ТРАДИЦИОНАЛНО ОВЧАРСТВО ВО ПЛАНИНСКИТЕ ПРЕДЕЛИ НА ШАРА/КОРАБ-КОРИТНИК

ТРАДИЦИОНАЛНО ОВЧАРСТВО ВО ПЛАНИНСКИТЕ ПРЕДЕЛИ НА ШАРА/КОРАБ-КОРИТНИК

©️ Тони Стојановски

Брошурата е подготвена во рамките на програмата „Отворени регионални фондови за Југоисточна Европа – Имплементација на договори за биодиверзитет“ и е финансирана од Германското друштво за меѓународна соработка (GIZ) со финансиска поддршка од Германското сојузно министерство за економска соработка и развој (BMZ).

Автори: Арта Старова Рурален географ artastarova@hotmail.com

Дизајн: Катерина Николовска nikolovska4@gmail.com

Сандра Вигер Еуронатур info@euronatur.org www.euronatur.org

Превод од англиски на македонски: Арта Старова

Лектори: Уредник на текстот на Радослав Митрески македонски јазик: Фросина Пандурска – Драмиќанин Александар Павлов Фотографија на предната корица: Фотографија на задната корица Јован Божиноски Тони Стојановски

Јануари 2021

Целта на оваа брошура е да ве однесе на патување преку фотографии, факти и истражувања за локалното население во планинските региони на Шара и Кораб-Коритник. Овој планински предел се наоѓа по границата на Северна Македонија, Албанија и Косово и претставува бисер на Европскиот зелен појас. Истовремено, фокус на брошурата е миграциското овчарство коешто уште опстанува во овој регион има културна и еколошка вредност. Прекуграничниот планински масив Шара/Кораб поседува високи природни и културни вредности кои настанале како резултат на традиционалниот начин на искористување на природните ресурси, како што е сезонското миграциско овчарство. Локалното население во регионот зависи од искористувањето на природните ресурси, како дрвна маса и недрвни шумски производи, но и активностите поврзани со земјоделството, сточарството и туризмот.

© Олсион Лама

Со оваа брошура сакаме да привлечеме внимание кон сезонското миграциско традиционално овчарство како одржлив начин на живеење.

ЕВРОПСКИ ЗЕЛЕН ПОЈАС Необичната еколошка мрежа која се создала долж некогашната „Железна завеса“, денес се нарекува Европски зелен појас и се протега на повеќе од 12.500 km поврзувајќи природни и културни пејсажи со висока конзервациска вредност во 24 земји. Иницијативата на Европскиот зелен појас има цел да ги усогласи човечките активности и природната околина и да ги зголеми можностите за социоекономски развој на локалните заедници. Иницијативата исто така е симбол на паневропска соработка. Повеќе информации за иницијативата можете да најдете на: www.europeangreenbelt.org

©️ Азем Рамадани

©️ Арта Старова

©️ Олсион Лама

© Арта Старова

©️ Тони Стојановски

„Имам пет браќа. Сфатив дека се несреќни и дека планираат да ја напуштат земјава во потрага по егзистенција. И така решив да купиме пет илјади овци и да започнеме семеен бизнис. Татко ни поголемиот дел од животот работеше како сточар, па така ова е семејна традиција.“ – објаснува Насер Џемаили, еден од последните млади луѓе во Северна Македонија кој продолжува да инвестира во овчарството. Од другата страна на границата, на пасиштата на Шар Планина во Косово, Мерфан Џемај раскажува: „Јас ѝ припаѓам на петтата генерација одгледувачи на овци.” Младиот овчар од Албанија Амбер Фида на ова додава: „Со ова се занимаваа татко ми, дедо ми и прадедовците. И јас сакам да продолжам, зашто работава ми претставува задоволство. Но, на овчарите им е потребна поголема поддршка – оваа работа е сѐ потешка.”

Важно е традиционалното овчарство да се цени и во него да се инвестира. Како „скулптори на пејзажот“, руралните заедници и нивното традиционално користење на земјиштето се важни за одржливиот развој на природната средина.

©️ Тони Стојановски

© Арта Старова

©️ Тони Стојановски

©️ Јован Божиноски

СОДРЖИНА

БИОДИВЕРЗИТЕТ

11

ОПСТОЈУВАЊЕ

17

ТРАДИЦИОНАЛНИ ПРОИЗВОДИ

39

ТРАДИЦИОНАЛНИ РАСИ

53

НАСТАНИ И ФЕСТИВАЛИ

69

ТУРИЗАМ

72

©️ Љубомир Стефанов

БИОДИВЕРЗИТЕТ

11

Rup i ca

Планинските предели на Шара/Кораб-Коритник обезбедуваат разновидни природни живеалишта, какви што се големите нефрагментирани шумски подрачја, ледничките езера, пасиштата и алпските сипари. Тие се дом на голем број ретки видови, од кои околу 150 се ендемични, односно може да се најдат само во овој регион.

a

pr

ru

pic a a pr

©️Олси

П ре к у напасување, фо рмирањ е врвици, создавање места за одмор и напојување, како и со природното наѓубрување и распаѓањето на мршите од угинати единки, овците создаваат различни живеалишта. Така тие овозможуваат основа за опстанок на многу други животински и растителни видови. Преку изметот, чапунките и волната тие, исто така, ги разнесуваат различните растителни семиња.

он

Ла ма

Најмалку 45 видови цицачи

o

Fa lc

r

ат ©️П

crops

ав сл ©️Свето

атона

ii ma

кК

n rsi

ри

us ncul nu

au

tin

Vip e

Денес, традиционалното овчарство и позитивното влијание што тоа го има врз биодиверзитетот се загрозени од прекумерното искористување на земјиштето, од една страна, и напуштањето на оваа традиција, од друга страна. Ова доведува до деградација и загуба на живеалиштата присутни во планинските предели и пасиштата, како и загуба на видовите што зависат токму од тие живеалишта. Многу видови од планинскиот масив на Шара/Кораб-Коритник се веќе загрозени и ставени на Црвената листа на загрозени видови на Меѓународната унија за зачувување на природата (IUCN).

Сп асо в

Над 15 видови влекачи

Најмалку 125 видови гнездечки птици

Ro sa

еф ан ов

Над 140 видови пеперутки

ollo

12

s ap siu as

Ку

Над 2.000 растителни видови

т рС ©️Љубоми

s dicu car

еф ан ов

нз

Околу 140 видови поткорници

Pa rn

s us

ер

Г

т рС ©️Љубоми

©️Верн

and salam ra

ен

Најмалку 12 видови водоземци

ina alp

dra an

©️Карст

ре јбе

Cr oc

lia

m

Sa la

„Овчарството многу позитивно влијае врз природната средина. Онаму каде што има овци, земјата се збогатува. Исто така, ѓубривото од овците ѝ помага на природата.“ - Мерфан Џемај.

©️ Тони Стојановски

©️ Методија Велевски

Сезонското миграциско овчарство мошне придонесува за развојот и за одржувањето на високиот биодиверзитет на планинските пасишта.

13

©️ Сандра Вигер

ОПСТОЈУВАЊЕ

©️ Тони Стојановски

17

Руралните заедници на планинскиот масив Шара/Кораб-Коритник со векови живееле од миграциско сточарство. Во овој регион, како и во голем број други региони во Југоисточна Европа, луѓето претежно одгледувале овци и кози. Како мали преживари, тие се цврсти и отпорни, а со тоа добро адаптирани на планинските предели. Миграциското сточарство е тип на производство што подразбира сезонска миграција на стоката на различни терени за испаша. Животните ја следат достапноста на пасиштата. Во лето пасат на планините, а во зима ги користат низинските пасишта. Овој начин на одгледување е глобално присутен со столетија, но во различна форма, во зависност од географијата и социополитичкиот контекст.

©️ Арта Старова

18

Постепено, традициите и начинот на живот на луѓето, воопшто, станале тесно поврзани со стоката и сезонските миграции, што само ја истакнува нивната важност во руралниот живот. Сезонските миграции подразбираат групна работа, при што се вклучуваат повеќе луѓе, и токму затоа овој тип овчарство е претежно семеен бизнис во кој сите членови на семејството мора да помагаат. На тој начин традициите се пренесуваат на следната генерација. Блиската соработка низ вековите помогнала да се формира посебен идентитет меѓу овчарите. Со столетија, руралните заедници во регионите на Шара и Кораб-Коритник споделуваат слични традиции, миграциски календар и начини на одгледување.

©️ Арта Старова

Кавалот е инструмент што овчарите во минатото го земале со себе за да се релаксираат додека се на испаша. Денес, на кавал обично свират музичари како Сали Хафузи, но постојат и овчари што знаат да свират на овој инструмент.

ГОДИШЕН ЦИКЛУС НА МИГРАЦИСКО ОВЧАРСТВО И НАПАСУВАЊЕ

Јагн ењ е

Зи м и ск ишта п ас

Продажба на напасувани јагниња, 30–35 kg

Продажба на јагниња, 15–16 kg

Пр

Ле тн и

њ

е

ус ип т

пас иш

та

е лз о М

©️ Тони Стојановски

20

Бачило во близина на врвот Љуботен на Шара

Оддалеченоста помеѓу зимските и летните пасишта е различна според регионот, така што некои овчари миграцијата може да ја завршат пеш во еден ден, а на други им се потребни неколку дена или недели. Поради сезонската миграција, неретко треба да се обезбедат и услови за сместување на овците и на луѓето. Обично во текот на летото овчарите престојуваат близу планинските пасишта, во летни објекти наречени бачила, кои содржат трла, како и објекти за молзење, производство на сирење и негово складирање. Овие објекти на планините обично се во сопственост на разни државни институции, па така овчарите прават годишни договори за изнајмување на овие пасишта и објектите на нив. ©️ Тони Стојановски

21

©️ Тони Стојановски

Иако Џемил Нока работи во странство, тој понекогаш се враќа за да помогне на фармата на неговото семејство во Албанија.

Трло за овци во склоп на бачило

©️ Азем Рамадани

Внатрешност на штала за овци

©️ Арта Старова

22

За време на летната сезона, семејството Фида учествува во активностите на овчарската фарма.

©️ Арта Старова

„Мајка ми е најангажирана во работата на фармата. Што и да се обидеме да работиме, таа секогаш нè прашува дали ни треба помош!“- Веби Јусуфи

©️ Арта Старова

23

Типичен ден на овчарската фарма За време на еден типичен ден на овчарска фарма работниците се зафаќаат со различни активности. Доколку фармата е организирана како претпријатие, раководителот на фармата ги надгледува сите работи. Другите работници имаат задачи како овчари, мајстори за правење сирење и работници кои се грижат за останатите работи на фармата, вклучително и приготвувањето храна за вработените. Во традиционален контекст кога фармата е семејна, работните обврски се делат меѓу членовите на семејството.

©️ Јован Божиноски

Зоран Зоксимоски (лево) и Имерија Мерсими (во средина), пораснале заедно во Горно Јеловце. Иако имаат свои стада, во летната сезона заедно ги молзат и напасуваат овците.

©️ Јован Божиноски

24

Подготовка на свежо млеко за производство на сирење.

Типичниот овчарски ден започнува рано околу пет или шест часот наутро. Веднаш откако овчарот ќе се разбуди и ќе појадува, овците се измолзуваат. Млекото потоа го преработува мајсторот за сирење. Пред да се затопли времето, овчарот тргнува на испаша со стадото. Вработените што остануваат на фармата во текот на денот ги извршуваат другите задачи. Овде спаѓа хранење на другите животни, поправки и одржување на бачилото и подготвување храна за другите работници или членови на семејството. Овчарот обично целиот ден до доцна напладне го поминува на пасиштата. Овците се враќаат на фармата пред стемнување. По враќањето овците се измолзуваат уште еднаш. Денот на фармата обично завршува со заедничка вечера.

©️ Арта Старова

25

©️ Арта Старова

Назлије Јусуфи е главниот мајстор за сирење во нејзиното семејство. Кога не произведува сирење, таа работи на други задачи околу бачилото – на пример, ги храни животните.

26

Подготвување храна за работниците на фармата.

©️ Тони Стојановски

©️ Јован Божиноски

27

©️ Тони Стојановски

28

©️ Јован Божиноски

Овчарите повремено истураат сол нa некои рамни камења, со што овците можат да си ја задоволат потребата од минерали.

©️ Јован Божиноски

29

©️ Олсион Лама

МОДЕРНИЗАЦИЈА

Во текот на изминатите децении традиционалното овчарство се модернизира. Денес, повеќето сточари користат моторни возила за да ги превезуваат стадата до летните пасишта на планините и обратно, а тоа се прави во еден ден. Така се заштедува многу време и труд, но исто така, тоа значи и дека многу пасишта кои се наоѓаат помеѓу главните области за испаша повеќе не се користат.

©️ Тони Стојановски

„Во минатото, две недели нагоре одев пеш со овците. Спиевме надвор на отворено! Сега е полесно затоа што можеме да користиме камиони... иако сè уште е доста скапо.“ - Хасан Ризванче.

32

©️ Арта Старова

Друг пример се соларните панели, со кои се обезбедува електрична енергија во објектите на летните пасишта. Фармерите понекогаш добиваат поддршка од владини институции или невладини организации за инвестирање во соларни панели.

И средствата за телекомуникација се подобруваат, па така овчарите, зависно од локацијата, можат да користат мобилни телефони, со што не се толку изолирани како порано. ©️ Арта Старова

33

ДЕНЕШНИ ПРЕДИЗВИЦИ

УРБАНИЗАЦИЈА

Модернизацијата и индустријализацијата негативно влијаеле врз традиционалното овчарство. Локалното население кое се занимавало со миграциско овчарство, денес се соочува со три поврзани предизвици.

Урбанизацијата води кон намалување на бројот на населението во руралните области и резултира со недостиг на земјоделска работна сила. Многу често овчарството не создава доволен приход. Цената на традиционалните овчарски производи треба да има додадена вредност поради културните и еколошките вредности при нивното создавање. Исто така, потребно е да се креира позитивна социјална и општествена перцепција за овчарството како занимање.

ПАЗАР

ЕКСПЛОАТАЦИЈА

Конкуренцијата на пазарот драматично е зголемена, а малите фарми се често изложени на конкуренција со високопродуктивните индустриски фарми. Производните стандарди и стандардите за безбедност на храната, исто така, стануваат построги како на домашниот, така и на странските пазари. Малите фарми често не располагаат со адекватни работни услови кои се потребни за задоволување на стандардите. Овчарите имаат потреба од сигурност во планирањето, долгорочно изнајмување на пасиштата и бачилата, како и адекватни субвенции и можност за инвестирање.

Изградбата на малите хидроцентрали, масовниот туризам како и урбанизацијата се само дел од неодржливите практики присутни во планинските предели. Овие појави негативно влијаат врз биодиверзитетот на пасиштата, а тоа се должи на прекумерното и несоодветно искористување на земјиштето. Прогласувањето на заштитени подрачја дава можност да се обезбеди одржлив развој, да се зачувува природата и луѓето да се задржат во овие предели. Затоа е потребна поддршка за овчарството, како гранка, и секако, на овчарите.

©️ Тони Стојановски

34

„Оваа активност би требало да биде заштитена, инаку од каде би го добиле месото и сирењето? На луѓето им треба храна, а сѐ друго е вештачко.“

„За производите мора да постојат пазар и можности да се продаваат. Ние произведуваме многу и некои производи не може да се продадат. Тешко е.“

©️ Азем Рамадани

„Многу луѓе го напуштаат овчарството. Секој ден има сѐ помалку и помалку луѓе. Луѓето кои денеска се занимаваат со овчарство тоа го прават од љубов, од навика или затоа што немаат никаков друг приход. Потребна ми е помош на различни начини за ова да биде попрофитабилно за моето семејство.“ ©️ Арта Старова

©️ Арта Старова

„Ова е прекрасна традиција. Може да се живее од неа. Но, сѐ е џабе ако нема луѓе…“

„Нема инвестиции... Нашата работа не се вреднува доволно.“

©️ Олсион Лама

35

©️ Тони Стојановски

ТРАДИЦИОНАЛНИ ПРОИЗВОДИ

©️ Олсион Лама

39

СИРЕЊЕ Еден од најпопуларните овчарски производи на Балканот е белото овчо сирење. Тоа е важен производ кој е присутен во повеќето домаќинства. Тоа е саламурено сирење со киселкав, солен вкус и со кревка текстура кога е созреано.

„Ние произведуваме шарско сирење, бело сирење и урда. Нашите производи ги продаваме локално. Имаме сопствени клиенти и млечните производи обично ги носиме до нивните куќи или бизниси. Цените се генерално многу добри, а побарувачката е голема.“ – Зинели Касумлари.

Сирењето се произведува во бачилата на летните пасишта од мајсторот за сирење, кој вообичаено се нарекува бач. Секое бачило има свој објект за производство на сирење како и простории за негово зреење и складирање. Температурата на овие простории обично се одржува на 5–10 °C за да се овозможи правилно зреење и складирање. Покрај белото сирење, се произведуваат и други типови сирење, и тоа: Биено сирење; Суруткино сирење наречено урда; Полутврдо зреано сирење наречено кашкавал; Тврдо жолто сирење зреано со копар кое традиционално се произведува во Косово и се нарекува шарско сирење. Неретко од овчото млеко се добиваат и други производи како што се: кајмак, путер и кисело млеко. Во регионот на Шара/Кораб-Коритник, млечните производи им се продаваат директно на потрошувачите или ги купуваат локалните угостители, а понекогаш се пласираат преку локалната малопродажба. Исто така, во мал број области, овчото млеко од овчарите го купуваат млекари и го користат во нивното производство на млечни производи. За разлика од другите овчарски производи, пазарот за сирење е стабилен и со висока побарувачка. И покрај тоа, цената на овчото сирење значително не се зголемува.

©️ Арта Старова

40

„Научив како да правам сирење од чиста љубов. Прашував други луѓе, собирав литература и гледав видеа на интернет... и така научив. Во бизнисот со сирење треба да имате љубов кон работата, исто така треба да забележувате сè! На пример, млекото напролет е поретко, а наесен е погусто. Млекото не е секогаш исто.“ Акизе Ризванче. Хасан Ризванче ја наследил овчарската традиција од неговото семејство. Кога ја видел страста на неговата сопруга за правење сирење, ја поддржал да продолжи со образованието до стекнување универзитетска диплома на Факултетот за прехранбена технологија и исхрана на Универзитетот во Тетово. Исто така, Акизе е активно вклучена во Националната федерација на фармери во Северна Македонија.

©️ Тони Стојановски

41

ПРОИЗВОДСТВО НА ОВЧО СИРЕЊЕ ЧЕКОР 1 Млекото се загрева на 30–35 °C. Се додава сирило, кое типично во регионот се нарекува маја. Кога потребната киселост на млекото е постигната, се додава сирилото за да се потсири млекото. Овој процес обично трае околу еден час.

„Почнав да правам сирење во средно училиште. За време на летото, немав што да правам дома, па одев со старите мајстори на планина и седев таму 3–4 месеци. Ја сакам оваа работа. Кога сезоната завршува и одам дома, не можам да седам мирен. Ме влече работата и сакам да се вратам.“ - Слободан Ристовски.

©️ Тони Стојановски

42

ЧЕКОР 2

ЧЕКОР 3

Кога млекото е потсирено во форма на груш, грушот се сече.

ЧЕКОР 4 Грушот завиткан во сирењарското платно потоа се става во четвртести калапи каде што продолжува да се цеди 2 до 3 часа.

Исечениот груш се процедува низ сирењарско платно.

ЧЕКОР 5

43

Парчињата сирење кои сега, исто така, се нарекуваат калапи се потопуваат во саламура и се оставаат да зреат најмалку 30–40 дена во темна и студена просторија.

©️ Тони Стојановски

44

МЕСО

Јагнешкото месо е познат деликатес, којшто е важен за локалното население. Ова месо се користи и за семејните прослави и верските празници. Месото и внатрешните органи (црн дроб, слезина, бели дробови, мозок) се користат за традиционални јадења како на пример: дроб-сарма, Елбасан тава и јагнешка чорба. Јагнешкото месо често се подготвува во фурна. Некои потрошувачи претпочитаат јагнешко месо од млечни јагниња, додека други го сакаат од јагниња кои паселе во текот на летото. Во зависност од разновидната вегетација која јагнињата ја пасат на планинските пасишта, месото има уникатен вкус. Некои велат дека тоа е најдобриот вкус на јагнешкото месо. Притоа, во контекст на традиционалното овчарство, јагнешкото месо е сезонски производ и е достапно само напролет или наесен (во зависност од изборот на потрошувачите). Исто така, кога ќе се утврди дека некои возрасни овци треба да се отстранат, од нив се произведува солено и сушено месо наречено пастрма. Во минатото, јагнешкото месо се консумирало повеќе и било популарно на пазарите низ цела поранешна Југославија. Во Албанија и Косово, јагнешкото месо е сè уште популарен производ, но во Северна Македонија не е дел од секојдневното мени.

45

©️ Азем Рамадани

„Повеќето јагниња ги продавам за време на исламскиот празник Курбан Бајрам.“ - Мерфан Џемај.

Елбасан тава - традиционално јагнешко јадење.

©️ Арта Старова

46

„Нашите јагниња се најдобри и ги продаваме во август кога тежат по 18 kg. Сега ќе ти кажам зошто. Прво, јагнињата пијат млеко од своите мајки 3 месеци. Потоа ги прилагодуваме на испаша уште 2 месеци. На тој начин, првите пролетни цвеќиња ги јадат јагнињата и тие се внесуваат во нивните организми. Витамините во цвеќињата и тревата влегуваат во телото, а на јагнињата не им се даваат никакви пестициди.“- Хасан Ризванче.

©️ Арта Старова

47

ВОЛНА

Во средината на 20. век, текстилната индустрија започнува да користи други видови влакна и со тоа да ја заменува волната. Поради намалената побарувачка, ова предизвикало пад на цената и вредноста на волната.

Слично како и другите овчарски производи, волната играла голема улога за локалните заедници во минатото. Волната се користела за производство на топла облека (чорапи, капи, панталони, итн.), како и ќебиња и теписи. Самиот материјал е погоден за терморегулација и овчарите понекогаш ја ставале волната директно на градите за да се заштитат од студот. Исто така, волната може да се користи за изолација на ѕидови и е отпорна на пламен – таа не гори, само тлее. ©️ Арта Старова

©️ Јован Божиноски

48

©️ Олсион Лама

„Повеќето работи што ги правам ги купуваат Албанци што живеат во странство. Тие не можат сами да прават вакви производи, но сакаат да бидат врзани за нивната култура и затоа нарачуват од мене. Среќна сум со работата и што им помагам на овие луѓе да останат поврзани со нашата култура. Денес волната главно е заменета со други материјали, како синтетика. Тешко е да се најдат производи што се 100% направени од волна.“ - Хаџире Тачила.

49

„Научив како да ги правам овие волнени панталони од мајка ми. Тоа е традиција што ја наследив од мајка ми, а и моето дете ја наследи од мене. Сите работи што ги правиме го прикажуваат нашиот идентитет од овој регион. Порано овчарите носеа вакви волнени панталони, но сега ги носат само постари лица.“ - Суде Нока.

Обработката на волна, како и другите традиции на овчарството, се пренесува со генерации.

©️ Арта Старова

50

Денеска волната малку се користи и продава, но сепак може да се најдат некои домаќинства кои го користат овој материјал. На сликата Хасан Пержила покажува штавена овча кожа со руно којашто се користи како килим.

51

©️ Олсион Лама

©️ Арта Старова

ТРАДИЦИОНАЛНИ РАСИ

53

ОВЦИ

Важен аспект на овчарството е да се одгледува вистинската раса овци која е добро приспособена на околината. На Балканот се создале различни раси и соеви во специфичните географски и климатски услови. Овците во планинскиот регион Шара/Кораб-Коритник треба да бидат издржливи. Тие треба не само да ги издржат долгите планински терени, туку и тешките температурни услови на овие предели. Како резултат, локалните заедници развиле доверба и блиски односи со нивните локални раси/соеви на овци. Најчестите раси/соеви во регионот Шара/Кораб-Коритник се рудата и шарпланинката, кои имаат тројна намена – производство на месо, млеко и волна.

„Не мислам дека има лоша овца. Сите овци се добри, но мора да имате на ум каде пасат. Мора да си ја најдете вистинската овца која одговара на местото каде се одгледува.“ - Хасан Ризванче.

Понекогаш, додека овците пасат на високите планини, густата магла може на овчарот да му ја намали видливоста на стадото. Тогаш црните и темнообоените овци служат како своевидни „светилници“ со кои овчарот следи каде се движат овците.

54

©️ Тони Стојановски

55

©️ Тони Стојановски

РУДА Рудата во Албанија претежно се среќава во североисточниот регион и посебно може да се забележи на пасиштата во паркот на природа Кораб-Коритник. Во овој регион, расата е многу честа и сочинува 85% од вкупниот број овци во паркот. Овој тип овци има полуфина волна, добра за производство на чорапи, елеци, капи и слично. Исто така е позната по своите долги нозе, кои се прилагодени на долгите патувања низ различни терени и високопланински пасишта. Обично не се вкрстува со други типови, и денеска може да се најдат чистокрвни примероци од овцата руда.

©️ Олсион Лама

©️ Арта Старова

„Во минатото, кога овците се јагнеа, децата од семејството веднаш трчаа и ги гушкаа новородените јагниња. Ова е пример за тоа колку овците се важни во оваа заедница.“ - Хасан Пержила.

58

Висина

Возрасна овца: околу 55 cm Возрасен овен : околу 65 cm

Тежина

Возрасна овца: околу 45 kg Возрасен овен : околу 60 kg

Тело

• • •

Принос

Волна: 1.5 kg во една сезона Млеко: 90 kg (просечно по овца во една лактација)

Долги нозе Полуфино бело руно Вратот и стомакот не се покриени со волна

ШАРПЛАНИНКА Шарпланинката е традиционален сој на Шар Планина, како во Северна Македонија, така и во Косово. Таа потекнува од расата праменка и е издржлива овца со голема прилагодливост на студените планински клими. Денес, шарпланинките сочинуваат 30% од вкупниот број овци во Северна Македонија и 24% во Косово. Тешко е да се најде чистокрвна шарпланинка бидејќи во изминатите години многу овчари ги мелезеле со различни раси (како што е мерино), или други соеви на праменката. Главната причина за тоа било зголемување на млечноста кај овците.

Крстоска помеѓу шарпланинка и мерино

©️ Арта Старова

©️ Тони Стојановски

„Шарпланинката е поотпорна на зима и климата на оваа планина ѝ одговара. Луѓето велат дека јагнешкото е квалитетно и дека месото од шарпланинката е најбарано.“ - Зоран Зоксимоски.

59

Висина

Возрасна овца: околу 55 cm Возрасен овен : околу 63 cm

Тежина

Возрасна овца: околу 32 kg Возрасен овен : околу 44 kg

Тело

• •

Принос

Волна: 1,3 - 1.,6 kg во една сезона Млеко: 60-80 kg (просечно по овца во една лактација)

Мала/средна големина Отворено/полуотворено бело руно

©️ Тони Стојановски

ОВЧАРСКИ КУЧИЊА Покрај секое стадо и овчарот се и нивните верни придружници – овчарските кучиња. Овчарските кучиња главно може да се поделат на: Чувари на стадото: одговорни за заштитата на добитокот од диви животни; Управувачи на стадото: помагаат при водење на добитокот на пасиштата. Постојат различни раси овчарски кучиња низ светот, сите соодветни на нивните терени и задачи. На регионот Шара/Кораб-Коритник, шарпланинецот е најчестото овчарско куче – особено како чувар на добитокот. Расата е позната и под различни имиња, и тоа, илирски или југословенски овчар. Други овчарски кучиња кои може да се најдат во овој регион се средноазиските овчари и кангалите, кои потекнуваат од денешна Турција.

На планинарите кои поминуваат во близина на пасиштата им се препорачува да се држат настрана од стадата. Ако се соочат со овчарски кучиња тие треба да застанат и да го повикаат овчарот (кој треба да биде во близина). Ако овчарот не може да се најде, тогаш се препорачува полека и смирено да се движат назад од местото, следејќи ги со поглед кучињата.

61

ШАРПЛАНИНЕЦ Шарпланинецот има историска и практична вредност за овчарството и чувањето на добитокот во овој регион. Тој претставува симбол на планината Шара. Во Северна Македонија шарпланинецот се наоѓа на монетата од еден денар. На глобално ниво, познат е како стара овчарска раса. Во 50-тите години тешко се наоѓало чистокрвен шарпланинец, бидејќи тогаш фокусот бил кон продажба, а не кон одгледување на расата. Во 1975 година започнуваат програмите за одгледување, како обид за ревитализација и заштита на расата. Оттогаш се појавуваат локални одгледувачници низ целиот регион.

© Нацко Савовски

Висина

Возрасна женка : околу 58 cm Возрасен мажјак: околу 62 cm

Тежина

Возрасна женка : 30-40 kg Возрасен мажјак: 35-45 kg

Тело

• • • • •

©️ Тони Стојановски

62

Цврста градба Светла или темна (обично темносива) боја и дебело крзно со два слоја Прилично голема глава Темна, широка муцка Темни или килибарни очи во облик на бадем

Кучето има важна улога во чување на стадото и овчарот од какви било напади, обично од диви животни. Постојат безброј приказни за шарпланинци кои ги загубиле своите животи, поради нивната непоколеблива храброст кога биле соочени со волци или мечки. Шарпланинецот ќе се бори до смрт само за да го заштити стадото.

Првата средба со смирениот и бестрашен поглед на шарпланинецот е импресивна. Големината и однесувањето на кучето доволно кажуваат за самата раса. Со густото крзно, кучето е опремено да ги издржи суровите климатски услови на планините. Шарпланинецот, не само што е популарен поради својот импресивен изглед, туку и поради својот препознатлив карактер. Има мирен темперамент и ако е обучен добро, тогаш е послушен и лојален. Покрај тоа, тој е природно независен. Овчарите ја сакаат расата поради интелигенцијата и способноста за носење самостојни одлуки кога тоа е потребно. Кучињата се обучени да бранат, а не да напаѓаат, освен ако не чувствуваат директна закана. Доколку непознато лице премногу се приближи до стадото, кучето веднаш се поставува во заштита.

Кога не чуваат, тие се пријателски расположени и имаат нежна и мила природа и особено се внимателни кон децата. Кога станува збор за нивните сопственици, тие се особено приврзани и заштитнички настроени. Врските кои овие кучиња ги создаваат се силни и трајни.

© Нацко Савовски

63

„На шарпланинецот не му е гајле дали има снег, дожд или ветер... Дури и да паѓа снег, тој спие врз снегот!“ - Зоран Зоксимоски.

©️ Арта Старова

„Кучињата се важни затоа што кога овчарот е со стадото, тој не може да ги гледа сите овци, и кучињата помагаат. Кога има диво животно во близина, кучињата веднаш го забележуваат и го бркаат.“ - Весели Ферит. ©️ Тони Стојановски

64

„За мене, едно куче е еднакво на една личност. Тие се исто толку важни како и луѓето.“ - Амбер Фида.

©️ Арта Старова

„Оваа шарпланинка ќе порасне со ова стадо овци. Така таа ќе изгради доживотна врска со овците и со овчарот – како семејство.“ - Флутра Рамадани.

©️ Азем Рамадани

65

©️ Тони Стојановски

© Илир Шути

НАСТАНИ И ФЕСТИВАЛИ

69

Регионалните фестивали кои ја слават културата поврзана со овчарството опфаќаат народни танци, музика и традиционална храна. Низ целиот регион, овие настани и фестивали се повеќе ги посетуваат домашни туристи и од странство, бидејќи овозможуваат запознавање со убавината на традиционалниот рурален живот.

© Илир Шути

©️ Фросина Пандурска-Драмиќанин

©️ Бесник Халачи

Во Албанија постојат неколку фестивали, како што е Фестивалот на пастрмата во Лекбибај (4 јуни) или Ѓурѓовден (5 мај) во Шиштавец. Фестивалот кој се одржува во Нивица (6–7 јуни) ја слави долгогодишната традиција на чување овци и кози, како и старите патеки за добиток кои се наоѓаат низ целата област. ©️ Џемал Џери

70

Во Косово постојат различни традиционални фестивали кои најмногу се фокусираат на народна музика и танци, како фестивалот „Хас одекнува“ (2–4 мај) во Ѓонај. Дополнително, настани како саемот „Агрокос“ во Приштина, на којшто се промовира локална храна и пијалоци, како сирење, млеко и месо.

©️ Арта Старова

Во Северна Македонија, може да се посети регионалната манифестација „Денот на одгледувачи на овци и кози“ во Галичник (11–12 јули). Меѓу локалните фармери се одржуваат натпревари во молзење и стрижење, а се оценува и квалитетот на нивниот добиток. Повремено се организираат и настани за промоција на културните и природните вредности на Шар Планина во Северна Македонија како што е „Денот на Шар Планина“, настан со фокус на еколошката вредност на планината и промоција на локалните производи.

©️ Азем Рамадани

71

ТУРИЗАМ Руралниот туризам станува сѐ попопуларен во последниве години и руралните области имаат потенцијал да понудат различни туристички активности како: планинарење, планински велосипедизам, кампување, јавање коњи, итн. Заштитените подрачја се особено препознатливи како туристички дестинации. Помладите генерации сè повеќе инвестираат во капацитети кои вклучуваат туристичка понуда на нивните фарми. Ова на локалното население му обезбедува дополнителен приход и поттик да остане во областа.

©️ Јован Божиноски

72

АКТИВНОСТИ И УСЛУГИ ШТО ОВЧАРИТЕ МОЖЕ ДА ГИ ПОНУДАТ: • • • • • •

Планинарски дом во близина на Попова Шапка

Придружување на овчар на пасиштата Јавање коњи Работилници за производство на сирење Место за одмор за планинари Продажба на различни традиционални производи (храна и ракотворби) Услуги за преноќување

©️ Јован Божиноски

Планинарски дом

©️ Емилија Маневска

Овчарска куќа

©️ Арта Старова

©️ Јован Божиноски

73

„Работиме со туризам во текот на зимскиот период, како што е екстремното скијање. Нашите гости ги служиме со сопствено домашно јагнe.“ - Зоран Ѓорѓиевски.

©️ Насер Џемаили

©️ Насер Џемаили ©️ Јован Божиноски

74

©️ Насер Џемаили

©️ Насер Џемаили

ПОВЕЌЕ ИНФОРМАЦИИ МОЖЕТЕ ДА НАЈДЕТЕ НА: www.sharriregion.com www.sharplanina.com.mk ©️ Насер Џемаили

Апликацијата: EXPLORING SHAR MOUNTAIN

75

РЕФЕРЕНЦИИ Bunzel-Drüke et al. (2008): Praxisleitfaden für Ganzjahresbeweidung in Naturschutz und Landschaftsentwicklung - “Wilde Weiden”. Arbeitsgemeinschaft Biologischer Umweltschutz im Kreis Soest e.V., Bad Sassendorf-Lohne.

Hoda, A., et al. (2006): Catalogue of West Balkan pramenka sheep breed types. Skopje: Faculty of agricultural sciences and food - Skopje, Republic of Macedonia.

Hoda, A., & Marsan, P. A. (2012). Genetic characterization of Albanian sheep breeds by microsatellite markers. Analysis of genetic variation in animals, 3-27.

Melovski, L., et al. (2010). Natural Values of Shar Planina Mt. Macedonian Ecological Society, Skopje.

Plieninger, T., Höchtl, F., & Spek, T. (2006). Traditional land-use and nature conservation in European rural landscapes. Environmental science & policy, 9(4), 317-321.

Savovski, N. (2008): Our Sharplaninec. Skopje: Print Tim. UNEP (2010): Feasibility Study on establishing a transboundary protected area Sharr/Šar Planina - Korab - Dešat/Deshat. UNEP Vienna - ISCC.

ЗА ТЕРЕНСКАТА РАБОТА Во периодот јули–септември 2020 година Арта Старова за подготовка на оваа брошура спроведе интервјуа и теренска работа во регионот Шара/Кораб-Коритник во Северна Македонија, Косово и Албанија. Со помош на локални водичи и фотографи таа ги посети високопланинските пасишта и направи интервјуа со овчари и сточари, локално население како и претставници на локални инстититуции и здруженија кои се вклучени во зачувување на културната, еколошката и економската вредност на традиционалното овчарство.

76

Голема благодарност до овчарите за информациите, поддршката и гостопримството:

Општина Кукс Новосеј – Суде, Имер и Џемил Нока Општина Дебар Калето Дода – Хасан Пержила Макелари – Амбер и Рејана Фида

Општина Тетово Церипашина – Весели Ферит и семејство Џемаили (facebook = Biofarma „1 Maj“) Јелак – Зоран Ѓорѓиевски (facebook = Eskimo Freeride) Попова Шапка – Веби и Назлије Јусуфи

Општина Гостивар Лера – Акизе, Хасан и Фуркан Ризванче Горно Јеловце – Зоран Зоксимоски и Имерија Мерсими Општина Драгаш – Мерфан Џемај, Фарма: „М. Ф. Џемај“ – Зинел Касумлари, Фарма „Али Хајдари“

©️ Тони Стојановски

©️ Тони Стојановски

Теренското истражување беше дополнително поддржано од:

ЛАГ Пријатели на Шара (Северна Македонија)

ЛАГ Кораб-Коритник (Албанија)

Македонско еколошко друштво (Северна Македонија)

Центар за едукација и развој (Северна Македонија)

Регионална администрација на заштитеното подрачје Кукс (Албанија)

Регионална администрација на заштитеното подрачје Дебар (Албанија)

ФЗНХ, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ (Северна Македонија)

Планинарски клуб „Љуботен“ (Северна Македонија)

ЛАГ Шари (Косово)

Здружение за зачувување на природата во Албанија (ППНЕА, Албанија)

Финч – Косово

Поврзување на природните вредности и луѓето (CNVP) Косово

ЈП за стопанисување со пасишта во Северна Македонија

Здружение на граѓани АгроЕко Дебар (Албанија)

Национален парк „Шари“

Одгледувачница „Кораб FCI 1988” (Северна Македонија)

НГОТА млечна фарма (Албанија)

Целта на оваа брошура е низ фотографии, факти и искази на локалното население да ги нагласи културните и еколошките вредности на миграциското овчарство во прекрасниот планински регион Шара/Кораб-Коритник.