γλυκό νερό. Για τους Έλληνες το νερό ήταν πρωταρχικό καθαρκτικό στοιχείο, ιδίως το νερό της θάλασσας, το οποίο θεωρούνταν λιγότερο ευπρόσβλητο από τη μόλυνση. -Στην συνέχεια με την έλευση του Χριστιανισμού, απαγορεύεται η καύση των νεκρών μέχρι και σήμερα, ενώ χώρες με το ίδιο θρήσκευμα, όπως Ρωσία και Βουλγαρία, το επιτρέπουν. Η Ελλάδα πλέον, είναι η μοναδική Ευρωπαική χώρα που δεν έχει κέντρο καύσης νεκρών. -Το 2006 ψηφίζεται από την Ελληνική Βουλή και το 2016 ορίζεται η χωροθέτηση του αποτεφρωτηρίου, εντός βιομηχανικών ζωνών.

Απ’ όλη την προσωπική έρευνα, μου έγινε σαφές ότι η αποτέφρωση δεν αποτελεί μίασμα και δεν μπορεί να θεωρείται αποκλειστικά βιομηχανική και ‘βρώμικη’ διαδικασία. Με βρίσκει αντίθετη η επιλογή μιας βιομηχανικής ζώνης, καθώς θεωρώ πως δεν είναι το κατάλληλο μέρος για να γίνει το πέρασμα ή για να αποχαιρετήσει η οικογένεια τον άνθρωπό της. Ο αποχωρισμός του θανάτου δεν είναι ούτε γραφειοκρατική διαχείριση ούτε βιομηχανική διαδικασία.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

Η καύση του Πατρόκλου, αποτελεί την πρώτη γραπτή περιγραφή αποτέφρωσης στον κόσμο

Ομήρου Ιλιάδα Ραψωδία Ψ 163- 184

“...Πυρά, μάκρος καί φάρδος, σήκωσαν ως εκατό ποδάρια· και βαλαν το νεκρό κατάκορφα με πικραμένα σπλάχνα. Στεφανοκέρατα, στριφτόζαλα πλήθος έγδερναν βόδια, κι αρνιά παχιά, κι ως τα συγύρισαν μπρος στην πυρά, τους παίρνει το πάχος ο Αχιλλέας ο αντρόψυχος, και το νεκρό σκεπάζει κεφάλι ως πόδια, και τρογύρα του στοιβάζει τα κορμιά τους. Σταμνιά γεμάτα μέλι κι άλειμμα στοιβάζει ακόμα δίπλα στο νεκροκρέβατό του, κι έριξε μες στην πυρά με βιάση τέσσερα αλόγατα αψηλόλαιμα, βαριά θρηνολογώντας. Κι από τα εννιά σκυλιά που εθρέφουνταν στου ρήγα το τραπέζι παίρνει διαλέγει δυο, κι ως τα ‘σφάξε, μες στην πυρά τα ρίχνει, μαζί τα δώδεκα αρχοντόπουλα των Τρωών των αντρειωμένων, σφαγμένα από το χαλκό του, κι έβραζαν τα φρένα του από το φόνο. Κι ως έβαλε φωτιά ακατάλυτη στα ξύλα να φουντώσουν, σέρνει φωνή κι ανακαλέστηκε τον γκαρδιακό του ακράνη: «Γεια και χαρά σου πάντα, Πάτροκλε, κι ας βρίσκεσαι στον Άδη! Να που τελεύουν όσα σου ‘ταξα πιο πριν των Τρωών των γαύρων δώδεκα γιοί, τρανά αρχοντόπουλα, σε συντροφεύουν τώρα, κι όλα τα τρώει η φωτιά· τον Έκτορα, το γιο του Πρίαμου, μόνο δε θα τον φάει η φωτιά· τον φύλαξα για να τον φαν οι σκύλοι!»”

ελλάδα |04

Jacques Louis David, Funeral of Patroclus

ένας κήπος αποχαιρετισμών

προϋποθέσεις

ένας κήπος αποχαιρετισμών

προϋποθέσεις |05

Στο σημείο αυτό να τονίσω πως επιλέγοντας να ασχοληθώ με το θέμα αυτό, προβληματίστηκα πολύ για την χωροθέτηση του κτηρίου. Σύμφωνα με τα ΦΕΚ, υπάρχουν πολύ συγκεκριμένα κριτήρια για την επιλογή του οικοπέδου. Στην Αττική υπολογίζεται να κτιστεί στον Ελαιώνα, στο όμορο οικόπεδο με το τζαμί. Απέρριψα αυτή την χωροθέτηση, για τους λόγους που ανέφερα προηγουμένως. Αρχικά σκέφτηκα την περιοχή του Σχιστού για συναισθηματικούς λόγους, όμως το απέρριψα γιατί δεν θα ήθελα να υπάρξει κάποιος συσχετισμός ή να έρθει σε κόντρα με οποιαδήποτε θρησκεία διότι εκεί βρίσκεται το νεκροταφείο Σχιστού. Στην συνέχεια έψαξα τον δήμο Αχαρνών, στις παρυφές της Πάρνηθας κοντά στο σημείο που βρίσκεται το ολυμπιακό χωριό, αλλά ήθελα να βρίσκεται εκτός αστικού ιστού και άρχισα να σκέφτομαι την σχέση με την θάλασσα. Έπειτα κατέληξα ότι σύμφωνα με τα ΦΕΚ μου επιτρέπεται να δω περιοχές που δεν είναι βιομηχανικές ζώνες αλλά δέχονται βαριές λειτουργίες όπως διαχείριση ΧΥΤΥ - ΧΥΤΑ. Τέτοιοι τόποι αποτελούν εγκαταλελειμμένα λατομεία. Έτσι μετά από αρκετές περιήγησεις σε λατομεία όπως: Σταύρου, Σταμέλου, Κυριακού, Μερέντα, Μουσαμά κατέληξα πως ένα τέτοιο περιβάλλον σχετίζεται με την ταφή και όχι με καύση. Η καύση για μένα έχει σχέση με το νερό. Δίπολα: φωτιά|νερό και πέρασμα|θάλασσα. Έτσι δια της άτοπου απαγωγής, έθεσα κάποιες προϋποθέσεις για την επιλογή του τόπου: • εντός Αττικής • εκτός βιομηχανικής ζώνης • να μην έχει σχέση με νεκροταφείο • εκτός αστικού ιστού • εύκολη πρόσβαση, υπερτοπικός χαρακτήρας • σχέση με την θάλασσα

ένας κήπος αποχαιρετισμών

ανάλυση τόπου

ένας κήπος αποχαιρετισμών

Στο σύνολό του το «οικόπεδο» ανήκει στην περιφέρεια ανατολικής αττικής. Το χερσαίο κομμάτι ανήκει στον δήμο Σαρωνικού και η νήσος «Πάτροκλος» ανήκει στο δήμο Λαυρεωτικής. Πρόκειται για έναν τόπο ανάμεσα από τους οικισμούς των Λεγραινών και του Θυμαριού. Ο Πάτροκλος ή Γαϊδουρονήσι, στα αρχαία χρόνια Πατρόκλου Χάραξ ή Κόπρος είναι νησί στο Σαρωνικό κόλπο, στο δρόμο για το Σούνιο, μεταξύ των οικισμών Θυμάρι και Λεγραινά. Ονομάστηκε Πάτροκλος, από τον ναύαρχο του στόλου του Αιγυπτίου βασιλιά Πτολεμαίου. Όταν ο Πτολεμαίος κατά το Χρεμωνίδειο πόλεμο (267-261 π.Χ.) έστειλε το στόλο του για να συνδράμει τους Αθηναίους ενάντια στις επιδρομές του Αντιγόνου, ο Πάτροκλος είχε φτιάξει στο νησί αυτό το στρατόπεδό του. Η ονομασία Πατρόκλου Χάραξ σημαίνει στρατόπεδο του Πατρόκλου. Η νησίδα σήμερα ανήκει στην οικογένεια δικηγόρων Γιατράκου και μέχρι στιγμής έχουν προσπαθήσει δύο φορές να την πουλήσουν σε Ισραηλινούς επενδυτές, οι οποίοι την έχουν οραματιστεί κυρίως ως σύμπλεγμα ξενοδοχείων με καζίνο. Σύμφωνα με το ΦΕΚ 290 Β’/83, κηρύσσεται το νησί ως αρχαιολογικός χώρος, διότι σώζονται λείψανα οχύρωσης από δύο τείχη που κλείνουν όλη την έκταση στα ανατολικά μέχρι τη θάλασσα. Παράλληλα εντάσσεται στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα Natura 2000 (κωδικός 3.000.005). Σήμερα αποτελεί πόλο έλξης για αυτοδύτες λόγω της μικρής απόστασης από την Αττική αλλά και λόγω εύκολης προσέγγισής του ναυαγίου «Κυρά Λένη» (1978 ) που υπάρχει στον αμμώδη βυθό.

ανάλυση τόπου |06

ένας κήπος αποχαιρετισμών

ανάλυση τόπου |06

ένας κήπος αποχαιρετισμών

Η νήσος Πάτροκλος συνδέεται επίσης και μ’ ένα τεράστιο ναυάγιο, στο οποίο υπήρξε τριπλάσιος αριθμός νεκρών σε σχέση με αυτό του Τιτανικού (περισσότεροι από 1.500 νεκροί). Συγκεκριμένα καταγράφεται ότι από το ναυάγιο έχασαν τη ζωή τους 4184 Ιταλοί αιχμάλωτοι και 15 Γερμανοί. Πρόκειται για το ναυάγιο του πλοίο Oria και αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες ναυτικές τραγωδίες του κόσμου. Απέπλευσε από το λιμάνι της Ρόδου με προορισμό τον Πειραιά, αλλά ξημερώματα στις 12 Φεβρουαρίου 1944 μετά από σφοδρή θαλασσοταραχή (11 μποφόρ), χτύπησε σε ξέρα και βούλιαξε μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Μόνο 49 Ιταλοί βγαίνουν στα βράχια τραυματισμένοι, μαζί με τον Έλληνα μηχανικό, τον καπετάνιο και τα 5 άτομα του πληρώματος, καθώς και τους υπόλοιπους Γερμανούς. Γύρω από τα συντρίμμια του πλοίου που ξεκινάνε σε βάθος 9 μέτρων και συνεχίζουν μέχρι και σε 38 μέτρα, υπάρχουν θρυμματισμένα οστά, σόλες από στρατιωτικά άρβυλα, παγούρια, καραβάνες.

ανάλυση τόπου |06

«Εμείς τότε είχαμε πρόβατα και είχα πάει στη στρούγκα. Εκείνο το βράδυ είχε πολύ μεγάλη κακοκαιρία… αστραπές, βροντές, αέρας. Ξαφνικά είδα μια μεγάλη λάμψη στον ουρανό – πού να πάει ο νους μου! Την επομένη μάθαμε ότι είχε γίνει ναυάγιο και η λάμψη ήταν φωτοβολίδα. Το πρωί βρήκαμε όλη την παραλία των Λεγραινών γεμάτη πτώματα. Τρομερό θέαμα – σαν ψόφια ψάρια. Είχε νοτιά τότε, πράγμα σπάνιο για τα μέρη μας, και τους είχε ξεβράσει η θάλασσα. Περίπου 1.500 πτώματα. Ήτανε φοβερό. Τα πτώματα, άλλα ντυμένα και μερικά γυμνά. Μετά ήρθανε οι Γερμανοί και μας έδιωξαν, δεν άφηναν να πλησιάσουμε. Ανοίξανε μια τάφρο 100 μέτρα μήκος στην παραλία του Κόρακα και τους θάψανε. Είχε ακουστεί ότι τους τορπίλισαν οι Γερμανοί για να τους πνίξουν. Λέγανε ότι ένας Έλληνας και πέντε Γερμανοί δεν έπαθαν τίποτε. Μέχρι τον Ιούνιο η θάλασσα έβγαζε πτώματα. Αργότερα θυμάμαι ότι το καράβι το κόψανε. Ήρθανε μεγάλα ρυμουλκά με οξυγόνα και δυναμίτες και δουλεύανε καιρό εδώ». Μαρτυρία: Γιάννης Κωνσταντόπουλος, κάτοικος Λεγραινών

ένας κήπος αποχαιρετισμών

ανάλυση τόπου |06

ανάγνωση τόπου: έλλειψη βλάστησης απόκρυμνα βράχια έντονες ισοϋψείς αέρας

ένας κήπος αποχαιρετισμών

ανάλυση τόπου |06

«Από την ηπειρωτική Ελληνική γη, προς τις Κυκλάδες νήσους και το Αιγαίο πέλαγος, προβάλλει το ακρωτήριο Σούνιο της Αττικής. Μετά το ακρωτήριο υπάρχει ένα λιμάνι και ναός της Αθηνάς της Σουνιάδος στην κορυφή αυτού του ακρωτηρίου. Πλέοντας δε μπροστά, υπάρχει το Λαύριο, όπου παλιά υπήρχαν τα μεταλλεία αργύρου των Αθηναίων και ένα έρημο νησί, όχι μεγάλο, που λέγεται νησί του Πατρόκλου. γιατί αυτός οικοδόμησε τείχος στο νησί και έφτιαξε στρατόπεδο. Αυτός ο Πάτροκλος, ναύαρχος, ήλθε με τις αιγυπτιακές τριήρεις τις οποίες έστειλε ο Πτολεμαίος, γιος του Πτολεμαίου του Λάγου, για να τιμωρήσει τους Αθηναίους, όταν ήταν εκεί ο Αντίγονος του Δημητρίου με στρατό και λεηλατούσε τη χώρα τους στην οποία είχε εισβάλει, ενώ και με πλοία από τη θάλασσα την είχε αποκλείσει»

Παυσανίας, Βιβλίο Ι, Αττικά, 2ος αι. μ.Χ.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

Έπειτα από την ανάγνωση του τόπου, άρχισα να σκέφτομαι στιγμές του κτηρίου. Έτσι ξεκίνησα κάνοντας δοκιμές σε σκίτσα, πώς θα ήθελα να είναι το φως, υλικότητες, ποιές πορείες θα ήθελα να ακολουθηθούν από τους χρήστες. Επίσης κατέληξα ποιά στοιχεία συγκροτούν και ορίζουν τους χώρους του κτηρίου/ μη κτηρίου.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

Ο δρόμος πάνω από τον τόπο λειτουργεί ως ένα όριο που διαχωρίζει δύο κόσμους, από κει έπειτα είναι ένας άλλος κόσμος, αυτός των νεκρών. Εκμεταλλεύομαι τις έντονες ισοϋψείς του εδάφους για να δημιουργήσω μια κατάβαση, ώστε από το σκοτάδι να οδηγηθεί κανείς στο φως και να καταλήξει στην θάλασσα που λειτουργεί ως λύτρωση. Τα τοιχεία που οριοθετούν το κτήριο/ μη κτήριο δημιουργούν εσωστρέφεια, έναν απομονωμένο περίκλειστο κόσμο. Η πορεία είναι γραμμική με αξονική κυρίως κίνηση και κατάληξη στην θάλασσα και έπειτα πέρασμα απέναντι στον Πάτροκλο. Ο δυτικός προσανατολισμός του κτηρίου είναι συμβολικός και σχετίζεται με την δύση της ζωής. Όλη η σύνθεση είναι διαρθρωμένη αυστηρά με έναν κάνναβο 3.60 x 3.60 m. Υπάρχει συμμετρία, αυστηρότητα και καθαρότητα γραμμών. Αρχέγονα στοιχεία, όπως βράχια, βλάστηση, νερό, φως, αέρας συνθέτονται καθιστώντας μυστηριακό έναν χώρο που δεν είναι θρησκευτικός αλλά καταλήγει να είναι μυσταγωγικός. Η αίθουσα αποχαιρετισμού είναι κεντρική στην σύνθεση και κεντροβαρής. Είναι το κυριότερο σημείο της πορείας, είναι ο χώρος που συναντώνται οι συγγενείς και ο νεκρός. Όλη σύνθεση αρθρώνεται με βάση τον νεκρό.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

Με ενδιέφερε η οικογένεια του νεκρού και το συναίσθημά τους έτσι έχω δώσει ιδιαίτερη σημασία στις ποιότητες των χώρων, στις υλικότητες, στην αντανάκλαση του φωτός και κατ’επέκταση σε όλα αυτά τα στοιχεία που συγκροτούν έναν χώρο και δημιουργούν συναισθήμα. Το πολυπλοκότερο κομμάτι της σύνθεσης είναι η κατάβαση. Για αυτό τον λόγο είναι σταδιακή. Αρχικά υπάρχει ένα πρώτο κατώφλι που λειτουργεί σαν μπαλκόνι και έχει θέα στο αίθριο ώστε να προϊδεάσει. Στο σημείο αυτό, έξω από το κυρίως κτήριο, βρίσκει κανείς την υποδοχή και τις πληροφορίες καθώς και τις τουαλέτες. Σκοπός μου ήταν η πορεία μέσα στο κτήριο να αφορά και μόνο τον αποχαιρετισμό του νεκρού. Αφού ολοκληρωθεί η κατάβαση, ο συγγενής βρίσκεται στο αίθριο και μέσω του μεγάλου υαλοστασίου αντικρίζει το κυρίως κτήριο και την αίθουσα αναμονής με τις κολώνες. Στο σημείο αυτό να αναφέρω πως δίνω μεγάλο ύψος προσδίδοντας μια μνημειακότητα. Θα έλεγα πως αυτή κλίμακα αρμόζει καλύτερα στο τοπίο. Ο χώρος αναμονής πριν την αίθουσα αποχαιρετισμού λειτουργεί ως ακόμα ένα κατώφλι. Το πάτωμα είναι από μαύρη πατητή τσιμεντοκονία για να έρχεται σε μια νοητή αντίθεση η στιλπνότητα του υλικού αυτού με τα λευκά βράχια του τοπίου. Το εμφανές μπετόν των τοιχείων είναι θραπιναριστό με άγρια υφή και στο σημείο συνάντησης με το πάτωμα υπάρχει μια λεπτή ζώνη με νερό εκατέρωθεν που φτάνει μέχρι το πρόβολο. Σκοπός είναι

να «ξεκολλάει» το πάτωμα από τα τοιχεία με την αντανάκλαση του νερού. Οι κολώνες είναι από το ίδιο υλικό και συναντώται με το πάτωμα σε έναν κάνναβο από μεταλλικούς αρμούς (οξειδωμένος χαλκός για να κάνει αντανάκλαση με το υλικό και το χρώμα του πατώματος) που εγκιβωτίζουν βότσαλα. Σκοπός μου ήταν να δώσω την αίσθηση ότι το πάτωμα ίπταται και ότι δεν έχει φυσική συνέχεια με κανένα κάθετο στοιχείο. Στην αίθουσα αποχαιρετισμού το πάτωμα είναι ξύλινο και συνεπώς πιο ζεστό ως αίσθηση, δίνοντας άλλη ακουστική και άλλο έμμεσο φως σε σχέση με τον προηγούμενο χώρο. Η αίθουσα αυτή δεν ήθελα να δίνει την αίσθηση του κλειστού δωματίου, και για τον λόγο αυτό δεν υπάρχουν πόρτες και οι ιαπωνικού χάρτινοι τοίχοι είναι αναρτημένοι από τα δοκάρια. Τα δοκάρια στον χώρο αυτό είναι εμφανή γιατί και το συναίσθημα εδώ κορυφώνεται. Το φως εισέρχεται από την εγκοπή πίσω από τον νεκρό και έμμεσα από τα υαλοστάσια της οροφής στους πλευρικούς διαδρόμους πάνω από τους αναρτημένους χάρτινους ιαπωνικούς τοίχους.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

Ο νεκρός βρίσκεται σε ένα επίπεδο, εξυψωμένος, ένα σκαλί πιο ψηλά από το υπόλοιπο δάπεδο. Υπάρχει μια αίθουσα αποχαιρετισμού, γιατί ο κάθε νεκρός είναι σημαντικός για κάποιον άνθρωπο. Δεν έχει σημασία αν θα αποχαιρετιστεί από πολλούς ή λίγους, στον θάνατο είναι όλοι ίσοι. Αυτό που έχει σημασία για μένα είναι να αποχαιρετιστεί με σεβασμό. Οι πλευρικοί διάδρομοι που οδηγούν στον πρόβολο και την αίθουσα αναμονής μπορούν να χρησιμοποιηθούν απευθείας σε περίπτωση που κάποιος δεν επιθυμεί να χρησιμοποιήσει την αίθουσα αποχαιρετισμού γιατί μπορεί να έχει κάνει κάποια θρησκευτική τελετή σε εκκλησία. Οι διάδρομοι αυτοί οδηγούν στον ημιυπαίθριο και τέλος στον πρόβολο. Η θέαση προς την θάλασσα λειτουργεί ως συναισθηματική λύτρωση. Στον ημιυπαίθριο η σκάλα κατάβασης είναι μνημειακή και σχετίζεται περισσότερο με το τοπίο παρά με το κτήριο. Στο σημείο αυτό κάνει τρύπα η οροφή, ενώ είναι εμφανή τα δοκάρια που τρέχουν και αγκυρώνουν στα διπλά δοκάρια ανάμεσα από την αίθουσα αναμονής και την αίθουσα αποχαιρετισμού για στατικούς λόγους του προβόλου. Τα πλευρικά τοιχεία της σκάλας λειτουργούν επίσης ως αντηρίδες και αγκυρώνουν αντίστοιχα στα δοκάρια του υπογείου μέχρι το σημείο που αναφέρω παραπάνω κάνοντας αρμό διαστολής, γιατί πρακτικά είναι η συρραφή δύο κτηρίων. Έπειτα ως προς την πορεια, βρίσκεται η αίθουσα αναμονής της στάχτης, όπου σερβίρεται καφές από το παρασκευαστήριο της κάτω στάθμης. Οι κυρίως λειτουργίες του κτηρίου βρίσκονται μέσα στην γη. Ταφή ώστε να γίνει καύση, γεγονός οξύμωρο. Αυτό όμως ίσως προσδίδει μια φυσικότητα όπως αυτή της ταφής σε μια πιο βίαιη διαδικασία όπως είναι η καύση.

συνθετική πορεία |07

πορεία συγγενών πορεία νεκρού πορεία εργαζομένων

ένας κήπος αποχαιρετισμών

Όσον αφορά την πορεία του νεκρού, έχω σχεδιάσει ξεχωριστή είσοδο για την νεκροφόρα, με ράμπα μέχρι κάποιο ύψος και στην συνέχεια ανελκυστήρα για το όχημα. Έχω κρατήσει την ίδια λογική στις κινήσεις με την κάτοψη του ισογείου. Μετά την παραλαβή του ο νεκρός τοποθετείται σε ψυγεία. Οι πλευρικοί διάδρομοι είναι πλάτους 2 m για την εύκολη μετακίνηση του φορείου με τον νεκρό. Έπειτα στην αίθουσα αποτέφρωσης, βρίσκεται και ο ανελκυστήρας που εξυψώνει τον νεκρό στην αίθουσα αποχαιρετισμού. Στην συνέχεια κατεβαίνει και μπροστά τοποθετώ τρεις κλιβάνους ώστε να υπάρχει η δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν και από ανθρώπους που δεν επιθυμούν κάποιον αποχαιρετισμό στην αίθουσα του κτηρίου ή μπορεί να είχαν τελετή σε εκκλησία ή κι ακόμα για αποτέφρωση οστών μετά από ταφή. Μετά την αποτέφρωση η σποδός συλλέγεται και μεταφέρεται στην αίθουσα προετοιμασίας της στάχτης. Αφήνεται να κρυώσει και στην πορεία ομογενοποιείται και τοποθετείται στην τεφροδόχο. Τις άδειες τεφροδόχους τις τοποθετώ στην όψη που βρίσκεται ο ανελκυστήρας απέναντι από τους κλιβάνους ώστε να είναι κοντά και να έχει μια λογική συνέχεια η πορεία ακόμα και της στάχτης. Η παραλαβή από τους συγγενείς γίνεται από την αίθουσα αυτή εξωτερικά, πίσω από το τοιχείο/ columbarium. Αυτό απευθύνεται στους ανθρώπους που έχει αναβάλλει η οικογένεια τους να παραλάβει, είναι προσωρινό για τους «ξεχασμένους». Τους μνημονεύω διαμορφώνοντας και την όψη από την πλευρά της θάλασσας. Τέλος η οικογένεια μπορεί να περάσει απέναντι στον Πάτροκλο.

συνθετική πορεία |07

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

0 3.6

κάτοψη δώματος

10.8

18m

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

0 3.6

κάτοψη πάτροκλος

10.8

18m

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

κάτοψη δώματος

3.6

7.2

10.8m

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

ΤΟΜΉ Α

ΤΟΜΉ Β

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

κάτοψη στάθμης +1

κάτοψη ισογείου

3.6

7.2

10.8m

1. πληροφορίες 2. wc’s 3. αίθριο 4. χώρος αναμονής 5. αίθουσα αποχαιρετισμού 6. ημιυπαίθριος 7. χώρος αναμονής στάχτης/ καφέ

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

κάτοψη στάθμης -2

κάτοψη υπογείου

3.6

7.2

10.8m

1. χώρος προετοιμασίας στάχτης 2. κλίβανοι και ανελκυστήρας νεκρού 3. ψυγεία 4. αποθήκη 5. κλιμακοστάσιο προσωπικού 6. αποδυτήρια/wc προσωπικού 7. παρασκευαστήριο 8. αποθήκη φορείων νεκρού 9. παραλαβή νεκρού 10. είσοδος νεκροφόρας 11. χώρος προσωπικού Α. ψυκτήρες Β. σύστημα φιλτραρίσματος αέρα Γ. συσσωρευτές

ένας κήπος αποχαιρετισμών

TOMH Γ

χώρος αναμονής

συνθετική πορεία |07

TOMH Γ΄

αίθριο

ένας κήπος αποχαιρετισμών

TOMH Δ

αίθουσα αποχαιρετισμού

συνθετική πορεία |07

TOMH Δ΄

χώρος αναμονής

ένας κήπος αποχαιρετισμών

αίθουσα αποχαιρετισμού

συνθετική πορεία |07

ένας κήπος αποχαιρετισμών

ημιυπαίθριος

συνθετική πορεία |07

δυτική όψη

Η δυτική όψη αποτελεί και την μοναδική όψη του κτηρίου, προβάλλοντας σαν κοιλοδοκός που εδράζεται πάνω στο τοιχείο/columbarium. Στο σημείο αυτό υπάρχει σκάλα ανάβασης που οδηγεί στο parking, καθώς και σκάλα που οδηγεί στην προβλήτα και έπειτα στον Πάτροκλο.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

Μετά την καύση εαν το επιθυμεί η οικογένεια μπορεί να περάσει απέναντι στον Πάτροκλο και να αφήσει την στάχτη του αγαπημένου του. Όμως αντί να τοποθετηθεί σε ένα ακόμα νεκροταφείο, με την χρήση κάποιας βιοδιασπώμενης τεφροδόχου υπάρχει η δυνατότητα να φυτευτεί ένα δέντρο και να λειτουργεί ως σήμα. Μια ζωντανή θύμηση για αυτόν τον άνθρωπο και όχι ένα ακόμα μνήμα. Τα δέντρα αυτά τα τοποθετώ σε κάνναβο. Σκοπός μου είναι να φαίνεται ένας δενδρόκηπος θύμησης από τον τόπο αποχαιρετισμού. Έτσι η μετάβαση ολοκληρώνεται και συμβολικά. Με το πέρασμα, απέναντι, μέσω της θάλασσας, στο νησί που φέρει το όνομα του ανθρώπου που αποτέλεσε την πρώτη γραπτή περιγραφή αποτέφρωσης σε έναν κήπο.

συνθετική πορεία |07

βόρεια όψη πάτροκλος

κάτοψη πάτροκλος

20m

ένας κήπος αποχαιρετισμών

συνθετική πορεία |07

Η λέξη παράδεισος προέρχεται από την παλιά Ιρανική paridayda, που μεταφράζεται ως περιτοιχισμένος περίβολος. Ο όρος αυτός έχει καταγωγή από την αρχαία Ασσυριακή λέξη pardesu, που σημαίνει κτήμα. Υποδεικνύοντας τους εκτεταμένους περίκλειστους κήπους της πρώτης Περσικής αυτοκρατορίας. Ο όρος αργότερα εμφανίστηκε στα ελληνικά τον 4ο αι π.Χ. από τον Ξενοφώντα στην «Κύρου Ανάβαση». Σε όλες τις περιπτώσεις αποδίδεται προς τους περιφραγμένους λειμώνες και κήπους αναψυχής του Βασιλιά των Περσών. Στα Εβραϊκά pardes σημαίνει δενδρόκηπος, και εμφανίζεται στο τραγούδι του Σολομώντα. Σε αυτά τα κείμενα ερμηνεύεται ως δενδρόκηπος ή κήπος με φρούτα. Στην μετάφραση των εβδομήκοντα ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει κήπο. Η ίδια χρήση της λέξης εμφανίζεται και στα Αραβικά. Για παράδειγμα, η Αρχαία Ιρανική λέξη επιβιώνει ως pardis στα νέα Περσικά και με την έννοια καλλιεργημένης περιοχής.

ένας κήπος αποχαιρετισμών

αντί επιλόγου

Πώς μπορούν να χωρέσουν τα χρόνια στο άψυχο χαρτί; Πώς μπορούν να χωρέσουν τα συναισθήματα στο άψυψο χαρτί; Απλά δεν μπορούν. Ίσως να αποτυπωθούν κάποια ψήγματα. Ίσως και μόνον αυτά φανερώνουν κάποια αλήθεια. Πώς μπορούν τα χρόνια και τα συναισθήματα να γίνουν κτήριο; Ίσως να αποτυπώνονται στιγμές αυτών σαν χωρική φωτογραφία. Αυτό φανερώνει την δική μου αλήθεια. Ελπίζω να κατάφερα έστω και λίγο να σας κάνω να περπατήσετε μαζί μου και να βιώσετε αυτό το πέρασμα στο κτήριο μη κτήριο καταλήγοντας στον Πάτροκλο.

Ευχαριστώ από καρδιάς, τον Ζαχαριάδη Γιάννη για όσα μου έμαθε, που ήταν δίπλα μου, ακόμα και στους καβγάδες μας (είναι ξεκάθαρα μωβ), για την ψυχή του που με έκανε να αγαπήσω και πάλι την αρχιτεκτονική. Την Πέννυ Κουτρολίκου για την αποκρυπτογράφηση των ΦΕΚ, τον Νίκο Ρώσση για τα στατικά, την κυρία Μάρδα Νέλλη για την επιλογή του τόπου. Χωρίς εσάς δεν θα τα κατάφερνα, Ίρις, Αποστόλη, Θοδωρή, Θανάση, Μαργαρίτα, Όμηρε, Γιάννη, Δήμητρα, Φώτη, Γεωργία, Ιωάννα, Μίνα, Βασιλική ευχαριστώ.. Τέλος, ευχαριστώ πολύ Ήβη για τον χαρακτήρα σου, που είσαι τόσο δοτικό σπασικλάκι.

« couldn’t be much more from the heart » J.H.

evalolou.1@gmail.com