Άρθρο: H Χονδρική Αγορά Λευκωσίας: ένα ιστορικό σύνολο κτηρίων που αξίζει να διαφυλαχθεί

ΑΡΘΡΑ

H Χονδρική Αγορά Λευκωσίας: ένα ιστορικό σύνολο κτηρίων που αξίζει να διαφυλαχθεί

Με αυτό το άρθρο θα θέλαμε να εκφράσουμε την έντονη ανησυχία μας για το μέλλον της Χονδρικής Αγοράς Λευκωσίας αφότου αξιολογήθηκε ως επικίνδυνη από το Τεχνικό Τμήμα του Δήμου Λευκωσίας (Δήμος Λευκωσίας, 2022. Επικίνδυνες οικοδομές. Ανακτήθηκε από https://www. nicosia.org.cy/el-GR/news/dangerours-buildings/). Παρά τις πολλαπλές αξίες που φέρει, οι οποίες την καθιστούν έργο σημαντικής αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, δεν έχει κηρυχθεί διατηρητέα μέχρι στιγμής, και ως εκ τούτου το μέλλον της είναι αβέβαιο και οι αξίες που εμπεριέχει δύνανται να χαθούν λόγω φθοράς ή μέσω πιθανής κατεδάφισής της. Η Χονδρική Αγορά Λευκωσίας, η οποία βρίσκεται στο Καϊμακλί, πλησίον της βιοτεχνικής περιοχής Αμμοχώστου (https://www.facebook. com/groups/cypriotmodernism/permalink/1802971983331290/) και λειτουργεί έως και σήμερα στεγάζοντας φθαρτέμπορες, κρεοπώλες και άλλους εμπόρους χονδρικής πώλησης, αποτελεί ένα αξιόλογο δημοτικό κτηριακό συγκρότημα της περιόδου της ανεξαρτησίας στην Κύπρο πριν από τον πόλεμο (1960-1974), έχει αρχιτεκτονικές, ιστορικές, τεχνολογικές και άλλες αξίες σε τοπικό και παγκύπριο επίπεδο. Την τελευταία δεκαπενταετία, μέσω τοπικών αλλά και διεθνών δημοσιεύσεων, έχει αναγνωριστεί ως ένα από τα σημαντικότερα κτήρια του κυπριακού μοντερνισμού (Σημείωση 1).

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Για τον σχεδιασμό της παραπάνω αγοράς το Δημοτικό Συμβούλιο Λευκωσίας προκήρυξε το 1965 αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Το πρώτο βραβείο του διαγωνισμού κέρδισε η σχεδιαστική πρόταση των αρχιτεκτονικών γραφείων Ζεμπύλα και Κυθρεώτη, Βαφεάδη και Οικονόμου (Εικ. 1) – Σημείωση 2. Η κατασκευή της αγοράς οργανώθηκε σε δύο φάσεις, με την πρώτη να ολοκληρώνεται το 1967 και να περιλαμβάνει τα δυτικά κτήρια, στα οποία βρίσκονταν χωροθετημένες χρήσεις διοίκησης, χονδρικής πώλησης, ιχθυοπωλεία, αποθήκες και χώροι δημοσίων διευκολύνσεων, όπως παραρτήματα τραπεζών, ταχυδρομείου και τηλεγραφείου, καθώς και τηλεφωνικοί θάλαμοι. Η πρώτη φάση κατασκευής είχε κοστολογηθεί στις 50.000 λίρες (Γραφείο Δημόσιων Πληροφοριών, Ανακοινωθέν, Κυπριακή Δημοκρατία, 10 Σεπτεμβρίου 1966). Η δεύτερη φάση κατασκευής της αγοράς, η οποία δεν πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό, προνοούσε χώρους εστιατορίων και καταστημάτων, καθώς και αίθουσες αναψυχής και συνελεύσεων των εμπόρων (σχεδιασμένα σε συνέχεια του κτηρίου διοίκησης προς τα βόρεια), περισσότερα κτήρια χονδρικής πωλήσεως προς τα ανατολικά, επέκταση του χώρου της ψαραγοράς προς τα δυτικά καθώς και χώρο πώλησης λουλουδιών και φυτών (Από αρχείο Οικονόμου: Αρχιτέκτονες & Μηχανικοί).

ΑΞΙΟΛΟΓΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ

Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του συμπλέγματος της Χονδρικής Αγοράς Λευκωσίας, όπως και ο σχεδιασμός πολλών κτηρίων της εποχής (σχολείων, κτηρίων γραφείων, τραπεζών, κτηρίων τουριστικής χρήσης κ.ά.) είναι αντιπροσωπευτικός του μεταπολεμικού αναστοχασμού για τον μοντερνισμό, ο οποίος εκφράστηκε μέσω του μπρουταλισμού με την εξερεύνηση αρχιτεκτονικών μορφών πέραν της λειτουργικής οργάνωσης των χώρων, με τη χρήση ανεπίχριστων υλικών, και την εκμετάλλευση των γλυπτικών δυνατοτήτων των υλικών (Σημείωση 3). Παρά το ότι επικράτησε η μορφολογική ερμηνεία του, ο μπρουταλισμός ξεκίνησε σαν ένα ιδεολογικό κίνημα το οποίο αναπτύχθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κυρίως τη δεκαετία του 1950 μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1970 με επίκεντρο την Αγγλία (Σημ. 4). Οι κατασκευέςτου κινήματος αυτού, εμπνευσμένες από τα σοσιαλιστικά οράματα της κοινοτικής ζωής, αφορούν κυρίως κτήρια με κοινοτική λειτουργία.

Τα κύρια κτήρια της αγοράς, εμβαδού περί τα 400 m2, είναι κατασκευασμένα από πλαίσια ανεπίχριστου οπλισμένου σκυροδέματος με πληρώσεις από οπτόπλινθους. Ο καθένας από τους κτηριακούς όγκους αποτελείται από έξι τμήματα, το καθένα με πατάρι που καλύπτει περίπου το 60% του εμβαδού της κάτοψης. Οι πλάκες οροφής είναι κατασκευασμένες σε δύο διαφορετικές στάθμες με την ψηλότερη επίπεδη πλάκα να οριοθετεί τους χώρους των παταριών. Η διαφορά ύψους των πλακών επέτρεψε τη δημιουργία φεγγιτών οι οποίοι προσφέρουν φυσικό φωτισμό σε όλο το βάθος των χώρων ενώ ταυτόχρονα επιτρέπουν και τη ροή αέρα για μείωση της θερμοκρασίας στο εσωτερικό (Εικ. 2). Η κεκλιμένη πλάκα δημιουργεί προβόλους και εκτός των κλειστών χώρων των καταστημάτων για σκίαση και προστασία από τη βροχή, επιτρέποντας την επέκταση της λειτουργίας της αγοράς εξωτερικά (Εικ. 3). Είναι εμφανές ότι οι αρχιτέκτονες της κατασκευής έλαβαν υπόψη τους το κλίμα και τον προσανατολισμό στον σχεδιασμό των κατασκευών αυτών. Στον σχεδιασμό του συμπλέγματος εμπλέκονται από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες του μοντερνισμού στην Κύπρο, στην οποία μετέφεραν και εφάρμοσαν τις δυτικές ιδέες για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική μετά τις σπουδές τους στο εξωτερικό. Αξιοσημείωτες είναι οι ομοιότητες με την αγορά Queensgate Market στο Huddersfield (Εικ. 5), στο Ηνωμένο Βασίλειο, η οποία σχεδιάστηκε τέλος του 1960 από τους αρχιτέκτονες της J. Seymour Harris Partnership (σήμερα θεωρείται από τα σημαντικότερα κτήρια αγοράς της εποχής στην Αγγλία και είναι διατηρητέα). Εμφανείς είναι και οι επιρροές από τον σχεδιασμό της προγενέστερης (1955) Coyoacan Market, στην πόλη του Μεξικού, η οποία σχεδιάστηκε από τον Ισπανο-Μεξικανό αρχιτέκτονα Félix Candela Outeriño, έναν από τους πιο σημαντικούς Μεξικανούς μοντερνιστές αρχιτέκτονες (Σημ. 5). Στην Κύπρο κατασκευάστηκαν αρκετές Δημοτικές Αγορές το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, όπως η αγορά Bandabulıya σχεδιασμένη από τον Τσαγκαρίδη στη Λευκωσία, καθώς και η Δημοτική Αγορά Λάρνακας σχεδιασμένη από τον Πόλυ Μιχαηλίδη. Η τυπολογία των κτηρίων των αγορών χονδρικής πώλησης εμφανίστηκε αργότερα στα μέσα του ίδιου αιώνα, ως απάντηση στην ανάγκη για σύνδεση των αγροτών και των κτηνοτρόφων με την αγορά των πόλεων. Μια ανάγκη την οποία γέννησαν η αστικοποίηση και η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού των πόλεων ταυτόχρονα με τις καινούργιες δυνατότητες που δημιούργησε η ευρεία χρήση των μηχανοκίνητων οχημάτων. Οι χονδρικές αγορές αποτελούν μια τυπολογία κτηρίων οι οποίες σηματοδοτούν τη μετάβαση από την αγροτική κοινωνία στη νέα οικονομία της μοντέρνας εποχής μετά την ανεξαρτησία στην Κύπρο. Ταυτόχρονα οι νέες τεχνολογικές δυνατότητες της χρήσης του οπλισμένου σκυροδέματος το κατέστησαν το κατάλληλο υλικό για τη δημιουργία των αρχιτεκτονικών μορφών που γεφυρώνουν μεγάλα ανοίγματα τα οποία απαιτούνταν στη στέγαση χρήσεων όπως οι αγορές. Ο σχεδιασμός της Χονδρικής Αγοράς Λευκωσίας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά την ανάπτυξη της τυπολογίας κτηρίων εμπορικών χρήσεων και την εξέλιξή τους στον 20ό αιώνα, και ειδικότερα τα κτήρια αγορών. Η αρχιτεκτονική της αξία σχετίζεται επίσης με την οικοδομική τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή τού σύνθετης γεωμετρίας κελύφους οπλισμένου σκυροδέματος της οροφής και των στεγάστρων (Εικ. 6), αλλά και με τις γλυπτικές μορφές που αυτά έχουν προσλάβει με τον σχεδιασμό τους.

Λόγω των λιγοστών επεμβάσεων στο κτήριο διασώζεται σε μεγάλο βαθμό η αρχική του μορφή και υλικότητα, και μαζί με αυτές και η αισθητική και τεχνολογική του αξία στο επίπεδο του σχεδιασμού και της κατασκευής. Η Χονδρική Αγορά της Λευκωσίας έχει παράλληλα ιστορική αξία, λόγω της σημαντικής χρήσης που φιλοξένησε για πολλές δεκαετίες. Ως κτήριο αγοράς στη συγκεκριμένη τοποθεσία συνδέεται με τον εμπορικό / βιομηχανικό χαρακτήρα της περιοχής, στην οποία λειτούργησε και το ιστορικό κτήριο του ΣΟ- ΠΑΖ. Εξυπηρέτησε μια κομβική λειτουργία του αστικού χώρου, ρυθμίζοντας το εμπόριο των αγροτοκτηνοτροφικών προϊόντων στην πρωτεύουσα, υποβοηθώντας με τη λειτουργία της τα πρώτα μετααποικιακά χρόνια τον επιδιωκόμενο εκμοντερνισμό (Σημ. 6). Η Χονδρική Αγορά της Λευκωσίας όπως και το ΣΟΠΑΖ, που «σταδιακά αποτέλεσαν τοπόσημα της πόλης και τεκμήρια της κοινωνικής και τεχνολογικής εξέλιξης του τόπου, χρειάζεται να αποκτήσουν νέους ρόλους στη σύγχρονη αστική ζωή» (Ibid). Αυτά τα έργα είναι από τη φύση τους δεκτικά σε χωρικούς μετασχηματισμούς και η υπολειτουργία τους και η διακοπή της αρχικής τους χρήσης δημιουργεί ευκαιρίες για νέους χωρικούς μετασχηματισμούς στο υλικό απόθεμα της πόλης, μέσω μιας οικολογικής προσέγγισης (Ibid). Η τυπολογία της Χονδρικής Αγοράς και η τόσο ευέλικτη δομή και χωρική οργάνωση του συμπλέγματος επιδέχεται με ευκολία πολλαπλές πιθανές επαναχρήσεις. Η αξία επανάχρησής της συνδέεται και με την κοινωνική αξία των δημόσιων αγορών, καθώς οι αγορές ήταν και παραμένουν μέρη ιδιαίτερης σημασίας για τις τοπικές κοινότητες (Σημ. 7).

ΣΗΜΕΡΑ

Τα κτήρια της αγοράς σήμερα βρίσκονται σε κακή κατάσταση λόγω της έλλειψης συντήρησης (Εικ. 4). Σε κάποια σημεία είναι εμφανής ο οπλισμός, λόγω των μικρών επικαλύψεων που χρησιμοποιούνταν την εποχή κατασκευής του συμπλέγματος. Επιπλέον σε διάφορα σημεία παρουσιάζονται κενά ή φαίνονται τα αδρανή χωρίς την τσιμεντοκονία, πιθανώς λόγω κακής ανάμιξης του σκυροδέματος και μη επαρκούς συμπύκνωσης κατά τη φάση κατασκευής. Επιπλέον φαίνονται λευκές αποθέσεις (ασβεστώματα) και υγρασίες, φαινόμενα που μπορούν να αποδοθούν στις μη επαρκείς απορροές των όμβριων υδάτων, όπως επίσης και στην μη επαρκή ή φθαρμένη υγρομόνωση στις πλάκες οροφής. Επιπλέον, λόγω του ότι το σκυρόδεμα είναι ανεπίχριστο, πιθανόν να υπάρχει εκτεταμένη ενανθράκωση στα δομικά μέλη. Η ενανθράκωση με τη σειρά της, μαζί με την υγρασία και το πολύ μικρό πάχος επικάλυψης, φαίνεται σε κάποια σημεία να έχει οδηγήσει στην οξείδωση του χαλύβδινου οπλισμού, ο οποίος με τη σειρά του διογκώνεται και αποφλοιώνει το σκυρόδεμα της επικάλυψης.

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ

Λαμβάνοντας υπόψη την επικινδυνότητα των οικοδομών όπως έχει αυτή εκτιμηθεί, υποστηρίζουμε πως είναι πολύ σημαντικό η Χονδρική Αγορά Λευκωσίας να τύχει κατάλληλης διαχείρισης, και να γίνουν αμέσως οι απαραίτητες ενέργειες για την προστασία της ως αρχιτεκτονικό σύνολο. Είναι σημαντικό να επισκευαστεί αμέσως με τον ενδεδειγμένο τρόπο και να ενισχυθεί, με σκοπό τη μελέτη και τη διατήρηση των αξιών της, συμπεριλαμβανομένων του δημόσιου χαρακτήρα και της κοινωνικής της σημασίας. Πέραν των αρμόδιων αρχών σε αυτή τη διαδικασία σημαντικός είναι και ο ρόλος της δημόσιας διαβούλευσης και η συμβολή των ίδιων των πολιτών, για την απόφαση του μέλλοντος της Χονδρικής Αγοράς και των πιθανών σεναρίων/προτάσεων επανάχρησής της.

Αντρούλα Γεωργίου, Ειδικός Επιστήμονας Διδασκαλίας και Έρευνας, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών και Μηχανικών Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Κύπρου Πόπη Ιακώβου, Λέκτορας, Τμήμα Αρχιτεκτονικής, Πανεπιστήμιο Κύπρου, Γιώργος Μεσαρίτης, Πολιτικός Μηχανικός, Μελετητικό Γραφείο Πολυτία Αρμός Μιχάλης Σιούλας PhD, Αρχιτέκτονας Αιμιλία Σιάντου, PhD, Αρχιτέκτονας

ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ

1. (i) Docomomo Cyprus (2014). Cyprus 100 [most] important buildings, sites and neighbourhoods. Ανακτήθηκε από https://issuu.com/docomomo.cyprus/docs/_imp ortantbuildingsdocomomocy_18_04, (ii) Υπουργείο Εσωτερικών, Τμήμα Πολεοδομίας & Οικήσεως, Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κύπρου, & Σύνδεσμος Πολιτικών Μηχανικών και Αρχιτεκτόνων Κύπρου, 2009. Ευρωπαϊκές Ημέρες Κληρονομιάς: Μαθαίνοντας από την Κληρονομιά του Μοντέρνου. Λευκωσία: Υπουργείο Εσωτερικών, Τμήμα Πολεοδομίας & Οικήσεως, (iii) Fereos, S., and Phokaides, P., 2006. Modern Architecture in Cyprus Between the 1930s and 1970s: The Search for Modern Heritage. Docomomo Journal 35.

2. Εφημερίδα «Μάχη», Σάββατο 19 Ιουνίου 1965 (πρωτοσέλιδο). Στην ίδια συνεργασία αρχιτεκτονικών γραφείων είχε ανατεθεί προηγουμένως και ο σχεδιασμός της Δημοτικής Αγοράς (λιανικής πώλησης) Παλαιού Δημαρχείου, στο κέντρο της εντός των τειχών πόλης.

3. Pyla, P. and Phokaides, P., 2009. Architecture and Modernity in Cyprus. EAHN Newsletter No 2/09 [Newsletter of the European Architectural Historians Network].

4. Royal Institute of British Architects. Brutalism. Ανακτήθηκε από https://www.architecture. com/explore-architecture/brutalism.

5. Historic England. Queensgate Market Official list entry. Ανακτήθηκε από https:// historicengland.org.uk/listing/the-list/list-entry/1391505?section=official-list-entry. 6. Σιούλας, Μ. και Ιακώβου, Π., 2021, «Η Ζωή των Κτηρίων», Οδηγός Έκθεσης, Past-forward:

Stavros Economou Unarchived, Κρατική Πινακοθήκη Σύγχρονης Τέχνης - ΣΠΕΛ.

7. Historic England, 2017. Commerce and Exchange Buildings, Listing Selection guide. Ανακτήθηκε από https://historicengland.org.uk/images-books/publications/dlsgcommerce-exchange-buildings/.