ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر ﺗﺎ اواﻳﻞ دورة ﭘﻬﻠﻮي ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺴﺮوي ﻣﻘﺪﻣﻪ :داﻧﺶزﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ اﻣﺮوزﻳﻦ و ﺗﻜﻮﻳﻦ آن در ﻏﺮب داﻧﺶ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ،داﻧﺶ ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﺎنداران اﺳﺖ .در زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ βίος ،ﺑﻪ ﭼﻢ زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ 1و λόγοςﺑـﻪ ﭼـﻢ واژه.2
ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ،اﻳﻦ واژه در 1766در ﻋﻨﻮان ﻣﺠﻠﺪ ﺳﻪام ﻛﺘﺎب »ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ ،ﻳـﺎ ﺑﻨﻴـﺎنﻫـﺎي ﻓﻴﺰﻳـﻚ :زﻣـﻴﻦﺷـﻨﺎﺧﺖ، زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺧﺖ ،ﻧﺒﺎتﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ و درﺧﺖﺷﻨﺎﺧﺖ« 3ﻧﺒﺸﺘﺔ ﻣﺎﻳﻜﻞ ﻛﺮﻳﺴﺘﻮف ﻫﺎﻧﻮف 4ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺖ و اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ ،ﻛﺎرل ﻓﺮدرﻳﺶ ﺑﺮداخ 5در ،1880اﻳﻦ واژه را اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒﻛﺮد» :ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺮدﻣـﺎن ،از ﻧﮕـﺮة رﻳﺨـﺖﺷـﻨﺎﺧﺖ ،ﻓﻴﺰﻳﻮﻟـﻮژي ،و روانﺷﻨﺎﺧﺖ« ) .(Junker, 2004, p. 8در ﺳﺎل 1802ﮔﻮﺗﻔﺮﻳﺪ رﻳﻨﻮﻟﺪ ﺗﺮهوﻳﺮاﻧﻮس ،6ﻛﺘﺎب ﻣﻬﻢ ﺧﻮد »زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺧﺖ ﻳﺎ ﺳﺮﺷﺖ ﺟﺎﻧﺪاران و زﻣﻴﻦ« 7را ﻧﮕﺎﺷﺖ و ژان-ﺑﺎﺗﻴﺴﺖ ﻻﻣﺎرك ﻧﻴﺰ ،در ﻛﺘﺎب »زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ آب« 8اﻳﻦ واژه را ﺑـﻪﻛـﺎرﺑﺮد؛ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ واژه از ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ اروﭘﺎ ،ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ راهﻳﺎﻓﺖ .ﺑـﺎ اﻳـﻦ وﺟـﻮد ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﻴﺶﺗﺮ ،ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ 9ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﺎﻧﻮران ،ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﻛﺎﻧﻲﻫﺎ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻄﺮحﺷﺪهﺑﻮد .ﻃﺒﻴﻌﻲدانﻫﺎ 10ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ،ﭘﺮاﻛﻨﺶ ،و رواﺑﻂ زﻳﺴﺘﻲ ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻧﻮران و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ .ﺗﺮهوﻳﺮاﻧﻮس ﺧﻮد ﻃﺒﻴﻌﻲدان ﺑـﻮد و ﻻﻣﺎرك ،ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﺮدرآورد .ﺗﺮهوﻳﺮاﻧﻮس در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ،زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ: »ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺎ ،رﻳﺨﺖﻫﺎ و ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن زﻳﺴﺘﻲﺳﺖ؛ ﺷﺮاﻳﻂ و ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﻛﻪ زﻧـﺪﮔﻲ از آنﻫـﺎ ﻣﺘـﺄﺛﺮ اﺳﺖ و دﻟﻴﻞ ﻫﺴـﺘﻲ آنﻫـﺎ .داﻧﺸـﻲ ﻛـﻪ درﮔﻴـﺮ اﻳـﻦﻫـﺎ ﺑﺎﺷـﺪ ،زﻳﺴـﺖﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻳـﺎ داﻧـﺶ ﺣﻴـﺎت ﻧـﺎمدارد« ).(Treviranus, 1802, p. 41 ﻻﻣﺎرك ،ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: »زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ :ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﺷﺎﺧﺔ ﻓﻴﺰﻳﻚ زﻣﻴﻦ ]اﺳﺖ[؛ اﻳﻦ ﻳﻜﻲ ﺷـﺎﻣﻞ ﻫﻤـﺔ داﻧـﺶﻫـﺎﻳﻲﺳـﺖ ﻛـﻪ درﮔﻴـﺮ ﻛﺎﻟﺒﺪﻫﺎي زﻧﺪه اﻧﺪ ،و ﺑﻪوﻳﮋه درﮔﻴﺮ ﺳﺎﻣﺎنﺑﻨﺪي آنﻫﺎ ،روﻧﺪﻫﺎي ﺗﻜﻮﻳﻨﺸﺎن ،و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﺳـﺎﺧﺘﺎري آنﻫـﺎ ﻛـﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺴﺮوي .1ﻫﻢرﻳﺸﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن ﻓﺎرﺳﻲ жити ،اﺳﻼوي जीव त ،ﺳﻨﺴﻜﺮﻳﺖ Vivo ،ﻻﺗﻴﻦ կեամ ،ارﻣﻨﻲ ).(Danker, 2001 .2از رﻳﺸﺔ λέγωﻛﻪ ﻛُﻨﺶ ﻧﺨﺴﺖﻛَﻨﺎر ﻳﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ »ﻣـﻲﮔـﺬارم«» ،ﺳـﺎﻣﺎنﻣـﻲدﻫـﻢ«» ،ﻣـﻲﮔـﺰﻳﻨﻢ« و »ﻣـﻲﮔـﻮﻳﻢ« ).(Danker, 2001 3. Philosophiae naturalis sive physicae dogmaticae: Geologia, biologia, phytologia generalis et dendrologia 4. Michael Christoph Hanov (1695–1773). )5. Karl Friedrich Burdach (1776–1847 )6. Gottfried Reinhold Treviranus (1776–1837 7. Biologie oder Philosophie der lebenden Natur für Naturforscher und Aerzte 8. Hydrogéologie 9. Natural History )10. Naturalist(s ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر… | 1 14-15ﺧﺮداد 1389
ﻧﺎﺷﻲ از ﻛﻨﺶ دﻳﺮﻳﻨﺔ زﻳﺴﺘﻲﺷﺎن ،ﮔﺮاﻳﺸﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ اﻧﺪامﻫﺎي وﻳـﮋه ،و ﮔﺰﻳـﺪﮔﻲ آنﻫـﺎ ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ ﺗﻤﺮﻛـﺰ ﻛﻨﺶﻫﺎﻳﺸﺎن در ﻳﻚ ﻛﺎﻧﻮن اﺳﺖ« ).(Lamarck, 1802, p. 188 ﻫﻴﭻﻛﺪام از اﻳﻦ دو ،ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﻨﺘﻲ را ﻣﺤﻮر آنﭼﻪ ﻛﻪ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ،ﻗﺮار ﻧﺪاد ،ﺑﻠﻜـﻪ داﻧﺸـﻲ ﻓﺮاﺗـﺮ از آن ﻣﻌﺮﻓﻲﻛﺮدﻧﺪ ) .(Coleman, 1978, pp. 1-2در ﺣﻘﻴﻘﺖ ،ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺧﺎرﺟﻲ ﺟﺎنداران ،و ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻧﻲﻫـﺎ را ﺷﺎﻣﻞﻣﻲﺷﻮد .ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ 11و اﻟﻬﻴﺎت ﻃﺒﻴﻌﻲ ،12ﻧﻴﺰ در ﻛﻨﺎر ﺗـﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌـﻲ ،ﺑﻨﻴـﺎنﻫـﺎي ﻣﻔﻬـﻮﻣﻲ و ﻣﺎوراءاﻟﻄﺒﻴﻌـﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎﻧﻮران و ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﻣﻲﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑـﻪ ﭘﺮﺳـﺶﻫـﺎي ﭼـﻮن اﻳـﻦﻛـﻪ ﭼـﺮا ﺟـﺎنداران ﻫﺴـﺘﻨﺪ و اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ اﻧـﺪ ﭘﺎﺳﺦﻣﻲدادﻧﺪ .ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي و داروﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﻧﻴﺰ ﺑﺨﺸﻲ از ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻮدﻧﺪ .در ﻗﺮن 18و 19ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز واژة زﻳﺴـﺖﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻓﺮاﮔﻴﺮ ﻧﺸﺪهﺑﻮد ،ﺑﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ ،ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ ،13ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ 14و زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ 15ﺟﺎيﮔﺰﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺷـﺪﻧﺪ. ﺗﺎ اﻣﺮوز ،ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش داﻣﻨﺔ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ،ﻫﻨﻮز زﻳﺮﻣﺠﻤﻮﻋﺔ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺤﺴﻮبﻣﻲﺷﻮﻧﺪ. زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﻴﺸﺎ-ﻧﻮﻳﻦ از دورة ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ،ﺑﻲﮔﻤﺎن از ﺑﺮﺧﻲ داﻧﺴﺘﻪﻫﺎ ﭘﻴﺮاﻣﻮن زﻧـﺪﮔﻲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن و ﺟـﺎﻧﻮران آﮔـﺎه ﺑـﻮدهاﻧـﺪ .داﻧﺴـﺘﻪﻫـﺎﻳﻲ ﭼـﻮن ﻛﺎﻟﺒﺪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﺎﻧﻮران ،اﻟﮕﻮﻫﺎي رﻓﺘﺎري )ﭼﻮن زﻣﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮت( ﺑﺨﺸﻲ از ﺿﺮورﻳﺎت زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮدﻣـﺎن ﺑـﻪﺷـﻤﺎرﻣﻲرود .اﻣـﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻧﻘﻼب زﻣﺎﻧﻲ در دورة ﻧـﻮ-ﺳـﻨﮕﻲ 16رخداد .ﻣﺮدﻣـﺎن ،ﺑـﺮاي ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦﺑـﺎر دهﻫـﺰار ﺳـﺎل ﭘـﻴﺶ ﻛﺸـﺎورزي را ﻛﺸﻒﻛﺮدﻧﺪ ،ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن را رامﻛﻨﻨﺪ و ﺣﻴﻮاﻧﺎت را اﻫﻠﻲﺳﺎزﻧﺪ ).(Magner, 2002, pp. 2-3 ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﻣﻴﺎنرودان ،ﺷﺒﻪﻗﺎرة ﻫﻨﺪ ،و ﻧﻴﺰ ﭼﻴﻦ ،ﺑﺴﻴﺎري ﻃﺒﻴﺒﺎن ،ﺟﺮاﺣـﺎن و داﻧـﺶﭘﮋوﻫـﺎن ﻃﺒﻴﻌـﻲدان ﭘﺮورﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻮﺷﺮوﺗﻪ 17و ژاﻧﮓ ژوﻧﮓ ﺟﺰﻳﻨﮓ 18و ﻣﻮرد ﭘﺎﭘﻴﺮوس ادوﻳﻦ اﺳﻤﻴﺖ 19اﺷـﺎرهﻧﻤـﻮد. ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
|2
14-15ﺧﺮداد 1389
اﻳﻨﺎن ،ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ اراﺋﻪدادﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ،ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ اﻟﮕـﻮ ،ﭘﺎﺳـﺦﮔـﻮي ﻧﻴﺎزﻫـﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻮد .اﻣﺎ اﻳﻦ اﺧﮕﺮﻫﺎي ﺗﺎﺑﻨﺎك ،آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻗﺒﺲ ﺗﺮاداد ﺑﻲ-دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ،ﭼﺮاغ راه زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺷـﺪ، ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺴﺮوي 11. Natural Philosophy 12. Natural Theology 13. Botany 14. Zoology 15. Geology 16. Neolithic
،सु ुता .17ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ »ﭘﺪر ﺟﺮاﺣﻲ« ﻃﺒﻴﺐ ﻫﻨﺪي ﻗﺮن ﺳﻪ ﻳﺎ ﭼﻬﺎر ﭘﺲ از ﻣﻴﻼد ،ﻛﻪ رﺳﺎﻟﺔ ﺳﻮﺷـﺮوﺗﻪﺳـﻤﻬﻴﺘﺎ सु ुतसं हताاز اوﺳﺖ .اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ،درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﻫﻤﺔ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻨﻴﺎدي ﺗﺮاداد ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻨـﺪ ،ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ آﻳـﻮرودا )داﻧـﺶ زﻧـﺪﮔﻲ( आयुव दاﺳـﺖ ،و ﭘﺎرهﻫﺎﻳﻲ ﻧﻮآوراﻧﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺟﺮاﺣﻲ درﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد ).(Lock, Last, & Dunea, 2001, p. 420 張仲景 .18ﻳﻜﻲ از ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻧﻴﻤﺎور آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوِ ﻫﺎنِ ﺷﺮﻗﻲ 150-219) 漢朝ﻣﻴﻼدي( ).(Zhang, 1999 19. Edwin Smith Papyrus
ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة ﻛﺘﺎﺑﻲ از ﻣﺼﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺮﻣﻴﻢ زﺧﻢ ،ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮن 16ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد .ادوﻳﻦ اﺳـﻤﻴﺖ )(1822-1906 ﻋﺘﻴﻘﻪﺑﺎز آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﺎﭘﻴﺮوس را در ﺳﺎل 1862از ﺗﺎﺟﺮي ﻣﺼﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺼﻄﻔﻲ آﻗﺎ ﺧﺮﻳﺪ ).(Rutkow, 1988
ﺷﻌﻠﻪور ﻧﺸﺪﻧﺪ ).(Magner, 2002, pp. 3-9 ارﺳﺘﻮ ،20ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ،ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن اﻣﺮوزﻳﻦ ﻣﺎﺳﺖ .ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻼش ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ او روي ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌـﻲ، ﭘﻨﺪارآﻟﻮده ﺑﻮد ،ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ ﺳﭙﺴـﻴﻦ او ﺗﺠﺮﺑـﻲﺗـﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑـﺮ ﻋﻠّﻴـﺖ ﻃﺒﻴﻌـﻲ و ﮔﻮﻧـﻪﮔـﻮﻧﻲ زﻧـﺪﮔﻲ ﺑﻨﺎﺷﺪهﺑﻮدﻧﺪ .او ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺟﺎﻧﻮران اﻃﺮاف ﺧﻮد ﺑﻪدﺳﺖ داد و در ردهﺑﻨﺪي آنﻫﺎ ﻛﻮﺷـﻴﺪ .وي 540 ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎﻧﻮر ﺗﻮﺻﻴﻒﻧﻤﻮد و ﻛﻤﻴﻨﻪ 50ﮔﻮﻧﻪ از آنﻫﺎ را ﻛﺎﻟﺒﺪﺷﻜﺎﻓﻲﻛـﺮد .او ﻋﻘﻴـﺪهداﺷـﺖ »ﻋﻠـﻞ ﺻـﻮري« ﺑﺎﻋـﺚ ﺗﻤـﺎم ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲﺳﺖ ).(Mayr, 1982, pp. 84-90) (Mason, 1956, pp. 41-44 در ﻃﻲ ﻗﺮون ﺗﺎرﻳﻚ اروﭘﺎ ،ﺟﻬﺸﻲ ﭼﻨﺪان ﺑﺰرگ در زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺣﺎﺻﻞﻧﺸﺪ .اﻣﺎ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ اﻳـﻦ دوران ،اﻳـﺮان و ﺑﻘﻴـﺔ ﺟﻬﺎن اﺳﻼﻣﻲ ،در دوراﻧﻲ ﻃﻼﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد .اﻧﺪﻳﺸﺔ ارﺳﺘﻮ و دﻳﮕـﺮ اﻧﺪﻳﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺎﺳـﺘﺎن ،در ﺧـﺎور زﻧـﺪهﻣﺎﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﻐﺰ ﺧﻮد اﻳﻦ اﺳﻼف ﺑﺎﺧﺘﺮي ﻧﺮﺳﻴﺪهﺑﻮد. ﺟﺎﺣﻆ 21را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪﻣﻲآورﻳﻢ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎباﻟﺤﻴﻮان ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮ ﺟﺎﻧﻮران اﺷﺎرهﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻧﺪﻳﺸﻪاي اﺑﺘﺪاﻳﻲ از ﻓﺮﮔﺸﺖ 22ﻣﻄﺮحﻣﻲﻛﻨﺪ .وي ﺑﻪ ﺷﺎﻳﺴـﺘﮕﻲ ﻧﺴـﺒﻲ اﻓـﺮاد ﺑـﺮاي ﺑﻘـﺎ اﺷـﺎرهاي دارد و ﺑـﺮاي ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺑـﺎر ﺗﻨـﺎزع ﺑﻘـﺎ را ﻣﻄﺮحﻣﻲﻛﻨﺪ ) .(Agutter & Wheatley, 2008, p. 43) (Bayrakdar, 1983) (Zirkle, 1941ﺧﻄﻴﺐ ﺑﻐﺪادي 23ﺑﻌـﺪﻫﺎ ادﻋﺎ ﻛﺮد ﺟﺎﺣﻆ از روي دﺳﺖ ارﺳﺘﻮ ﺑﺎزﻧﻮﺷﺖﻛﺮدهاﺳﺖ ) (Peters, 1968ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻦ »ﻗﻮﻟﻲﺳﺖ ﺧﻼف دل در آن ﻧﺘﻮان ﺑﺴﺖ« ،وﻳﮋهآنﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﻮﻳﻦ ﺟﺎﺣﻆ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺒﻴﻌﻲ ،ﺗﻨﺎزع ﺑﻘـﺎ و زﻧﺠﻴـﺮهﻫـﺎي ﻏـﺬاﻳﻲ در آﺛـﺎر ارﺳـﺘﻮ ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ ).(Mattock, 1971 ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﺣﺘﻲ در ﻧﻘﻞ از ﻏﺮﺑﻴﺎن ،راه ﻧﻘﺪ را ﻧﻴﺰ ﮔﺸﻮدﻧﺪ .ﭘﻮرﺳـﻴﻨﺎ ،24ﺑـﻪﺧـﻼف ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﺻـﻮري ارﺳـﺘﻮ، ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
|3
14-15ﺧﺮداد 1389
ﺗﺒﻴﻴﻦ وﺟﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ و زﻳﻦرو ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﻓﺎﻋﻠﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد .ارﺳﺘﻮ از ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣـﻲﭘﺮﺳـﺪ و ﭘﻮرﺳـﻴﻨﺎ از ﭼﺮاﻳـﻲ )ﻃﺎﻟـﺐزاده, .(1379ﮔﺮﭼﻪ ،ﺑﻪروﺷﻨﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢدﻳﺪ ﻛﺎروان آزﻣﻮنﮔﺮاﻳﻲ از ﻛﺸﻮر اﻧﺪﻳﺸﺔ ﭘﻮرﺳﻴﻨﺎ ﻣﻲﮔﺬرد ،اﻣـﺎ ﮔـﻮﻳﻲ ،آزﻣـﻮنﮔﺮاﻳـﻲ ﻣﺮدهرﻳﮕﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺧﺎك ﺷﺮق ،ﮔﻢ ﺷﺪ .ﺷﺎﻳﺪ ،و ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﻓﺘﺮاق ﻣﻴﺎن ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﻋﻠّﻲ ،اروﭘﺎ را در آﻏﺎز ﻧﻮزاﻳﻲ ،ﺑـﻪ ﺳﻤﺖ داﻧﺶ آزﻣﻮنﮔﺮا 25ﺧﻴﺰاﻧﺪ وﻟﻲ داﻧﺶ را در اﻳﺮان ،در ﭘﺮدة ﭘﻨﺪارﮔﺮاﻳﻲ ﻫﺸﺖ. ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺴﺮوي )20. Ἀριστοτέλης (384-322 BC
.21ادﻳﺐ ،ﺳﺨﻦور و ﺧﻮشﻧﻮﻳﺶ ﺳﻴﻪﭼﺮدة ﻣﻌﺘﺰﻟﻲ ،زادة ﺑﺼﺮه ) 160-255ﻗﻤﺮي 781-869/ﻣﻴﻼدي(. .22ﺑﺮاﺑﺮﻧﻬﺎد ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮاي ﺗﻜﺎﻣﻞ .Evolution .23ﻣﻮرخ و ﻣﺪرﺳﻲِ ﺷﺎﻓﻌﻲ ) 392-463ﻗﻤﺮي 1002-1071/ﻣﻴﻼدي(. .24ﻳــﺎ ،Aβιτζιανός/Avicennaﭘﺰﺷــﻚ و ﻓﻴﻠﺴــﻮف ﺟــﺎﻣﻊاﻻﻃــﺮاف ﺧﺮاﺳــﺎﻧﻲ ) 370-428ﻗﻤــﺮي 980-1037/ﻣــﻴﻼدي( .او ﻃﺒﻴﻌﻲداﻧﻲ ﺗﻴﺰﺑﻴﻦ ﺑﻮد و ﺣﺘﻲ در آﺛﺎرش ﺑﻪ ردﭘﺎي ﺳﻨﮕﻮارهﺷﺪة ﺟﺎﻧﻮران دﻳﺮﻳﻦ اﺷﺎرهﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪدرﺳﺘﻲ ﭼﻴﺴﺘﻲ ﭘﺎرﻳﻦ آنﻫـﺎ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ. 25. Empirical Science
داﻧﺶ آزﻣﻮنﮔﺮا اﻳﺴﺘﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﮔﻮاه دﻳﺪاري و ﺳﻬﺸﻲ ،و ﻧﻴﺰ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ آزﻣﻮن ،ﺑﺎﻋﺚ وزﻳﺪﮔﻲ داﻧﺶ ﻧﻮﻳﻦ از داﻧﺶ ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﺖ .اﻣـﺎ ﭘﻴﺸـﻴﻨﺔ اﻳﻦ ﻧﮕﺎه ،ﺑﺎز ﺑﻪ ارﺳﺘﻮ و ﭘﻮرﺳﻴﻨﺎ ﻣﻲﮔﺮدد .ارﺳﺘﻮ در رﺳﺎﻟﺔ ﺧﻮد ﭘﻴﺮاﻣﻮن روان 26ﺑﻪ ﻣﻔﻬـﻮم ﻟـﻮح ﭘـﺎﻛﻴﺰه 27ﻣـﻲﭘـﺮدازد و روان را ﭼﻨﻴﻦﺳﺎن ﺗﻮﺻﻴﻒﻣﻲﻛﻨﺪ .ﭘﺲ از او ﭘﻮرﺳﻴﻨﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ را ﺗﺒﻴﻴﻦﻛﺮد .او ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪ روان ﻣﺮدﻣﺎن در آﻏﺎز زﻧﺪﮔﻲ ﭼﻮن ﺗﺨﺘﻪاي ﻧﻴﺎﻟﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻣﻮﺧﺘﻦ و آزﻣﻮدن ﺑﺮ آن ﻧﺒﺸﺘﻪﻣﻲﺷﻮد. ﺗﻮﻣﺎس آﻛﻮﺋﻴﻨﺎس ،28دو ﻗﺮن ﭘﺲ از ﭘﻮرﺳﻴﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي او و ارﺳﺘﻮ اﻳﺴﺘﺎد و در دﻓﺎع از آﻧﺎن ﻛﻮﺷـﻴﺪ .اﻳـﻦ ﻋﻘﻴـﺪه ،در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﮔﻔﺘﺔ اﻓﻼﺗﻮن 29اﺳﺖ ﻛﻪ روان آدﻣﻲ را »ﭘﻴﺶآﮔﺎﻫﻲ اﻣﺎ ﻓﺮاﻣﻮشﻛﺎر« ﻣﻲﺷﻤﺮد .اﻳﻦ ﻧﮕﺎه ،ﺑـﻴﺶﺗـﺮﻳﻦ اﺛـﺮ را در ﭘﻴﺶرﻓﺖ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﮔﺬارد .اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﻧﺒﺎﺗﻲ ،30ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺶﺗﺮ از آﻛﻮﺋﻴﻨﺎس زاد و زﻳﺴﺖ ،ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ روش ﻋﻠﻤـﻲ در ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺑﻨﺎﻧﻬﺎد ) (Huff, 2003, p. 218ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻻﺗﻴﻦ آﺛـﺎر او ﺗـﺎ ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ در اروﭘـﺎ ﻛﺎرآﻣـﺪ ﻣﻲﺑﻮد .ﺷﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ رخ دادﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎ اﻣﺮوز ،ﺗﺪوﻳﻦ ﻧﻈـﺎم ﻃﺒﻘـﻪﺑﻨـﺪي ﺑـﻪدﺳـﺖ ﻳﻜـﻲ از ﻫﻤـﻴﻦ ﭘﻴﺮوان ﭼﻨﺪ ﺳﺪه ﺑﻌﺪ ﻧﺒﺎﺗﻲ ،اﻧﺠﺎمﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .ﻛﺎرل ﻓﻮن ﻟﻴﻨﻪ 31ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﺲ از ارﺳﺘﻮ ،ﺳﺎﻣﺎﻧﻲ ﻳﻚدﺳـﺖ و ﺟﻬـﺎنﮔﻴـﺮ ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﻴﺪن و ردهﺑﻨﺪي ﺟﺎنداران ﭘﻴﺶﻧﻬﺎد ﻛﺮد .ﺳﺎﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳـﺔ ﮔـﻮاه و آزﻣـﻮن .اﻳـﻦ ﺳـﺎﻣﺎن در ﭼﻴـﻨﺶ ﺟـﺎنداران »ﻣﺸﺎﺑﻪ« در ﻛﻨﺎر ﻳﻚدﻳﮕﺮ ﺑﻲﺷﻚ ﻧﻘﺸﻲ ﭼﺸﻢﮔﻴﺮ در زاﻳﺶ دوﺑﺎرة اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻓﺮﮔﺸـﺖ ﺑـﺎزيﻛـﺮد .ﻻﻣـﺎرك-ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺎرﺑﺮان واژة زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻮد-ﻳﻜﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رواﻳﺖﻫﺎي داﻧﺶ ﻧﻮﻳﻦ ﺑﺮاي ﻓﺮﮔﺸﺖ را ﭘﻴﺶﻧﻬـﺎدﻛﺮد .ﮔﺮﭼـﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ او ﻣﺮدود داﻧﺴﺘﻪﺷﺪ ،اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ آﻏﺎزي ﺑﻮد ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻧﻮﻳﻦ ﻓﺮﮔﺸﺘﻲ و ﭼـﺎرﻟﺰ داروﻳـﻦ 32ﻣﻴـﻮة ﺑـﺎرور اﻳـﻦ ﺗـﺎك ﭘﻴﭻدرﭘﻴﭻ ﺑﻮد. ﻫﻴﭻ ﺷﺎﺧﻪاي در زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ اﻣﺮوز ،ﺟﺪا از ﺗﺒﻴـﻴﻦﻫـﺎي ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻓﺮﮔﺸـﺖ ﻧﻴﺴـﺖ .ﻓﺮﮔﺸـﺖ ﻣﻔﻬـﻮم ﻣﺤـﻮري داﻧـﺶ
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
|4
14-15ﺧﺮداد 1389
زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲﺳﺖ و ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ .ﻫﺮ ﺻﻮرﺗﻲ از زﻧﺪﮔﻲ ،ﻓﺮﮔﺸﺖﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻓﺮﮔﺸﺖﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و اﻳـﻦ ﻳﮕﺎﻧـﻪ وﻳﮋﮔـﻲ ﻫﻤﺔ ﺟﺎنداراﻧﻲﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺮ زﻣﻴﻦ زﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺧﻮاﻫﻨﺪزﻳﺴﺖ ﺗﺎ ﺟﺎنداراﻧﻲ ﻛﻪ اﺣﺘﻤـﺎﻻً در آﻳﻨـﺪه در ﺳـﺎﻣﺎﻧﻪﻫـﺎي ﺳﺘﺎرهايِ دﻳﮕﺮ ﺧﻮاﻫﻴﻢﻳﺎﻓﺖ .ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻓﺮﮔﺸﺖ ،ﻣﺮز ﻣﻴﺎن ﻣﺎﺷﻴﻦ و ﺟﺎندار اﺳﺖ. *** ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺴﺮوي 26. Περὶ Ψυχῆς 27. Λευκός Πίνακας or Tabula rasa )28. Saint Thomas Aquinas (1225–1274 )29. Πλάτων (428/427–348/347 BC
.30اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﻟﻨﺒﺎﺗﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦاﻟﺮوﻣﻴﻪ ) 637–561ﻗﻤـﺮي 1163-1239/ﻣـﻴﻼدي( ﮔﻴـﺎهﺷـﻨﺎس ﻧﻴﻤـﺎور ﻣﺴـﻠﻤﺎن زادة ﺳـﺒﻴﺎ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ. )31. Carl von Linné; Latinized as Carolus Linnaeus (1707-1778 )32. Charles Robert Darwin (1809-1882
آﻣﺎج اﺻﻠﻲ ﻣﺎ در ﻧﮕﺎرش اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ،ﺑﺮرﺳﻲ وﺿﻌﻴﺖ ورود و ﻧﻬﺎدﻳﻨﮕﻲ داﻧﺶ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻮﻳﻦ از ﻏﺮب ﺑﻪ اﻳﺮان اﺳـﺖ. ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮﺳﻮﻫﺎي ﭼﺮاغ داﻧﺶ ﻧﻮﻳﻦ ،در دورة ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮقزد ،اﻣﺎ ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻓﺮوزﻳﻨﺔ درﺧﺖ داﻧﺶ ﻣـﺎ ﻧﮕﺸـﺖ .ﻣﺠـﺎل اﻳـﻦ ﻣﻘﺎل ،اﺟﺎزهﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺳﺎلﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻧﻮﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺘﻮن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ،اﻣـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ ﺣﺘّـﻲ ﺗـﺎ اﻣﺮوز در ﺑﺴﻴﺎري ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ،آﺧﺮﻳﻦ ﮔﺎم ﻣﺎ ،ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻧﺴﻚﻫﺎ و ﻧﺒﺸﺘﻪﻫﺎي ﻓﻨـﻲ و ﻋﻠﻤـﻲ ﻏـﺮب ﻣﺎﻧـﺪه و ﺑﺲ. ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ: ( 1ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺗﻘﯽ ﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺣﺴـﯿﻦ اﻻﻧﺼـﺎری اﻟﮑﺎﺷـﺎﻧﯽ .آﻏـﺎز ﺗـﺄﻟﯿﻒ ۱۲۸۷ﻫﺠـﺮی ﻗﻤﺮی )ﻣﻄﺎﺑﻖ ۱۲۴۹ﺧﻮرﺷﯿﺪی و ۱۸۷۰ﻣﯿﻼدی(. ( 2اﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﮔﯿﺎهﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻋﻠﯽﺧﺎن ﻧﺎﻇﻢاﻟﻌﻠﻮم ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺐ وزارت ﺟﻠﯿﻠﮥ ﻣﻌﺎرف .ﭼـﺎپ اول ﻃﻬـﺮان ۱۳۲۷ﻗﻤﺮی )ﻣﻄﺎﺑﻖ ۱۲۸۸ﺧﻮرﺷﯿﺪی و ۱۹۰۹ﻣﯿﻼدی(. ( 3ﺣﯿﻮانﺷﻨﺎﺳﯽ )ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﯿﻌﯽ :ﺟﻠﺪ اول( ﺗﺼـﻨﯿﻒ ش .ﮔﺮاوﯾـﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻮی و ﺟﻨـﺎب آﻗـﺎی دﮐﺘـﺮ وﻟﯽاﻟﻠـﻪ ﺧﺎن؛ ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺟﻨﺎب آﻗﺎی ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪی ﺧـﺎن اﺑـﻦ واﻻ ﺷـﺎﻫﺰاده اﻋﺘﻀـﺎداﻟﻤﻠﮏ ﻣﻄـﺎﺑﻖ دﺳـﺘﻮر وزارت ﺟﻠﯿﻠﻪٔ ﻣﻌﺎرف .ﭼﺎپ اول .ﻃﻬﺮان ۱۳۲۹ .ﻗﻤﺮی )ﻣﻄﺎﺑﻖ ۱۲۸۹ﺧﻮرﺷﯿﺪی و ۱۹۱۱ﻣﯿﻼدی(. ( 4ﻋﻠﻢاﻻﺷــﯿﺎء ﺗــﺄﻟﯿﻒ ﺳــﯿﺪﻣﺤﻤﺪ ﺑﯿﺮﺟﻨــﺪی .ﭼــﺎپ ۱۳۳۰ﻗﻤــﺮی )ﻣﻄــﺎﺑﻖ ۱۲۹۰ﺧﻮرﺷــﯿﺪی و ۱۹۱۲ ﻣﯿﻼدی(. ( 5ﻣﻌﺮﻓﺔاﻟﺤﯿﻮان ﺑﺮای ﺳﺎل اول ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ )دورۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﯿﻌﯽ( ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎﺧﺎن ﺷﯿﺦ ﻣﻌﻠّـﻢ داراﻟﻔﻨـﻮن. ﭼﺎپ اوّل ۱۳۴۲ﻗﻤﺮی )ﻣﻄﺎﺑﻖ ۱۳۰۲ﺧﻮرﺷﯿﺪی و ۱۹۲۳ﻣﯿﻼدی(. ( 6ﻣﻌﺮﻓﺔاﻟﺤﯿﻮان ﺑـﺮای ﺳـﺎل ﭼﻬـﺎرم ﻣﺘﻮﺳـﻄﻪ )از ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪٔ اﻣﯿـﺮ :ﺗـﺎرﯾﺦ ﻃﺒﯿﻌـﯽ( ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺣﺴـﯿﻦ ﺳـﺎﻣﯽ و
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
|5
14-15ﺧﺮداد 1389
ﻣﺼــﻄﻔﯽ ﺣﺒﯿﺒــﯽ ،ﭼــﺎپ ﻧﺨﺴــﺖ ) ۱۳۰۶ﻣﻄــﺎﺑﻖ ۱۳۴۵-۶ﻗﻤــﺮی و ۱۹۲۷ﻣــﯿﻼدی( ،ﭼــﺎپ ﺳــﻪام .۱۳۱۱ ( 7ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﯿﻌﯽ )از ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اﻣﯿـﺮ :ﺣﯿﻮانﺷﻨﺎﺳـﯽ ،ﮔﯿﺎهﺷﻨﺎﺳـﯽ ،زﻣﯿﻦﺷﻨﺎﺳـﯽ( ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺣﺴـﯿﻦ ﮔـﻞﮔﻼب )ﺑﺮای دورۀ اول ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ( ﭼﺎپ ﺳﻪام ) ۱۳۱۰ﻣﻄﺎﺑﻖ ۱۳۵۰ﻗﻤﺮی و ۱۹۳۱ﻣﯿﻼدی(. ( 8ﻋﻠــﻮم ﻃﺒﯿﻌــﯽ ﺗــﺄﻟﯿﻒ ﻣﺮﺗﻀــﯽ ﻫﺎﺷــﻤﯽ )ﺑــﺮای دورۀ دوم دﺑﯿﺮﺳــﺘﺎنﻫﺎ( ﺟﻠــﺪ اول ﺗﺸــﺮﯾﺢ و ﻓﯿﺰﯾﻮﻟــﻮژی ﺣﯿﻮانﻫﺎ .ﻃﺒﻊ دوم .ﺧﺮداد ) ۱۳۱۴ﻣﻄﺎﺑﻖ ۱۳۵۴ﻗﻤﺮی و ۱۹۳۵ﻣﯿﻼدی(.
ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺪات ) (2-3-5-6در ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﻲ و ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﻣﻠﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕـﺮ ) (4-7-8ﻧﻴﺰ در ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻛﺘﺐ ﺧﻄﻲ و ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﻣﺮﻛﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان. ﺟﺰ اﻳﻦﻫﺎ ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﻣﺮﻛﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺟﺎيﮔﻴـﺮي در ﺑﺨـﺶ آﺛـﺎر ﻧﻔﻴﺲ ،ﻓﺮﺻﺖ دﺳﺖرﺳﻲ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺒﻮد .ﻛﺘﺎب ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ،ﺑﻪ ﻳﺎري دوﺳﺘﻲ ﮔﺮاﻣﻲ و ﺷـﺘﺎبﻛـﺎر ﺗﻬﻴـﻪﺷـﺪ و اﻟﺒﺘـﻪ ﮔﻮﻳـﺎ
ﻧﺴﺨﻪاي از آن در ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﻣﺠﻠﺲ وﺟﻮد دارد. اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋة ﻛﺘﺐ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ داﻧﺶ ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ ،از زﻣﺎن ﻟﻴﻨﻪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﺪون ﺷﺪهﺑﻮد .درﺻﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﺗﻜـﻮﻳﻦ داﻧـﺶ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳـﻲ دﻗﻴﻘـﺎً در زﻣـﺎﻧﻲ رخﻣﻲداد ﻛﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ در اﻳﺮان ﻋﻬﺪ ﻗﺎﺟﺎر ﻣﻲآﻏﺎزﻳﺪ .ﻛﺸﻒ ﺳﻨﮕﻮارهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ،اﺑـﺮاز ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻓﺮﮔﺸـﺖ از ﻃﺮﻳـﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺒﻴﻌﻲ ،ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ آنﭼﻪ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﺎن ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ »ﺣﻠﻘﺔ ﮔﻤﺸﺪه« 33ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ ،وراﺛـﺖ، و… ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺑﻴﺶ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌـﻲ دﺳـﺖﺧـﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮﻛﺮدﻧـﺪ .ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻘﺎﻳﺴـﻪاي ﻣﻴـﺎن ﺣﺠـﻢ دادهﻫﺎي ﺳﻨﮕﻮارهاي ﻛﻪ از اواﺧﺮ ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ ﺗـﺎ ﻛﻨـﻮن ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ﺟـﺎﻧﻮران و ﮔﻴﺎﻫـﺎن اﻧﺒﺎﺷـﺘﻪﺷـﺪه ،ﻧﺸـﺎنﻣـﻲدﻫـﺪ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ دﭼﺎر اﻧﻘﻼب و دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﺷﺪهاﺳﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ،ﺑﺮاي رﺻﺪ ﻧﺤﻮة ورود داﻧﺸﻲ از درﮔـﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ،آﺛﺎر ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶﺗﺮ از ﺷﺎﺧﺔ دﻳﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ،ﻳﻌﻨﻲ ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﺷﺖ. ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ :دﻳﺮﻳﻨﻪروزﺗﺮﻳﻦ ﻧﺴﻚ و ﻧﻮﻳﻦﺗﺮﻳﻦ ﻧﮕﺮﮔﺎه ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺮدﻳﺪ ،ﻛﺘﺎب ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﻴﺮزاﺗﻘﻲﺧﺎن اﻧﺼـﺎري ﻛﺎﺷـﺎﻧﻲ، ﻃﺒﻴﺐ ﻇﻞاﻟﺴﻠﻄﺎن ،اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل 1287ﻗﻤﺮي ،ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻨﻬﺎ 11ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﺎپ ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦﺳـﺎز داروﻳـﻦ ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪ. ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ دوﺳﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪاي روﻧﻮﺷﺖ از ﻛﺘﺎب در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ ،ﻓﺮﺻﺖ ﻛﺎﻓﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻨﻬﺎد ﺗﺎ ﺑـﻪدﻗـﺖ در ﻣﺤﺘـﻮاي ﻛﺘﺎب ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺷﻮد و ﻃﻲ ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻢﺗﺮ از ﻳﻚﺳﺎﻋﺖ ،ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﻳﻲ از ﻛﺘﺎب ﻳﺎدداﺷﺖ ﺑﺮداري ﺷﺪ.
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
|6
14-15ﺧﺮداد 1389
ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از ﺧﻄﺒﺔ ﻛﺘﺎب ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ،ﺧﺎﻣﺔ ﺳﺮهﻧﻮﻳﺲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﺳﺖ:34 ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺴﺮوي .33ﺣﻠﻘﺔ ﮔﻤﺸﺪه ) ،(Missing Linkو ﻳﺎ »ﺣﺪواﺳﻂ« ) (Intermediateﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻧﺎﻛﺎرآﻣﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ در زﻳﺴـﺖﺷﻨﺎﺳـﻲ اﻣـﺮوزﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮدي ﻧﺪارد .ﺣﻠﻘﺔ ﮔﻤﺸﺪه ،ﮔﻮﻳﺎي ﻣﺮﺣﻠﺔ ﮔﺬار ﻣﻴﺎن ﮔﺮوه »ﭘﺴﺖ« و ﮔﺮوه »ﭘﻴﺶرﻓﺘﻪ« اﺳﺖ .ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻣﻌـﺮوف آن ﻧﻴـﺰ ﺳـﻨﮕﻮارة ﭘﺮﻧﺪة آﻏﺎزﻳﻦ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ Archaeopteryxاﺳﺖ .ﭘﺮﻧﺪهاي ﻛﻪ »ﻫﻨﻮز« ﻣﻘﺪاري از آﺛﺎر ﻧﻴﺎﻛﺎن ﺧﺰﻧﺪهاش را در ﺧـﻮد دارد .ﺑـﻪﻋﺒـﺎرت دﻳﮕﺮ Archaeopteryx ،ﻣﻲرود ﻛﻪ دﻳﮕﺮ »ﺧﺰﻧﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ« .اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ دﻻﺋﻞ ﺑﺴـﻴﺎري ﻛـﻪ از اﻧـﺪازة اﻳـﻦ ﻧﺒﺸـﺘﻪ ﺑﻴـﺮون اﺳـﺖ، ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ .اﻣﺮوزه ﺑﺎور دارﻳﻢ Archaeopteryxﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﭘﺮﻧـﺪه اﺳـﺖ ،و ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ »ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎن« ،ﻳـﻚ زﻳﺮﮔـﺮوه از ﺧﺰﻧـﺪﮔﺎن ﻣﺤﺴﻮبﻣﻲﺷﻮﻧﺪ .آنﻫﺎ در ﻋﻴﻦﺣﺎل ﻛﻪ »ﭘﺮﻧﺪه« ﻫﺴﺘﻨﺪ» ،ﺧﺰﻧﺪه« ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ و دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻃـﺮح ﻣﻔﻬـﻮم »ﺣﺪواﺳـﻂ ﻣﻴـﺎن ﺧﺰﻧﺪه و ﭘﺮﻧﺪه« ﻧﻴﺴﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ Archaeopteryxﻧﻴﺰ ،ﭘﺮﻧﺪه و در ﻋﻴﻦﺣﺎل ﺧﺰﻧﺪه اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ در درﺧﺖ ﻓﺮﮔﺸﺖ ،ﭘﻴﺶﺗﺮ از ﻫﻤﺔ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن دﻳﮕﺮ اﻓﺘﺮاقﻳﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ-و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻴﺎي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻌﺪي ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد .ﺑﺮاي اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻣﺮاﺟﻌـﻪﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ )ﺧﺴﺮوي و ﻣﺤﻤﺪيآزاد.(1389 , .34ﺷﻴﻮة ﻧﮕﺎرش ﻧﻘﻞﻫﺎ ،ﻃﺒﻖ ﺷﻴﻮة ﻧﮕﺎرش ﻛﺘﺎب ﻣﺒﺪأ ﺗﻜﺮار ﺷﺪهاﺳﺖ.
»ﻣﻬﻴﻦ داورﻳﺮا ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﺎﻳﺪ و ﺑﻬﻴﻦ ﭘﻴﻤﺒﺮﻳﺮا ﻛﺮاﻳﺶ ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻪ ﻫﺴﺘﻲ اﻧـﺮا ﻫـﻴﭻ آﻓﺮﻳـﺪه ﻧﺪاﻧﺴـﺖ و ﭘﺎﻳـﻪ اﻓﺮﻳﻨﺶ اﻳﻦ را ﻫﻴﭻ ﺟﻨﺒﻨﺪه ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ« )اﻧﺼﺎري ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ,آﻏﺎز ﻧﮕﺎرش 1287ﻗﻤﺮي ,ص.(1 . ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ،ﺷﺨﺼﻲ روﺷﻦﻓﻜﺮ و آﮔﺎه اﺳﺖ و ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﺮد را دﺳﺘﻮر دارد و آرزوﻣﻨﺪ آﮔﺎﻫﻲ ﻣﺮدﻣﺎن اﺳﺖ: »ﭘﺲ داﻧﺶ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻴﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺰ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي دروغ ﻧﻜﺮدد ﭼﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﻮم ﻫﻤﻴﺸﻪ دﻟﻴﻠﻬﺎي ﻣﺎدﻳﻪ در ﻛﻨﺎر اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﭘﻨﺪارﻫﺎ ﻛﺬارﻧﺪ« )اﻧﺼﺎري ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ,آﻏﺎز ﻧﮕﺎرش 1287ﻗﻤﺮي ,ص.(6 . او آﺷﻨﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﻲ واژﮔﺎن ﻏﻴﺮﻓﻨﻲ را ﻧﻴﺰ در ﻛﻨﺎر واژﮔﺎن ﻓﻨﻲ ،ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪﻛﺎرﻣﻲﺑﺮد: »ﻣﺮﺗﺐﻛﺮدن ﺟﺎﻧﻮراﻧﺮا ﺑﺮﺷﺘﻬﺎي ﺳﺮﺷﺘﻲ از روي اﻧﺪازه اﻓﻴﻨﻴﺘﻪﻫﺎي ﭘﻲدرﭘﻲ ﻛﻪ ﻣﻴـﺎن آﻧﻬﺎﺳـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ ﺑﺨـﺶ ﻛﺮدن ﺟﺎﻧﻮراﻧﺮا ﺑﺪاﻧﻜﻮﻧﻪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎﺋﻴﻜﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﺗﺮاﻧﺪ ﻧﺰدﻳﻜﺘـﺮ ﺑﻴﻜـﺪﻳﻜﺮ ﺟـﺎي ﻛﻴﺮﻧـﺪ و دوري اﻧﻬـﺎ از روي اﻧـﺪازة اﺧﺘﻼف ﺑﺎﻳﻜﺪﻳﻜﺮ ﺑﻮد« )اﻧﺼﺎري ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ,آﻏﺎز ﻧﮕﺎرش 1287ﻗﻤﺮي ,ص.(121-122 . و ﮔﺎﻫﻲ ﻃﻮري اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺜﺮ ﭘﺎﻛﻴﺰة او در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ-ﻛﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﻓﻨﻲ و ﺗﺮﺟﻤﺎن اﺳﺖ-آﻟﻮده ﺑﻪ دﺳـﺘﻮرزﺑﺎن وارداﺗﻲ ﻣﻲﺷﻮد: »ﺑﻨﺎﺑﺮاﻧﭽﻪ ﻛﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺟﺎﻧﻮري ﺑﺨﺶ ﻣﻴﺸﻮد ﺑﺠﺎﻧﻮران ﻣﻬﺮة )ﻓﻘﺮهدار( و ﺟﺎﻧﻮران ﭼﻨﺒـﺮي ﻳـﺎ ﻣﻔﺼـﻠﻲ و ﻧﺮمﺗﻨﺎن و ﺟﺎﻧﻮرﮔﻴﺎﻫﺎن« )اﻧﺼﺎري ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ,آﻏﺎز ﻧﮕﺎرش 1287ﻗﻤﺮي ,ص.(121 . و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺨﺺاﺳﺖ ﺑﺮﺧﻲ ﮔﺰﻳﻨﺶﻫﺎي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه )ﻣﺜﻞ ﻧﺮمﺗﻨﺎن( در ﻣﻴﺎن زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﺎن ﺳﭙﺴﻴﻦ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﺷﺪﻧﺪ و اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ ،ﺣﺎل آنﻛﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻧﻮﺗﺮ از ﻧﺴﻚﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ دورة ﻗﺎﺟﺎر ،ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﻌﺎدل ﻫﻤﻴﻦ واژة
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
|7
14-15ﺧﺮداد 1389
ﻧﺮمﺗﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺘﻲ دوﭼﻨﺪان ﻋﺮﺑﻲﮔﺰﻳﻦ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻧﻮاﻋﻢ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺧﻮاﻧﻨﺪه دادهاﻧﺪ .اﻣﺎ ﮔﺮاﻳﺶ اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ واژﮔﺎﻧﻲ ﺟـﺰ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺎ آنﺟﺎﺳﺖ ﻛﻪ واژﮔﺎن ﻣﻐﻮﻟﻲ را ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻴﺢﻣﻲدﻫﺪ-و ﺷﺎﻳﺪ ﻳﺎﺳﺎ را ﻓﺎرﺳﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪﺑﺎﺷﺪ: »ﻳﺎﺳﺎﻫﺎﺋﻴﻜﻪ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﺒﺨﺶ ﺳﺮﺷﺘﻲ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺟـﺎﻧﻮري ﭘﻴـﺮوي ﻣﻴﺸـﻮﻧﺪ ﺑﺴـﻴﺎر ﺳـﺎده و ﺑـﻲ اﻣﻴﺨﺘﮕـﻲ ﭼﻨﺪاﻧﻨﺪ…« )اﻧﺼﺎري ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ,آﻏﺎز ﻧﮕﺎرش 1287ﻗﻤﺮي ,ص.(121 . ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ،در ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ،درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة داﻧﺶ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪروز ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ اﺳـﺖ .ﺑﺨـﺶ ﻧﺨﺴـﺖ در ردهﺑﻨﺪي ﺟﺎﻧﻮري ،ﺑﺨﺶ دوم در دوران زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﺑﺨﺶ ﺳﻪام در »ﭘﺨﺶ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺟﺎﻧﻮران ﺑﺨﺼـﻮص ﺟـﺎﻧﻮران زﻫﺮﻧﺎك اﻳﺮان« )اﻧﺼﺎري ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ,آﻏﺎز ﻧﮕﺎرش 1287ﻗﻤﺮي ,ص.(249 . اﻣﺎ ﻧﻜﺘﺔ ﻛﻠﻴﺪي ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦﺟﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در اروﭘﺎي آن زﻣﺎن ،ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﺮﮔﺸﺖ داروﻳﻦ ،ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﺔ ﻫﻤﮕﺎن ﻧﺒـﻮده و اﻳﻦﻛﻪ ﻃﺒﻴﺒﻲ ﻣﺴﺘﻐﺮب ،در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﻮﻳﻨﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ،ﺟﺎي ﺑﺴﻲ ﺷﮕﻔﺘﻲ دارد .از اﻳـﻦ ﺟﺎﻟـﺐﺗـﺮ اﻳـﻦ
اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻃﺒﻴﺐ ﻛﺎﺷﻲ روﺷﻦﻣﻲﺷﻮد وي ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻓﺮﮔﺸـﺖ داروﻳﻨـﻲ ﻧﭙﺮداﺧﺘـﻪ ،ﻛـﻪ آن را ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ ﻫﻀﻢﻛﺮده ،و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ زﺑﺎن ﮔﺰﻳﺪه و وزﻳﺪة ﺧﻮد ،ﺷﺮح دادهاﺳﺖ. اﺷﺎرات ﭘﻲدرﭘﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ آﺛﺎر ﺳﻨﮕﻮارهاي ،ﻧﺸﺎنﻣﻲدﻫﺪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ،ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﺗﻚﻛﺘﺎﺑﻲ ﻋﺮﺿﻪﻧﻜﺮده و داﻧﺶ او ﺑﻪﻗﺪر ﻃﺒﻴﻌﻲدانﻫﺎي ﺟﺎﻣﻊاﻻﻃﺮاف اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻮدهاﺳﺖ: »اﻳﻨﻜﻮﻧﻪ ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ را ﻫﻤﻮاره ﺑﻨﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻛﻔﺘﻪاﻧﺪ ﭘﺲ ﺳﺰاوار ﭼﻨﺎﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ آﻧـﺮا ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ از اﻓﻴﻨﻴﺘـﻪ ﺳﺮﺷـﺘﻲ ﺟﺪاﺋﻲ دﻫﻨﺪ .اﻓﻴﻨﻴﺘﻪﻫﺎ از ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ اﻧﺪك ﻳﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت از ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻧﻨﺪﺑﻮدن ﺑﺨﺸـﻬﺎ و ﭘﺎرﻫﺎ ﭘﻴﺪاﻣﻴﺸﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺒﭙﺮه )ﭘﻴﻜﺮه( و ﭘﺘﺮوداﻛﺘﻴﻞ )ﭘﻴﻜﺮه( و داﻛﺘﻴﻠﻴﭙﺘﺮ )ﭘﻴﻜﺮه ( ﺟﺎﻧﻮراﻧﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻫﻴﭽﻜﻮﻧﻪ اﻓﻴﻨﻴﺘﻪ ژﺋﻮﻟﮋﻳﻚ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﻜﺮ ﻧﺪارﻧﺪ…ﻟﻴﻜﻦ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎﻳﺎﻧﺴﺖ ﭼﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﻫﻤﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮﻳﺪن اﺳﺖ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻫﻨﺮ داراي ﺑﺎﻟﻬﺎي ﭘﺮدهﻣﺎﻧﻨﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻧﻜﺸﺘﺎن آﻧﻬﺎ ﺗﻜﻴﻪﻛﺮدهاﻧﺪ…« ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﺑﻨﺪ ،ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ را ﺑﻴﺎنﻛﺮده ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎري از زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳـﺎن آن را ﺑـﻪدرﺳـﺘﻲ ﻧﺪاﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ: ﻓﺮﮔﺸﺖ ﻫﻢﮔﺮا .35از اﻳﻦ دﺳﺖ ﺷﺮحﻫﺎ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﻢﻳﺎب ﻧﻴﺴﺖ. در ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎب ،ﺑﻪ دوران زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ و روﻧﺪ ﻓﺮﮔﺸﺖ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺟـﺎﻧﻮران ﻃـﻲ زﻣـﺎن ﭘﺮداﺧﺘـﻪﺷـﺪهاﺳـﺖ .اﻣـﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻛﻪ آن را از ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﺻﺮف ﻣﺠﺰا ﻣﻲﻛﻨﺪ ،ﻛﻮﺷﺶ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺟﻤﻊآوري دادهﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ﺟـﺎﻧﻮران اﻳﺮان ،ﺑﻪوﻳﮋه ﺟﺎﻧﻮران زﻫﺮدار اﺳﺖ .ﻧﻜﺘﺔ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻛﺎر اﻳﻦﺟﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه از داﻧﺸﻲ ﻛـﻪ آن را ﻓﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧـﻪ ﺑـﺎ زﺑـﺎﻧﻲ وﻳﮋه ﺑﻪ رخ ﻣﻲﻛﺸﺪ ،ﺳﻮد ﻣﻲﺑﺮد ﺗﺎ ﻣﺼﺪاق ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻲ ﻋﻤﻞ و زﻧﺒﻮر ﺑﻲﻋﺴﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ. اﻳﻦ ﻧﮕﺮش ﻛﺎرﺑﺮدﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ 36از ﺳﻮﻳﻲ ،در ﻛﺸﻮري ﻛﻪ ﺑﻴﺸﻴﻨﺔ آﺛﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪﺷﺪه ﺟـﺰ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ازﺑﺮﻛـﺮدن ﻧﻤـﻲآﻳﻨـﺪ ،ﺑﺴـﻲ
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
|8
14-15ﺧﺮداد 1389
ﺧﺠﺴﺘﻪ اﺳﺖ و از ﺳﻮﻳﻲ ﺣﺎﻛﻲ از ﻧﻮع ﻧﮕﺮﺷﻲﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ از داﻧـﺶﻫـﺎ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ داﻧـﺶﻫـﺎي ﻛـﺎرﺑﺮدي و ﻓﻨﺎوراﻧـﻪ ﺑﺴﻨﺪهﻛﺮد و ﭘﺎﻳﺔ داﻧﺶﻫﺎي ﭘﺎﻳﻪ ﺑﻪوﻳﮋه ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ را در اﻳﺮان ﺧﺸﻜﺎﻧﺪ. ﻛﺘﺎب ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ،ﻧﺎﻣﻪايﺳﺖ از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز دﻏﺪﻏﺔ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲ در ﻓﻨﺎوري آنﻗﺪر ﭼﻴﺮهﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ ﻣـﺎﻧﻊ ﭘـﻴﺶرﻓـﺖ درﺳﺖ داﻧﺶﻫﺎي ﭘﺎﻳﻪ ﺷﻮد .ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ،ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﺷﺪه ﺗﺎ اﻳﺮاﻧﻲ را »ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ« ﺑﻴﺎﻣﻮزد و اﻳﺮاﻧﻲ اﻳﻦ »ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳـﻲ« را آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪﻛﺎر ﺑﻨﺪد و ﻓﺮوزﻳﻨﺔ ﺧﺮد ﺳﺎزد .ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻓﻬﻢ و ادراك ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاش اﺳﺖ ،ﻧـﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣـﺔ وزارت ﺟﻠﻴﻠﺔ ﻣﻌﺎرف .ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ،ﺧﻮاﻧﻨﺪه آن را ﺑﻪﺷﻴﺮﻳﻨﻲ دركﻣﻲﻛﻨﺪ ،و از ﺧﻮاﻧﺶ آن ﺳﺮﺧﻮش ﻣﻲﺷﻮد .ﺧﻮاﻧﻨﺪه آنﭼـﻪ را ﻛـﻪ در اﻳﻦ ﻧﺴﻚ آﻣﺪه ،ﺑﺎ ﺧﺮد ﺧﻮﻳﺶ ﻟﻤﺲﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ دﺳﺘﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲآزﻣﺎﻳﺪ و در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪﻛﺎرﻣﻲﮔﻴﺮد .ﺑﻪﻧﻈﺮﻣﻲرﺳـﺪ ﭼﻨﻴﻦ روﻧﺪي در ﻛﺘﺎبﻫﺎي دﻫﻪﻫﺎي آﻳﻨﺪة دورة ﻗﺎﺟﺎر ﮔﻢﺷﺪهاﺳﺖ. ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺴﺮوي 35. Convergent Evolution 36. Pragmatic
اﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ: ﭘﺲ از ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ﻛﻪ ﺟﺰ در ﻧﺜﺮ ﺳﺮه و ﻧﻮﻳﻦاش و ﻧﻴﺰ در ﻣﺤﺘﻮاي روزآﻣﺪش ،ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﺳﻨﺘﻲ ﺑـﻪﺷـﻤﺎر ﻣـﻲرﻓـﺖ )از ﺣﻴﺚ ﺑﺨﺶﺑﻨﺪي ﻛﺘﺎب و آﻏﺎز ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ و ﺣﺘﻲ ﺧﻮشﻧﻮﻳﺴﻲ و آراﻳﺶ ﺑﺮگﻫﺎ( ،ﻛﺘﺎبﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ ،داراي اﻟﮕـﻮﻳﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻧﻮﻳﻦ در ﺑﺨﺶﺑﻨﺪي ﺷﺪﻧﺪ .آراﻳﺶ ﺑﺮگﻫﺎ ،ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎي اروﭘـﺎﻳﻲ ﻧﺰدﻳـﻚﺷـﺪ .ﻗﻠـﻢ ﻧﺴـﺘﻌﻠﻴﻖ ،ﻧﺒـﻮد ﺳﻴﺎﻫﻪ و ﻓﻬﺮﺳﺖ آﻏﺎزﻳﻦ و ﻧﻴﺰ ﭘﺎﻧﻮﻳﺲ در ﺻﻔﺤﺎت ،آﺧﺮﻳﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫـﺎي ﺳـﻨﺘﻲ ﻇـﺎﻫﺮ ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي درﺳـﻲ ﻣﺼﻮب وزارت ﻣﻌﺎرف آن دوره اﺳﺖ .ﺧﺎﻣﺔ ﻋﺮﺑﻲزدة ﻛﺘﺎبﻫﺎي اﻳﻦ دوره ﻛﻢﺗﺮﻳﻦ ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﺷـﻴﻮاي ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣـﻪ ﻧﺪارد ،و ﮔﻮﻳﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻴﭻﻛﺪام از اﻳﻦﻛﺘﺎبﻫﺎ ،وﻗﻌﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ: »ﺳﺮﺧﺲ در آﻓﺎق ﺑﺎرده س 175ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻧﻤﻴﺸﻮد وﻟﻲ در آﻓﺎق ﮔﺮﻣﺴﻴﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ س 171از آﻧﻬـﺎ اﺷـﺠﺎر واﻗﻌـﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﺸﻮد…و در اﻋﺼﺎر ﻣﻌﺮﻓﺖاﻻرﺿﻲ ﻗﺒﻞ از ﻋﺼﺮ ﻣﺎ اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪ اﻧﻮاع ﻛﺜﻴﺮه داﺷﺘﻪ و ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ اﺑﻌـﺎد ﻋﻈﻴﻤﻪ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ« )ﻧﺎﻇﻢاﻟﻌﻠﻮم 1327 ,ﻗﻤﺮي ,ص(157 . ﻛﺘﺎب اﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﻛﺘﺎﺑﻲﺳﺖ اﺳﺘﺎﻧﺪه ﺑﻲﻛﻢ و ﻛﺎﺳﺖ از داﻧﺶ ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ آن ﻫﻨﮕﺎم .از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻮﻳﻦ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓﺮﮔﺸﺖ ﺧﺒﺮي ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺷﺮح ﮔﺮوهﻫﺎي ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﻋﻤﻞﻛﺮد آنﻫﺎ ﻣـﻲﭘـﺮدازد .ﻣﻘﺪﻣـﺔ ﻛﺘـﺎب ﺟـﺪاﻳﻲ ﻣﻴـﺎن ﺟﺎﻧﻮران و ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﺷﺮحﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺖﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﺸﺮﻳﺢ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد .ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﮔﻮﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻲﭘﺮدازد و ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺳﻨﮕﻮارهﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺷﺮحﻣﻲدﻫﺪ. ﺣﻴﻮانﺷﻨﺎﺳﻲ )ﺟﻠﺪ اول ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ( ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮔﺮاوﻳﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻛﺘﺎب ﺣﻴﻮانﺷﻨﺎﺳﻲ ﮔﺮاوﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺘﺎب اﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪه اﺳﺖ .ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔـﺎوت ﻛـﻪ از ﺑﺴـﻴﺎري
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
|9
14-15ﺧﺮداد 1389
ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻬﻢ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ آن زﻣﺎن در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ. ﻓﺼﻞ ﻧﺨﺴﺖ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ذوات ﺣﻴﻪ و ﺟﻤﺎدات ﻣﻲﭘﺮدازد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺮاغ »اﻋﻤﺎل ﺗﻐﺬﻳﻪ« )ﻫﻀﻢ ،ﺗـﻨﻔﺲ ،ﺗﺮﺷـﺢ، دوران و ﺟﺬب( ﻣﻲرود. ﻓﺼﻞ دوم ﻛﺘﺎب ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ارﺗﺒﺎﻃﻴﻪ )ﺣﺮﻛﺖ ،اﻋﺼﺎب ،ﺣﺲ( و ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ذواتاﻟﻔﻘﺎر ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ .اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻛﺘﺎب در ﻓﺼﻞﻫﺎ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺷﺎن ﭘﺨﺶﺷﺪهاﻧﺪ ،ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ آﻣﻮزﺷﻲ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪﺷـﺪهاﺳـﺖ. ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻓﺼﻞ ﺳﻪام ﻧﻴﺰ از اﻧﺴﺎن ،ﻧﮋادﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺳﭙﺲ اﻧﺴﺎنرﻳﺨﺖﻫﺎ ﻣﻲآﻏﺎزد و ﺑﻪ ﺟﺎﻧﻮران ﺳﺎدهﺗﺮ ﻣﻲرود. ﻧﻜﺘﺔ ﺟﺎﻟﺐ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﻛﺘﺎب و ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺳﭙﺴﻴﻦ ،ﺑﻴﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﻮﻳﻦ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻲ ﭘـﺮ از ﻋﺮﺑـﻲ و زﻣﻴﻨﻪاي ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺳﻨﺘﻲﺳﺖ: »…در واﻗﻊ اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻣﺤﺴﻮبﻣﻲﺷﻮد ﻋﻼوه ﺑﺮ آن از ﺣﻴﺚ ﺻﻔﺎت و اﻋﻤﺎل ﺟﻮارح ﻧﻴـﺰ آﻧـﺮا اﺧﺘﺼـﺎص
ﻏﺮﻳﺒﻲ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﻋﻤﻮداً ﺑﺮوي دوﭘﺎ ﺣﺮﻛﺖﻛﺮده و دو دﺳﺖ را ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي اﺧﺬ اﺷﻴﺎ ﺑﻜﺎرﺑﺮد و از اﻳـﻦ رو اﺳـﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم ذواتاﻟﻴﺪﻳﻦ ﻳﻌﻨﻲ دودﺳﺘﺎﻧﺮا ﺑﻨﻮع اﻧﺴﺎن دادهاﻧﺪ ﻗﻮل اﻛﺜﺮ ﺑﺮﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺳﻴﺎ در اﺑﺘﺪا ﻣﻬﺪ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺑﻮده و وﻫﻠﺔ اوﻟﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﺘﻔﺮﻗﺔ ﻋـﺎﻟﻢ ﭘﺮاﻛﻨﺪهﻛﺸﺘﻪ ﻫﻨﺪ و اروﭘﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ اﻣﺮﻳﻜﺎ را ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﻮس و ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ…« )ﮔﺮاوﻳﻪ و وﻟـﻲ اﷲﺧﺎن 1329 ,ﻗﻤﺮي ,ص.(33 . در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ،ﺑﻪﻧﺪرت ﻧﮕﺎرش ﻓﺮاﻧﺴﺔ ﺑﺮﺧﻲ واژﮔﺎن ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻦ واردﺷﺪهاﺳﺖ .ﺑﺮﺧﻲ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻧﮕﺎرﺷﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻛﻨﺶ »ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ« و وﺟﻪ وﺻﻔﻲ »…ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺎ آنﻫﺎ داﺷﺘﻪ…« در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ. اﻣﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻧﻜﺘﺔ ﮔﻔﺘﻨﻲ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب و ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ دﻳﮕﺮ ،ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎﺑﺴﻮدﻧﻲ آنﻫﺎﺳﺖ .ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺟـﺎﻧﻮران در اﻳـﻦ ﻛﺘﺎب ،ﺑﺮﺧﻼف ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ﻛﻢﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮد ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪة اﻳﺮاﻧﻲ دارد و درﻋﻮض ﺳﺮﺷﺎر از ﻧﺎمﻫـﺎي ﻏﺮﻳﺒـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺑﻲﻛﻴﻔﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻣﻤﺘﺎز ﻧﻜﺮدهﺑﻮد ،ﺣﻔﻆﻛﺮدﻧﺸﺎن ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﻲﺑﻮد. وﻳﮋﮔﻲ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ،ﺿﻤﻴﻤﻪايﺳﺖ در ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﺘﺤﺪﻳﻨﻤﺎن-ﺧﺎدﻣﺎﻧﻤـﺎن-دﺷـﻤﻨﺎﻧﻤﺎن« .ﺑـﺎ ﻧﮕـﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﺳﻨﺖﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ در ﻣﺪح ﻛﺸﺘﻦ ﺟﺎﻧﻮران ﭼﻨﺪشآور ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪﺷﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺶ از اﺳـﻼم ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲرﺳـﺪ )ﺑﻬـﺎر ,1378 ,ص. ،(299-334ﺟﺎي ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ ﺗﻴﻎ داﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺟﺎﻧﻮران »ﻣﻮذي« ﺑﺮوﻳﻢ .ﺑﺎز ﻫﻢ ﺟﺎي ﺧﻮﺷﻮﻗﺘﻲ ﻛـﻪ ﻣﺆﻟﻒ اﻳﻦ ﺿﻤﻴﻤﻪ ،در آﮔﺎﻫﺎﻧﻴﺪن ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻛﻪ »ﺧﻔﺎش« ﻧﻴﻜﻮﺳﺖ و دوﺳﺖ ﻣﺎﺳﺖ ،ﭼﻮن ﺣﺸﺮات را ﻣـﻲﺧـﻮرد وﻟﻲ روﺑﺎه در ﺻﻒ ﻧﺨﺴﺖ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺎ اﻳﺴﺘﺎده: ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ
»ﻣﺎ ﺑﻴﻦ دﺷﻤﻨﺎن در ﺧﻂّ اول روﺑﺎه را ﺑﺎﻳﺪ ذﻛﺮ ﻛﺮد اﻳﻦ ﺣﻴﻮان ﻣﺤﻴﻞ ﺧﺴـﺎرﺗﻬﺎي ﻓـﻮقاﻟﻌـﺎده رﺳـﺎﻧﺪه و ﺟـﺰ
ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ
ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي و ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت ﻣﺮﻏﺎن ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺧﻴﺎﻟﻲ در ﺳﺮ ﻧﺪارد ﭘﺲ اﻳﻦ ﺣﻴﻮان و ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻜﺎﻧﺶ )راﺳﻮ…( را ﻛـﻪ
در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
| 10
14-15ﺧﺮداد 1389
ﻣﺜﻞ او ﭼﻨﺪان در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺮﻏﺎن ﺑﺪﺳﻠﻴﻘﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ دﻫﺎﻗﻴﻦ و زارﻋﻴﻦ ﺣﺘﻲاﻟﻤﻘﺪور ﻗﺘـﻞ و اﻋـﺪام ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ« )ﮔﺮاوﻳﻪ و وﻟﻲاﷲﺧﺎن 1329 ,ﻗﻤﺮي ,ص.(195 . ﻟﺤﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺻﻤﻴﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و از آن ﺧﺸﻜﻲ و ﺻﻼﺑﺖ ﺑﺨﺶ ﺗﺮﺟﻤﻪ دورﻣﻲﺷﻮد: »اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺿﺮرﻫﺎي ﺣﺸﺮات را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺷﺮحﺑﺪﻫﻢ ﺧﻴﻠﻲ ﻃﻮلﻣﻲﻛﺸﺪ ﻫﻤﻴﻨﻘـﺪر ﺑﺪاﻧﻴـﺪ ﺑﻌﻀـﻲ از آنﻫـﺎ ﭼﻮب را ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ و درﺧﺘﻬﺎ را ﺧﺸﻚﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و…« )ﮔﺮاوﻳﻪ و وﻟﻲاﷲﺧﺎن 1329 ,ﻗﻤﺮي ,ص.(199 . ﺑﻲﺷﻚ اﻳﻦ ﻟﺤﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺗـﺮاوش ﻗﻠـﻢ ﻣﺘـﺮﺟﻢ ﻛﺘـﺎب اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ ،ﻧﺸـﺎﻧﺔ ﻧﺎآﮔـﺎﻫﻲ وي از ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲﺳﺖ .اﻳﻦ دﻗﻴﻘﺎً ﻧﻘﻄﺔ اﻓﺘﺮاق داﻧﺸﻲﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺮد ﻟﻤﺲﻣﻲﺷـﻮد و داﻧﺸـﻲ ﻛـﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر از ﺑﺮ ﻛﺮدن ﻧﻴﺎﻣﺪهاﺳﺖ.
ﻋﻠﻢاﻻﺷﻴﺎء در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ،ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ،ﺣﻴﻮانﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﻓﻼﺣﺖ و اﺣﺠﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪﺷﺪهاﺳﺖ. ﻋﻤﻮم ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺣﻴﻮانﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﻜﺮار ﻣﻜﺮرات ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ. در ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ،ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺗﺼـﺎوﻳﺮ و ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎت ﺑﺴـﻴﺎر ﺳـﺎده ،دﺳـﺘﮕﺎهﻫـﺎي ﺣﺮﻛﺘـﻲ ،ﮔـﻮارش و ﺗـﻨﻔﺲ ﻣﺸﺮوحﺷﺪهاﻧﺪ .اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﺳﺮﺷﺎر از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﺮﺑﻲ ﻧﺎآﺷﻨﺎ در ﻗﺪﻳﻢوﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﻴﻖ )دم( و زﻓﻴﺮ )ﺑـﺎزدم( )ﺑﻴﺮﺟﻨﺪي 1330 ,ﻗﻤﺮي( ﻛﻪ دﺳﺖﻛﻢ دوﻣﻲ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ رﻓﺘﻪاﺳﺖ. ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ از ﺧﻠﻂ داﻧﺶ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺳﻨﺘﻲ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد :از ﺳـﻮﺋﻲ ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﻣﻴـﺎن اﻧﺴـﺎن و دﻳﮕـﺮ ﭘﺴﺘﺎنداران را ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﺮاﻓﺖ ﺧﻠﻖ اﻧﺴﺎن اﺷﺎرهﻣﻲﻛﻨﺪ .ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺪن ﺳﮓ را ﺑﺎ ﺑﺪن اﻧﺴـﺎن ﻣﻘﺎﻳﺴﻪﻣﻲﻛﻨﺪ و اداﻣﻪﻣﻲدﻫﺪ: »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﻋﻀﺎي ﻫﺮ ﺣﻴﻮاﻧﻲ را ﻣﻨﺎﺳﺐ وﺿﻊ زﻧﺪﮔﻲ او ﺧﻠﻖ ﻓﺮﻣﻮده ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در زﻣـﺎن ﺣﻴـﺎت از ﻋﻬـﺪة رﻓﻊ اﺣﺘﻴﺎﺟﺎت ﺧﻮد ﺑﺮآﻳـﺪ .ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺣﻴـﻮان ﮔﻮﺷـﺘﺨﻮار ﺑـﺎ اﻋﻀـﺎء ﺣﻴـﻮان ﻋﻠﻔﺨـﻮار ﻧﻤﻴﺘﻮاﻧـﺪ زﻧـﺪﮔﻲﻛﻨـﺪ« )ﺑﻴﺮﺟﻨﺪي 1330 ,ﻗﻤﺮي ,ص.(27 . در اﻳﻦﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺨﺺاﺳﺖ ﻛﻪ داﻧﺶ ،ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪاي دارد و ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻋـﺎﻟﻲ از ﺑـﻮﻣﻲﻧﺸـﺪن داﻧـﺶ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲرود. ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﻴﺮ را در آﻓﺮﻳﻘﺎ ،ﭘﻠﻨﮓ را در آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﻳﻮزﭘﻠﻨﮓ و ﺑﺒﺮ را در آﺳﻴﺎ ذﻛﺮﻣﻲﻛﻨﺪ .ﺑﻲآﻧﻜـﻪ اﺷـﺎرهﻛﻨـﺪ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران در ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ .ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﮔﻮﻳﻲ ﻳﺎ اﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران را ﺑﻪدرﺳﺘﻲ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ ،ﻳﺎ ﻛﺸﻮر ﺧـﻮد ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
را.
| 11ﻧﮕﺮش اﻧﺴﺎنﻣﺤﻮراﻧﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻣﻼً آﺷﻜﺎر اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﻳﮋه آنﺟﺎ ﻛﻪ ﮔﺮگ را ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ﺧﻄﺮﻧـﺎك ﻣـﻲداﻧـﺪ،
14-15ﺧﺮداد 1389
ﭼﻮن ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺣﻤﻠﻪور ﻣﻲﺷﻮد .ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺑﻴﺶﺗﺮ داﻧﺶ ﻋـﻮام را ﺗﺤـﺖاﻟﺸـﻌﺎع ﻗﺮاردﻫـﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺑﻴﺎنﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻔﺎش از ﻃﻴﻮر ﻧﻴﺴﺖ و ﻳﺎ ﺑﺎل و دﻟﻔﻴﻦ ﻣﺎﻫﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺴﺘﺎﻧﺪارﻧﺪ .در ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﭼﻮن اﺳﺐ و ﻗﺎﻃﺮ و اﻻغ را ﻫﻤﻪدﻳﺪهاﻳﻢ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ .در ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺘـﺎب ﻗﺒﻠـﻲ )و اﺣﺘﻤـﺎﻻً از روي آن( ﺑﻪ ﺟﺎﻧﻮران ﻣﻔﻴﺪ و ﻣﻀﺮ ﻣﻲﭘﺮدازد. ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﺤﻴﻮان ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺣﺴﻴﻦ ﺳﺎﻣﻲ و ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺣﺒﻴﺒﻲ ﻣﺜﻞ ﺑﺎﻗﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎ درﺳﻲ ذﻛﺮﺷﺪه ،ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺤﻮري ﻛﺘﺎب ،ﺗـﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﻋﻨـﻮان ﺷـﺪه ،اﻣـﺎ ﻣﻨـﺪرﺟﺎت ﻛﺘـﺎب ﺷـﺎﻣﻞ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ )ﺣﻴﻮان ﺷﻨﺎﺳﻲ( ﺑﺎ ﺷﺮح آﻧﺎﺗﻮﻣﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي ﺟﺎﻧﻮران در ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺨﺴﺖ ،و آﻧﺎﺗﻮﻣﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي اﻧﺴـﺎﻧﻲ در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﻛﺘﺎب اﺳﺖ.
در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲآﻏﺎزد: »ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻛﻠﻴﺔ ﻣﻮﺟﻮدات ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ. ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﻮاد ﻣﺘﻌﺪده داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﺮة زﻣﻴﻦ-ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻼت داﺧﻠـﻲ و اﻋﻤـﺎل ﺣﻴـﺎﺗﻲ ﻣﻮﺟـﻮدات ذﻳﺮوح-اﻃﻼع از ﺻﻔﺎت و ﻓﻮاﺋﺪ اﻏﻠﺐ ﻧﺒﺎﺗﺎت و وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻜﺜﻴﺮ و ﺗﺮﺑﻴﺖ آﻧﻬﺎ-ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ ﻃﺒﻘـﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔـﻪ زﻣـﻴﻦ و ﻣﻮاد ذﻳﻘﻴﻤﺖ آن از ﻗﺒﻴﻞ ﻓﻠﺰات اﺣﺠﺎر و ﻏﻴﺮه-ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻛﻪ در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه و ﻣﻴﺸـﻮد و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت داﺧﻠﻲ واﺷﻜﺎل و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺘﺸﺎر ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻛﻠﻴﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﻓﺎﻳـﺪه و ﻣﻮﺿـﻮع ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ« )ﺳﺎﻣﻲ و ﺣﺒﻴﺒﻲ ,1306 ,ص.(2 . زﻣﻴﻨﺔ ﺳﻨﺘﻲ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻤﻮد وﻳﮋهاي دارد: »ﻣﺸﺎﻫﺪات روزاﻧﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻴﺪارد ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺔ ﻣﻮﺟﻮدات در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢاﻧﺪ :ﻗﺴﻤﺘﻲ ﺑﻤﻮﺟﺐ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ داراي ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﺲ و ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺒﻮده و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺘﺎﺛﺮ ﻧﻤﻲﺷـﻮﻧﺪ و آﻧﻬـﺎ را ﺑﺎﺳـﻢ اﺟﺴـﺎم ﻏﻴﺮ ﺣﻴﻪ ﻳﺎ ﺟﺎﻣﺪات ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ .ﻗﺴﻤﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻮماﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺣﻴﻪ ﺑـﺎﻟﻌﻜﺲ داراي اﻋﻤـﺎل ﺣﻴـﺎﺗﻲ ﺑﻮده ﺻﺎﺣﺐ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻋﻀﺎء و آﻻﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم آن اﻋﻤﺎل ﺑﻜﺎر ﻣﻴﺮوﻧـﺪ و ﺑﻌـﻼوه ﺑﺨـﻮدي ﺧـﻮد ﺗﻐﻴﻴﺮﺷﻜﻞ داده ﻧﻤﻮ و ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﻴﻤﻴﺮﻧﺪ در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﻃﺒﻘﻪ اول ﻣﺎداﻣﻴﻜﻪ ﻗـﻮه ﺧـﺎرﺟﻲ ﺑﺎﻋـﺚ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻠﺸﺎن ﻧﺸﻮد ﺷﻜﻞ آﻧﻬﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻴﻤﺎﻧﺪ. ﻃﺒﻘﻪ اﺧﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺪو ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ :ﻗﺴﻤﺘﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﺣﺲ و ﺣﺮﻛﺖ ارادي ﺑـﻮده در ﻣﻜـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻴﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺠﺎر و ﻣﻮﺳﻮماﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت .ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕـﺮ داراي ﺣـﺲ و ﺣﺮﻛـﺖ ارادي ﺑـﻮده در ﻣﻘﺎﺑـﻞ
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
| 12
14-15ﺧﺮداد 1389
ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﺧﺎرﺟﻲ اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺛﺮ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻣﻮﺳﻮم اﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت. ﭘﺲ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺴﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻣﻴﺸـﻮﻧﺪ :ﺣﻴﻮاﻧـﺎت .ﻧﺒﺎﺗـﺎت .ﺟﻤـﺎدات و در ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ از ﻃﺒﻘﺎت ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻓﻮق ﺑﺤﺚ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ ﻋﺒﺎرت از ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ« )ﺳـﺎﻣﻲ و ﺣﺒﻴﺒـﻲ, ,1306ص.(2-3 . ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﺻﻔﺎت ﻣﻤﻴﺰة ﻣﻮﺟﻮدات ﺣﻴﻪ و اﺟﺴﺎم ﺟﺎﻣﺪه ﻣﻲﭘﺮدازد: »ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻮﺟﻮدات ﺣﻴﻪ از ﻏﻴﺮ آن ﺑﺮ اﺻﻮل ذﻳﻞ اﺳﺖ -1دوام و ﺑﻘﺎء ]ﻣﻮﺟﻮد ﺣﻴﻪ ﻣﺪت دواﻣﺶ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻓﺎﻧﻲ ﻣﻴﺸـﻮد و ﺷـﺮط اﺳـﺎس ﺣﻴـﺎت ﺟـﺬب ﺑﻌﻀـﻲ ﻣـﻮاد
ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺒﺎدﻻﺗﻲ ﻣﺎﺑﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺣﻴﻪ و ﻣﺤﻴﻂ ﺧﺎرﺟﻲ در ﻛـﺎر اﺳـﺖ و اﻳـﻦ ﺗﺒـﺎدل ﻋﺒﺎرت از ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ و ﺧﻮد ﺗﻐﺬﻳﻪ داراي دو ﻋﻤﻞ ﻣﻬﻢ ﺟﺬب و دﻓﻊ اﺳﺖ[ -2اﺻﻞ و ﻣﺒﺪأ ]اﺟﺴﺎم ﺟﺎﻣﺪه ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮده ﻳﻌﻨﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه آﻧﻬﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادهاﻧﺪ و ﻣﻴﺘﻮان ﺑﻮﺳﺎﻳﻠﻲ ﻛـﻪ در دﺳـﺖ اﺳـﺖ اﻛﺜـﺮ آﻧﻬـﺎ را ﻣﺼـﻨﻮﻋﺎً ﺑﺪﺳﺖ آورد در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺣﻴﻪ در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﻴﭻ ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺣﻴﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺻﻞ و ﻣﺒﺪﺋﺸﺎن از راه ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ ﺑﻮده ﻧﻤﻴﺘﻮان آﻧﻬﺎ را در ﺗﺤﺖ اﺛﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮﺟﻮد آورد[. -3ﺗﺸﻜﻴﻼت ]ﺗﺸﻜﻴﻼت ﺳﻠﻮﻟﻲ[ ]اﺟﺴﺎم ﻛﻮﭼﻚ ذرهﺑﻴﻨﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺳﻠﻮل ﺑﻌﻤﻞ آﻣﺪه اﻧﺪ ﺷﻜﻞ آﻧﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻧﻤﺎﻳـﺪ وﻟـﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت اﺻﻠﻴﻪ ﺷﺎن در ﻫﻤﮕﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺛﺎﺑﺖ و ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ[« )ﺳﺎﻣﻲ و ﺣﺒﻴﺒﻲ ,1306 ,ص.(3-5 . در اﺧﺬ اﺑﺪاع واژﮔﺎن ﻋﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ دﺳﺘﻲ ﺑﺮ آﺗﺶ دارد: » ﻣﺎده ﻣﻠﻮﻧﻪ ﺣﺼﺮهاﻟﻮرق در ﻧﺒﺎﺗﺎت :ﻳﻚ ﻗﺴﻢ ﭘﺮﺗﭙﻼﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ اﺳﺖ« )ﺳﺎﻣﻲ و ﺣﺒﻴﺒﻲ ,1306 ,ص.(7 . »در ﻏﺸﺎء ﻧﺒﺎﺗﺎت ...ﺟﺴﻤﻲ اﺳﺖ ﺑﻔﻮرﻣﻮل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ...C6H10O5ﻟﻜﻦ ﺳﻴﻮ ﺑِﺮﺗﻠﻮ ﻣﻮاد ﺳـﻠﻮﻟﺰي را در ﻏﺸـﺎء ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻮاﻋﻢ ﭘﻴﺪاﻛﺮده اﺳﺖ« )ﺳﺎﻣﻲ و ﺣﺒﻴﺒﻲ ,1306 ,ص.(8 . ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
ﻛﻪ ﺣﺼﺮهاﻟﻮرق ﻫﻤﺎن ﻛﻠﺮوﻓﻴﻞ اﺳﺖ و ﻧﻮاﻋﻢ ﻫﻤﺎن ﻧﺮمﺗﻨﺎن .ﭘﻴﺶﺗﺮ دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ در ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ واژة ﻧﺮمﺗﻨﺎن ﺑﻪﻛﺎررﻓﺘﻪﺑﻮد.
| 13اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ،ﺑﻪرﻏﻢ زﻣﺎن ﻣﺘﺄﺧﺮ ،از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺴـﺒﺘﺎً ﻋﻘـﺐ اﺳـﺖ و ﮔـﻮﻳﻲ ﭼﻨـﺪ ده ﺳـﺎﻟﻲ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻫـﻢﻋﺼـﺮ اروﭘـﺎﻳﻲ
14-15ﺧﺮداد 1389
ﭘﺲاﻓﺘﺎدهاﺳﺖ: »ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻏﺸﺎء را ﻳﻜﻲ از اﺟﺰاء اﺻﻠﻲ ﺳﻠﻮﻟﻲ داﻧﺴﺖ ﭼـﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي ﻋﺼـﺒﻲ و ﺑﻌﻀـﻲ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي اﺳﺘﺨﻮاﻧﻲ و ﮔﻠﺒﻮﻟﻬﺎي ﺳﻔﻴﺪ ﺧﻮن ﻋﺎري از ﻏﺸﺎء ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ« )ﺳﺎﻣﻲ و ﺣﺒﻴﺒﻲ ,1306 ,ص.(16 . »ﺟﺬب اﻳﻦ ﻣﻮاد ]ﻏﺬاﻳﻲ[ در ﺳﻠﻮل ﺑﻘﺎﻋﺪه osmoseاﺳﻤﺰ و ﺑﺎﻋﺎﻧﺖ ﻏﺸﺎء اﻧﺠﺎم ﻣﻴﮕﻴﺮد« )ﺳﺎﻣﻲ و ﺣﺒﻴﺒـﻲ, ,1306ص.(17 . ازﻣﻴﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎي دﻳﮕﺮ ،ﺑﺮاي اﻳﻦﻛﺘﺎب ،ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺟﺰءﺑﻪﺟﺰء ﻣﻄﺎﻟﺐ ذﻛﺮﻣﻲﺷﻮد .ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪﻛﺮد ﻛﻪ در اﺑﺘﺪاي ﻛﺘﺎب ﻫﻨﻮز ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺷﻴﻮة ﻃﺒﻊ و آراﻳﺶ ﻛﺘﺎب ﭼﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﻨّﺘﻲ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪهاﺳﺖ:
ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ
ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻳﻚ ﺳﻠﻮﻟﻲ
ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺎﻫﻴﺎن
ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ
ﺷﻌﺒﻪ اول-ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻋﺪﻳﻢاﻟﻐﺸﺎء
ﻃﺒﻘﻪ ذوﺟﻨﺒﺘﻴﻦ
ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺟﺴﺎم ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﺛﻼﺛﻪ
ﺷﻌﺒﻪ دوم-اﻧﻔﻮزوارﻫﺎ
ﻃﺒﻘﻪ ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن
ﺻﻔﺎت ﻣﻤﻴـﺰه ﻣﻮﺟـﻮدات ﺣﻴـﻪ و
ﺷﻌﺒﻪ ﺳﻮم-اﺳﭙﻮروزوﺋﺮﻫﺎ
ﻃﺒﻘﻪ ﻃﻴﻮر
ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﻨﺪﺳﻠﻮﻟﻲ
ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺴﺘﺎﻧﺪاران
اﺟﺴﺎم ﺟﺎﻣﺪه ﺻﻔﺎت ﻣﺸﺘﺮﻛﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﻧﺒﺎﺗﺎت ﺻﻔﺎت ﻣﻤﻴﺰه ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﻧﺒﺎﺗﺎت
ﺣﻴﻮان ﺷﻨﺎﺳﻲ
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
| 14
14-15ﺧﺮداد 1389
اول-ﻧﺒﺎﺗﻲ ﺷﻜﻼن ﺷﻌﺒﻪ اول اﺳﻔﻨﺞﻫﺎ
ﻗﺴﻤﺖ دوم اﻧﺴﺎن
ﺷﻌﺒﻪ دوم ﻣﺮﺟﺎﻧﻬﺎ
اﻋﻤﺎل ارﺗﺒﺎﻃﻲ
ﺷﻌﺒﻪ ﺷـﻮم ﺣﻴﻮاﻧـﺎت ﺷـﻮﻛﻲ ﻳـﺎ
اول اﺳﺘﺨﻮاﻧﺒﻨﺪي
ﺗﻌﺮﻳﻒ
ﺧﺎرﭘﻮﺳﺘﺎن
ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي ﺣﻴﻮاﻧﻲ
دوم-ذوﺷﻘﻴﻦ
ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﺑﺪن ﺣﻴﻮاﻧﺎت
ﺷﻌﺒﻪ اول ﻛﺮﻣﻬﺎ
ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﻠﻮل
ﺷﻌﺒﻪ دوم ﻣﻔﺼﻠﻲ اﻟﺮﺟﻠﻬﺎ
اﻋﻤﺎل ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺳﻠﻮل
ﺷﻌﺒﻪ ﺳﻮم ﻧﻮاﻋﻢ
ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺣﻴﻮان
ﺷﻌﺒﻪ ﭼﻬﺎرم ﺳﺎﻋﺪ رﺟﻼن
اﻧﺴﺎج
ﺷﻌﺒﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﭘﺮﺗﻜﺮده
ﻗﺴﻤﺖ اول :ﺣﻴﻮاﻧﺎت
ﺷﻌﺒﻪ ﺷﺸﻢ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ذيﻓﻘﺎر
دوم ﻋﻀﻼت ﺳﻮم ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻋﺼﺎب اﻋﻤﺎل ﺗﻐﺬﻳﻪ دوران دم دوران ﻟﻨﻒ ﺗﻨﻔﺲ دﻓﻊ ﻣﻮاد
ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ دﻛﺘﺮ ﮔﻞﮔﻼب دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﮔﻞﮔﻼب ،ﻳﻜﻲ از ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار در واژﮔﺎن ﻧﻮﻳﻦ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان اﺳﺖ .اﺑﺪاع ﺑﺴﻴﺎري واژﮔﺎن ﻧﻮﻳﻦ در ﺗﺸﺮﻳﺢ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﭼﻮن ﮔﻠﺒﺮگ ،ﻛﺎﺳﺒﺮگ ،ﭘﺮﭼﻢ ،ﻣﺎدﮔﻲ ،و… ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ وياﺳﺖ .اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴﺨﺔ ﻛﺘﺎﺑﻲ
ﻛﻪ از او در دﺳﺘﺮس آﻣﺪ ،ﻧﺴﺨﻪاي ﻧﺎﻗﺺ و ﺑﺮﭼﻴﺪهﺷﺪه ﺑﻮد .ﻗﺴﻤﺖ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﺘـﺎب ﮔـﻢﺷـﺪه و ﻛﺘـﺎب از ﻗﺴـﻤﺖ ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲآﻏﺎزد .واژﮔﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺟﺎيﮔﺰﻳﻦ واژﮔﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ اﻣﺎ ﻫﻨﻮز از آن دﻛﺘﺮ ﮔﻞﮔﻼب ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪة ﺳﺮود ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺪون ﻋﺮﺑﻲ »اياﻳﺮان ايﻣـﺮز ﭘﺮﮔﻬـﺮ« ﺑـﻮد ،ﺳـﺮاﻏﻲ ﻧـﺪارﻳﻢ .درﻗﺴـﻤﺖ زﻣـﻴﻦﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻧﻴـﺰ اﺷـﺎرهاي ﺑـﻪ دﻳﺮﻳﻨﻪﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﻨﮓوارهﻫﺎ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ و ﻧﺎﻣﻲ از ﻓﺮﮔﺸﺖ زﻳﺴﺘﻲ در ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ. ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻫﺎﺷﻤﻲ آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدﻳﻢ ،در ﺳﺎل 1314ﭼﺎپﺷﺪهاﺳﺖ .ﻳﻌﻨـﻲ ﻣـﺪتﻫـﺎ ﭘـﺲ از ﻧﻬﻀـﺖ ﺗﺮﺟﻤـﺔ داﻧﺶﻫﺎي ﻧﻮﻳﻦ .ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب واژﮔﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ داراي ﭘﺎﻧﻮﻳﺲﻫﺎﻳﻲ ﻣﻌﺪود ﺷﺪهاﻧﺪ ،ﮔﺮﭼـﻪ ﻫﻨـﻮز ﺧﺒـﺮي از ﺗﺪوﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ در آﻏﺎز ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺴﺖ. اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﻜﺮاري ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﺖ .ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ اﻧﺴـﺎن ﻣـﻲﭘـﺮدازد و اﻧﺴﺎن را اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ .در ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ،ﺑﺨﺶ اﻧﺴﺎن ﺣﺎوي دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻮﻟﻴـﺪﻣﺜﻞ ﻧﻴﺴـﺖ ،ﮔـﻮﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺪرﻳﺲ در دﺑﻴﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ داﻧﺴﺘﻪﻧﻤﻲﺷﺪهاﺳﺖ. ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻜﺘﺔ وﻳﮋة اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ،ﺷﺎﻳﺪ اﺷﺎرهاي ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﮔﺸﺖ و ﻧﺎم داروﻳﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت داروِن در ﺻﻔﺤﺔ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺨﺶ دوم ﻛﺘﺎب ﺑﺎﺷﺪ ،ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﺑﻪ ﻓﻴﻜﺴﻴﺴﻢ ﻧﻴﺰ اﺷﺎرهﻛﺮدهاﺳﺖ. ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻠﻲ ﻛﺘﺎب ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ ﻃﺒﻴﺐ ﻛﺎﺷﻲ ،اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺘﺎب زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻣﻮﺿـﻮع ﻧـﻮﻳﻦ در اﻳـﺮان اﺳـﺖ .ﺷـﻴﻮة ﻧﮕـﺎرش ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﺑﻴﺎن آنﻫﺎ ،اﻣﺘﺰاﺟﻲ از ﺷﻴﻮة ﺳﻨﺘﻲ و داﻧﺶ ﻧﻮﻳﻦ اﺳﺖ .ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﻛﺘـﺎب ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣـﻪ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ ﺑـﺮ
| 15ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﭘﺴﻴﻦﺗﺮ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر ﮔﺬاردهﺑﺎﺷﺪ .ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺮ و ﺳـﻤﺖ و ﺳـﻮي ﻧﺜـﺮ ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي ﺑﻌـﺪي،
14-15ﺧﺮداد 1389
ﻣﺴﻴﺮي ﺑﻪﻛﻠﻲ ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ. ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺳﭙﺴﻴﻦ ،ﺑﻲﻛﻢوﻛﺎﺳﺖ ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ درﺳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﻲﺑﻮدﻧﺪ ﭘﻠﻪﻫـﺎي رﺷـﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ و ﻋﻠﻤـﻲ ﻛﺸـﻮر ﻃﻲﻧﻤﻲﺷﺪ .ﻣﺘﺮﺟﻤﻴﻦ آنﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﻴﻼن ﻣﺪرﺳﺔ داراﻟﻔﻨﻮن ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎبﻫﺎ را از زﺑﺎن داﻧـﺶﻣﻨـﺪان ﻓﺮاﻧﺴﻪزﺑﺎن ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮﻣﻲﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ .ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد ﺑﻪ آﺳﻴﺐﻫﺎﻳﻲ دﭼﺎرﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ آﺷﻜﺎرا در ﺧﻮد ﻛﺘـﺎبﻫـﺎ ﺑـﻪروﺷـﻨﻲ ﭘﻴﺪاﺳﺖ و ﻧﺘﻴﺠﺔ درازﻣﺪت آن ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺣﺪود ﻳﻚ ﺳﺪه ،ﺟﺎﻳﻲ آﺷﻜﺎرﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ داﻧـﺶﻫـﺎي ﭘﺎﻳـﻪ ﺑﻨﻴﺎن ﭘﺎﻳﺪاري در اﻳﺮان ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮد و ﻓﻨﺎوري ﺑﺴﻨﺪهﻛﺮدهاﻳﻢ. ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ آﺳﻴﺐﻫﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻓﻬﺮﺳﺖﻧﻤﻮد: ( 1ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻣﺤﺾ ،ﺑﺪون اﻳﻦﻛﻪ راﻫﻲ ﺑﺮاي ﭼﺸﻴﺪن و ﻟﻤﺲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺮاﻫﻢ آﻳﺪ .ﻫﻴﭻ ﺷﻴﻮهاي ﺑﺮاي ﺗﺠﺮﺑـﺔ ﻓـﺮدي
داﻧﺶ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮاﻧﻨﺪة اﻳﺮاﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ،ﺣﺘﻲ در اﻳﻦ ﺣﺪ ﻛـﻪ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه ﻳـﺎدآوري ﻛﻨـﺪ ﺷـﻴﺮ و ﭘﻠﻨﮓ و ﻳﻮز ،ﺟﺰ در آﻓﺮﻳﻘﺎ و آﻣﺮﻳﻜﺎ ،در ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﻧﻴـﺰ وﺟـﻮد دارد .ﻫﻨـﻮز ﻫـﻢ ﻣـﻲﺗـﻮان اﻳـﻦ ﻛﺎﺳـﺘﻲ را در ﻛﺘﺎبﻫﺎي درﺳﻲ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد .در ﻋﻴﻦﺣﺎل ﻛﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﻮﻣﻲ و ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻋـﺎدي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ،در ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي درﺳـﻲ از ﺳـﻬﺮهﻫـﺎي ﺟﺰاﻳـﺮ ﮔﺎﻻﭘـﺎﮔﻮس و ﭘﺮواﻧـﺔ ﺑﻴـﺪ اروﭘـﺎﻳﻲ ﻣﺜـﺎل زدهﻣﻲﺷﻮد .ﺣﺎل آنﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ ،ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺧﻮد اﻳﺮان ﻣﺜﺎل زد.37 ( 2ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪن در ﭘﺲزﻣﻴﻨﺔ ﺳﻨﺘﻲ ،ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه دﭼﺎر ﻛﺞﻓﻬﻤﻲ و ﺑﺪﻓﻬﻤﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﺷﺪهاﺳﺖ و ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺞﻓﻬﻤﻲ دﭼﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ .ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل در اﻳﻦﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ذﻫﻨﻴﺖ ﺳﻨﺘﻲ اﻓﺘﺮاق ﻣﻴﺎن ﺟﺎندار و ﺑﻲﺟـﺎن را از ﺣﻴﺚ ﻣﺎدة ﺳﺎزﻧﺪه ﻣﻲداﻧﺪ: »اﺟﺴﺎم ﺟﺎﻣﺪه ﻛـﺎﻣﻼً ﺗـﺎﺑﻊ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ و ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑـﻮده ﻳﻌﻨـﻲ در ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه آﻧﻬﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادهاﻧﺪ و ﻣﻴﺘﻮان ﺑﻮﺳـﺎﻳﻠﻲ ﻛـﻪ در دﺳـﺖ اﺳﺖ اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ را ﻣﺼﻨﻮﻋﺎً ﺑﺪﺳﺖ آورد در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺣﻴﻪ در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﻴﭻ ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑـﻪ ﻏﻴﺮ ﺣﻴﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺻﻞ و ﻣﺒﺪﺋﺸﺎن از راه ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ ﺑﻮده« )ﺳﺎﻣﻲ و ﺣﺒﻴﺒﻲ ,1306 ,ص.(4 . ( 3اﻓﺮاط در ﻣﻌﺎدلﺳﺎزي :در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ،ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺼﺮّ اﺳﺖ ﺑـﻪايﻧﺤﻮﻛـﺎن ،ﻟﻐـﺎت ﻓﻨـﻲ را ﺗﺮﺟﻤـﻪﻛﻨـﺪ و در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻴﺰ از ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻤﻚ ﺑﮕﻴﺮد .ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﻟﻐﺎت ﻫﺮﮔﺰ در ﻓﺎرﺳﻲ ﺟﺎيﺑﺎزﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ واژﮔﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ ﺟﺎيﮔﺰﻳﻦ ﺷﺪﻧﺪ .اﮔﺮﭼﻪ ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﺎمﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﺎمﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺟﺎنداراﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﭘﻴﺶ از اﻳـﻦ ﺑـﺮاي ﻓﺎرﺳﻲزﺑﺎﻧﺎن آﺷﻨﺎ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ،ﺑﻪﺟﺎي ﺧﻮد دردﺳﺮﻫﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪاﺳﺖ ،اﻣﺎ ﻣﺸﺨﺺ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آزﻣـﻮن ﻟﻐـﺖﺗﺮاﺷـﻲ ﻋﺮﺑﻲﻣﺄﺑﺎﻧﻪ ﺑﺮاي واژﮔﺎن ﻓﻨﻲ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﻋﻘﻴﻢ ﻣﺎﻧﺪ و ﺷﻜﺴﺖ .اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﻲ ،درﺻﻮرﺗﻲ رخدادهﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﻴﺶ از آنﻫﺎ ،ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﺔ ﭘﺎرﺳﻲ ،ﺑﺮاﺑﺮﻧﻬﺎدﻫﺎي زﻳﺒﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮاي اﻳـﻦ واژﮔـﺎن
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
| 16
14-15ﺧﺮداد 1389
ﭘﻴﺶﻧﻬﺎد دادهﺑﻮد و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕﺴـﺘﺎن ﻧﺨﺴـﺖ و ﭘـﻴﺶﻧﻬﺎدﻫـﺎي اﻓﺮادي ﭼﻮن دﻛﺘﺮ ﮔﻞﮔﻼب و دﻛﺘﺮ ﺣﺴﺎﺑﻲ ،وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ. ( 4ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺷﻴﻮة ﺳﺎﻣﺎنﻣﻨﺪ در آراﻳﺶ ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ و ﭘﺎﻧﻮﻳﺲ .اﻳﻦ ﻧﻘﻴﺼـﻪ ،ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﺣـﺪ زﻳـﺎدي ﺑـﻪ دﺷﻮاريﻫﺎي ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ و ﺧﻮشﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدد ،ﺑﺎ ورود ﺣﺮوفﭼﻴﻨﻲ ﻧﻮﻳﻦ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ .در اﻳـﻦ ﻣﻮرد ،ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺮﺟﻤﻪﺷﺪة درﺳﻲ اواﺧﺮ دورة ﻗﺎﺟﺎر ،ﻣﺪونﺗﺮ از ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﺔ دورة ﻧﺎﺻﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﺿﻤﻦ اﻳﻦﻛـﻪ ﻓﺼﻞﺑﻨﺪي و ﺑﺨﺶﺑﻨﺪي اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﭘﺴﻴﻦ ،در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﺔ ﺳﻨﺘﻲ ،ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻬﻴﻨﻪﺗﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ. ( 5ﻧﮕﺮش ﻛﺎرﺑﺮدﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و اﻧﺴﺎنﻣﺤﻮراﻧﻪ :ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺎمﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻮﻳﻦ ،ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴـﺎن ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺴﺮوي .37در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﻠﺴﻔﺔ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ در ﺑﻬﻤﻦﻣـﺎه 1388در داﻧﺸـﮕﺎه ﻓﺮدوﺳـﻲ ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﺮﮔﺰارﺷـﺪ ،اﺳـﺘﺎد ﮔﺮاﻣﻲ ،دﻛﺘﺮ ﺟﻤﺸﻴﺪ دروﻳﺶ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎرهﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﻴﺶﻧﻬﺎد دادﻧﺪ ،از ﺟﻮﻧﺪﮔﺎن ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن اﻳﺮاﻧﻲ ،ﺑﻪﺟﺎي ﺳﻬﺮهﻫـﺎي ﮔﺎﻻﭘﺎﮔﻮس در ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﻛﺘﺎب درﺳﻲ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺘﻔﺎدهﺷـﻮد .اﻳـﻦ ﭘـﻴﺶﻧﻬـﺎد را ﻣـﻲﺗـﻮان در ﺗﻤـﺎﻣﻲ اﺑﻌـﺎد ﮔﺴـﺘﺮشداد و ﺑﻪﺣﻮزهﻫﺎي دﻳﮕﺮ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫﻢ ﺑﺮد ،ﺗﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب درﺳﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ،ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲﺗﺮ ﺷﻮد.
ﻧﻘﺶ ﻣﺨﻠﻮق ﻃﺎﻏﻲ و ﻳﺎﻏﻲ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﭘﻴﺪاﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﻖ زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎنداران دﻳﮕﺮ دﺳﺖدرازيﻛﻨـﺪ .اﻳـﻦ ﻧﻘﻴﺼـﻪ ﻧﻴﺰ در اﻣﺘﺪاد ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪن ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺎﺟﺎري در ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ رخدادهاﺳـﺖ .اﻣـﺎ ﺑـﺎزﺧﻮرد آن ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻛﺸﻴﺪهﺷﺪهاﺳﺖ .دﺳﺖﻣﺎﻳﻪﻛﺮدن داﻧﺶ ،ﺑﺮاي دﺳﺖدرازي ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ،رويداد ﻧﺎﺧﺠﺴﺘﻪايﺳﺖ ﻛﻪ از دورﮔﻪﮔﻴﺮي ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻧﻪﭼﻨﺪان ﻋﻤﻴﻖ و داﻧﺶ ﺳﻄﺤﻲ داﻣﻦﮔﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد .ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺎرﻣﻮﻟـﻚﻫـﺎ ﺧـﺎﻧﮕﻲ ،ﺑـﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ واﻫﻲ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﻧﻮر دارﻧﺪ-و اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ-ﺑﺎزﺧﻮرد ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻣـﺮوزﻳﻦ اﻳـﻦ ﻓﺮاﻳﻨـﺪ اﺳـﺖ .ﺿـﻤﻴﻤﺔ ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺪانﻫﺎ اﺷﺎرهﻛﺮدﻳﻢ ،دﻗﻴﻘﺎً اﺷﺎﻋﻪدﻫﻨﺪة ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮع ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ :ﻣﺎ دﺷـﻤﻨﺎن و ﻣﺘﺤﺪﻳﻨﻲ در ﻣﻴﺎن ﺣﻴﻮاﻧﺎت دارﻳﻢ و ﺑﺎﻳﺪ دﺷﻤﻨﺎﻧﻤﺎن را ﺑﻜﺸﻴﻢ و ﻣﺘﺤﺪﻳﻨﻤﺎن را اﻓﺰاﻳﺶدﻫﻴﻢ .اﻳﻦ ﻧﮕﺎه ﺧﻄﺎ، ﺣﺎﺻﻞ ﺳﻨﺖ اﻧﺴﺎنﻣﺤﻮراﻧﺔ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﺎ ،و ﻧﮕﺮش ﺗﻚﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲﺳﺖ .ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ اﻃﻼﻋﻲ از ﺗﻌـﺎدل زﻳﺴﺖﺑﻮم و ﻛﺎرﻛﺮد ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮة ﻏﺬاﻳﻲ ،ﻣﺎﻧﻊ از اﻳـﻦ ﺑﺮداﺷـﺖ ﺧﻄﺮﻧـﺎكﻣـﻲﺷـﺪ .اﻣـﺎ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن اﻳـﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ،ﻫﻴﭻﻛﺪام »زﻳﺴﺖﺷﻨﺎس« ﻳﺎ »ﻃﺒﻴﻌﻲدان« ﻧﺒﻮدﻧﺪ .آنﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي اﻃﻼﻋـﺎت ﺧـﺎم را از زﺑـﺎﻧﻲ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺎﻧﻮران ﻛﺸﻮر ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﻢ ﻧﻤﻲآﻣﺪ. ( 6ﻗﺪﻳﻤﻲﺑﻮدن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺮﺟﻤﻪ :در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ،ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫـﺎ اﺳـﺘﻔﺎدهﺷـﺪهاﻧـﺪ ،روزآﻣـﺪ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚﺷﺪه ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺷﺘﺒﺎه و ﻋﻮاﻣﺎﻧﺔ ﻗﺒﻠﻲ ،در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺟﺎيﮔﻴﺮﻧﺪ .ﻧﻤﻮﻧﺔ آﺷﻜﺎر آن ،رد ﺷﺪن ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻠﻖاﻟﺴﺎﻋﻪ 38در ﺳﺎل 1859ﺗﻮﺳﻂ ﻟﻮﺋﻲ ﭘﺎﺳﺘﻮر 39ﺑﻮد )ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻛﺘـﺎب داروﻳـﻦ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪ(. ﺑﻪرﻏﻢ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ،ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﺤﻴﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ذﻛﺮﺷﺪهاﺳﺖ: »وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ اﻳﻦﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﻔﻮزوار ﺑﺮاي آن اﺳﺖ ﻛـﻪ از اﻧﻔﻮزﻳـﻮن ﻧﺒﺎﺗـﺎت ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻣﻴﺸـﻮﻧﺪ ﭼـﻪ ﺑـﺮاي ﻣﺸﺎﻫﺪه آﻧﻬﺎ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ در ﻇﺮف ﭘﺮ از آب ﻣﻘﺪاري ﻳﻮﻧﺠﻪ ﻳﺎ ﻧﺒﺎت دﻳﮕﺮ ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز اﮔﺮ ﻗﻄﺮة از آن را ﺑﺘﻮﺳﻂ ﻣﻜﺮﺳﻜﭗ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از آﻧﻬـﺎ را ﺧﻮاﻫﻨـﺪ دﻳـﺪ«
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
)ﺳﺎﻣﻲ و ﺣﺒﻴﺒﻲ ,1306 ,ص.(35 .
| 17
14-15ﺧﺮداد 1389
( 7ﻣﺤﻮرﻳﺖ ﭘﺰﺷﻜﻲ :ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺑﺎ ﺟﺪيﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﺼﻴﻞ ،ﮔﺮاﻳﺶ از داﻧﺶﻫﺎي ﭘﺎﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﭼﺮﺧﻴـﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮاي ﺗﺮﺑﻴﺖ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞﺷـﺪﻧﺪ .ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﭘﺰﺷـﻜﻲ ﻫﺮﮔـﺰ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺪي ﻧﻴﺴﺖ ،اﻣـﺎ در ﻣﺤـﺎقرﻓـﺘﻦ زﻳﺴـﺖﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﻣﻴـﻞ ﻣﺮدﻣـﺎن ﺑـﻪ ﺗﻔـﺎﺧﺮ ﭘﺰﺷـﻚﺑـﻮدن ،و دﺳﺖﻣﺎﻳﻪﺷﺪن زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ )ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ داﻧﺶ ﭘﺎﻳﻪ( ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ در رﺷﺘﻪاي دﻳﮕﺮ ،ﻣﻮﺟﺐ ﺿـﻌﻒ داﻧـﺶ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﺪ .اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ اداﻣﻪدارد و ﻣـﻲرود ﻛـﻪ ﺑـﻪ دردﺳـﺮي ﺟـﺪي ﺑـﺮاي ﻛﺸـﻮر ﺗﺒﺪﻳﻞﺷﻮد زﻳﺮا اﻓﺮاد ﻧﺨﺒﻪ ،ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ داﻧﺶﻫﺎي ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺮاﻳﺶ دارﻧﺪ و ﺟـﻮ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي ﺗﻐﻴﻴﺮﻛﺮده ﻛﻪ »ﭘﺰﺷﻚﺷﺪن« ﺑﻪ ارزش ﺗﺒﺪﻳﻞﺷﺪهاﺳﺖ .در ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ دورة ﻗﺎﺟﺎر ،ﺑﻪﺗـﺪرﻳﺞ ﻛـﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺴﺮوي 38. Spontaneous Generation )39. Louis Pasteur (1822-1895
ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻳﻢ ،ﻏﻠﺒﺔ ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻃﺐ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰان درﺳﻲ ﻧﻴﺰ ،آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﻴﺮ ﮔﺎم زدهاﻧﺪ و ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣـﺔ ﺗﺤﺼـﻴﻞ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺪلﻛﺮدهاﻧﺪ. ( 8آﻣﻮزﺷﻲ و ﻓﺮﻣﺎﻳﺸﻲ ﺑﻮدن ﻛﺘﺎبﻫﺎ :ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ،و ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ ﻣﺼـﻮب وزارت ﻣﻌـﺎرف ﻛـﻪ در آﻏـﺎز ﻫﻤـﺔ آنﻫــﺎ آﻣــﺪه ،ﻧﺸــﺎنﻣــﻲدﻫــﺪ ﻫــﻴﭻﻛــﺪام از اﻳــﻦ ﻛﺘــﺎبﻫــﺎ )ﺟــﺰ ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣــﻪ( ﺑــﺎ اﺧﺘﻴــﺎر و اﻧﺘﺨــﺎب ﻋﺎﻣﺪاﻧــﺔ دﺳﺖاﻧﺪرﻛﺎراﻧﺸﺎن ﺑﻪﮔﺰﻳﻦ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ،ﺑﻠﻜﻪ رويﻛﺮد آﻣﻮزﺷﻲ و اﺳﺘﺎﻧﺪهﺳﺎزي در اﻧﺘﺨﺎب آنﻫﺎ دﺧﻴﻞ ﺑﻮدهاﺳـﺖ. اﻳﻦ رويﻛﺮد ﻧﻴﺰ ،ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻏﺮب ﺑﺮاي داﺷﺘﻦ آﻣﻮزش ﻧﻈﺎمﻣﻨـﺪ ﺑـﻮد و ﻫﻤـﻴﻦ ﺑﺎﻋـﺚ ﺑـﻲاﺛﺮﺷـﺪن اﻳـﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ در اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ ﺟﺎﻣﻊ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﮔﺮدﻳﺪ. *** اﻳﻦ ﻣﻮارد ،ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي ﺟﺪي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪﺷﺪه در اﻳﺮان اﺳﺖ .ﻧﻘـﺪ اﻳـﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ،ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ،ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آﻳﻨﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي وﺿﻌﻴﺖ اﻣﺮوز داﻧﺶﻫﺎي ﺗﺮﺟﻤﻪﺷﺪه در ﻛﺸﻮر .ﻟﺰوم ﺑﻮﻣﻲﺳـﺎزي ﺑﻨﻴﺎﻧﻲ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ .ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻣﺮدم از زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﺟـﺎنداران ﻛﺸـﻮر اﻳـﺮان ،و ﻧﺤﻮة ﺗﻌﺎﻣﻞ درﺳﺖ ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ،ﺣﺎﺻﻞ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎﺳﺘﻲﺳﺖ .ﺑﻪ ﺟﺮأت ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ از آﻏـﺎز ﺗـﺎ اﻣـﺮوز، ﻫﺮﮔﺰ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻳﻚ داﻧﺶ ﭘﺎﻳﻪ را در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻛﺴﺐ ﻧﻜﺮدهاﺳﺖ.
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
| 18
14-15ﺧﺮداد 1389
ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺷﺎرهﺷﺪه در ﻣﺘﻦ Agutter, P. S., & Wheatley, D. N. (2008). Thinking about Life: The History and Philosophy of Biology and Other Sciences. Springer. Bayrakdar, m. (1983). Al-Jahiz And the Rise of Biological Evolutionism. The Islamic Quarterly , Third Quarter. Coleman, W. (1978). Biology in the Nineteenth Century: Problems of Form, Function and Transformation (2nd Edition ed.). Cambridge: Cambridge University Press. Danker, F. W. (2001). A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature (3rd Edition ed.). Chicago: University Of Chicago Press. Huff, T. (2003). The Rise of Early Modern Science: Islam, China, and the West. New York: Cambridge University Press. Junker, T. (2004). Geschichte der Biologie: Die Wissenschaft vom Leben. München: C. H. Beck Verlag. Lamarck, J.-B. (1802). Hydrogéologie. Paris: Agasse Impr-Lib. Lock, S., Last, J. M., & Dunea, G. (2001). The Oxford Illustrated Companion to Medicine (3rd Edition ed.). New York: Oxford University Press. Magner, L. N. (2002). A History of the Life Sciences. New York: CRC Press. Mason, S. F. (1956). A History of the Sciences. New York: Collier Books. Mattock, J. N. (1971). Aristotle and the Arabs: The Aristotelian Tradition in Islam by F. E. Peters. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 34 (1), 147-148. Mayr, E. (1982). The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. Peters, F. E. (1968). Aristotle and the Arabs: The Aristotelian Tradition in Islam. New York: New York University Press. Rutkow, I. M. (1988). The History of Surgery in the United States, 1775-1900. Novato: Jeremy Norman Co. Treviranus, G. R. (1802). Biologie oder Philosophie der lebenden Natur für Naturforscher und Aerzte. Göttingen: J. F. Röwer. Zhang, Z. (1999). Shang Han Lun (On Cold Damage). (C. Mitchell, F. Ye, & N. Wiseman, Trans.) Taos: Paradigm Publications. Zirkle, C. (1941). Natural Selection before the "Origin of Species". Proceedings of the American Philosophical Society, 84 (1), 71-123.
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ
19 |
…در دورة ﻗﺎﺟﺎر
1389 ﺧﺮداد14-15
اﻧﺼﺎري ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ,ت) .آﻏﺎز ﻧﮕﺎرش 1287ﻗﻤﺮي( .ﺟﺎﻧﻮرﻧﺎﻣﻪ. ﺑﻬﺎر ,م .(1378) .ﭘﮋوﻫﺸﻲ در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮان .ﺗﻬﺮان :ﻧﺸﺮ آﮔﻪ.
ﺑﻴﺮﺟﻨﺪي ,س 1330) .ﻗﻤﺮي( .ﻋﻠﻢاﻻﺷﻴﺎء. ﺧﺴﺮوي ,ع ,.و ﻣﺤﻤﺪيآزاد ,م .(1389) .ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪاي .ﺗﻬﺮان :رزﻣﻨﺪﮔﺎن. ﺳﺎﻣﻲ ,ح ,.و ﺣﺒﻴﺒﻲ ,م .(1306) .ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﺤﻴﻮان )ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻣﻴﺮ :ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ( .ﺗﻬﺮان :ﻣﻄﺒﻌﺔ ﻋﻠﻤﻲ. ﻃﺎﻟﺐزاده ,س .(1379) .ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻔﻜﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ .رﺷﺪ آﻣﻮزش ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ ,ﺑﻬﺎر ).3-9 ,(41 ﮔﺮاوﻳﻪ ,ش ,.و وﻟﻲاﷲﺧﺎن 1329) .ﻗﻤﺮي( .ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﺤﻴﻮان؛ ﺟﻠﺪ اول ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ) .م .م .ﺷﺎﻫﺰاده اﻋﺘﻀﺎداﻟﻤﻠﻚ, ﻣﺘﺮﺟﻢ( ﻃﻬﺮان :ﻣﻄﺒﻌﺔ ﻣﻴﺮزا ﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ. ﻧﺎﻇﻢاﻟﻌﻠﻮم ,ع 1327) .ﻗﻤﺮي( .اﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ .ﻃﻬﺮان.
ﻣﻌﺮﻓﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ در دورة ﻗﺎﺟﺎر…
| 20
14-15ﺧﺮداد 1389