ΤΑΣΕΙΣ 2009 by ΕΠΙΛΟΓΗ

Β Ι Ω Σ Ι Μ Η

A Ν Α Π Τ Y Ξ Η

ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

26o ΕΤΟΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟ 2009

N. ΚΑΡΑΜΟΥΖΗΣ, Ρ. ΦΑΚΙΟΛΑΣ, Γ. ΧΑΡΔΟΥΒΕΛΗΣ, Π. ΚΑΖΑΚΟΣ, Ν. ΚΟΝΣΟΛΑΣ, Α. ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ, Ε. ΛΟΥΡΗ-ΔΕΝΔΡΙΝΟΥ, Ι. ΧΑΣΣΙΔ, ΕΛ. ΤΣΙΠΟΥΡΗ, Γ. ΒΑΜΒΟΥΚΑΣ, Γ. ΜΕΡΓΟΣ, Ν. ΤΕΣΣΑΡΟΜΑΤΗΣ, Μ. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ, Γ. ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ, Ν. ΓΕΩΡΓΙΚΟΠΟΥΛΟΣ, Δ. ΧΙΟΝΗΣ, Κ. ΑΞΑΛΟΓΛΟΥ, Ν. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, Κ. ΖΟΠΟΥΝΙΔΗΣ, Κ. ΠΡΟΔΡΟΜΙΔΗΣ

E DI T O R I A L

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ ΕΠΟΧΗΣ: Ο κόσµος σήµερα βρίσκεται σε σηµείο καµπής. Μετά από µια περίοδο ευφορίας βιώνει την προσγείωση στην πραγµατικότητα - που λίγοι ήταν αυτοί που φαντάζονταν ότι θα ήταν τόσο απότοµη. Η κρίση στην οικονοµία ήλθε λίγο µετά τις διαπιστώσεις για την τεράστια ζηµιά που έχει προκαλέσει η ανθρώπινη δραστηριότητα στο περιβάλλον. Μήπως, αλήθεια, επαληθεύεται η άποψη ότι οι µηχανισµοί αυτοπροστασίας της φύσης έχουν τη δύναµη να προκαλέσουν και κρίσεις στις αγορές; H άνοδος των τιµών του πετρελαίου το καλοκαίρι του 2008 ανάγκασε κυβερνήσεις και πολιτικούς, στα µέτρα αντιµετώπισης της δύσκολης συγκυρίας, να περιλάβουν και την παράµετρο «περιβάλλον». There is no such thing as a free lunch, ήταν ο τίτλος βιβλίου του νοµπελίστα οικονοµολόγου Μίλτον Φρίντµαν το 1975. Όπως, όµως έδειξαν οι εξελίξεις, ο κόσµος δεν πίστεψε ότι αυτό ισχύει. Γι’ αυτό και πολλοί θεώρησαν ότι µπορούσαν να παράγουν χρήµα µόνο από το χρήµα, χτίζοντας πάνω σε «αέρα», χωρίς συνέπειες. Όσον αφορά στο περιβάλλον, για ένα µεγάλο διάστηµα ο κόσµος πίστεψε ότι µπορούσε να το επιβαρύνει χωρίς συνέπειες. Αλλαγή στάσης λοιπόν. Αυτό δεν σηµαίνει ότι ο καπιταλισµός των αγορών είναι προς απόρριψη. Το σύστηµα αυτό είναι που µέσα σε λίγες δεκαετίες οδήγησε τον κόσµο στην τωρινή υψηλή ευηµερία. Όµως χρειάζονται αλλαγές, ώστε το κράτος µε µεγαλύτερη υπευθυνότητα να εποπτεύει τους ευαίσθητους στην επιπολαιότητα, την απληστία και την υπερβολή, χώρους. Το µάθηµα από την αναταραχή στις χρηµατοπιστωτικές αγορές, που βύθισε την παγκόσµια οικονοµία σε ύφεση, είναι ότι όσο και αν οι συνέπειες των πράξεων µας αργούν, κάποτε αναπόδραστα θα έρθουν. Και ότι η στάση ζωής που στοχεύει στο βραχυχρόνιο, παραβλέποντας τις αναπόδραστες µακροχρόνιες συνέπειες, έχει υψηλό τίµηµα. Οι Τάσεις κάθε χρόνο εστιάζουν σε αυτή τη θεώρηση των πραγµάτων, τις τάσεις που συχνά διαφεύγουν της προσοχής µας, αλλά διαµορφώνουν το αύριο και καθορίζουν την ευηµερία των πολιτών. Γιατί βιώσιµη ανάπτυξη είναι µόνο αυτή που διασφαλίζει και την ευηµερία των πολιτών του αύριο. Σε αυτό το περιβάλλον οι ΤΑΣΕΙΣ περιέλαβαν, φέτος, µια ξεχωριστή ενότητα για τη βιώσιµη ανάπτυξη, την πράσινη (µε την ευρεία έννοια) οικονοµία. Και, όπως πάντα, αφήνουν ανοικτό το παράθυρο στην Τέχνη. Μετά από σειρά ετών παρουσίας των εικαστικών, και όχι µόνο, τεχνών, στη φετινή έκδοση παρουσιάζεται η Τέχνη στη σχέση της µε το περιβάλλον. Η έκδοση φιλοξενεί στις σελίδες της τις φωτογραφίες των καλλιτεχνών που συµµετέχουν στον διαγωνισµό που διοργανώνει η ελβετική τράπεζα Pictet, για το υδάτινο στοιχείο, στην αφθονία και την έλλειψή του. Στόχος του διαγωνισµού είναι να επικοινωνήσει, µε τη δύναµη της φωτογραφίας, το µήνυµα της βιώσιµης ανάπτυξης στο παγκόσµιο κοινό.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Γιατί τελικά αυτό είναι το µόνο µήνυµα.

Ευαγγελία Παπαϊωάννου

> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ 12 Οverview

ευάλωτες στην κρίση, ακόµα και όταν ανήκουν στην ευρωπαϊκή οικογένεια. // ΤΗΣ ΜΑΡΙΝΑΣ ΜΕΪΝΤΑΝΗ

Από την κρίση εµπιστοσύνης στην κρίση στην πραγµατική οικονοµία. Σε διαγωνισµό για τις δυσµενέστερες προβλέψεις έχουν επιδοθεί οι διεθνείς οργανισµοί. Η αβεβαιότητες σήµερα είναι µεγάλες.

62 Διεθνής οικονοµία - Προβλέψεις Ένα πανόραµα των εξελίξεων στις πόλους της παγκόσµιας οικονοµίας, ΕΕ, ΗΠΑ, Ιαπωνία, Κίνα, Ρωσία και προβλέψεις για την επόµενη διετία.

18 Δαπάνη της οικονοµίας Χαµηλή πτήση για κατανάλωση και επενδύσεις 21 Παραγωγή και επιχειρηµατικό κλίµα Η Ελλάδα στον κλοιό της παγκόσµιας ύφεσης 24 Απασχόληση και αµοιβή εργασίας Αλλαγή σκηνικού µε άνοδο της ανεργίας

166 Φωτογραφίες ντοκουµέντου, ρεαλιστικές ή συµβολικές. Εικόνες µυθοπλασίας και αποτυπώµατα φαντασίας. Σε όλες ένας είναι ο κοινός παρανοµαστής: Το νερό. Οι Τάσεις παρουσιάζουν την οπτική των φιναλίστ και συµµετεχόντων στον διαγωνισµό για το Prix Pictet, της οµώνυµης ελβετικής τράπεζας.

26 Τιµές Σε ιστορικά χαµηλά ο πληθωρισµός 29 Ισοζύγιο πληρωµών Ελλειµµατική οικονοµία 32 Δηµοσιονοµικά Αγώνας δρόµου για να µειωθούν τα ελλείµµατα 34 Αγορές χρήµατος Αβεβαιότητα και επιφυλακτικότητα 38 Εξελίξεις στους θεσµούς Για ένα καλύτερο κράτος

® www.economics.gr/allmedia/taseis.asp

ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΔΟΣΗ, ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΕΠΙΛΟΓΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 ΕΚΔΟΤΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΑLLMEDIA ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Α.Ε. Θεοφάνους 19 - 21, 115 23 Αθήνα, τηλ.: 210 - 6401850 ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΔΟΣΗΣ

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΥΝΤΑΞΗΣ & ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΥ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

ΘΩΜΗ ΜΕΛΙΔΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΑLLMEDIA CREATIVE

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Α. ΠΑΠΑΔΕΑ - Μ. ΚΟΥΦΟΥΔΑΚΗ

© Τα δηµοσιευόµενα άρθρα, στατιστικές σειρές, πίνακες και διαγράµµατα αποτελούν ιδιοκτησία της έκδοσης. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγή, αναδηµοσίευση ή αναφορά µέρους ή συνόλου των περιεχοµένων χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη. Τιµή πώλησης: 20 €

40 O Γολγοθάς τώρα αρχίζει! Οι µαζικές παρεµβάσεις των κυβερνήσεων και των κεντρικών τραπεζών για τη στήριξη του χρηµατοπιστωτικού τοµέα και της πραγµατικής οικονοµίας παίρνουν πρωτοφανείς διαστάσεις. Αρκεί να µην µετακυλίσουν απλά τα χρέη από τις τράπεζες στους φορολογούµενους. // ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΚΑΛΛΩΝΙΑΤΗ 46 Περί αβεβαιότητας, τύχης και ατοµικής συµπεριφοράς Αυτό που έκαναν οι παίκτες των αγορών, µε «καθοδηγητές» σηµαντικούς οικονοµολόγους και τη βοήθεια πανίσχυρων υπολογιστών, ήταν στην ουσία µια αδιέξοδη προσπάθεια να αιχµαλωτίσουν την Τύχη. Κάτι σαν τους παίκτες των καζίνο. // ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΥ 50 Σε αναζήτηση της χρυσής εξίσωσης Η προστασία των θέσεων εργασίας είναι το µεγάλο στοίχηµα για τις, ανά τον κόσµο, πολιτικές ηγεσίες. // ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΜΑΥΡIΔΗ 52 Βαλκάνια: Με στόχο την Ευρώπη και οικονοµίες ευάλωτες στην κρίση Οι χώρες της Βαλκανικής διατηρούν σταθερό τον στόχο ένταξής τους στους ευρωατλαντικούς θεσµούς. Οι οικονοµίες τους αποδεικνύονται

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 76 Νέες ισορροπίες Το σηµερινό σύστηµα των ανοικτών αγορών δεν είναι προς συνολική απόρριψη. Χρειάζεται δηµιουργικές παρεµβάσεις, περιορισµό των υπερβολών και σίγουρα την παρουσία ενός πιο επιτελικού, πιο στρατηγικού και πιο αποτελεσµατικού κράτους. // ΤΟΥ NΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗ, αναπληρωτή διευθύνοντος συµβούλου της Τράπεζας EFG Eurobank Ergasias A.E. 82 Παρτίδα σε εξέλιξη Η κρίση στις χρηµαταγορές ήταν το πρώτο βήµα για την ύφεση, και τώρα είναι αλληλένδετες σε ένα αυτοτροφοδοτούµενο καθοδικό σπιράλ. Το καπιταλιστικό σύστηµα αλλάζει, και τα διλήµµατα πολιτικής για την ανάκαµψη είναι µεγάλα. // ΤΟΥ ΡΟΣΕΤΟΥ ΦΑΚΙΟΛΑ, οµότιµου καθηγητή του ΕΜΠ 90 Στη βαρυχειµωνιά της ύφεσης Η ευηµερία των προηγούµενων χρόνων απέκρυψε την ανάγκη των µεταρρυθµίσεων και µας αποκοίµισε. Σήµερα δεν µπορεί τίποτα να µας προστατέψει από τις αδυναµίες και την αδράνεια του παρελθόντος και ίσως επιτέλους κινητοποιηθούµε για ταχύτερες µεταρρυθµίσεις του αναποτελεσµατικού µοντέλου µας. // ΤΟΥ ΓΚΙΚΑ A. ΧΑΡΔΟΥΒΕΛΗ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Πειραιώς και οικονοµικού συµβούλου του Οµίλου Eurobank EFG 98 Αντίστροφη µέτρηση Χρειάζονται νέοι θεσµοί για τη θωράκιση από την πελατειακή πολιτική. Η αντίστροφη µέτρηση για τη θωράκιση των δηµοσιονοµικών της χώρας µε νέους θεσµούς κάπου εδώ πρέπει να ξεκινά. // ΤΟΥ ΠΑΝΟΥ ΚΑΖΑΚΟΥ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών

> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

104 Η πρόκληση της εδαφικής συνοχής Στην πολιτική οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής της ΕΕ προστίθεται µια τρίτη συνιστώσα, µε χωρική διάσταση, η εδαφική συνοχή. Αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Ελλάδα που πρέπει να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες που δηµιουργούνται. // ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΟΝΣΟΛΑ, καθηγητή του Παντείου Πανεπιστηµίου, επίτιµου προέδρου του Ινστιτούτου Περιφερειακής Ανάπτυξης 112 Η δυναµική της µετανάστευσης Μισός µαύρος και µισός λευκός, µισός ξανθός και µισός µελαψός, γιος Ελληνίδας και ενός µετανάστη. Τι προοπτικές θα έχει άραγε αυτός ο άνθρωπος να γίνει κάποτε πρωθυπουργός της χώρας; // ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών

158 Στην εντατική το συνταξιοδοτικό Οµαδοποίηση ταµείων σε 3, κεφαλαιοποίηση της µισής συνταξιοδοτικής παροχής,ποσοστό αναπλήρωσης 75%, οι βασικές παράµετροι µιας µεταρρύθµισης που θα µειώσει το κόστος του συνταξιοδοτικού συστήµατος της χώρας και θα αποτρέψει την κρίση στη χρηµατοδότησή του. // ΤΟΥ ΜΙΛΤΙΑΔΗ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ, αναπληρωτή καθηγητή του Πανεπιστηµίου Πειραιώς

122 Χωρίς σωσίβιο Η ανεπάρκεια γνώσεων και, ακόµα χειρότερα, η στρεβλή αντίληψη για τα δεδοµένα της οικονοµίας οδηγεί σε λανθασµένες αποφάσεις που επηρεάζουν όχι µόνο αυτούς που παίρνουν τις αποφάσεις, αλλά όπως έδειξε η πρόσφατη κρίση, και όσους θα υποστούν δευτερογενώς τις αρνητικές συνέπειες τους. // ΤΟΥ ΙΩΣΗΦ ΧΑΣΣΙΔ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Πειραιώς

Η ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

134 Η ιστορία επαναλαµβάνεται Το 1929 η οικονοµική επιστήµη δεν διέθετε στη φαρέτρα της τα εργαλεία για την καταπολέµηση της επερχόµενης διεθνούς οικονοµικής κρίσης. Σήµερα, εµπλουτισµένη, µε την εµπειρία αλλά και το έργο µεγάλων οικονοµολόγων, δεν κατάφερε να προλάβει την κρίση. // ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΑΜΒΟΥΚΑ, αναπληρωτή καθηγητή του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών ΤΑΣΕΙΣ 2009

152 Στρατηγικές παντός καιρού των Ταµείων Η κρίση καθιστά αναγκαίο τον επανασχεδιασµό των επαγγελµατικών ταµείων µε στόχο ένα πιο ισορροπηµένο µοίρασµα των κινδύνων µεταξύ των επιχειρήσεων και των ασφαλισµένων. // ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΕΣΣΑΡΟΜΑΤΗ, καθηγητή και ακαδηµαϊκού διευθυντή του MSc Χρηµατοοικονοµικής, ALBA Graduate Business School

116 Για µια νέα αρχιτεκτονική του παγκόσµιου χρηµατοπιστωτικού συστήµατος Αδιαφάνεια στις αγορές, ανισορροπίες στην παγκόσµια οικονοµία, υπεραισιοδοξία, απερίσκεπτο κυνήγι αποδόσεων, χαλαρότητα από τους διεθνείς οργανισµούς. Τα συστατικά µιας προαναγγελθείσας κρίσης που τώρα απαιτεί µια ριζική αλλαγή στάσης και κυρίως επαγρύπνηση. // ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΛΟΥΡΗ-ΔΕΝΔΡΙΝΟΥ, καθηγήτριας του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών, υποδιοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος

128 Απελευθερώντας την ανάπτυξη Παρά τα κίνητρα από το κράτος, οι ελληνικές επιχειρήσεις παραµένουν µικρές και περιορισµένα ανταγωνιστικές. Τα πράγµατα όµως µπορούν να αλλάξουν και να περάσουµε από τις ανίερες συµµαχίες στη Συντροφιά του Δακτυλιδιού, όπου µια παρέα «καλών» ορκίστηκε να αναχαιτίσει ένα πρόβληµα και το πέτυχε. // ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΤΣΙΠΟΥΡΗ, καθηγήτριας του Πανεπιστηµίου Αθηνών

βασίζονται στην αξιοποίηση των κεφαλαίων προσωπικών λογαριασµών των ασφαλισµένων είναι αρκετά ευάλωτα. Τα κλασσικά συνταξιοδοτικά σχήµατα εξακολουθούν να παραµένουν µια κατάλληλη και βιώσιµη επιλογή.. // ΤΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΕΡΓΟΥ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών και πρώην διοικητή του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ και Παναγιώτη Πρόντζα

146 Κλυδωνισµοί καθηµερινής κρίσης Η οικονοµική κρίση έδειξε ότι τα συστήµατα που

168 Ο µακρύς δρόµος για την Κοπεγχάγη Αν η Διάσκεψη της Κοπεγχάγης δεν καταλήξει σε πρακτικές αποφάσεις και στη λήψη συγκεκριµένων µέτρων, η µάχη για την επιβίωση του πλανήτη έχει χαθεί. // ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ 174 2020. Θα τα καταφέρουµε; Το ελληνικό σενάριο για τις ΑΠΕπροβλέπει τα Αιολικά πάρκα να έχουν ξεπεράσει τη συνεισφορά των µεγάλων υδροηλεκτρικών σταθµών, αρκεί βέβαια να γίνουν τα έργα υποδοµής που διασφαλίζουν τη µεταφορά της ενέργειας από τις περιοχές παραγωγής στην κατανάλωση. // ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΑΓΑΠΗΤΙΔΗ, προέδρου του Κέντρου Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας 180 Στη χώρα της Πηνελόπης Η γραφειοκρατική αδειοδοτική διαδικασία, η έλλειψη των απαιτούµενων ηλεκτρικών δικτύων µεταφοράς και οι αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών είναι τα µεγάλα προβλήµατα της ανάπτυξης της αιολικής ενέργειας αλλά και των άλλων ΑΠΕ στη χώρα µας. // ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΤΣΙΠΟΥΡΙΔΗ, προέδρου της Ελληνικής Επιστηµονικής Ένωσης Αιολικής Ενέργειας 184 Κλειδί ανάπτυξης το περιβάλλον Νέες συνθήκες διαµορφώνονται για την εταιρική σχέση των επιχειρήσεων µε το περιβάλλον. Θα ασφαλίζουν τους περιβαλλοντικούς κινδύνους,

> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ενώ η περιβαλλοντική τους συµπεριφορά θα επηρεάζει και το κόστος χρηµατοδότησής τους. // ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΣΟΛΑΚΙΔΗ, υποδιευθυντή στην Interamerican για τις Περιβαλλοντικές Ασφαλίσεις και τις Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας 190 Ενεργειακό debate Ενεργειακές λύσεις µικρότερης ή µεγαλύτερης θερµαντικής ικανότητας, λιγότερο ή περισσότερο καταστρεπτικές για το περιβάλλον, εύκολα ή δύσκολα αξιοποιήσιµες, ανανεώσιµες ή µη, συµµετέχουν στο συνεχώς διαφοροποιούµενο ενεργειακό µείγµα των καιρών µας. Ποια θα επικρατήσει; // ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ 194 Απόδοση, ταχύτητα και ‘πράσινο’ αποτύπωµα Η Ελλάδα προσπαθεί να ακολουθήσει τις παγκόσµιες εξελίξεις εκσυγχρονίζοντας τις µεταφορές σε γη, αέρα και θάλασσα. Χωρίς αυτό να σηµαίνει απαραίτητα ότι η πολιτική µας ευθυγραµµίζεται απόλυτα µε τις σύγχρονες επιταγές της (ουσιαστικής) περιβαλλοντικής προστασίας. // ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ 198 Το τέλος των ψευδαισθήσεων Οικονοµική κρίση από τη µια, περιβαλλοντικά προβλήµατα από την άλλη δηµιουργούν ένα νέο περιβάλλον όπου η αγροτική οικονοµία πρέπει να συνεχίσει να αναπτύσσεται µε τρόπο φιλικό προς το περιβάλλον. // ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ 204 Σήµα κινδύνου για το περιβάλλον Οι προκλήσεις για την αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής είναι µεγάλες. Η διαχείρισή τους περνά µέσα από τη γνώση των βασικών θεµάτων στα οποία εάν εστιαστεί το ενδιαφέρον µπορεί να δροµολογηθεί η βιώσιµη ανάπτυξη. Πανόραµα των βασικών θεµάτων-προκλήσεων για τις επιπτώσεις της ανθρώπινης δράσης στο περιβάλλον και την κλιµατική αλλαγή.

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ 214 Χαµηλή αποτελεσµατικότητα Οι περιορισµένες δυνατότητες της Επιτροπής Ανταγωνισµού, η χαµηλή ποιότητα των αποφάσεων, τα χαµηλά πρόστιµα και τροποποιήσεις του νοµοθετικού πλαισίου σε λάθος κατεύθυνση δηµιουργούν µεγάλα προβλήµατα στην επιρρεπή στα καρτέλ ελληνική αγορά. // ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΥ, καθηγητή του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών

ΤΑΣΕΙΣ 2009

222 Τράπεζες: Ισχυρά σηµεία και αδυναµίες

Το ελληνικό τραπεζικό σύστηµα αποδείχθηκε ισχυρό σε περιβάλλον κρίσης. Όλοι όµως έχουν µια αχίλλειο πτέρνα που καλεί σε επαγρύπνηση. // ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡΓΙΚΟΠΟΥΛΟΥ, Οικονοµολόγου - Ερευνητή στο ΚΕΠΕ

232 Δεν φταίνε µόνο τα «άτακτα παιδιά» Όλοι µιλούν για την αποτυχία της αγοράς που οδήγησε στην κρίση. Μάλλον όµως το πρόβληµα δηµιουργήθηκε από την ανυπαρξία µιας οργανωµένης δευτερογενούς αγοράς για την ορθολογική αποτίµηση των παράγωγων χρηµατοδοτικών εργαλείων. // ΤΩΝ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΧΙΟΝΗ, Καθηγητή του Δηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης και Περικλή Γκόγκα

241 Αναπτερώνονται οι ελπίδες Η Ελλάδα αναπτύσσει σταδιακά ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα σε κλάδους εντάσεως εξειδικευµένης εργασίας και ανθρώπινου κεφαλαίου και δηµιουργεί έτσι τις προϋποθέσεις για να προσελκύσει ξένες επενδύσεις στους κλάδους αυτούς . // ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ, Καθηγητή του ALBA Graduate Business School

248 Τουρισµός: Ευάλωτος στη διεθνή κρίση Η κρίση κάποια στιγµή θα ξεπεραστεί, το θέµα είναι µε όραµα, σχεδιασµό και προσήλωση στο έργο να επωφεληθούµε από την κίνηση του επόµενου ανοδικού κύκλου της παγκόσµιας οικονοµίας. // ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ, προέδρου του Συνδέσµου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων

252 Επιστροφή στη Βασική Τραπεζική Στη περιρρέουσα «γκρίζα» ατµόσφαιρα των οικονοµικών εξελίξεων στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, είναι απολύτως λογικό να γίνει ένα βήµα πίσω και να διερευνηθούν οι βασικές αρχές που διέπουν την αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας ενός πελάτη. // ΤΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΖΟΠΟΥΝΙΔΗ, καθηγητή του Πολυτεχνείου Κρήτης και Χρήστου Λεµονάκη

258 Απόνερα εξωστρέφειας Οι εξαγωγές ορισµένων αγαθών αυξάνονται µε ταχύτερους ρυθµούς από ό,τι τα αντίστοιχα προϊόντα σε παγκόσµια κλίµακα που σηµαίνει ότι η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων - και κατ’ επέκταση της ελληνικής οικονοµίας - µπορεί να ενισχύσει τη θέση τους στις ξένες αγορές. // ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΙΔΗ, επιστηµονικού διευθυντή του ΚΕΠΕ

ΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 268 Επενδύσεις, κατανάλωση παραγωγή, τιµές 269 Καταθέσεις, επιτόκια, χρηµατοδότηση 270 Δηµοσιονοµικά, Χρηµατιστήριο 271 Ισοζύγιο πληρωµών, εξωτερικό εµπόριο 272 Εξωτερικό εµπόριο, ισοτιµίες

ΚΟΣΜΟΣ ΕΛΛΑΔΑ

Section Sponsor

ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Σύγχρονοι προβληµατισµοί και τάσεις

> ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ  Οι προοπτικές στη διετία 2009-2010 

ΟΡΙΑΚΗ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ Από την κρίση εµπιστοσύνης στην κρίση στην πραγµατική οικονοµία. Σε διαγωνισµό για τις δυσµενέστερες προβλέψεις έχουν επιδοθεί οι διεθνείς οργανισµοί. Αναφέρουν όλοι ότι η κρίση εµπιστοσύνης και η αβεβαιότητα είναι µόνιµο χαρακτηριστικό των υφέσεων της οικονοµίας, όµως στην τωρινή είναι ιδιαίτερα έντονες.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η 12

αβεβαιότητα στις αγορές είναι το συστατικό στοιχείο της κρίσης εµπιστοσύνης που µετέτρεψε τη χρηµατοπιστωτική κρίση σε κρίση στην πραγµατική οικονοµία. Και αυτό είναι το στοιχείο που πρέπει να αντιµετωπισθεί µε µέτρα πολιτικής που θα µειώσουν την αβεβαιότητα που περιβάλει την πραγµατική εικόνα των χρηµατοπιστωτικών οργανισµών και µε κεφαλαιακή ενίσχυση των βιώσιµων οργανισµών. Γιατί στην παγκοσµιοποιηµένη οικονοµία ο κίνδυνος σε µία αγορά, όπως έδειξε η εµπειρία, µεταφέρεται στις υπόλοιπες. Το Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο σε διάστηµα µόλις δύο µηνών αναθεώρησε για άλλη µια φορά προς τα κάτω τις εκτιµήσεις του για την πορεία της παγκόσµιας οικονοµίας. Στις αρχές του 2009 προέβλεπε ρυθµό ανάπτυξης µόλις 0,5% για το 2009 και 3% για το 2010. Τον Μάρτιο οι προβλέψεις αυτές έγιναν µείωση 0,5% και άνοδος 2%. Συνεπώς το 2009 το παγκόσµιο αεπ θα καταγράψει την πρώτη µείωση µετά από 60 χρόνια ανόδου. Μεγάλος χαµένος θα είναι οι ΗΠΑ. Για το 2009 οι προβλέψεις για την ανάπτυξη αναθεωρήθηκαν από -1,6% σε -2,6%, ενώ η ανάκαµψη προβλέπεται να έρθει από το τρίτο τρίµηνο του 2010, µε την προϋπόθεση ότι θα αποδώσει το µεγάλο

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΕΣ ΣΗΜΕΡΑ ΕΙΝΑΙ ΜΕΓΑΛΕΣ, για τον κόσµο και την Ελλάδα. Καθώς µε τον αποπληθωρισµό φλερτάρουν πλέον εκτός από την Ιαπωνία, οι ΗΠΑ και, σε µικρότερο βαθµό, η Γερµανία, η Ιταλία και η Γαλλία, πιθανόν οι κίνδυνοι για την ανάπτυξη να είναι µεγαλύτεροι. Γιατί η προσδοκία για µείωση των τιµών ωθεί τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις να αναβάλουν τις δαπάνες τους επιτείνοντας την ύφεση.

δηµοσιονοµικό πακέτο του προέδρου Οµπάµα όπως και τα µέτρα για την αποκατάσταση του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος ώστε να αποκατασταθεί η ροή δανείων στην οικονοµία. Για τη δεύτερη µεγαλύτερη οικονοµία του κόσµου, την Ιαπωνία, η µείωση του αεπ φέτος µπορεί να φθάσει το 5,8%. Αντίστοιχα, αναθεωρούνται προς τα κάτω και οι προβλέψεις για την Ευρωζώνη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει ότι το προϊόν της Ευρωζώνης θα µειωθεί 2% το 2009, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα προβλέπει µεγαλύτερη µείωση στο 2,6% και το ΔΝΤ, ακόµα µεγαλύτερη στο 3%. Και αυτό γιατί όπως εκτιµά η επίπτωση της µείωσης της ζήτησης από το εξωτερικό θα είναι µεγαλύτερη απ’ ό,τι στις ΗΠΑ, ενώ µικρότερα σε σύγκριση µε το αµερικανικό είναι τα πακέτα στήριξης της οικονοµίας που εφαρµόζουν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Στο περιβάλλον αυτό οι προβλέψεις για την πορεία της ελληνικής οικονοµίας περικλείουν µεγάλο βαθµό αβεβαιότητας. Το υπουργείο Οικονοµίας προβλέπει ότι το αεπ της χώρας θα επιβραδύνει δραµατικά το 2009, θα αυξηθεί µόλις 1,1% και κατά 1,6% το 2010. Οι προβλέψεις αυτές είναι πιο αισιόδοξες από τις προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που προβλέπει στασιµότητα το 2009, µε άνοδο του αεπ µόλις 0,2%, και οριακή ανάκαµψη το 2010 για την Ελλάδα. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι και η Τράπεζα της Ελλάδος είναι πιο συγκρατηµένη στις εκτιµήσεις της. Προβλέπει ρυθµό ανάπτυξης µόλις 0,5%. Η κυβερνητική αισιοδοξία στηρίζεται στην εκτίµηση για θετική πορεία των επιχειρηµατικών επενδύσεων, εκτιµά ότι θα αυξη-

> ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ θούν 4% κατά µέσο όρο την τριετία 2009-2011. Και αυτό µε την ενίσχυση της χρηµατοδότησης των µικροµεσαίων επιχειρήσεων από το Πρόγραµµα Εγγυοδοσίας ΤΕΜΠΕ αλλά και τη χρηµατοδότηση της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων, τις Συµπράξεις Δηµοσίου - Ιδιωτικού Τοµέα και τη χρηµατοδότηση από το ΕΣΠΑ της περιόδου 2007-2013. Θετικά προς αυτήν την κατεύθυνση θα λειτουργήσει η απόφαση της ΕΕ να χορηγεί το σύνολο των κεφαλαίων που απαιτούνται για την έναρξη ενός έργου επιτρέποντας τη µετάθεση της εθνικής συµµετοχής στα επόµενα χρόνια. Όµως παράλληλα µε τα θετικά θα πρέπει να αναφερθούν και οι µεγάλες αβεβαιότητες για τις εξελίξεις. Η σηµαντική µείωση της ζήτησης στην ΕΕ αλλά και τις χώρες της Νέας Ευρώπης µπορεί να έχει µεγαλύτερη από την προβλεπόµενη επίπτωση στις ελληνικές εξαγωγές, πλήττοντας επιχειρήσεις και απασχόληση. Στη Βόρεια Ελλάδα οι επιπτώσεις είναι ήδη αισθητές. Επίσης, σύµφωνα µε όλες τις ενδείξεις, ο τουρισµός αντιµετωπίζει µεγάλη µείωση της ζήτησης ενώ η ναυτιλία θα ενισχύσει σε πολύ χαµηλότερο βαθµό την οικονοµία της χώρας µε δεδοµένη τη µείωση της ζήτησης µεταφορικών υπηρεσιών και τη µεγάλη µείωση των ναύλων. Επιπλέον, η χρηµατοδότηση των επιχειρήσεων -µετά από επιβράδυνση- για πρώτη φορά υποχωρεί, ενώ οι καταναλωτές βάζουν φρένο στις δαπάνες τους όπως και στη ζήτηση στεγαστικών και καταναλωτικών δανείων. Από την άλλη πλευρά, σε σύγκριση µε τη στασιµότητα της ιδιωτικής κατανάλωσης που προβλέπει η ΕΕ, η του υπουργείου Οικονοµίας για άνοδο 2% περίπου, πιθανότατα να είναι πιο κοντά στην πραγµατικότητα µε δεδοµένη την υψηλότερη άνοδο των αποδοχών στην Ελλάδα απ’ ό,τι στην Ευρώπη. Αλλά και από το γεγονός ότι ο δανεισµός των νοικοκυριών αυξάνεται ακόµη, ενώ στην Ευρωζώνη βρίσκεται στα όρια µείωσης. Η αβεβαιότητες σήµερα είναι µεγάλες, για τον κόσµο και για την Ελλάδα. Καθώς µε τον αποπληθωρισµό φλερτάρουν πλέον εκτός από την Ιαπωνία, οι ΗΠΑ και, σε µικρότερο βαθµό, η Γερµανία, η Ιταλία και η Γαλλία, πιθανόν οι κίνδυνοι για την ανάπτυξη να είναι µεγαλύτεροι. Γιατί η προσδοκία για µείωση των τιµών ωθεί τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις να αναβάλουν τις δαπάνες επιτείνοντας την ύφεση. Και όσο και εάν αυτό δεν ισχύει για την Ελλάδα, αναπόδραστα θα την επηρεάσει. Καθώς η Ελλάδα βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από το βιοτικό επίπεδο των Ευρωπαίων, οι προκλήσεις που αντιµετωπίζει είναι µεγάλες. Η οδός των µεταρρυθµίσεων είναι ο µόνος τρόπος να τις αντιµετωπίσει. Η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητάς της, µε τη βελτίωση της δηµόσιας διοίκησης, του επιχειρηµατικού περιβάλλοντος και του εκπαιδευτικού συστήµατος, είναι µονόδροµος για την ενίσχυση της θέσης στον στίβο του παγκόσµιου ανταγωνισµού.

> ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ

�� µ�� . �� , ��, ��

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009*

2010*

��. �� , ��. ��

171,4

185,9

197,6

213,2

228,2

242,9

260,2

...

5,6

4,9

2,9

4,5

4,0

2,9

1,1

1,6

…

….

…

0,2

0,7

��. �� , % µ�� , 2009-2010 �� µ�� . �� , % µ�� , 2009-2010 �� , % µ��

13,2

1,9

-0,5

9,2

4,9

-11,5

-0,5

3,0

�� µ��

14,9

6,8

7,0

13,4

10,3

…

4,0

��µ��

20,3

6,7

-13,3

7,1

1,7

4,0

��, % µ��

3,3

3,7

4,3

4,8

3,0

2,2

1,9

2,0

��µ��

-1,0

2,9

1,2

0,0

7,7

3,2

3,5

1,0

15.549

16.801

17.800

19.124

20.425

21.665

...

�� & ��

10,5

10,9

22,1

10,5

13,8

15,1

…

��µ�� & ��

�� % µ�� 27 �� 19,5

19,8

21,2

21,1

21,5

16,4

…

�� . ��, ��µ��µ�� 1 ��, �� 1 ��. ��

5,3

5,0

5,1

5,8

6,6

6,8

…

��. �� , µ�� µ� ��

1,13

1,24

1,26

1,37

1,47

…

��µ�� , % µ�� (��µ��µ�� )

3,5

2,9

3,5

3,2

2,9

4,2

2,0

2,5

��µ�� µ��, �� , % µ��

2,4

3,5

5,9

6,9

3,3

8,6

��

�� - �� µ�� , % µ��

-0,4

1,2

-0,7

0,7

1,8

-4,2

…

�� , % µ��

4,4

4,5

2,9

8,0

2,3

-1,5

…

-11,0

-10,7

-14,7

-23,7

-32,4

-35,0

…

-6,4

-5,8

-7,5

-11,1

-14,2

-14,4

-13,1

-12,5

�� (% �� µ��)

9,7

10,5

9,9

8,9

8,3

7,7

8,0

�� , �� µ��, % µ��

5,6

7,2

4,4

5,7

5,2

6,8

5,0

…

�� . /µ��. ��, ��µ�� µ��, % µ��

3,5

2,8

2,2

4,1

4,8

5,3

3,7

…

��µµ� �� %��

-5,6

-7,3

-5,1

-2,8

-3,5

-3,7

-3,2

��µ�� % ��

97,8

98,6

98,8

95,9

94,8

95,7

96,3

96,1

…

11.024

11.062

11.104

11.149

11.172

11.222

11.270

11.316

�� . �� (��. ��) �� . �� % ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

�� , ��, ��

�� µ�� % ��, �� µ��, �� : ��, �� , �� µ��.

> ∆ΑΠΑΝΗ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ  Οι επενδύσεις µειώθηκαν 11,5% το 2008 

ΧΑΜΗΛΗ ΠΤΗΣΗ Το 2009 είναι έτος µεγάλης προσγείωσης προσδοκιών καθώς οι επιπτώσεις της χρηµατοπιστωτικής κρίσης στην πραγµατική οικονοµία είναι πολύ µεγαλύτερες από ό,τι αρχικά αναµενόταν. Η κατανάλωση επιβραδύνει καθώς τα νοικοκυριά εµφανίζονται αβέβαια για τις οικονοµικές προοπτικές τους, ενώ οι επενδύσεις µειώθηκαν µε τον υψηλότερο ρυθµό της τελευταίας τριακονταετίας. Σε µεγάλο βαθµό αυτό οφείλεται στη µείωση της κατασκευαστικής δραστηριότητας, ιδίως στον τοµέα των κατοικιών, ενώ υποχωρούν και οι επενδύσεις σε εξοπλισµό καθώς οι προοπτικές για τη ζήτηση επιδεινώνονται.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ι παράγοντες που συνέβαλλαν τα τελευταία χρόνια στη διατήρηση των υψηλών αναπτυξιακών ρυθµών της ελληνικής οικονοµίας χάνουν τη δυναµική τους στο διεθνές περιβάλλον κρίσης στις χρηµαταγορές και την παγκόσµια οικονοµία. Κατ’ αρχήν η ιδιωτική κατανάλωση που αντιστοιχεί στο 71% του ΑΕΠ της χώρας, επιβραδύνει δραµατικά. Το 2008 η άνοδος της περιορίσθηκε σε µόλις 2,2% από 3% το 2007 και υψηλότερους ρυθµούς τα προηγούµενα χρόνια. Πιο χαρακτηριστική της δυσµενούς συγκυρίας είναι η παρακολούθηση της εξέλιξης σε τριµηνιαία βάση: ο ρυθµός ανόδου περιορίστηκε από 3% το 1ο τρίµηνο του 2008 σε µόλις 1% το 4ο τετράµηνο του έτους. Στην Ελλάδα η δυναµική άνοδος της κατανάλωσης των προηγούµενων

ετών στηρίχθηκε στη µεγάλη άνοδο των καταναλωτικών δανείων. Τώρα, σε περιβάλλον αβεβαιότητας, οι τράπεζες αφενός µεν χορηγούν τα δάνεια µε αυστηρότερους όρους ώστε αναπόφευκτα αυτά να περιορίζονται, αφετέρου η ζήτηση δανείων από την πλευρά των νοικοκυριών περιορίζεται αισθητά. Και αυτό γιατί το περιβάλλον αβεβαιότητας καθιστά τα νοικοκυριά πιο επιφυλακτικά στην πραγµατοποίηση αγορών αλλά και στην επένδυση σε κατοικίες. Όπως άλλωστε δείχνουν οι έρευνες συγκυρίας οι Έλληνες καταναλωτές είναι από τους πιο απαισιόδοξους στην Ευρώπη. Χαρακτηριστική της µεγάλης επιβράδυνσης της κατανάλωσης είναι η µείωση του όγκου των λιανικών πωλήσεων και της επιφυλακτικότητας, όσον αφορά τις µακροπρόθεσµες δεσµεύσεις σε περιβάλλον αβεβαιότητας, η κάθετη µείωση των επενδύσεων σε κατοικίες. Σύµφωνα

µε τα πιο πρόσφατα στοιχεία, το 2008 οι επενδύσεις σε κατοικίες µειώθηκαν 29%. Η εξέλιξη αυτή ως ένα βαθµό οφείλεται στο αυξανόµενο απόθεµα κατοικιών των προηγούµενων ετών. Από την άλλη πλευρά αντανακλά το επιδεινούµενο κλίµα στην οικονοµία, καθώς από την πλευρά της προσφοράς δανείων η χορήγηση τους γίνεται αυστηρότερη, ενώ και η ζήτηση στεγαστικών δανείων υποχωρεί. Η άνοδος των στεγαστικών από 22% στις αρχές του 2008 υποχώρησε σε 10% το 1ο τρίµηνο του 2009, µε τις επενδύσεις σε κατοικίες να προβλέπονται να υποχωρήσουν και το 2009. Αντίστοιχα οι αυστηρότεροι όροι χορήγησης δανείων στις επιχειρήσεις είναι αποτέλεσµα της κρίσης εµπιστοσύνης που απορρέει από τη χρηµατοπιστωτική κρίση. Αλλά και η χαµηλότερη ζήτηση από την πλευρά των επιχειρήσεων είναι αποτέλεσµα της αβεβαιότητας για τις προοπτι-

δύσεις θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι επενδύσεις σε µηχανολογικό εξοπλισµό µειώθηκαν κατά 6% το 2008 και σε µεταφορικά µέσα 14%. Το τελευταίο γίνεται ιδιαίτερα εµφανές από τη µείωση των πωλήσεων αυτοκινήτων που τους τελευταίους µήνες προσεγγίζει το 30%. Το Υπουργείο Οικονοµίας προβλέπει άνοδο της ιδιωτικής κατανάλωσης 1,9% µόνο για το 2009, ενώ η Ευρωπαϊκή Επι-

τροπή µόλις 0,7%. Θα πρέπει ωστόσο να αναφερθεί ότι η σχετικά υψηλή για τα ευρωπαϊκά δεδοµένα άνοδος των αµοιβών στον (µη τραπεζικό) ιδιωτικό τοµέα, προβλέπεται στο 4,3% το 2009, ενδεχοµένως να συγκρατήσει την ιδιωτική κατανάλωση ώστε η άνοδος της να µην υποχωρήσει στα επίπεδα που προβλέπει η Ε.Ε., µετριάζοντας τις αρνητικές επιπτώσεις στη ζήτηση που αναφέρθηκαν.

�� µ��, % µ�� 11 8 5 2

��

-4

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

-1 2001

��

�� : �� (µ�� %, �� µ��) �� 2001

��

��µ��

��

��µ��

0,7

5,0

4,8

1,3

��

��µ��

5,5

-0,9

��

8,1

4,3

2002

7,2

4,7

9,5

-1,9

11,7

28,5

-1,6

15,2

2003

-1,0

3,3

13,2

20,3

12,0

1,7

23,2

12,3

2004

2,9

3,7

1,9

6,7

1,0

12,7

-5,6

-1,9

2005

1,2

4,3

-0,5

-13,3

2,0

-1,0

0,6

0,0

2006

0,0

4,8

9,2

7,1

9,5

14,2

5,8

29,1

2007

7,7

3,0

4,9

1,7

5,5

9,1

2008*

3,2

2,2

-11,5

4,0

-13,9

-9,6

-14,6

2009

3,5

1,9

-0,5

…

0,0

…

2010*

1,0

2,0

3,0

…

4,0

…

��: ��, * ��µ��, �� . ��µ�� µ��, �� 2009, �� , �� 2009

1,6

-6,8 -29,1 ΤΑΣΕΙΣ 2009

κές της ζήτησης, και αναµφίβολα οδηγεί σε στασιµότητα την οικονοµική δραστηριότητα. Χαρακτηριστική του περιβάλλοντος για τις επιχειρήσεις, καθώς η ζήτηση στην εσωτερική αλλά και στην εξωτερική αγορά υποχωρεί, είναι η µεγάλη µείωση των επενδύσεων το 2008. Το πρόγραµµα Σταθερότητας και Ανάπτυξης που υπέβαλλε η κυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Φεβρουάριο 2009 εκτιµούσε µείωση 9%. Ένα µήνα αργότερα η Στατιστική Υπηρεσία ανακοίνωσε ότι µειώθηκαν 11,5%. Για το 2009, οι συνολικές επενδύσεις προβλέπεται να µειωθούν κατά 0,5% και οι επιχειρηµατικές να µείνουν στάσιµες, µετά από µείωση το 2008 και δυναµική άνοδο τα προηγούµενα χρόνια. Η επιδείνωση της ζήτησης, όπως αντανακλάται στη µείωση των παραγγελιών το τελευταίο διάστηµα, η ύφεση στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, αλλά και τη Ρωσία και η µεγάλη επιβράδυνση στις χώρες της Βαλκανικής και της Νέας Ευρώπης που δεν αφήνει περιθώρια για προσδοκίες σύντοµης ανάκαµψης της ζήτησης για τα ελληνικά προϊόντα και υπηρεσίες, όπως ο τουρισµός, δεν συνθέτουν ευνοϊκό περιβάλλον για επενδύσεις στην παρούσα φάση. Αντίστοιχα αρνητική για την ανάληψη επενδυτικών πρωτοβουλιών από την πλευρά των επιχειρήσεων λειτουργεί η µείωση της κερδοφορίας τους το 2008. Εξάλλου, χαµηλότερες θα είναι το 2009 οι δηµόσιες επενδύσεις, κατά 800 εκατ. ευρώ. Θα πρέπει εδώ να αναφερθεί ότι ανάλογες συνθήκες επικρατούν και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Στο περιβάλλον αυτό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε ταχύτερη εκταµίευση των κονδυλίων του ΕΣΠΑ 2007-13, λαµβάνοντας υπόψη τις δηµοσιονοµικές δυσκολίες των χωρών µελών της Ε.Ε. για την εκταµίευση της εθνικής τους συµµετοχής. Έτσι, χρηµατοδοτεί εξολοκλήρου την πρώτη φάση των διαφόρων προγραµµάτων, επιτρέποντας στα κράτη µέλη να καταβάλλουν τη δική τους συµµετοχή σε επόµενα έτη του προγράµµατος. Όσον άφορα τις επιχειρηµατικές επεν-

κυκ λοφορεί το ν Α π ρ ί λ ι ο

Οι σελίδες της Βιοµηχανίας µεγάλωσαν τόσο που δεν χωρούν στην έκδοση ΤΑΣΕΙΣ και αυτονοµούνται!

ΝΕ Α ΕΚ ΔΟΣΗ Εκδόσεις ALLMEDIA

> ΠΑΡΑΓΩΓΗ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΚΛΙΜΑ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ

 Η Ελλάδα στον κλοιό της παγκόσµιας ύφεσης 

ΦΡΕΝΟ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ε περιβάλλον παγκόσµιας ύφεσης, η ελληνική οικονοµία επιβραδύνει απότοµα. Ο ρυθµός ανάπτυξης από 4% το 2007, υποχώρησε σε 2,9% το 2008, µε πρόβλεψη µόλις 1,1% (και αυτό υπό προϋποθέσεις) το 2009. Τα σηµάδια της επιβράδυνσης ήταν ορατά ήδη από τα τέλη του 2007, µε το ρυθµό ανόδου του ΑΕΠ να υποχωρεί από 3,2% το 1ο τρίµηνο του 2008 σε 2,4% στο 4ο, καθώς η κατανάλωση επιβραδύνει και οι επενδύσεις υποχωρούν κάθετα. Όσον αφορά τις εξελίξεις κατά τοµέα θα πρέπει να αναφερθεί ότι στη διατήρηση του σχετικά υψηλού, για τα ευρωπαϊκά δεδοµένα, ρυθµού ανάπτυξης το 2008 συνέβαλλε κυρίως ο τοµέας των υπηρεσιών, το προϊόν του οποίου έφθασε τα 166 δισ. ευρώ (76% του συνολικού). Σε πραγµατικούς όρους το 2008 η αύξηση της ακαθάριστης προστιθέµενης αξίας του τοµέα

επιταχύνθηκε στο 5,2% στο 4,8% το 2007. Με υψηλότερο ρυθµό - 7,1% - αυξήθηκε το προϊόν του τοµέα «εµπόριο - ξενοδοχεία - µεταφορές - επικοινωνίες». Ακολουθούν οι «χρηµατοοικονοµικές υπηρεσίες - διαχείριση ακίνητης περιουσίας - επιχειρηµατικές δραστηριότητες» µε 4,8% και οι υπόλοιπες υπηρεσίες µε 2,4%. Στον τουρισµό, τα σηµάδια της επερχόµενης µείωσης είναι ήδη ορατά από το 2ο εξάµηνο του 2008. Ο κύκλος εργασιών (τρέχουσες τιµές) αυξήθηκε 3,2% το 2008 µετά από άνοδο 6,5% το 2007. Παράλληλα, σύµφωνα µε εκτιµήσεις παραγόντων του κλάδου για το 2009 προβλέπεται µείωση των αφίξεων αλλοδαπών τουριστών κατά 10%, η οποία σε συνδυασµό µε τις χαµηλότερες τιµές που προσφέρει ο κλάδος, ισοδυναµεί µε µείωση των εισπράξεων κατά 30%. Χαµηλότερη ήταν και η άνοδος του κύκλου εργασιών στις µεταφορές το 2008: στις χερσαίες µεταφορές από 18% το 2007

σε 5% το 2008. Ανθεκτικές στην επιβράδυνση ήταν ακτοπλοϊα και οι εναέριες µεταφορές. Ο κύκλος εργασιών στις θαλάσσιες / ακτοπλοϊκές µεταφορές επιτάχυνε τον ρυθµό ανόδου του κύκλου εργασιών, από 8% το 2007 σε 10% το 2008, ενώ στις εναέριες µεταφορές η άνοδος διατηρήθηκε στο 7%. Αντανάκλαση των µεγάλων δυσκολιών που αντιµετωπίζουν οι επιχειρήσεις λόγω της µείωσης της ζήτησης τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, είναι η µείωση των δαπανών σε πληροφορική και συναφείς τεχνολογίες. Ο κύκλος εργασιών του κλάδου µειώθηκε 1% το 2008, µε µείωση µε διψήφιο ρυθµό τα δύο τελευταία τρίµηνα του 2008 και µόλις κατά 3,6% άνοδο των άλλων επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων. Το προϊόν της βιοµηχανίας (ορυχεία, µεταλλεία, µεταποίηση, ενέργεια) αυξήθηκε µόλις 1,8% µετά από χαµηλή άνοδο 1,6% το 2007, σύµφωνα µε τα στοιχεία των εθνικών λογαριασµών. Η εικόνα όµως

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Μετά από µια περίοδο ισχυρής ανάπτυξης η Ελλάδα προσγειώνεται απότοµα. Με τον ρυθµό ανάπτυξης να υποχωρεί στην καλύτερη των περιπτώσεων στο 1%, ή στο 0,2% σύµφωνα µε τις προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το 2009 θα είναι µια δύσκολη χρονιά. Με την ΕΕ σε ύφεση και τις οικονοµίες της Νέας Ευρώπης σε µεγάλη επιβράδυνση, η ζήτηση για ελληνικά προϊόντα και υπηρεσίες υποχωρεί.

> ΠΑΡΑΓΩΓΗ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΚΛΙΜΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ

χειρότερη επίδοση στην Ε.Ε. Ιστορικά αρνητικά ρεκόρ καταγράφουν και οι επιχειρηµατικές προσδοκίες. Σηµαντική επιδείνωση καταγράφεται στο οικονοµικό κλίµα στη βιοµηχανία, το εµπόριο, τις υπηρεσίες και τις κατασκευές ενώ ο δείκτης εµπιστοσύνης των καταναλωτών βρίσκεται στο ναδίρ, αποτελώντας δείκτη απαισιοδοξίας. Η διεθνής οικονοµική συγκυρία επηρεάζει δυσµενώς και την Ελλάδα. Καθώς οι διεθνείς οργανισµοί αναθεωρούν συνεχώς προς τα κάτω τις προβλέψεις τους

για την ανάπτυξη στις διάφορες περιοχές του κόσµου, η Ελλάδα δεν θα µπορούσε να µείνει ανεπηρέαστη. Η ύφεση στην Ε.Ε. όπου κατευθύνεται ο κύριος όγκος των ελληνικών εξαγωγών, αλλά και τα προβλήµατα στις χώρες της Νέας Ευρώπης, που αποτελούν νέες δυναµικές αγορές για τα ελληνικά προϊόντα δηµιουργούν κενό ζήτησης για αυτά. Συνεπάγεται αύξηση των ασφαλίστρων κινδύνου και αυστηρότερους όρους χορήγησης δανείων, που αναπόφευκτα θα πλήξουν την ανάπτυξη.

�� % µ�� 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0

2009

2008

2007

2006

0,0

2005

σύµφωνα µε τον δείκτη βιοµηχανικής παραγωγής είναι κατά πολύ δυσµενέστερη. Η παραγωγή της µεταποίησης το 2008 µειώθηκε κατά 4,2% µετά από άνοδο 1,8% το 2007 και στασιµότητα ή και µείωση τα προηγούµενα χρόνια. Ο µεγάλος χαµένος είναι ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας του οποίου η παραγωγή µειώθηκε 29%, των ενδυµάτων µε µείωση 11% και των µεταλλικών προϊόντων µε 11%. Ενδεικτικό των επιπτώσεων της µειωµένης ζήτησης τόσο από το εξωτερικό όσο και στην εσωτερική αγορά είναι η µείωση της παραγωγής δυναµικών κλάδων, των χηµικών, πλαστικών, µη µεταλλικών ορυκτών, τσιµέντου, ιατρικών και οργάνων ακριβείας. Χαρακτηριστική του δυσµενούς για τη βιοµηχανία περιβάλλοντος την τελευταία διετία είναι το γεγονός ότι οι βιοµηχανικές παραγγελίες µετά από άνοδο µόλις 1,6% το 2007, το 2008 µειώθηκαν 1%. Βέβαια, οι εξελίξεις στην ελληνική βιοµηχανία συµβαδίζουν µε τις ευρωπαϊκές: τον τελευταίο µήνα του 2008 η µείωση των βιοµηχανικών παραγγελιών έφθασε το 20% στη Γαλλία, το 28% στη Γερµανία και το 30% στην Ισπανία. Ο τοµέας µε τις µεγαλύτερες απώλειες το 2008 ήταν οι κατασκευές. Σύµφωνα µε τα στοιχεία των εθνικών λογαριασµών η παραγωγή µειώθηκε κατά 9% (σε πραγµατικούς όρους) µετά από υψηλούς ρυθµούς τα προηγούµενα χρόνια. Οι επιπτώσεις της χρηµατοοικονοµικής κρίσης στην πραγµατική οικονοµία είναι µεγάλες, µετατρέποντας την σε κρίση εµπιστοσύνης που οδηγεί τις επιχειρήσεις στην αναβολή και µαταίωση επενδυτικών σχεδίων και τους καταναλωτές στη µείωση της κατανάλωσης. Οι εξελίξεις αυτές είναι ορατές στον δείκτη οικονοµικού κλίµατος που υποχωρεί κάθετα στην Ελλάδα, την Ευρώπη, αλλά και σε όλες σχεδόν τις χώρες. Στην Ελλάδα µε συνεχή υποχώρηση το 2008 και τους πρώτους µήνες του 2009 καταγράφει ιστορικά χαµηλά, και την 3η

-1,0 -2,0 -3,0

��

�� (µ�� %, �� µ��) ��

��

�� µ��

��

2,5

2001

1,9

4,2

-1,2

-7,0

1,3

-0,9

0,6

24,7

2002

1,2

0,9

3,4

-3,8

11,0

-5,7

20,4

-0,7

-21,0

8,6

2003

1,3

0,8

5,6

-5,7

-18,2

6,1

-4,3

3,1

21,4

6,2

2004

2,5

2,2

4,9

11,7

7,3

-4,8

5,2

4,3

5,7

2005

2,0

1,7

2,9

1,4

12,7

14,5

9,7

13,6

5,7

1,1

2006

3,1

2,9

4,5

-18,1

0,3

5,4

-5,6

3,1

9,9

4,1

2007

2,9

2,6

4,0

-10,8

-5,1

3,0

-3,4

1,6

7,6

4,8

1,8

2008

0,9

0,8

2,9

5,2

…

-9,4

5,2

2009*

-1,8

-1,9

1,1

…

2010*

0,5

0,4

1,6

…

��: ��, Eurostat, * ��µ��, �� . ��µ�� 2009 �� , �� 2009 �� - ��

> ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ  Οι άνεργοι έφθασαν τις 393 χιλ. το 2008 

ΑΛΛΑΓΗ ΣΚΗΝΙΚΟΥ Μετά από ένα διάστηµα ευνοϊκών εξελίξεων στην αγορά εργασίας, η εικόνα αλλάζει άρδην. Η ανεργία αυξάνεται καθώς οι επιχειρήσεις βρίσκονται αντιµέτωπες µε µείωση των παραγγελιών τους από το εξωτερικό, ιδίως οι άλλοτε δυναµικές οικονοµίες της Νέας Ευρώπης που τώρα επιβραδύνουν, και προχωρούν και σε περικοπές του χρόνου απασχόλησης προκειµένου να διατηρήσουν τις θέσεις εργασίας.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Τ 24

ο 2008 ήταν ευνοϊκό έτος για την αγορά εργασίας, η απασχόληση συνέχισε την ανοδική πορεία των προηγούµενων ετών και το ποσοστό ανεργίας υποχώρησε στο 7,7% του εργατικού δυναµικού από 8,3% το 2007. Όµως η ευνοϊκή εξέλιξη ανακόπτεται από το περιβάλλον της παγκόσµιας -και ελληνικής– οικονοµικής ύφεσης. Σύµφωνα µε τα πιο πρόσφατα στοιχεία η ανεργία εµφανίζει ανοδικές τάσεις, τάση βέβαια γενικευµένη ανά τον κόσµο. Σύµφωνα µε τις κυβερνητικές προβλέψεις το ποσοστό ανεργίας προβλέπεται να διατηρηθεί στο 8% τη διετία 2009-10. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι δυσµενέστερη στις προβλέψεις της, εκτιµά ότι θα αυξηθεί στο 9% και 9,4%, σε περιβάλλον σχετικά υψηλών, για τα δεδοµένα της Ευρωζώνης αλλά και της ΕΕ, µισθολογικών αυξήσεων. Με βάση τις έρευνες συγκυρίας του ΙΟΒΕ στις αρχές

του 2009, οι εκτιµήσεις των επιχειρήσεων για το επίπεδο της απασχόλησης είναι αρνητικές, ιδιαίτερα στη µεταποίηση, όπου καταγράφονται χαµηλά δεκαετίας, στις κατασκευές και τις υπηρεσίες, µε θετικές προσδοκίες µόνο στο εµπόριο. Από την πλευρά των καταναλωτών εξάλλου εντείνονται οι αρνητικές προβλέψεις για την εξέλιξη της ανεργίας. Η ανακοπή της ανόδου της απασχόλησης και η άνοδος της ανεργίας το 2009 συνάγεται από τις µέχρι τώρα εξελίξεις αλλά και τις προοπτικές στην πραγµατική οικονοµία. Σε ορισµένους κλάδους η απασχόληση αναµένεται να µειωθεί. Αυτό ισχύει για τις εξαγωγικές µεταποιητικές επιχειρήσεις, καθώς οι επιχειρήσεις βρίσκονται αντιµέτωπες µε µείωση των παραγγελιών ενώ επιχειρήσεις της Βόρειας Ελλάδας αναφέρουν προβλήµατα στις συναλλαγές τους µε τις χώρες της Νέας Ευρώπης λόγω των ιδιαίτερα έντονων επιπτώσεων της χρηµατοοικονοµικής κρίσης στις χώρες αυτές, µε

συνέπειες στην αγορά εργασίας. Θα πρέπει εδώ να αναφερθεί ότι τα ποσοστά ανεργίας στη Βόρειο Ελλάδα είναι υψηλότερα του µέσου όρου της χώρας. Εξάλλου, δυσµενής είναι η εικόνα της απασχόλησης στις κατασκευές, µε το δεδοµένο ότι το προϊόν του τοµέα µειώθηκε το 2009, ενώ οι κατασκευαστικές επιχειρήσεις αντιµετωπίζουν τη µείωση των δηµόσιων επενδύσεων και των επενδύσεων σε κατοικίες. Ανάλογη εξέλιξη αναµένεται και στις τουριστικές επιχειρήσεις µε δεδοµένο ότι, σύµφωνα µε επιχειρήσεις του κλάδου, για το 2009 προβλέπεται µείωση των αφίξεων τουριστών 10%, που µεταφράζεται σε πολλαπλάσια µείωση των εσόδων τους. Ανάλογη εξέλιξη, στο διεθνές κλίµα εξάλλου, θα πρέπει να αναµένεται για τις χρηµατοπιστωτικές επιχειρήσεις. Οι εξελίξεις αυτές θα επιδεινώσουν την εικόνα της αγοράς εργασίας, που χαρακτηρίζεται από υψηλό ποσοστό ανεργίας των νέων (22%) και όπου οι µακροχρόνιοι άνεργοι είναι σχεδόν πλει-

βλεπόταν στο 2,5%, αποτελεί πηγή απώλειας ανταγωνιστικότητας, πληθωριστικών πιέσεων στην ανοδική φάση του οικονοµικού κύκλου, ενώ στην παρούσα συγκυρία, όπου οι δυνατότητες τιµολογιακής πολιτικής των επιχειρήσεων είναι περιορισµένες, θα οδηγήσει σε µείωση των επιχειρηµατικών κερδών. Χαρακτηριστικό είναι ότι η άνοδος της µέσης πραγµατικής αµοιβής στην Ευρωζώνη υπολογίζεται στο 0,9% το 2009 µε τετραπλάσια την άνοδο στην Ελλάδα.

4,5% από 5,7% το 2008 για το σύνολο της οικονοµίας, και 3,7% από 5,3% για τον επιχειρηµατικό τοµέα. Οι κατώτατες αποδοχές αυξάνονται 5,7% το 2009, µετά από άνοδο 5,2% το 2008. Στις τράπεζες η µέση αύξηση των αποδοχών προβλέπεται στο 6,2%, στις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας στο 7,7%. Η σταθερά υψηλότερη άνοδος του κόστους εργασίας ανά µονάδα προϊόντος στην Ελλάδα σε σύγκριση µε τις άλλες χώρες της Ευρωζώνης, όπου ο ρυθµός ανόδου προ-

�� , % 13 10 7 4 1

��

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

-2

2000

��

A��, ��, �� µ�� % �� - �� , ��/ ��% ��µ�� µ��

��

��/ ��/ µ��

�� µ��

�� / �� µ��

�� , % µ�� µ�- ��µ��

��. ��µ��

2001

10,8

-0,3

4,6

3,6

2,4

4,5

4,7

3,5

0,1

2002

10,3

0,1

3,7

5,0

2,5

4,4

6,6

5,4

1,7

2003

9,7

1,3

3,2

3,1

2,5

3,5

5,6

5,1

1,5

2004

10,5

2,9

1,7

4,2

1,0

2,8

7,2

4,8

1,8

2005

9,9

1,3

2,3

1,9

1,3

2,2

4,4

4,9

1,4

2006

8,9

1,7

3,5

1,1

4,1

5,7

6,2

2,9

2007

8,3

1,3

2,7

4,0

1,7

4,8

5,2

5,4

2,5

2008

7,7

1,1

1,9

5,7

3,3

5,3

6,8

6,2

3,7

5,0

5,7

...

2009*

8,0

0,2

0,9

4,5

2,5

2010*

8,0

0,6

1,0

...

��: ��, �� , *��µ��, �� . ��µ�� 2009 �� 2009

ΤΑΣΕΙΣ 2009

οψηφία (49%). Η ελληνική αγορά εργασίας χαρακτηρίζεται από χαµηλή ευελιξία, απόρροια και των αδυναµιών του συστήµατος επανακατάρτισης και δια βίου εκπαίδευσης. Σύµφωνα µε την Τράπεζα της Ελλάδος, στη µείωση της ανεργίας το 2008 συνέβαλλε κυρίως η µείωση της πιθανότητας απώλειας της θέσης εργασίας για όσους ήδη απασχολούνται, ενώ η πιθανότητα εύρεσης απασχόλησης για τους ανέργους µειώνεται. Οι εξελίξεις στην ελληνική αγορά εργασίας δεν θα µπορούσαν να µη συµβαδίζουν µε τις εξελίξεις στην Ευρώπη και τον κόσµο, όπου η άνοδος της ανεργίας είναι γενικευµένη. Στην Ευρωζώνη µόνο τον Δεκέµβριο του 2008 256 χιλ. άτοµα προστέθηκαν στις τάξεις των ανέργων, ανεβάζοντας τον συνολικό αριθµό τους στα 13 εκατ. Στην ΕΕ συνολικά προστέθηκαν 386 χιλ. και ο συνολικός τους αριθµός έφθασε τα 18,4 εκατ. Το 2008 συνολικά ο αριθµός των ανέργων αυξήθηκε κατά 2,2 εκατ. στην ΕΕ και κατά 1,6 εκατ. στην Ευρωζώνη. Στις Η.Π.Α. το ποσοστό ανεργίας έφτασε το 8,1% τον Φεβρουάριο του 2009, µε τις απώλειες θέσεων εργασίας να φτάνουν τα 2,6 εκατ. µόνο το τελευταίο τετράµηνο. Οι προσπάθειες των κυβερνήσεων στοχεύουν στην αναχαίτιση του κύµατος απολύσεων, µε τα δηµοσιονοµικά πακέτα στήριξης της οικονοµίας και τόνωσης της ρευστότητας των τραπεζών, ώστε να µην σταµατήσει η ροή δανείων προς τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά. Ο ρυθµός ανόδου των αµοιβών και του κόστους εργασίας ανά µονάδα προϊόντος στην ελληνική οικονοµία επιβραδύνει, υπό την επίδραση των δυσµενών εξελίξεων στην αγορά εργασίας, αν και παραµένει αρκετά υψηλότερος από τον µέσο όρο της ΕΕ Οι µέσες προ φορολογίας αποδοχές µετά από άνοδο 6,8% το 2008 προβλέπεται να αυξηθούν κατά 5% περίπου το 2009. Στον µη τραπεζικό ιδιωτικό τοµέα η άνοδος θα είναι λίγο χαµηλότερη, 4,3% περίπου. Σε συνδυασµό µε τη χαµηλή άνοδο της παραγωγικότητας περίπου 0,5% -δεδοµένου του χαµηλού ρυθµού ανάπτυξης- συνεπάγεται χαµηλότερη άνοδο του κόστους εργασίας το 2008,

> ΤΙΜΕΣ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ  Σε ιστορικά χαµηλά ο πληθωρισµός 

ΣΕ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΠΟΡΕIΑ Μετά την πληθωριστική έξαρση του 2008, που πυροδότησε η άνοδος των τιµών του πετρελαίου ως και τα 150 δολ. το βαρέλι, ο πληθωρισµός υποχωρεί στην Ελλάδα και την Ευρωζώνη. Οι τιµές του πετρελαίου βρίσκονται πλέον στα 50 περίπου δολλάρια και ο πληθωρισµός στο 1,2% στην Ευρωζώνη και στο 1,8% στην Ελλάδα. Όµως οι πληθωριστικές πιέσεις στην ελληνική αγορά είναι κατά πολύ υψηλότερες, ο δοµικός πληθωρισµός βρίσκεται στο 3%, ενώ στην Ευρωζώνη µόλις στο 1,7%.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ε πρωτόγνωρα για τα ελληνικά δεδοµένα επίπεδα υποχωρεί ο πληθωρισµός το 2009. Το 2008 ο πληθωρισµός αυξήθηκε στο 4,2% από 2,9% το 2007, υπό την επίδραση της κατακόρυφης ανόδου των τιµών του πετρελαίου. Η αποκλιµάκωση τους όµως στο δεύτερο εξάµηνο σήµανε τη µεγάλη υποχώρηση του πληθωρισµού στην Ελλάδα και την Ευρωζώνη. Οι τιµές του πετρελαίου το 1ο τρίµηνο του 2009 βρίσκονται περίπου στο 1/3 των υψηλών του Αυγούστου του 2008 (47 δολ./βαρέλι στα τέλη Μαρτίου 2009). Ο πληθωρισµός το 1ο δίµηνο του 2009 υποχώρησε κάτω από το όριο του 2% (1,6% τον Φεβρουάριο), επίπεδο άγνωστο για την πρόσφατη Ελλάδα. Ωστό-

σο, διαφορετική εικόνα δείχνει ο δοµικός πληθωρισµός (εξαιρουµένων των µη επεξεργασµένων τροφίµων και της ενέργειας). Η αποκλιµάκωση του είναι βραδύτερη, διατηρείται στο 3% το τελευταίο διάστηµα, αρκετά υψηλότερος του 1,8% στην Ευρωζώνη, εξέλιξη ενδεικτική των πληθωριστικών πιέσεων στην ελληνική οικονοµία ακόµα και σε περιβάλλον ύφεσης. Οι τιµές της βιοµηχανίας υποχωρούν, καθώς η τιµή του πετρελαίου το τελευταίο 6µηνο υποχωρεί. Διαφορετική είναι η εικόνα χωρίς τον ενεργειακό κλάδο. Συγκεκριµένα, οι τιµές της βιοµηχανίας αυξήθηκαν 7,8% το 2008 µετά από άνοδο 2,9% το 2007. Στις αρχές του 2009 όµως οι τιµές υποχωρούσαν µε ρυθµό 4%. Εξαιρουµένου του ενεργειακού κλάδου, η άνοδος το

2008 περιορίσθηκε στο 5%, και τον Ιανουάριο του 2009 οι τιµές αυξάνονται µε ρυθµό 2,7% στην εγχώρια αγορά, ενώ στην Ευρωζώνη αυξάνονταν µε ρυθµό µόλις 0,1%. Η στασιµότητα των τιµών της βιοµηχανίας στην Ευρωζώνη αντανακλά τις δυσµενείς συνθήκες ζήτησης που αντιµετωπίζει η ευρωπαϊκή βιοµηχανία µε κάθετη µείωση των παραγγελιών από την εσωτερική αγορά και το εξωτερικό, που περιορίζει τις δυνατότητες άσκησης τιµολογιακής πολιτικής από τις επιχειρήσεις. Στην Ευρωζώνη ο πληθωρισµός υποχώρησε το 1ο δίµηνο του 2009 στο 1,1% και ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Ζαν Κλόντ Τρισέ, αφήνει ανοικτό το ενδεχόµενο της µείωσης του επιτοκίου του ευρώ και κάτω από 1% (1,5% στις αρ-

2009 για τα εµπορεύµατα εκτός τροφίµων και ενέργειας (κυρίως βασικά µέταλλα). Οι τιµές τους προβλέπεται να µειωθούν κατά 30% το 2009 και να αυξηθούν 6% το 2010, καθώς η ανάκαµψη της παγκόσµιας οικονοµίας θα ενισχύσει τη ζήτηση τους που σήµερα υποχωρεί. Οι τιµές των κατοικιών στην ελληνική αγορά, σύµφωνα µε εκτιµήσεις, υποχώρησαν 5-10% το 2009, ενώ σε ορισµένες περιπτώσεις η µείωση έφτασε το 15%.

του πετρελαίου προβλέπεται να µειωθεί από τα 101 δολάρια το βαρέλι το 2008 (71 δολάρια το 2007 και 66 το 2006) στα 75 δολάρια το 2009 και να αυξηθεί οριακά το 2010 στα 76 δολάρια. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει χαµηλότερες τιµές, 49 δολάρια το βαρέλι το 2009 και 57 το 2010. Αντίστοιχα προβλέπει ότι οι τιµές των αγροτροφίµων θα µειωθούν 12% το 2009 κατά µέσο όρο και θα αυξηθούν κατά 5% το 2010. Δύσκολη χρονιά αναµένεται το

�� , %

5- exel

50 40 30 20 10 0 2005

-10

2006

2007

2008

2009

-20 -30 ��

�� µ��µ��

�� (µ�� %) ��µ�� µ��

��

��µ��**

2001

2,5

2,4

3,7

2002

2,5

2,3

3,9

3,7

2,1

2,3

2003

2,1

1,9

3,4

3,2

1,5

2,4

2004

2,3

2,2

3,0

3,3

3,7

3,5

2005

2,3

2,2

3,5

3,1

2,1

2006

2,3

2,2

3,3

2,7

5,1

2007

2,4

2,1

3,0

2,9

2008

3,7

3,3

4,3

3,4

2009*

1,2

1,0

2,0

2010*

1,9

1,8

2,5

��

��µ��

0,7

2,4

3,2

1,1

2,2

2,7

-0,3

2,8

6,0

5,0

3,8

5,9

2,5

3,8

3,6

6,9

5,9

4,2

5,5

2,3

3,3

-0,7

1,8

6,3

5,0

8,6

3,7

5,6

6,3

3,0

...

4,6

3,6

* �� Eurostat, ��27, �� to 2009 �� ** �� µ� ��µ�� µ�� - ��µ��

5,0

ΤΑΣΕΙΣ 2009

χές του 2009) για να αποτρέψει την εδραίωση του αποπληθωρισµού στην Ευρωζώνη. Σύµφωνα µε την ΕΚΤ, η σταθερότητα των τιµών συµβαδίζει µε ρυθµό πληθωρισµού 2% ή και λίγο χαµηλότερα. Στις ΗΠΑ ο πληθωρισµός µηδενίστηκε τον Φεβρουάριο του 2009 ενώ η Τράπεζα της Ιαπωνίας προβλέπει ότι η χώρα θα βρεθεί και πάλι σε φάση αποπληθωρισµού σύντοµα. Η διαφορά πληθωρισµού µεταξύ Ευρωζώνης και Ελλάδας. διατηρείται, επηρεάζοντας την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων. Για το 2009 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει ότι ο πληθωρισµός στην Ευρωζώνη θα υποχωρήσει στο 1%. Για την Ελλάδα προβλέπεται µείωση του πληθωρισµού έως και το 1% το 1ο εξάµηνο του 2009, για να αυξηθεί σταδιακά στο 2ο, ώστε συνολικά το 2009, σε µέσα επίπεδα, να υποχωρήσει στο 1,8%, σύµφωνα µε την Τράπεζα της Ελλάδος. Η εκτίµηση του Υπουργείου Οικονοµίας είναι κατά τι υψηλότερη, στο 2,5%. Η υποχώρηση του πληθωρισµού το 2009 αντανακλά κυρίως τη µείωση των τιµών του πετρελαίου σε σχέση µε το υψηλό επίπεδο του 1ου εξαµήνου του 2008. Οι πληθωριστικές πιέσεις στην ελληνική οικονοµία είναι υψηλότερες. Ο πυρήνας του πληθωρισµού προβλέπεται στο 3%, από 3,4% το 2008. Η επιβράδυνση του πυρήνα του πληθωρισµού οφείλεται στη χαµηλότερη ζήτηση και στη µείωση των περιθωρίων κέρδους των επιχειρήσεων που ήδη καταγράφηκε το 2008 και που αναµένεται να συνεχισθεί η φέτος, ενώ η διατήρηση του σε σχετικά υψηλά επίπεδα οφείλεται στον σχετικά υψηλό ρυθµό ανόδου του κόστους εργασίας ανά µονάδα προϊόντος. Οι προβλέψεις αυτές περικλείουν ένα βαθµό αβεβαιότητας όσον αφορά τις τιµές του πετρελαίου και των εµπορευµάτων. Η ύφεση βέβαια της παγκόσµιας οικονοµίας περιορίζει τη ζήτηση, έτσι ώστε η αβεβαιότητα το 2009 να είναι µικρότερη σε σχέση µε τα προηγούµενα χρόνια. Σύµφωνα µε την Παγκόσµια Τράπεζα η µέση τιµή

> ΙΣΟΖΥΓΙΟ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ  Σταθερά υψηλό το εξωτερικό έλλειµµα της χώρας 

ΕΛΛΕΙΜΜΑΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ακολουθεί σταθερή πορεία χειροτέρευσης τα τελευταία χρόνια. Το έλλειµµα του από 14,2% του ΑΕΠ της χώρας το 2007 αυξήθηκε σε 14,4% το 2008. Για το 2009, η ύφεση στην παγκόσµια οικονοµία θα επηρεάσει πτωτικά τις ελληνικές εξαγωγές ενώ η µεγάλη επιβράδυνση της ζήτησης στην ελληνική αγορά θα επηρεάσει πτωτικά τις εισαγωγές, και το έλλειµµα αναµένεται να µειωθεί ελαφρά στο 13% του ΑΕΠ. Εξακολουθεί όµως να παραµένει ιδιαίτερα υψηλό, ώστε να θεωρείται πλέον επιτακτική η ανάγκη να αντιµετωπισθούν οι συνθήκες που το συντηρούν σε τόσο υψηλά επίπεδα, όπως η ανεπάρκεια εγχώριας αποταµίευσης (ιδιωτικής και δηµόσιας) αλλά και η χαµηλή διεθνής ανταγωνιστικότητα της ελληνικής παραγωγής ως προς το κόστος και τις τιµές. Αν συνυπολογισθούν οι κεφαλαιακές µεταβιβάσεις από την Ε.Ε. το έλλειµµα

υποχωρεί στο 13% του ΑΕΠ (από 35 σε 31 δισ. ευρώ). Το ποσό αυτό αντιστοιχεί στις συνολικές ανάγκες της οικονοµίας για χρηµατοδότηση από το εξωτερικό. Τα ελλείµµατα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών τροφοδοτούν το υψηλό ακαθάριστο εξωτερικό χρέος της χώρας, το οποίο υπερβαίνει το 140% του ΑΕΠ της και κατά τα 3/5 αφορά τον δηµόσιο τοµέα και το υπόλοιπο τις επιχειρήσεις. Η εξυπηρέτηση του χρέους σηµαίνει ότι ένα αυξανόµενο µερίδιο του εθνικού προϊόντος κατευθύνεται στο εξωτερικό για πληρωµή τόκων, µε προφανείς επιπτώσεις στην αναπτυξιακή διαδικασία και την απασχόληση. Το γεγονός µάλιστα ότι ένα αυξανόµενο ποσοστό του δηµόσιου χρέους διακρατείται από κατοίκους του εξωτερικού σηµαίνει ότι οι εκροές κεφαλαίων για την εξυπηρέτηση του θα αυξάνονται, διευρύνοντας το έλλειµµα του ισοζυγίου εισοδηµάτων, το οποίο µε τη σειρά του διευρύνει το συνολικό έλλειµµα, σε ένα φαύλο κύκλο.

Συνολικά η διεύρυνση του ελλείµµατος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών το 2008 προήλθε από την αύξηση του ελλείµµατος του εµπορικού ισοζυγίου και του ισοζυγίου εισοδηµάτων. Το εµπορικό έλλειµµα - εκτός καυσίµων - το 2008 αυξήθηκε, κατά 422 εκατ. ευρώ, παρά τη µεγάλη άνοδο των εξαγωγών, λόγω της µικρότερης βέβαια- ανόδου των τριπλάσιων σε µέγεθος εισαγωγών. Οι εξαγωγές προϊόντων αυξήθηκαν 15% µετά από άνοδο 5% το 2007. Η ευνοϊκή αυτή εξέλιξη οφείλεται κυρίως στην εµπορική διείσδυση των ελληνικών προϊόντων στις χώρες των Βαλκανίων και της Ν.Α. Ευρώπης, µε τις εξαγωγές προς αυτές ιδιαίτερα δυναµικές, αυξήθηκαν κατά 22%, καθώς µέχρι πρότινος οι οικονοµίες της περιοχής αναπτύσσονταν µε υψηλούς ρυθµούς. Η ανατροπή του σκηνικού µε τη µεγάλη επιβράδυνση των αναπτυξιακών ρυθµών στις χώρες αυτές και το γεγονός ότι ήταν ιδιαίτερα ευάλωτες στη χρηµατο-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Στο 14,4% του αεπ της χώρας αυξήθηκε το έλλειµµα των τρεχουσών συναλλαγών της Ελλάδας. Τροφοδοτείται από το µεγάλο άνοιγµα του εµπορικού ισοζυγίου αλλά και από το υψηλό εξωτερικό χρέος που αυξάνει τις πληρωµές τόκων στο εξωτερικό. Πρόσθετη επιβάρυνση προβλέπεται από τη µεγάλη επιβράδυνση των ναυτιλιακών εισπράξεων και τη µείωση της τουριστικής κίνησης που προκαλεί η ύφεση στην παγκόσµια οικονοµία το 2009.

> ΙΣΟΖΥΓΙΟ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ

µατοδότησης πιέζει τις εµπορικές επιχειρήσεις. Όσο αφορά τον τουρισµό, οι εισπράξεις από τουριστικές υπηρεσίες αυξήθηκαν κατά 3% µόνο το 2008, ενώ οι αντίστοιχες πληρωµές αυξήθηκαν µε σχεδόν τριπλάσιο ρυθµό. Η χαµηλή επίδοση της τουριστικής βιοµηχανίας της χώρας οφείλεται στη χαµηλή ανταγωνιστικότητα της όσον αφορά τις υποδοµές και τις τιµές, ενώ αντιµετωπίζει τον έντονο ανταγωνισµό νέων φθηνότερων προορισµών. Η ύφεση στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ, τη Ρωσία και η µεγάλη επιβράδυνση στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης, θα επηρεάσουν τις αφίξεις τουριστών µε αποτέλεσµα να αναµένεται µείωση των εισπράξεων το 2009. Το έλλειµµα του ισοζυγίου εισοδηµάτων αυξήθηκε κατακόρυφα,

κατά 1,8 δισ. ευρώ, το 2008. Η αύξηση είναι αναµενόµενη, καθώς αυξάνεται το τµήµα του δηµόσιου χρέους που βρίσκεται στα χέρια επενδυτών του εξωτερικού, µε συνέπεια τις αυξανόµενες πληρωµές τόκων. Το ισοζύγιο ξένων άµεσων επενδύσεων στην Ελλάδα το 2008 ήταν πλεονασµατικό από έντονα ελλειµµατικό το 2007, οπότε οι Έλληνες επένδυσαν περισσότερα στις ξένες αγορές από ότι οι ξένοι επενδυτές στην Ελλάδα. Η θετική πορεία του 2008 οφείλεται στην εξαγορά του 23% του ΟΤΕ από τη Deutsche Τelecom έναντι 2,9 δισ. ευρώ. Χωρίς αυτή την εξαγορά το ισοζύγιο των ξένων επενδύσεων στη χώρα θα ήταν και πάλι ελλειµµατικό, καθώς οι Έλληνες επένδυσαν στο εξωτερικό 1,8 δισ. ευρώ.

�� % ��

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

18 15 12 9 6 3 0

2001

πιστωτική κρίση εξαιτίας της µεγάλης εξάρτησης τους από εξωτερικά κεφάλαια για τη χρηµατοδότηση των εξωτερικών τους ανοιγµάτων µε τα οποία χρηµατοδότησαν την αναπτυξιακή τους πορεία, επηρεάζει ήδη τις ελληνικές εξαγωγές, µε αναπόφευκτη συνέπεια τη χαµηλότερη άνοδο ή και στασιµότητα τους το 2009. Από την άλλη πλευρά, η στασιµότητα στην Ελλάδα θα επιδράσει πτωτικά στις εισαγωγές, ώστε να µετριασθεί η επίπτωση στο εµπορικό έλλειµµα, το οποίο πιθανότατα θα µειωθεί. Σύµφωνα µε την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, οι εξαγωγές προς τις χώρες της ΕΕ το 2008 µειώθηκαν 3,5% ενώ προς τις τρίτες χώρες αυξήθηκαν 17%. Το έλλειµµα του ισοζυγίου καυσίµων, µετά από άνοδο κατά 32% το 2008, αποτέλεσµα της εκτόξευσης των τιµών του πετρελαίου το 1ο εξάµηνο του έτους, αναµένεται να µειωθεί το 2009, συνέπεια της υποχώρησης των τιµών του πετρελαίου και της ζήτησης, απόρροια της οικονοµικής επιβράδυνσης. Όσο αφορά το ισοζύγιο πλοίων, η αυξητική τάση του ελλείµµατος των προηγούµενων ετών αντιστρέφεται λόγω της κατακόρυφης πτώσης ναύλων που θα επηρεάσει τα οικονοµικά των ναυτιλιακών επιχειρήσεων. Το πλεόνασµα του ισοζυγίου υπηρεσιών αυξήθηκε κατά µόλις 3,7% το 2008 µετά από άνοδο 8% το 2007. Η άνοδος αυτή οφείλεται στην άνοδο του πλεονάσµατος από µεταφορικές υπηρεσίες (κυρίως ναυτιλία) κατά 0,9 δισ. ευρώ. Σηµειώνεται ότι το πλεόνασµα των υπηρεσιών είναι υψηλότερο από του τουρισµού (9,8 δισ. ευρώ και 9 δισ. ευρώ αντίστοιχα). Οι ναυτιλιακές εισπράξεις αυξάνονταν µε υψηλό ρυθµό στο µεγαλύτερο διάστηµα του έτους, το τελευταίο δίµηνο όµως ήταν µειωµένες. Η µείωση αυτή αναµένεται να συνεχισθεί και το 2009, αποτέλεσµα της µείωσης του διεθνούς εµπορίου καθώς και της κατακόρυφης πτώσης των ναύλων που αναµένεται να διατηρηθεί όσο η παγκόσµια οικονοµία βρίσκεται σε ύφεση και η στενότητα χρη-

�µ��

��

�� (��. ��) �µ�� (�� µ� �� ) ��

��

��µ�

��µ��,

��,

��µ��,

�� µ��-

��

��µ�

��, ��µ�

�� **

�µ��

��. ��

��µµ� ��

% ��

2000

8,7

27,6

-18,9

-3,0

8,7

-1,0

5,8

5,3

1,2

-8,4

-6,1

2001

9,9

28,5

-18,6

-3,0

9,2

-2,0

6,3

5,9

1,8

-8,2

-5,6

2002

9,3

28,5

-19,2

-3,5

10,8

-2,1

5,5

0,1

-8,6

-5,5

2003

9,6

28,3

-18,7

-4,0

11,5

-3,8

3,8

1,2

0,6

-11,0

-6,4

2004

9,8

30,9

-21,1

-4,5

15,5

-4,4

3,6

2,5

1,7

-10,7

-5,8

2005

10,3

30,5

-20,2

-6,6

15,4

-5,7

3,1

2,0

0,5

-14,7

-7,5

2006

11,6

34,7

-23,1

-8,8

15,3

-7,1

3,4

3,0

4,3

-23,7

-11,1

2007

12,1

38,9

-26,8

-9,2

16,6

-9,1

1,6

4,3

1,4

-32,4

-14,2

2008

14,0

41,2

-27,2

-12,2

17,2

-10,9

2,8

4,1

3,5

2009* * �� % �� 2008 �� 2009 ** �� 2002

-35,0

-14,4 -13,1

> ∆ΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΑ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ  Αγώνας δρόµου για να µειωθούν τα ελλείµµατα 

ΣΕ ΦΑΥΛΟ ΚΥΚΛΟ Η εικόνα των δηµόσιων οικονοµικών της Ελλάδας επιδεινώνεται, κάτι άλλωστε που ισχύει για τις περισσότερες χώρες του πλανήτη, που µε δηµοσιονοµικά πακέτα προσπαθούν να τονώσουν τις οικονοµίες τους. Η Ελλάδα, λόγω του υψηλού δηµόσιου χρέους της και της χρόνιας ελλειµµατικότητας των δηµόσιων οικονοµικών της δεν έχει πολλά περιθώρια. Πόσο µάλλον που και πάλι βρίσκεται σε καθεστώς επιτήρησης των οικονοµικών της από την ΕΕ.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

τος µεγάλων δυσκολιών στα δηµόσια οικονοµικά θα είναι το 2009, αλλά και τα επόµενα, για την ελληνική οικονοµία. Το έλλειµµα της γενικής κυβέρνησης για τρίτο συνεχόµενο έτος παραµένει πάνω από το όριο του 3% του αεπ που ορίζει το Σύµφωνο Σταθερότητας, ώστε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να θέτει την Ελλάδα, όπως και άλλες χώρες άλλωστε, σε καθεστώς επιτήρησης των οικονοµικών της. Το έλλειµµα του δηµόσιου τοµέα αυξήθηκε από 3,4% του ΑΕΠ της χώρας το 2007 σε 3,7% το 2008, σε µια ριζική ανατροπή του σκηνικού, καθώς σύµφωνα µε τον προϋπολογισµό του 2008 προβλεπόταν στο 1,6% του ΑΕΠ, ενώ δεν αποκλείεται και νέα προς τα πάνω αναθεώρηση. Στην εξέλιξη αυτή συνέβαλε η µεγάλη υστέρηση των εσόδων, σε ένα επιδεινούµενο οικονοµικό περιβάλ-

λον. Ενδεικτικό της ταχύτητας µε την οποία επιδεινώθηκαν τα δηµόσια οικονοµικά είναι το γεγονός ότι ακόµη και σε σύγκριση µε τις προβλέψεις του Νοεµβρίου του 2008, τα στοιχεία του Υπουργείου Οικονοµίας στις αρχές του 2009 δείχνουν υστέρηση των εσόδων κατά 2,5 δισ. ευρώ. Η δυσµενής πορεία των δηµόσιων εσόδων συνεχίζεται και το 2009. Το πρώτο δίµηνο του έτους τα έσοδα ήταν µειωµένα σε σύγκριση µε το 2008, ιδίως οι εισπράξεις από ΦΠΑ, αποτέλεσµα της ύφεσης στην πραγµατική οικονοµία (και της φοροδιαφυγής που αυξάνεται σε περίοδο κρίσης). Έτσι, το Υπουργείο Οικονοµίας στο Πρόγραµµα Σταθερότητας και Ανάπτυξης που υπέβαλε στην ΕΕ τον Φεβρουάριο 2009 παρουσιάζει συντηρητικότερες προβλέψεις για τα φορολογικά έσοδα το 2009. Συγκεκριµένα οι εισπράξεις φόρων προβλέπονται κατά 2,5 δισ. χαµηλότερες από

τις προβλέψεις του προϋπολογισµού για το 2009, δεδοµένων των δυσµενών ενδείξεων του προηγούµένου έτους που συνεχίζονται το 2009. Το Υπουργείο Οικονοµίας έλαβε µέτρα για την ανακοπή της αυξητικής πορείας του ελλείµµατος το οποίο προβλέπεται στο 3,7% του ΑΕΠ το 2009 και στο 3,2% το 2010. Μεταξύ των µέτρων της κυβέρνησης για τη µείωση του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος το 2009 είναι η µείωση των καταναλωτικών δαπανών του δηµοσίου κατά 10% µε την οποία θα εξοικονοµηθούν 500 εκατ. ευρώ περίπου, η µείωση των προσλήψεων κατά 10% σε σύγκριση µε το 2008, το πάγωµα των µισθών των δηµοσίων υπαλλήλων άνω των 1,7 χιλ ευρώ όπως και των συντάξεων άνω των 1,1 χιλ. ευρώ και η πρόσθετη παρακράτηση 5% του µισθού των βουλευτών. Από την πλευρά των εσόδων αποφασίστηκε η επιβολή έκτακτης εισφοράς στα

χτυπά καµπανάκι κινδύνου για τη µακροπρόθεσµη βιωσιµότητα των δηµόσιων οικονοµικών. Επιµένει δε στη µείωση του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος κάτω από το 3% του ΑΕΠ έως τα τέλη του 2010, συντοµεύοντας κατά ένα έτος τις προβλέψεις του ελληνικού Προγράµµατος Σταθερότητας. Συστήνει δε την προώθηση µεταρρυθµίσεων στο ασφαλιστικό και το σύστηµα υγείας για να διασφαλιστεί η δηµοσιονοµική σταθερότητα µεσοπρόθεσµα. Χαρακτηριστική των αυξανόµενων βαρών για τα δηµόσια οικονοµικά είναι η πρόβλεψη

για άνοδο των συντάξεων στο 20% του ΑΕΠ σε διάστηµα 30ετίας από 12% σήµερα ενώ το Δηµόσιο αντιµετωπίζει ήδη δυσκολίες στην κάλυψη των υποχρεώσεων του στα ασφαλιστικά Ταµεία. Σύµφωνα µε εκτιµήσεις το Δηµόσιο οφείλει 11 δισ. ευρώ στα ασφαλιστικά ταµεία, στα οποία περιλαµβάνεται και η δέσµευση για καταβολή 1% του ΑΕΠ ετησίως σύµφωνα µε τον νόµο Ρέπα. Μόνο στο ΙΚΑ φθάνουν τα 6,7 δισ. ευρώ και στον Οργανισµό Ασφάλισης των εργαζοµένων του Δηµοσίου το 1,2 δισ. ευρώ.

�� % �� 120 100 80 60 40 20

��µ��

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

0 2001

��

�� µ��

�� . �� . ��

��µµ� ��. ��

�� % ��

��. ��

�� µµ� (�)

��µ� ��

��

��µµ� ��. ��µ. ��

% ��

��. ��

��. �� 2001

38,4

43,6

-5,2

-3,6

12,8

-12,3

-4,5

103,7

-5,0

2002

39,6

44,4

-4,8

-3,1

20,9

-16,4

-4,8

101,5

-4,5

2003

39,3

49,2

-9,8

-5,7

21,6

-18,4

-5,6

97,8

-6,6

2004

42,2

55,0

-12,9

-6,9

20,4

-17,9

-7,3

98,6

-6,6

2005

44,9

56,2

-11,3

-5,7

21,8

-16,7

-5,1

98,8

-4,8

2006

50,1

58,3

-8,2

-3,9

17,0

-11,8

-2,8

95,9

-4,4

2007

54,0

64,5

-10,5

-4,6

23,5

-14,9

-3,4

94,8

-3,9

2008

56,6

70,5

-13,9

-5,7

26,3

-16,5

-3,7

95,7

-4,5

2009

66,0

74,8

-16,1

-6,2

29,2

-17,4

-3,7

96,3

-5,1

-3,2

96,1

2010*

* �� µ��, ��µµ� �� 2009 �� 2010*: �� µ�� 2009 2007(�) ��µµ� ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

εισοδήµατα φυσικών προσώπων άνω των 60 χιλ. ευρώ, µέτρο που εκτιµάται ότι θα αποδώσει 274 εκατ. ευρώ και η ρύθµιση ληξιπρόθεσµων οφειλών από την οποία προσδοκάται η είσπραξη 1,8 δισ. ευρώ. Χαρακτηριστική των δυσχερειών στα δηµόσια οικονοµικά είναι η προβλεπόµενη άνοδος του ελλείµµατος της κεντρικής κυβέρνησης στο 6,2% το 2009 από 5,7% το 2008. Αν µάλιστα στο έλλειµµα αυτό προστεθούν και οι πληρωµές για τα χρεολύσια του δηµόσιου χρέους, τότε το συνολικό έλλειµµα φθάνει το 17% του προϊόντος της χώρας(!) από 15% το 2007. Και αυτό παρά την πρόβλεψη για αύξηση των φορολογικών βαρών από 20% του ΑΕΠ το 2008 σε 22% το 2009, πρόβλεψη που περιέχει σηµαντική αβεβαιότητα άλλωστε µε δεδοµένη τη µεγάλη υστέρηση των φορολογικών εισπράξεων. Ενδεικτικό των µεγάλων προβληµάτων στη δηµοσιονοµική διαχείριση είναι το γεγονός ότι το δηµόσιο χρέος ανατροφοδοτείται από κρυφά και φανερά χρέη του δηµοσίου εκτός του προϋπολογισµού. Έτσι, το δηµόσιο χρέος δεν αυξάνει µόνο από το έλλειµµα του προϋπολογισµού. Πέρυσι το έλλειµµα του προϋπολογισµού ήταν 14 δισ. ευρώ, όµως στο χρέος προστέθηκαν 22 δισ. ευρώ, αποτέλεσµα των αφανών χρεών που καθιστούν δύσκολη έως αδύνατη τη µείωση του. Αυτό συνέβη και τα προηγούµενα χρόνια, οπότε η αύξηση του χρέους ήταν τριπλάσια του ελλείµµατος. Με δεδοµένο µάλιστα ότι για την αναχρηµατοδότηση του χρέους το δηµόσιο δανείζεται πλέον µε υψηλότερα επιτόκια γίνεται φανερό ότι η αύξηση του δηµόσιου χρέους θα συνεχισθεί. Όσο και αν στο µέλλον επιτευχθούν υψηλά πρωτογενή πλεονάσµατα (αποτέλεσµα χωρίς τους τόκους του δηµόσιου χρέους), η ανατροφοδότηση του χρέους µε αυτό τον τρόπο διασφαλίζει τη συνεχή άνοδό του. Για τη διετία 2009-10 προβλέπεται στο 96% του ΑΕΠ της χώρας, το 2ο υψηλότερο στην ΕΕ. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος, όπως και οι µακροχρόνιες υποχρεώσεις του ασφαλιστικού συστήµατος, για τον οποίο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή

> ΑΓΟΡΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟΣ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ  Τα νοικοκυριά µειώνουν κάθετα τον δανεισµό τους 

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΦΥΛΑΚΤΙΚΟΤΗΤΑ Η αβεβαιότητα παραµένει στις διεθνείς χρηµαταγορές, ενώ τράπεζες, επιχειρήσεις και ιδιώτες είναι επιφυλακτικοί σε νέα ανοίγµατατα. Έτσι, και η ζήτηση δανείων υποχωρεί αλλά και η προσφορά γίνεται πλέον µε αυστηρότερους όρους. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι για πρώτη φορά στις αρχές του 2009 η χρηµατοδότηση των επιχειρήσεων µειώνεται, ενώ των ιδιωτών επιβραδύνει απότοµα.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

κρίση στις χρηµαταγορές που ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2007 και εντάθηκε το φθινόπωρο του 2008, µε την κατάρρευση της Lehman στις ΗΠΑ, οδήγησε την παγκόσµια οικονοµία σε ύφεση και τις κεντρικές τράπεζες του πλανήτη σε συντονισµένες παρεµβάσεις για ενίσχυση της ρευστότητας στην αγορά και τη στήριξη τραπεζών και άλλων χρηµατοοικονοµικών οργανισµών που απειλούντο µε κατάρρευση και θα έθεταν σε κίνδυνο τη σταθερότητα της παγκόσµιας οικονοµίας. Μειώνουν τα επιτόκια τους σε ιστορικά χαµηλά για να κινήσουν την οικονοµική δραστηριότητα που υποχωρεί. Τα επιτόκια των κεντρικών τραπεζών βρίσκονται σε εξαιρετικά χαµηλά επίπεδα. Στις Η.Π.Α. η κεντρική τράπεζα µείωσε το βασικό της επιτόκιο σχεδόν στο µηδέν, στη Βρετανία το επιτόκιο µειώθηκε στο 0,5% και στην Ιαπωνία στο 0,1%. Η Ευρωπαϊκή

Κεντρική Τράπεζα µείωσε το επιτόκιο της στο 1,5% και αφήνει ανοικτό το ενδεχόµενο νέας µείωσης, δεδοµένου ότι ο πληθωρισµός υποχωρεί ενώ η ανάκαµψη της ευρωπαϊκής οικονοµίας δεν είναι ορατή ακόµα. Παράλληλα οι κεντρικοί τραπεζίτες των Η.Π.Α. και της Βρετανίας προχωρούν σε ποσοτική χαλάρωση, σε δηµιουργία δηλαδή νέου χρήµατος για την αγορά τίτλων από τις τράπεζες, σε µια προσπάθεια να ενισχύσουν τη ρευστότητα των τραπεζών ώστε αυτές να συνεχίσουν τη χρηµατοδότηση των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών. Η Βρετανία µάλιστα εξετάζει το ενδεχόµενο αγοράς απευθείας οµολόγων από τις επιχειρήσεις που αντιµετωπίζουν προβλήµατα χρηµατοδότησης. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα προσφέρει απεριόριστη ρευστότητα στις τράπεζες της Ευρωζώνης (έναντι χαµηλότερης διαβάθµισης τίτλων από ότι στο παρελθόν) για όλη τη διάρκεια του έτους ώστε να

δανείζουν επιχειρήσεις και νοικοκυριά. Για την παροχή ρευστότητας στις τράπεζες η ΕΚΤ αύξησε το ενεργητικό της κατά 600 δισ. ευρώ, ή 6% του ΑΕΠ της Ευρωζώνης. Όµως η χρηµατοπιστωτική κρίση έχει µετατραπεί σε κρίση εµπιστοσύνης και οι τράπεζες προτιµούσαν να τοποθετούν τα διαθέσιµα τους στην ΕΚΤ παρά να τα δανείζουν στη διατραπεζική αγορά, λόγω της µεγάλης αβεβαιότητας για την πραγµατική θέση και τους κινδύνους τις δανειολήπτριες τράπεζας αλλά και της αβεβαιότητας για τις δικές τους µελλοντικές ανάγκες. Η ΕΚΤ µείωσε το επιτόκιο αποδοχής καταθέσεων στο 0,5%, καθιστώντας την επιλογή αυτή λιγότερο ελκυστική. Εν τούτοις, η ροή δανείων προς την οικονοµία υποχωρεί. Στην Ευρωζώνη ο ρυθµός ανόδου των δανείων υποχώρησε στο 5% στις αρχές του 2009 από 11% ένα χρόνο πριν. Στα νοικοκυριά η άνοδος υποχώρησε στο 1,2% από 6% και στις επιχειρήσεις στο 8,8% από 15%.

νείων. Για το 2009 η άνοδος της χρηµατοδότησης προβλέπεται κατά 6 ποσοστιαίες µονάδες χαµηλότερη από του 2008, στο 10% περίπου. Για την επίτευξη του στόχου αυτού προϋπόθεση είναι, σύµφωνα µε την Τράπεζα της Ελλάδος, η πλήρης αξιοποίηση του κυβερνητικού πακέτου ενίσχυσης της ρευστότητας της οικονοµίας των 28 δισ. ευρώ. Ωστόσο, αν και η απορρόφηση της προσφερόµενης ρευστότητας από τις τράπεζες προχωρά κανονικά υπάρχουν παράγοντες που δυσχεραίνουν την αύξηση των χορηγήσεων των τραπεζών. Οι δύο

πρώτοι παράγοντες είναι η χαµηλή ζήτηση δανείων και οι αυστηρότεροι όροι χορήγησης τους που αναφέρθηκαν ήδη. Τρίτος είναι οι µεγάλες εκδόσεις τίτλων του δηµοσίου µε ιδιαίτερα ανταγωνιστικά επιτόκια, που απορροφώνται από τις τράπεζες, µε αποτέλεσµα το «crowding out effect» για τον ιδιωτικό τοµέα. Τέταρτος παράγοντας, συνδεδεµένος µε τον προηγούµενο, η επίπτωση στις καταθέσεις ιδιωτών από την έκδοση οµολόγων του Δηµοσίου µε υψηλά επιτόκια που διατίθενται στη λιανική αγορά να είναι περιορισµένη, ώστε

�� % �� 25 20 ��

��

10 5 0 �

� � � � �

�

� �

�

� � � � �

�

� �

�

2008

2007

�� µ�� %, ��

2004

2005

2006

2007

2008

�� M3 ��

6,4

7,3

9,9

11,4

7,5

��

5,4

8,1

13,0

14,5

9,5

�� & ��

7,8

9,3

8,2

6,1

1,6

17,1

19,0

19,5

20,3

15,1

��µ�� (�� µ��)

13,1

14,0

��

8,3

9,4

17,2 13,5

20,6 18,1

19,8 17,7

��µ�� µ��

-1,2

0,5

9,8

11,2

��µ�� µ��

14,0

6,0

12,2

17,8

20,7

�� (��µ�� µ�� )

30,4

31,0

25,7

22,4

12,8

��

27,6

33,0

26,3

21,9

11,4

��

37,9

28,7

23,9

22,4

�� & ��

10,9

22,1

�� . ��, ��µ��µ�� 1 �� (µ.�. ��)

5,0

5,1

5,8

6,6

4,0

3,9

4,6

5,6

6,1

4,3

3,6

4,1

4,5

4,8

4,1

3,4

3,9

4,3

4,0

��

�� 10�� µ�� (µ.�. ��) ''

��

10,5

13,8

15,1 6,8

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Μάλιστα πρόσφατα η καθαρή ροή δανείων µειώθηκε. Ο πρόεδρος της ΕΚΤ, Ζαν Κλοντ Τρισε, εµφανίστηκε ανήσυχος για την εξέλιξη αυτή. Είναι αναµενόµενο η ζήτηση δανείων σε οικονοµικό περιβάλλον που επιδεινώνεται να µειώνεται. Αν όµως αυτό οφείλεται στην πολιτική των τραπεζών µείωσης της µόχλευσης του, µε συνέπεια τη µείωση των χορηγήσεων και τους αυστηρότερους όρους δανεισµού, τότε οι ίδιες οι τράπεζες υπονοµεύουν τον λόγο ύπαρξης τους, όπως τόνισε. Ανάλογες είναι οι εξελίξεις στην Ελλάδα. Η δυναµική άνοδος των χορηγήσεων ανακόπτεται. Κάθετη είναι η µείωση των δανείων των νοικοκυριών. Η άνοδος τους υποχώρησε στο 12,8% στα τέλη του 2008 από 22% ένα χρόνο πριν, και ακόµα χαµηλότερα, στο 11,8% τον Ιανουάριο 2009. Μεγάλη είναι η επιβράδυνση των στεγαστικών δανείων, η άνοδος τους από 21% τον Ιανουάριο 2008 υποχώρησε στο 10,6% στις αρχές του 2009. Στα καταναλωτικά δάνεια η άνοδος υποχώρησε στο 15% από 23% στις αρχές του 2008. Η µεγάλη επιβράδυνση στα δάνεια των νοικοκυριών οφείλεται τόσο στη µειωµένη ζήτηση λόγω της µεγάλης αβεβαιότητας των καταναλωτών για τις οικονοµικές προοπτικές τους αλλά και των αυστηρότερων όρων χορήγησης από τις τράπεζες. Αντίστοιχα χαµηλότεροι είναι οι ρυθµοί ανόδου της χρηµατοδότησης των επιχειρήσεων. Η άνοδος υποχώρησε στο 18% στις αρχές του 2009 από 23% ένα χρόνο πριν. Η στενότητα στην αγορά δανείων όµως γίνεται εµφανής από το γεγονός ότι, για πρώτη φορά, τον Ιανουάριο η καθαρή χρηµατοδότηση των επιχειρήσεων µειώθηκε κατά 262 εκατ. ευρώ, εξέλιξη ανάλογη µε την Ευρωζώνη. Είχε προηγηθεί το προηγούµενο δίµηνο µείωση της καθαρής ροής δανείων (που έφθασε το 67% σε σύγκριση µε ένα χρόνο νωρίτερα). Η µείωση των νέων χορηγήσεων αναµένεται να συνεχισθεί καθώς οι τράπεζες, όπως έδειξε η έρευνα τραπεζικών χορηγήσεων, εφαρµόζουν ευλόγως αυστηρότερα κριτήρια χορηγήσεων σε περιβάλλον αυξηµένων κινδύνων όπως το σηµερινό, ενώ µειώνεται και η ζήτηση δα-

> ΑΓΟΡΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟΣ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ

να συνεχίσει να αυξάνεται η καταθετική βάση των τραπεζών µε ικανοποιητικούς ρυθµούς και µε επιτόκια που δεν υπονοµεύουν την κερδοφορία τους. Επίσης, σηµαντικός παράγοντας, είναι η αβεβαιότητα όσον αφορά το επίπεδο των επισφαλειών (και των αναγκών σε ρευστότητα της ίδιας της τράπεζας), καθώς σε περίοδο κρίσης, εύλογο είναι να αυξάνονται. Πρόσθετος παράγοντας επαγρύπνησης για τις τράπεζες είναι οι σηµαντικές επενδύσεις τους στα Βαλκάνια και τις χώρες της Νέας Ευρώπης, από όπου προέρχεται το 20% περίπου της κερδοφορίας τους. Καθώς οι χώρες αυτές αποδείχθηκαν ιδιαίτερα ευάλωτες στην χρηµατοπιστωτική κρίση, οι τράπεζες αντιµετωπίζουν αυξηµέ-

22%. Συνολικά, τα δάνεια των επιχειρήσεων αντιστοιχούν σε 42% του ΑΕΠ της χώρας και η συνολική χρηµατοδότηση (περιλαµβάνονται τα εταιρικά οµόλογα και τα τιτλοποιηµένα δάνεια και οµόλογα) στο 54% τον Δεκέµβριο 2008 από 39% και 49% του Δεκεµβρίου 2007. Στην Ευρωζώνη στα τέλη του 2008 τα επιχειρηµατικά δάνεια αντιστοιχούσαν σε 52% του συνολικού ΑΕΠ της. Τα δάνεια των νοικοκυριών, περιλαµβανοµένων και των τιτλοποίηµενων δανείων, αυξήθηκαν στο 48% του ΑΕΠ της χώρας τον Δεκέµβριο 2008 από 45,5% ένα χρόνο πριν. Χωρίς τα τιτλοποίηµενα δάνεια το ποσοστό περιορίζεται σε 40% (Δεκ. 2008) µε 53% στην Ευρωζώνη. Όσον αφορά τα επιτόκια, η αυξητική

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Το επιτόκιο του 10ετους οµολόγου αναφοράς ακολουθεί ανοδική πορεία καταγράφοντας ιστορικά ρεκόρ διαφοράς από το αντίστοιχο γερµανικό. Σε αυτό συνέβαλαν και οι εκθέσεις διεθνών οίκων αξιολόγησης που περιγράφουν µε µελανά χρώµατα (σε σηµείο υπερβολής) τα δηµόσια οικονοµικά της χώρας, και στο γεγονός ότι οι αγορές τείνουν πάντα να υπερβάλλουν.

νους κινδύνους λόγω των επιπτώσεων της µεγάλης οικονοµικής επιβράδυνσης στην οµαλή εξυπηρέτηση των δανείων αλλά και της υποχώρησης των εγχώριων νοµισµάτων - που σε συνδυασµό µε το ότι πάνω από το µισό των δανείων έχει χορηγηθεί σε ευρώ και άλλα νοµίσµατα - αυξάνει το κόστος δανεισµού για τους δανειολήπτες και τις επισφάλειες για τις τράπεζες. Παρά τις δυσκολίες, ο ρυθµός ανόδου της χρηµατοδότησης των επιχειρήσεων διατηρείται ακόµα υψηλός. Βέβαια θα πρέπει να τονίζεται ότι αφορά σύγκριση σε σχέση µε το 2008 και όχι µε τον προηγούµενο µήνα. Έτσι στη βιοµηχανία στις αρχές του 2009 ήταν 16%, στο εµπόριο 21%, τον τουρισµό 20%, τη ναυτιλία 20% και τις κατασκευές 33%, τις µεταφορές 24% ενώ στις χρηµατοοικονοµικές επιχειρήσεις υποχώρησε κάθετα στο

τους πορεία ανακόπτεται µετά και τη µεγάλη µείωση των επιτοκίων από την ΕΚΤ. Τα επιτόκια των καταναλωτικών δανείων αυξήθηκαν το 2008, µε τάσεις µείωσης στα τέλη του έτους. Το επιτόκιο των στεγαστικών δανείων αυξήθηκε επίσης, παραµένει όµως χαµηλότερο από τον µέσο όρο της Ευρωζώνης. Τα επιτόκια των επιχειρηµατικών δανείων µειώθηκαν από το τελευταίο δίµηνο του 2008, µετά από άνοδο τους προηγούµενους µήνες, αποτέλεσµα της µείωσης του επιτοκίου από την ΕΚΤ (κατά 2 µονάδες από το φθινόπωρο 2008 ως τον Μάρτιο 2009). Το περιθώριο επιτοκίου των τραπεζών παραµένει αρκετά υψηλότερο από τον µέσο όρο της Ευρωζώνης παρόλο που µειώθηκε κατά 0,7 µονάδες το 2008. Συγκεκριµένα, στην Ελλάδα είναι 3,45 µονάδες µε 2,85 στην Ευρωζώνη από 4,1 και 3,1 το 2007. Θα πρέπει να αναφερ-

θεί βέβαια ότι η διαφορά στη σύνθεση των δανείων µεταξύ Ελλάδας και Ευρωζώνης ως ένα βαθµό εξηγεί το µεγαλύτερο spread στα επιτόκια (στην Ελλάδα η συµµετοχή των δανείων µέσω πιστωτικών καρτών είναι µεγαλύτερη). Επίσης το τελευταίο διάστηµα οι ελληνικές τράπεζες προσέφεραν ιδιαίτερα υψηλά επιτόκια στις προθεσµιακές καταθέσεις για να προσελκύσουν κεφάλαια, εξέλιξη που περιορίζει το περιθώριο επιτοκίων. Η µείωση του περιθωρίου επιτοκίου των τραπεζών αντανακλά κυρίως τον αυξανόµενο ανταγωνισµό των τραπεζών. Οι εξελίξεις στην ελληνική αγορά οµολόγων ακολούθησαν τις εξελίξεις στις διεθνείς αγορές, σε µεγαλύτερο όµως βαθµό. Έτσι, η απόδοση των ελληνικών οµολόγων αυξήθηκε (και η τιµή τους µειώθηκε). Η µέση απόδοση του 10ετούς οµολόγου αυξήθηκε από 4,5 το 2007 σε 4,8 το 2008. Η µέση απόδοση όµως «κρύβει» τη µεγάλη άνοδο του επιτοκίου µε το οποίο δανείζεται πλέον το ελληνικό Δηµόσιο. Το επιτόκιο του 10ετους οµολόγου αναφοράς ακολουθεί ανοδική πορεία από τον Ιούνιο του 2008 και έφθασε το 5,6% στις αρχές του 2009, καταγράφοντας ιστορικά ρεκόρ διαφοράς από το αντίστοιχο γερµανικό, που ξεπέρασε κάποια εποχή τις 3 ποσοστιαίες µονάδες. Σε αυτό συνέβαλαν και οι εκθέσεις διεθνών οίκων αξιολόγησης που περιγράφουν µε µελανά χρώµατα (σε σηµείο υπερβολής) τα δηµόσια οικονοµικά της χώρας, και στο γεγονός ότι οι αγορές τείνουν πάντα να υπερβάλλουν. Το µέσο επιτόκιο δανεισµού του Δηµοσίου, σύµφωνα µε το πρόγραµµα σταθερότητας, προβλέπεται σε 5,3% το 2009 από 5,1% το 2008. Η πορεία του ελληνικού χρηµατιστηρίου ακολούθησε τις εξελίξεις των διεθνών. Σε µέσα επίπεδα ο δείκτης τιµών υποχώρησε 30%, µε την υποχώρηση να φθάνει το 60% στις αρχές του 2009. Στο περιβάλλον αυτό κάθετη ήταν η πτώση των κεφαλαίων που άντλησαν οι επιχειρήσεις, το 2007 άντλησαν 10,1 δισ. ευρώ, το ποσό αυτό υποχώρησε στα 631 εκατ. ευρώ το 2008.

> ΘΕΣΜΟΙ

ΚΟΣΜΟΣ - ΕΛΛΑΔΑ  Η απαισιοδοξία των καταναλωτών ενδεικτική του κενού πολιτικής 

ΓΙΑ ΕΝΑ ΚΑΛΥΤΕΡΟ ΚΡΑΤΟΣ Χρέη, ελλείµµατα, εκκρεµότητες στο ασφαλιστικό σύστηµα, την υγεία, την εκπαίδευση, χαµηλή ανταγωνιστικότητα σύµφωνα µε τους δείκτες διεθνών οργανισµών. Αν το λιγότερο κράτος είναι καλό, το καλύτερο κράτος για την Ελλάδα είναι αδήριτη ανάγκη.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ψηλά δηµόσια ελλείµµατα, υψηλό δηµόσιο χρέος, υψηλό ποσοστό µακροχρόνια ανέργων και νέων, χαµηλή ανταγωνιστικότητα, σύµφωνα µε τους δείκτες κατάταξης των διεθνών οργανισµών, γραφειοκρατία παρά τις προόδους που καταγράφονται, υψηλή εισοδηµατική ανισότητα, και απαισιόδοξοι καταναλωτές ασφαλιστικό σύστηµα που απαιτεί πρόσθετες µεταρρυθµίσεις για τη διασφάλιση του εισοδήµατος των µελλοντικών συνταξιούχων, εκπαιδευτικό σύστηµα που µε δυσκολίες προσαρµόζεται στις απαιτήσεις των καιρών. Όλα αυτά, ίσως και άλλα πολλά, είναι θέµατα που απαιτούν µεταρρυθµίσεις. Ιδίως για τον δηµόσιο τοµέα που θα πρέπει να γίνει πιο αποτελεσµατικός. Γιατί πως µπορεί να εξηγήσει κανείς το γεγονός ότι το 1/4 περίπου του ΑΕΠ µας κατευθύνεται σε δαπάνες κοινωνικής προστασίας, ποσοστό πάνω από τον ευρωπαϊκό µέσο όρο, έχουµε όµως το 2ο υψηλότερο ποσοστό φτωχών στον πληθυσµό; Μάλιστα είναι τόσο µεγάλη η αναποτελεσµατικότητα του κοινωνικού κράτους, ώστε το ποσοστό πριν από τις κοινωνικές µεταβιβάσεις είναι 24% και µετά από αυτές είναι 20%. Σε άλλες χώρες της ΕΕ το κοινωνικό κράτος επιτυγχάνει µείωση του ποσοστού έως και 10 µονάδες. Επίσης το υψηλό ποσοστό µακροχρόνια ανέργων αντανακλά τις ανεπάρκειες του συστήµατος επανακατάρτισης και δια βίου µάθησης. Γιατί µπορεί η τωρινή συγκυρία ύφεσης να συνε-

πάγεται άνοδο της ανεργίας, όµως το υψηλό ποσοστό µακροχρόνια ανέργων ήταν χαρακτηριστικό της ελληνικής οικονοµίας και στις περιόδους της έντονης ανάπτυξης. Η γραφειοκρατία είναι ακόµη υπαρκτή, παρά την πρόοδο που αναµφίβολα έχει σηµειωθεί. Για την ίδρυση µιας επιχείρησης απαιτούνται πλέον 15 στάδια, αριθµός ήδη υψηλός σε σύγκριση µε τα δεδοµένα άλλων χωρών. Χαρακτηριστική για το οικονοµικό περιβάλλον είναι η χαµηλή κατάταξη της χώρας στον δείκτη ανταγωνιστικότητας των διεθνών οργανισµών. Σύµφωνα µε τον δείκτη ανταγωνιστικότητας του IMD, η Ελλάδα καταλαµβάνει την 42η θέση στη διεθνή κατάταξη και µάλιστα µε τάση υποχώρησης. Ανάλογα απογοητευτική είναι η θέση της Ελλάδας στην κατάταξη της Παγκόσµιας Τράπεζας για την ευκολία ανάληψης επιχειρηµατικής δραστηριότητας. Σύµφωνα λοιπόν µε τον δείκτη ευκολίας επιχειρηµατικής δράσης η Ελλάδα κατατάσσεται στην 96η (!) θέση το 2009 από την 106η το 2008. Και µπορεί οι δείκτες αυτοί να περιέχουν µεγάλο βαθµό αυθαιρεσίας, όµως οι ξένοι επενδυτές τους εξετάζουν όταν πρόκειται να επενδύσουν. Και από αυτή την άποψη είναι σηµαντικοί, ιδίως για µια χώρα µε έλλειµµα ξένων επενδύσεων όπως η Ελλάδα. Το ασφαλιστικό σύστηµα χρειάζεται νέες µεταρρυθµίσεις για να αντιµετωπίσει το αυξανόµενο κόστος των συντάξεων. Οι καλοί φοιτητές των ελληνικών πανεπιστηµίων όταν συνεχίζουν τις σπουδές τους στο

εξωτερικό δεν υστερούν σε τίποτα από τους φοιτητές των πολύ καλών πανεπιστηµίων του εξωτερικού. Όµως τα πανεπιστήµια µας καταλαµβάνουν εξαιρετικά χαµηλές θέσεις στην κατάταξη των πανεπιστηµίων µε βάση την ποιότητα. Και παρόλα αυτά οι φοιτητές αντιδρούν στις µεταρρυθµίσεις από τις οποίες αυτοί και µόνο θα είναι οι ωφεληµένοι. Το κράτος καταδικάζει την εισφοροδιαφυγή, όµως το ίδιο χρωστάει στα ασφαλιστικά ταµεία και τα νοσοκοµεία! Η Ελλάδα βρίσκεται πλέον σε απόσταση αναπνοής όσο αφορά το κατά κεφαλήν προϊόν της από τον µέσο όρο της Ε.Ε. των 15 αρχικών και πλουσιότερων χωρών. Όµως έχει και τους πιο απαισιόδοξους πολίτες όσο αφορά τις οικονοµικές προοπτικές τους. Και αυτό όχι στην τωρινή δύσκολη συγκυρία αλλά και τα προηγούµενα χρόνια της ισχυρής ανάπτυξης. Το οποίο σηµαίνει ότι υπάρχει ένα κενό πολιτικής, ώστε ο πολίτης να µην έχει την αίσθηση ότι συµµετέχει στην πρόοδο. Και εδώ βρίσκεται η µεγάλη πρόκληση. Γιατί υπάρχουν και διαφορετικές καταστάσεις. Πχ. η Δανία, έχει τους πιο αισιόδοξους πολίτες (σύµφωνα µε τις έρευνες συγκυρίας της Ε.Ε.), χαµηλή ανεργία, ισχυρό δείκτη κοινωνικής προστασίας που επιτρέπει την ευελιξία στην αγορά εργασίας, αλλά και µια από τις υψηλότερες φορολογίες εισοδήµατος στον κόσµο. Το οποίο σηµαίνει ότι αν το λιγότερο κράτος είναι καλό, το καλύτερο κράτος είναι αδήριτη ανάγκη.

ΚΟΣΜΟΣ-ΕΛΛΑΔΑ

> ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

 Περιορίζονται στο µισό οι προβλεπόµενοι ρυθµοί ανάπτυξης των αναδυόµενων οικονοµιών 

O ΓΟΛΓΟΘΑΣ ΤΩΡΑ ΑΡΧΙΖΕΙ! Καθώς η παγκόσµια οικονοµία εισέρχεται πλέον σε ύφεση, οι µαζικές παρεµβάσεις των κυβερνήσεων και των κεντρικών τραπεζών για την στήριξη του χρηµατοπιστωτικού τοµέα και της πραγµατικής οικονοµίας παίρνουν πρωτοφανείς διαστάσεις. Αρκεί να µην µετακυλίσουν απλά τα χρέη από τις τράπεζες στους φορολογούµενους. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΚΑΛΛΩΝΙΑΤΗ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

υτυχώς το 2008 έφυγε. Δυστυχώς το 2009 µπήκε στραβοπατώντας... Ούτε η ανάληψη της αµερικανικής προεδρίας από τον Οµπάµα, ούτε η ανακοίνωση των νέων διογκωµένων προγραµµάτων διάσωσης τραπεζών και οικονοµιών σε ΗΠΑ και ΕΕ κατάφεραν να βελτιώσουν τις επενδυτικές προσδοκίες και το κλίµα στις αγορές. Η ανακοίνωση του προγράµµατος διάσωσης του υπουργού Οικονοµίας Γκάϊτνερ για πάνω από 2 τρισ. δολ. (πέραν των 700 δισ. του ήδη ενεργοποιηµένου TARP) υπέρ τραπεζών, επιχειρήσεων και νοικοκυριών, έγινε δεκτή στις χρηµατιστηριακές αγορές µε κατήφεια (βλ πτώση 400 µονάδων του Dow Jones). Μέσα στις 40 πρώτες ηµέρες του νέου έτους ο S&P 500 έχασε 12%, ο DAX 11% και ο Nikkei 13% αντίστοιχα της αξίας τους. Αλίµονο αν συνεχίσουν µε τους ίδιους ρυθµούς. Όµως, δεν είναι µόνον η αδυναµία των κυβερνήσεων και των κεντρικών τραπεζών να πείσουν πως είναι ικανές να αντιµετωπίσουν την κρίση. Είναι η ταχύτητα µε την οποία η τελευταία εξαπλώνεται στην πραγµατική οικονοµία, πλήττοντας επιχειρήσεις και απασχολούµενους, κέρδη, µισθούς και εισοδήµατα. Τον Δεκέµβριο 2008 η βιοµηχανική παραγωγή µειώθηκε 8% στις ΗΠΑ και 12% στην ΕΕ σε ετήσια βάση. Η µεγαλύτερη πτώ-

ση σηµειώθηκε στην Εσθονία (-21%), την Ισπανία (-20%), την Σουηδία (-18%) και την Ρουµανία (-17,5%), ενώ στη Γερµανία η κάµψη περιορίστηκε σε -5%. Οι δε βιοµηχανικές παραγγελίες στην Ευρώπη (δείκτης που προοιωνίζει την εξέλιξη της βιοµηχανικής παραγωγής) έπεσαν 26% τον Δεκέµβριο σε ετήσια βάση σηµειώνοντας τη µεγαλύτερη πτώση που έχει ποτέ καταγραφεί στην ιστορία. Αντίστοιχα, οι ιαπωνικές εξαγωγές καταποντίσθηκαν 35% τον ίδιο µήνα εξαιτίας και της ανατίµησης του γεν, ενώ το ΑΕΠ της χώρας βυθίστηκε (-13% σε ετησιοποιηµένη βάση) στο 4ο τρίµηνο του 2008. Τέλος, η παγκόσµια παραγωγή χάλυβα µειώθηκε 24% τον Δεκέµβριο. Σαν αποτέλεσµα αυτών των εξελίξεων, το ΑΕΠ στην ΕΕ µειώθηκε 1,5% το 4ο τρίµηνο (-1% στις ΗΠΑ) έναντι κάµψης µόλις 0,1% του γ’ 3µηνου. Μπορεί το 2008 συνολικά να σηµειώθηκε µία οριακά θετική ανάπτυξη στην ΕΕ, όµως τα δύο συνεχόµενα πτωτικά τρίµηνα του 2ου εξαµήνου τεκµηριώνουν την άποψη πως όλες οι αναπτυγµένες οικονοµίες εισήλθαν στην ύφεση ήδη από το 2008. Στο µεταξύ, το 2009 φαίνεται να συνεχίζει την πορεία επιδείνωσης της κρίσης που καταγράφηκε στα τέλη του 2008: η πιστωτική ασφυξία, οι κατασχέσεις, η κατακόρυφη αύξηση των επισφαλών δανείων και οι επιχειρηµατικές χρεοκοπίες αποτελούν ένα καθηµερινό διο-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

γκούµενο φαινόµενο που τροµάζει. Εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόµενοι χάνουν την απασχόλησή τους (600.000 χάθηκαν σε µία εβδοµάδα στις ΗΠΑ) προσδίδοντας στην ανεργία διαστάσεις «τσουνάµι» και κάνοντας τις κυβερνήσεις να παραλύουν µπροστά στο ενδεχόµενο κοινωνικών αναταραχών. Παντού σε όλο τον κόσµο γίνονται αναφορές για δραµατικά ποσοστά κάµψης της οικονοµικής δραστηριότητας. Δεν υπάρχει ούτε ένας κλάδος της βιοµηχανίας που να µένει ανέγγιχτος από τη κρίση. Δυστυχώς το 2009 αναµένουµε εκτίναξη της ανεργίας στα ύψη καθώς, µέχρι σήµερα, οι µαζικές περικοπές θέσεων εργασίας που ανακοινώνονται υπολείπονται σε ρυθµό της µείωσης των πωλήσεων που υφίστανται οι επιχειρήσεις ώστε να θεωρείται αναπόφευκτη η προσεχής ευθυγράµµιση της εξέλιξης στα δύο αυτά µεγέθη. Εδώ ακριβώς βρίσκεται και η ειδοποιός διαφορά της φετινής κρίσης. To 2008 η χρηµατοπιστωτική κρίση πέρασε στην οικονοµία εξωθώντας την σε µία ύφεση που όλοι οι διεθνείς οργανισµοί ανέµεναν και ενδεχοµένως ακόµη αναµένουν να ολοκληρωθεί µέσα στο 2009 για να επιστρέψουµε σε ανάκαµψη της παγκόσµιας οικονοµίας το 2010. Το 2009, ωστόσο, η ύφεση βαθαίνει και απλώνεται πλέον τόσο που ήδη αρχίζουµε να µιλάµε για οικονοµική κατάπτωση (depression) συγκρίνοντάς την µε τη Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του ’30. Και να σκεφθεί κανείς ότι ο προστατευτισµός µόλις τώρα έχει αρχίσει να ξεπροβάλλει το αποκρουστικό κεφάλι του. Στον ιστό της αράχνης βρίσκονται παγιδευµένες και οι αναδυόµενες οικονοµίες, οι εξαγωγές των οποίων γνωρίζουν δραστική µείωση µε συνέπεια οι προβλεπόµενοι ρυθµοί ανάπτυξης τους να περιορίζονται φέτος τουλάχιστον στο µισό (πχ 6% για τη Κίνα, 5% για την Ινδία, 2% για Βραζιλία και µηδενική ή αρνητική ανάπτυξη για Μεξικό και Ρωσία αντίστοιχα). Το χειρότερο, ωστόσο, είναι το αίσθηµα που προκύπτει από τις κοινωνικές επιπτώσεις και πολιτικές περιπλοκές που προκαλεί η οξύτητα και η διαφαινόµενη διάρκεια της οικονοµικής κρίσης. Όπως χαρακτηριστικά δήλωσε πρόσφατα ο τέως υπουργός Οικονοµίας και πρωτοσύµβουλος του Βρετανού πρωθυπουργού Μπράουν, Ed Balls, «η οικονοµία θα καθορίσει τη πολιτική στην περιοχή και τη Βρετανία τον επόµενο χρόνο, τα επόµενα 5 χρόνια, τα επόµενα 10 χρόνια, ακόµη και τα επόµενα 15 χρόνια. Πιστεύω πως έχουµε να κάνουµε µε µία χρηµατοπιστωτική κρίση περισσότερο ακραία και σοβαρή από αυτή της δεκαετίας του ’30 και όλοι µας θυµόµαστε πόσο επηρέασε η οικονοµία την πολιτική της εποχής εκείνης. Πρόκειται για την σοβαρότερη κρίση των τελευταίων 100 ετών». Πρόκειται για την πιο σαφή αναφορά κυβερνητικού στελέχους στην κοινωνικά και πολιτικά ταραγµένη περίοδο που έρχεται, µε υπαινιγµό για φαινόµενα ανάλογα (βλ άνοδο φασισµού) αυτών της δεκαετίας του ’30. Εννοείται, παρόµοιες προσδοκίες δεν συνάδουν καθόλου µε τις επίσηµες εκτιµήσεις για επικείµενη ανάκαµψη της οικονοµίας µέσα στο 2009.

// ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΛΛΩΝΙΑΤΗΣ Τα όπλα µαζικής καταστροφής Υπό αυτές τις συνθήκες, ακόµη και οι σχετικά αισιόδοξες επίσηµες προβλέψεις για το 2010 είναι, µάλλον, αβέβαιες. Ένας µακρύς πολικός χειµώνας ανοίγεται µπροστά στον ορίζοντα της παγκόσµιας οικονοµίας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Eric Sprott της Sprott Asset Management, «το πρόβληµα δεν είναι πλέον µόνο το τραπεζικό σύστηµα, το πρόβληµα είναι το τραπεζικό σύστηµα και όλα τα άλλα µαζί...Το να αποκαλούµε τη παρούσα κατάσταση οικονοµική κρίση, αποτελεί σαφή υποτίµηση/ ωραιοποίηση της. Αυτό που στη πραγµατικότητα αντιµετωπίζουµε είναι µία παγκόσµια οικονοµική καταστροφή. Κατάσταση όπου µία αδυναµία προκαλεί νέα αδυναµία και τελικά ένα φαύλο κύκλο που αποδεικνύεται αδύνατο να αντιστραφεί παρά τον τεράστιο όγκο οικονοµικών ιδεών, προτάσεων, προγραµµάτων και χρηµατοπιστωτικών ενισχύσεων που επιστρατεύεται για την ανακοπή του». Όχι τυχαία, ο νέος αµερικανός πρόεδρος Οµπάµα περιέγραψε την οικονοµική κατάσταση της χώρας του λέγοντας πως «επιδεινώνεται µέρα µε τη µέρα». Εµφανώς πλέον οδηγούµαστε σε µία βαθιά παγκόσµια οικονοµική ύφεση που ορισµένοι θεωρούν χειρότερη και από αυτή του 1929, κυρίως λόγω της παγκοσµιοποίησης και διαπλοκής του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος µε τα νέα εργαλεία (πιστωτικά παράγωγα, τιτλοποιήσεις) που ο Γουώρεν Μπάφετ ευφυώς χαρακτήρισε ως «όπλα µαζικής καταστροφής» και τα οποία επέτρεψαν τον όγκο των – άγνωστης ακόµη έκτασης – τοξικών δανείων και προϊόντων που µε τη σειρά τους υποχρεώνουν σήµερα πολλούς επιφανείς οικονοµολόγους (πχ Ρουµπίνι, Κρούγκµαν) να εισηγούνται τη κρατικοποίηση του τραπεζικού συστήµατος γενικώς προκειµένου να επαναλειτουργήσει η χρηµαταγορά και να κινηθεί η οικονοµία. Τα ερωτήµατα που ανακύπτουν είναι συγκεκριµένα. Πρώτο, µπορεί να χρησιµοποιηθεί το τραπεζικό σύστηµα για τη χορήγηση πιστώσεων σε µη φερέγγυες πιστοληπτικά επιχειρήσεις και νοικοκυριά; Δεύτερο, πρέπει να χρησιµοποιηθεί το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα της ελεύθερης αγοράς για πολιτικούς στόχου; Τρίτο, µπορούν οι κυβερνήσεις να διασώσουν ταυτόχρονα τις τράπεζες και την οικονοµία τους ; Στη περίπτωση των ΗΠΑ τα πράγµατα είναι καθαρά. Ο νέος υπουργός Οικονοµίας Γκάιτνερ έχει ορκισθεί να χρησιµοποιήσει τη πιστωτική δράση σε µία δραµατική κλίµακα, µην αφήνοντας καµία αµφιβολία για τη πεποίθησή του ότι το τραπεζικό σύστηµα όχι µόνο µπορεί αλλά και ότι θα χρησιµοποιηθεί για τη διοχέτευση των χρηµάτων των φορολογουµένων στην πραγµατική οικονοµία. Εάν είναι έτσι, µήπως επιβάλλονται οι κρατικοποιήσεις που µέχρι σήµερα αποφεύγονται ως σοσιαλιστικό σήµα κατατεθέν; Στην Ευρώπη όπου οι αρχές τηρούν µία πιο συντηρητική

οικονοµία της Ευρώπης βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση». Επιθετικότερη µείωση επιτοκίων ή/και νοµισµατικός πληθωρισµός; Πιθανόν και τα δύο.

Στον πύθο των Δαναϊδων Στις ΗΠΑ, αντίθετα, σχεδιάστηκε εξ αρχής ένα πρόγραµµα (TARP) για την ανακούφιση του τραπεζικού συστήµατος από τα τοξικά δάνεια και τίτλους, πρόγραµµα το οποίο στη συνέχεια χρησιµοποιήθηκε για τη διοχέτευση κεφαλαίων στις µεγάλες τράπεζες. Εντούτοις, παρά το µεγάλο του µέγεθος (αρχικά 700 δισ. δολ), το TARP φαίνεται να έχει αποτύχει µέχρι στιγµής. Αντίθετα µε ότι ελπιζόταν πολιτικά να γίνει, οι τράπεζες χρησιµοποίησαν το TARP για να καλύψουν τις ζηµιές και να αυξήσουν το κεφάλαιό τους πληρώνοντας τα στελέχη τους, ενόσω χορηγούσαν λιγότερα δάνεια στις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά. Παρά

ΤΑΣΕΙΣ 2009

στάση στη δηµοσιονοµική στήριξη και στη νοµισµατική και πιστωτική επέκταση λόγω των ανησυχιών της Γερµανίας να µην ξεφύγουν τα ελλείµµατα και ο πληθωρισµός και υποσκαφθεί το κοινό νόµισµα, οι κρατικοποιήσεις έχουν ήδη εφαρµοσθεί οπουδήποτε εµφανίστηκε ο κίνδυνος πιστωτικής κατάρρευσης (βλ Βρετανία, Ιρλανδία κ.α.). Μάλιστα, τώρα γίνονται εµµέσως αναφορές ακόµη και στην ανάγκη «ποσοτικής χαλάρωσης» (quantitative easing) η οποία σηµαίνει προσφυγή σε νοµισµατικό πληθωρισµό (εκτύπωση χρήµατος) για τη χρηµατοδότηση των δηµοσίων ελλειµµάτων και των προγραµµάτων στήριξης των ευρωπαϊκών οικονοµιών. Πρόκειται για ένα δρόµο που πρώτο άνοιξε το αµερικανικό Fed και που η ΕΚΤ αρνιόταν µέχρι σήµερα να ακολουθήσει. Όπως, όµως, δήλωσε το µέλος της γερµανικής Μπούντεσµπανκ και της ΕΚΤ, Αλεξ Βέµπερ, «η ΕΚΤ δεν πρέπει να ανησυχεί για τις µακροχρόνιες επιπτώσεις των κινήσεών της (εννοεί στον πληθωρισµό) από τη στιγµή που η

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ταύτα, υπάρχει ένα αυξανόµενο φάσµα τραπεζικών χρεοκοπιών στον ορίζοντα και αυτό έχει ως συνέπεια την αύξηση των πιέσεων για κρατικοποιήσεις τραπεζών τύπου Ευρώπη. Πολύ περισσότερο που οι Δηµοκράτες επείγονται για την άµεση χορήγηση «κοινωνικών» και άλλων ασύνετων δανείων ως φάρµακο – µαζί µε το πάνω από 1 τρισ. δολ. δηµόσιο έλλειµµα - στη καταρρέουσα πραγµατική οικονοµία. Το πρόβληµα µε τις µεγάλες τράπεζες, για τις οποίες µέχρι πρότινος λεγόταν πως «είναι πολύ µεγάλες για να πέσουν», είναι πως τελικά αποδεικνύονται «πολύ µεγάλες για να διασωθούν». Για παράδειγµα, οι Citi και Bank of America, δύο από τις τρεις σηµαντικότερες εµπορικές τράπεζες είναι σήµερα τεχνικά αφερέγγυες παρότι εκάστη δέχθηκε 45 δισ. δολ από τα κεφάλαια του TARP. Η συνολική τους έκθεση στα παράγωγα ανέρχεται σε 78 τρισ. δολ εκ των οποίων 6 τρισ. αφορούν τοξικά CDS (Credit Default Swaps). Ακόµη και η J.P.Morgan έχει πάνω από 9 τρισ. έκθεση σε παρόµοια τοξικά παράγωγα. Σε αντιδιαστολή, το δηµοσιονοµικό και τραπεζικό (TARP) πακέτο διάσωσης υπολογίζεται τελικώς να φθάσουν τα 3 τρισ. δολ. και έχουν ήδη προκαλέσει πολιτική ταραχή δηµιουργώντας σοβαρές προκλήσεις στο βαθµό πιστοληπτικής ικανότητας των ΗΠΑ και στην ικανότητά τους να επεκτείνουν περαιτέρω τα κλιµακούµενα χρέη τους χωρίς να εκτοπίσουν τον εταιρικό δανεισµό. Τι θα συµβεί εάν χρειαστεί να καλυφθούν όλες οι υποχρεώσεις των ιδιωτικών τραπεζών; Μόνον αυτές των µεγάλων τραπεζών αρκούν για να καταστήσουν τα προγράµµατα διάσωσης και τη συνολική χρηµατοδοτική ικανότητα της αµερικανικής κυβέρνησης ουσιαστικά ασήµαντη. Φαίνεται, λοιπόν, πως η Αµερική και ο Κόσµος συνολικά βρίσκονται στο χείλος της χρηµατοπιστωτικής και οικονοµικής κατάρρευσης και ενδεχοµένως του υπερπληθωρισµού που µακροχρονίως είναι ακόµη χειρότερος. Εξ ου και η σταθερή άνοδος του χρυσού τη στιγµή που όλες οι άλλες αγορές καταρρέουν.

// ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΛΛΩΝΙΑΤΗΣ σιαστικά µέχρι τώρα. Αυτή η πολιτική απέδιδε µεταπολεµικά οποτεδήποτε εµφανίζονταν ύφεση στην οικονοµία. Στην παρούσα κρίση όµως όχι. Η απάντηση των πολιτικών και των κευνσιανών συµβούλων τους είναι πως χρειάζονται µεγαλύτερες δόσεις δηµοσιονοµικής και νοµισµατικής στήριξης για να τονωθεί η ζήτηση και να ανταποκριθεί µε ανάκαµψη η οικονοµία. Για παράδειγµα, ο Πωλ Κρούγκµαν ζητά κρατικοποιήσεις και τετραπλάσιο πακέτο στήριξης της οικονοµίας, αποδίδοντας τη σχετική αποτυχία του New Deal του Ρούζβελτ στον µεσοπόλεµο στη µη τολµηρή υιοθέτηση ισχυρών δηµοσιονοµικών πολιτικών στήριξης. Είναι πιθανόν τελικά υπό τη πίεση της κρίσης να καταλήξουµε σε ενισχύσεις ύψους 5-10 τρις. δολ.. ανακόπτοντας τη µεγάλη οικονοµική πτώση. Πόσο βιώσιµη θα είναι, όµως, µία τέτοια αναστολή; Πως θα χρηµατοδοτηθούν τα τεράστια δηµόσια ελλείµµατα και χρέη που θα προκύψουν αν όχι µε νέες φορολογίες και νοµισµατικό πληθωρισµό; Τι θα σηµάνει αυτό για την ήδη σοβαρά υπερτιµηµένη αγορά κρατικών οµολόγων και σε τι ύψη θα φθάσουν τα επιτόκια του µακροχρόνιου δανεισµού πλήττοντας τις χρεωµένες επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά; Πόσο ωφέλιµη θα αποδειχθεί για την πραγµατική οικονοµία (για τους πολιτικούς σίγουρα είναι) µία τεχνητή αναθέρµανσή της αν αυτή οδηγήσει σε υπερπληθωρισµό και διάλυση του κυκλώµατος συναλλαγών εξαιτίας των «µη συµβατικών», όπως χαρακτηρίζονται, µέτρων στήριξής της; Η θεωρητική διαµάχη για το δέον γενέσθαι µεταξύ των διάφορων οικονοµικών σχολών βρίσκεται σήµερα στο απόγειό της λόγω της πρωτοφανούς κρίσης, του φόβου και της σύγχυσης που επικρατεί. Δεν θα καταπιαστούµε εδώ µε αυτήν. Θα παραθέσουµε, όµως, µία αναφορά του Eric Sprott στη καταστροφή του πλούτου και στην αποµόχλευση που σήµερα ξετυλίγονται σαν κυρίαρχες διαδικασίες και η οποία νοµίζουµε απαντά στο γιατί δεν µπορούµε τελικά να αποφύγουµε αλλά µόνο να διαχειριστούµε την τρέχουσα κρίση:

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Αναζητώντας την έξοδο από την κρίση

Η µαγική συνταγή που διεθνείς οργανισµοί εισηγούνται και κυβερνήσεις ακολουθούν φαίνεται να είναι η κλασσική κεϋνσιανή συνταγή του «ρίξτε άφθονο χρήµα στην αγορά» για τη κεφαλαιακή αναδιάρθρωση των τραπεζών και την επαναλειτουργία των χρηµαταγορών ώστε να δανεισθεί ο επιχειρηµατικός κόσµος και τα νοικοκυριά και να κινηθεί η οικονοµία. Στον βαθµό που οι τράπεζες συνεχίζουν να µην δανείζουν «είτε κρατικοποιείστε τις τράπεζες είτε δανείστε απευθείας µέσω κεντρικών τραπεζών και Δηµοσίου». Και εάν δεν φθάνουν οι αγορές να καλύψουν τα κρατικά ελλείµµατα που θα προκύψουν, τότε «τυπώστε µαζικά χρήµα». Πρόκειται για µία συνταγή που δεν έχει αποδώσει τίποτα ου-

ΕΙΝΑΙ ΠΙΘΑΝΟΝ ΤΕΛΙΚΑ ΥΠΟ ΤΗΝ ΠΙΕΣΗ της κρίσης να καταλήξουµε σε ενισχύσεις ύψους 5-10 τρισ. δολ. ανακόπτοντας τη µεγάλη οικονοµική πτώση. Πόσο βιώσιµη θα είναι, όµως, µία τέτοια αναστολή; Πως θα χρηµατοδοτηθούν τα τεράστια δηµόσια ελλείµµατα και χρέη που θα προκύψουν, αν όχι µε νέες φορολογίες και νοµισµατικό πληθωρισµό;

Οικονοµίας του Ρούζβελτ, H. Morgenthau, να δηλώσει τον Μάιο του 1929 πως «µετά από χρόνια διακυβέρνησης έχουµε το ίδιο επίπεδο ανεργίας µε αυτό που είχαµε όταν ξεκινήσαµε… και ένα τεράστιο χρέος που πρέπει να αποτινάξουµε». Με άλλα λόγια, για κρίσεις παρόµοιου βεληνεκούς οι κεϋνσιανές συνταγές δεν επαρκούν. Σηµαίνει όµως πως οι πολιτικές ενίσχυσης των οικονοµιών είναι άχρηστες ή ότι πρέπει να µείνουµε µε σταυρωµένα χέρια περιµένοντας µόνο από τις δυνάµεις της αγοράς να αποκαταστήσουν τις αναγκαίες νέες ισορροπίες; Όχι βεβαίως, µολονότι εάν οι πολιτικές παρέµβασης καταλήξουν να είναι άµετρες και ασύδοτες θα περιπλέξουν τα πράγµατα και θα καταστήσουν πολύ δυσκολότερη την οριστική έξοδο από τη κρίση (βλ περίπτωση υπερπληθωρισµού). Πολιτικές παρεµβατισµού και ενεργού ενίσχυσης της οικονοµίας µε δηµόσια ελλείµµατα ασφαλώς χρειάζονται εφόσον είναι κλαδικά και επιχειρηµατικά επιλεκτικές, ορθά χρονικά στοχευµένες και συµβάλλουν (α) στην απόσβεση των κοινωνικών κραδασµών και κλυδωνισµών που προκαλεί η κρίση µε τη δηµιουργία ικανού και βιώσιµου δικτύου κοινωνικής στήριξης και (β) στην προαγωγή των υγιών ή/και νέων τµηµάτων της οικονοµίας που µπορούν να ηγηθούν της αναπτυξιακής διαδικασίας στον υπό διαµόρφωση νέο διεθνή καταµερισµό εργασίας. Ένας τελευταίος όρος είναι, τέλος, και η ικανότητα χρηµατοδότησης των εν λόγω ελλειµµάτων που στη περίπτωση της ΕΕ υποβάλλονται και στον περιορισµό του Συµφώνου Σταθερότητας. Η εµµονή σε µία «χαλαρή» έστω τήρηση του Συµφώνου, σχετίζεται µε την απαραίτητη για την οικονοµική σύγκλιση και τη νοµισµατική σταθερότητα κοινή δηµοσιονοµική πειθαρχία. Γιατί εάν τα ελλείµµατα δεν µπορεί να χρηµατοδοτηθούν από τις αγορές και δεδοµένου ότι δεν υπάρχει το όπλο της εθνικής νοµισµατικής υποτίµησης, θα πρέπει να χρηµατοδοτηθούν από την ΕΚΤ µε νοµισµατικό πληθωρισµό. Πράγµα απευκταίο και αντίθετο µε τη µέχρι τώρα πολιτική της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης η οποία είναι πρωτίστως νοµισµατική και προϋποθέτει ένα ισχυρό κοινό νόµισµα. Και όλα αυτά µε σαφή την επίγνωση ότι παρεµβαίνουµε για να µετριάσουµε τις κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης και να επιταχύνουµε την οικονοµική αναδιάρθρωση την οποία αυτή επιβάλλει. Όχι για να µετακυλίσουµε απλώς τα χρέη από τις τράπεζες στα κράτη και από τις χρηµατοπιστωτικές αγορές στις πλάτες των φορολογουµένων. Ούτε για να επαναλάβουµε µία µαζική αύξηση του δανεισµού και της πέρα από τις εισοδηµατικές δυνατότητές µας κατανάλωση (ιδιωτικής ή/και δηµόσιας). Δηλαδή µίας συνταγής που αποτέλεσε και την πραγµατική πηγή της σηµερινής κρίσης χρεών. Στόχος είναι η διευκόλυνση της εξόδου από τη κρίση, όχι η µε κάθε θυσία αποφυγή, εξορκισµός και µετάλλαξή της σε ένα ακόµη φονικότερο τέρας.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

«Στα κορυφαία τους επίπεδα οι χρηµατιστηριακές αγορές είχαν παγκοσµίως µία κεφαλαιοποίηση της τάξης των 60 τρισ. δολ. Έκτοτε έπεσαν κατά 50% προκαλώντας µία απώλεια πλούτου 30 τρισ. δολ. Αυτό µόνον από τις µετοχές! Η άλλη µεγάλη πηγή πλούτου είναι τα ακίνητα. Εάν λάβουµε ως παράδειγµα τις ΗΠΑ, η τελευταία ανάγνωση των δεικτών δείχνει πως οι τιµές των κατοικιών έχουν µειωθεί 25% από τα κορυφαία τους επίπεδα. Υπάρχουν πάνω από 100 εκατοµµύρια κατοικίες στις ΗΠΑ οι οποίες κάποτε είχαν µία µέση τιµή λίγο πάνω από 300.000 δολ. Πολλαπλασιάζοντας τους τρεις αυτούς αριθµούς µεταξύ τους έχουµε 7,5 τρισ. δολ απώλεια πλούτου στις ΗΠΑ από τη κάµψη των τιµών των κατοικιών. Καθώς, όµως, η φούσκα της αγοράς ακινήτων δεν περιορίστηκε στις ΗΠΑ (όπου µάλιστα ήταν συγκριτικά µικρότερη από αλλού), ας πολλαπλασιάσουµε αυτόν τον αριθµό επί 4 για να έχουµε µία συντηρητική εκτίµηση για την απώλεια πλούτου από τις κατοικίες παγκοσµίως. Συµπτωµατικά φθάνουµε, λοιπόν, σε άλλα 30 τρισ. ζηµιές από κατοικίες µε συνέπεια η συνολική απώλεια πλούτου µόνον από µετοχές και κατοικίες να ανέρχεται σε 60 τρισ. δολ. παγκοσµίως. Η εκτίµηση αυτή δεν περιλαµβάνει τις απώλειες πλούτου από άλλες κατηγορίες περιουσιακών στοιχείων που επίσης αποδεκατίστηκαν όπως τα εταιρικά οµόλογα, τα εµπορεύµατα και η επαγγελµατική στέγη. Όµως ας µείνουµε εκεί. Αυτή η απλή ανάλυση µας δείχνει ήδη το µέγεθος του προβλήµατος που επιχειρούν να ξεπεράσουν οι παρεµβατικές πολιτικές. Η καταστροφή πλούτου που έλαβε χώρα παγκοσµίως προσδίδει διαστάσεις νάνου σε όλες τις πολιτικές διάσωσης και τα προγράµµατα οικονοµικής στήριξης. Δύο, τρία ή ακόµη και δέκα τρις ενισχύσεων δεν πρόκειται να κάνουν τη διαφορά. Όσο απελπισµένες και γενναιόδωρες και εάν φαίνονται οι κυβερνητικές λύσεις, δεν αποτελούν τίποτα άλλο από σταγόνες σε ένα κουβά συγκρινόµενες µε τις απώλειες πλούτου» (Markets at a Glance, Jan. 2009). Ο πλούτος αυτός που χάνεται δηµιουργήθηκε µε δανεικά, αφού η µόχλευση των χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων ανήλθε σε ιλιγγιώδη κερδοσκοπικά επίπεδα. Όµως, ενώ οι τιµές των περιουσιακών στοιχείων καταρρέουν εξαλείφοντας τον πλούτο αυτό, τα χρέη που συσσώρευσε η δηµιουργία του παραµένουν οδηγώντας σε χρεοκοπίες και συµπιέζοντας την οικονοµική δραστηριότητα µέσα από µία αποπληθωριστική δίνη µείωσης των πωλήσεων, των κερδών, των µισθών, των εισοδηµάτων και των τιµών. Αυτός είναι ο βασικός λόγος που οι πυροσβεστικές κεϋνσιανές συνταγές δεν µπορεί να αντιστρέψουν τη διαδικασία της κρίσης και να οδηγήσουν σε µία γρήγορη έξοδο από αυτήν όπως στο παρελθόν. Η κρίση είναι δοµική και συστηµική και προορίζεται να έχει βάθος και διάρκεια ετών. Θυµίζουµε πως η Μεγάλη Ύφεση του µεσοπολέµου είχε κρατήσει πάνω από 10 χρόνια υποχρεώνοντας τον υπουργό

> ∆ΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΚΟΣΜΟΣ-ΕΛΛΑΔΑ

 Eκείνο που µετράει σε τελευταία ανάλυση είναι οι επιλογές των ατόµων! 

ΠΕΡΙ ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ, ΤΥΧΗΣ, ΚΑΙ ATΟΜΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Αυτό που έκαναν οι παίκτες των αγορών, µε «καθοδηγητές» σηµαντικούς οικονοµολόγους και τη βοήθεια πανίσχυρων υπολογιστών, ήταν στην ουσία µια αδιέξοδη προσπάθεια να αιχµαλωτίσουν την Τύχη. Κάτι σαν τους παίκτες των καζίνο. Όσο τα πράγµατα ήταν οµαλά, νόµισαν ότι την ανάγκασαν να υποκύψει στις επιθυµίες τους. Αλλά τελικά µε θλίψη διαπίστωσαν... ότι η Τύχη είναι γένους θηλυκού... Έχει τη δυσεξήγητη ικανότητα να ελίσσεται και να επιστρέφει νικήτρια. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΩΝΗ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟ

«Τύχη: Παρ΄ Έλλησιν απρονόητος κόσµου διοίκησης, η φορά εξ’ αδήλων εις άδηλον και αυτόµατον» (Λεξικόν Σουϊδα, Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισµός, σελ. 1052) «Τύχη: Θεά της συµπτώσεως, του µη προβλεφθέντος ή επιδιωχθέντος, αλλά του απροσδοκήτως συµβαίνοντος, βαθµηδόν καταστάσα η πολιούχος Θεά της Ευτυχίας των Αρχαίων Ελληνικών Πόλεων» (Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Τόµος ΚΓ΄. Σελ. 551)

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Σ 46

τα τραπέζια της ρουλέτας του Καζίνου Las Palmas των Κανών, συναντούσες σχεδόν καθηµερινά, σε θέση παίκτη ή απλού παρατηρητή, έναν άνθρωπο από εκείνους που περνούν απαρατήρητοι, ευτελούς συνήθως εµφάνισης, ο οποίος κατέγραφε το αποτέλεσµα κάθε γύρου της ρουλέτας. Ο στόχος ήταν να διαπιστώσει την ενδεχόµενη επανάληψη ενός αποτελέσµατος περισσότερες φορές από τις συνήθεις. Πχ την εξαγωγή του µαύρου από το κόκκινο σε ένα πολύ µεγάλο αριθµό γύρων, ενώ η θεωρία λεει ότι οι πιθανότητες είναι 50-50. Αυτό µπορεί να οφείλεται σε κάποιο αδιόρατο κατασκευαστικό πρόβληµα της εγκατάστασης ή σε πρόβληµα της τοποθέτησης του

τραπεζιού ή... ή... Έλπιζε έτσι ότι θα µπορούσε να γυρίσει την Τύχη προς το µέρος του. Συνήθως... µάταια.. Και δεν είναι ο µόνος κυνηγός της τύχης, που επιδίωκε τον εξοστρακισµό της σε κάποιο «παιχνίδι» ή την υποταγή της στις επιθυµίες του. Αλλά η Τύχη είναι θεότητα γένους θηλυκού... Τώρα που το κλάµα για την πτώχευση των επενδυτικών τραπεζών ή απλών επενδυτών έχει µετατραπεί σε οδυρµό χορού τραγωδίας, πολλοί ανασύρουν από τη µνήµη τους την κατακρήµνιση του Hedge Fund «Long Term Capital management» (LTCM), ενός Hedge Fund του «καλού κόσµου των ΗΠΑ» µε καθοδηγητές βραβευµένους εγκεφάλους (ECONOMIST 24/01/09). Ιδρύθηκε

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η «Τύχη της Αντιόχειας», µαρµάρινο άγαλµα του Έλληνα γλύπτη Ευκλείδη. Φυλάσσεται στο Μουσείο της πόλης του Βατικανού.

από µια οµάδα πεπειραµένων αναλυτών της Salomon Brothers µε εγκεφάλους τους Robert Merton και Myron Sholes, βραβεία Nόµπελ της Οικονοµίας. Σε συνεργασία µε τον Fisher Black στοχεύουν στην τιµολόγηση των «δικαιωµάτων επιλογής» (options) έτσι ώστε οι επενδύσεις του fund να αποβαίνουν κερδοφόρες. Ήταν ο προάγγελος της πιστωτικής κρίσης, που παρέµεινε αναξιοποίητος από τους µάνατζερς, γιατί... «ήταν υπεραπασχοληµένοι στην παραγωγή χρήµατος»... Γύρω στα 1978 το τρίο που µόλις αναφέρθηκε, είχε «ανακαλύψει» τη σχέση µεταξύ της τρέχουσας τιµής των µετοχών και της τιµής των παραγώγων, επιτρέποντας έτσι την όσο το δυνατόν ασφαλέστερη τιµολόγηση τους, και εποµένως το κέρδος των επενδυτών (Είναι περίπου σαν να λέµε ότι µπορείς να προβλέπεις µε µεγάλη πιθανότητα τους αριθµούς που θα «βγάλει» η ρουλέτα!!.) Κατά τον ECONOMIST αυτή η εισβολή των µαθηµατικών στην οικονοµική ανάλυση ήταν µια επανάσταση που άλλαξε την αντιδιανοουµενίστικη στάση των αναλυτών και µετέτρεψε τις χρηµατοπιστωτικές αγορές από παλαίστρες σε «παντοδύναµους οίκους ποσοτικής ανάλυσης». Η Τύχη είχε σχεδόν εκδιωχθεί, η γοητεία των µαθηµατικών την εξόριζε από τις αγορές, αλλά εκείνη άντεξε τόσο ώστε τα θριαµβευτικά booms του κ. Black στην Goldman Sachs να καταλήξουν στα καταστρεπτικά ολισθήµατα των τελευταίων µηνών. Για άλλη µια φορά ο εγκλωβισµός της Τύχης απέτυχε. Οι εγκέφαλοι επιχείρησαν αλλά τελικά... µάταια. Προς τι η µέχρις στιγµής φλυαρία; Μα γιατί σηµαντικοί στοχαστές µε τη βοήθεια πανίσχυρων computers - µόνο έτσι ήταν δυνατοί αυτοί οι υπολογισµοί - όχι πολύ διαφορετικοί στο αποτέλεσµα από τους ταλαίπωρους παρατηρητές µε το µπλοκάκι, καταδίωξαν την Τύχη και, όσο τα πράγµατα ήταν οµαλά, νόµισαν ότι την ανάγκασαν να υποκύψει στις επιθυµίες τους. Αλλά τελικά µε θλίψη διαπίστωσαν... ότι η Τύχη είναι γένους θηλυκού... Έχει τη δυσεξήγητη ικανότητα να ελίσσεται και να επιστρέφει νικήτρια. Οι ανίδεοι «επενδυτές», δηλαδή οι παίκτες, µε οδύνη είδαν την κατακρήµνιση της µαθηµατικής ασφάλειας... «Πανίσχυροι computers δηµιούργησαν µια πλατφόρµα για ένα νέο είδος µαθηµατικών, εκείνο του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Στα χέρια των quants -των εξειδικευµένων στην ποσοτική ανάλυση Μαθηµατικών και Φυσικών- το σύστηµα αποδείχθηκε απέραντα ευέλικτο. Δυστυχώς οδήγησε επίσης τις χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες έξω από τον ίσιο δρόµο» ... (ECONOMIST 24/01/09). Και στο προσκήνιο εµφανίζεται ο γκουρού των quants, ο γενειοφόρος

ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Ronald N. Kahn (FINANCIAL TIMES 26/01/09) συγγραφέας µετά του Richard Grinold του «Active portfolio management. Quantitative theory and application». Σε συνέντευξή του επιχειρεί να αποδείξει ότι η «ποσοτική ανάλυση» όχι µόνο παραµένει ζωντανή και αποδοτική αλλά και ότι η κρίση την εκσυγχρονίζει. Διευθυντής της Barclays Global Investors, εταιρείας ερευνών στρατηγικής, παράγει µοντέλα συµπεριφοράς µετοχών µε προβολές και στο άµεσο µέλλον. Πιστεύει ότι τα µοντέλα της µπορούν να αντιπαρέλθουν τις σηµερινές µη οµαλές συνθήκες της αγοράς, παρόλο που χρειάστηκε να κάνουν µικρές διευθετήσεις για να αντιµετωπίσουν την απαγόρευση των ανοικτών πωλήσεων που επιβλήθηκε σε ορισµένες χώρες. Ο γράφων δεν έχει τη δυνατότητα, αλλά ούτε και την πρόθεση να «εµβαθύνει» στις µεθόδους «παραγωγής χρήµατος από χρήµα», τις οποίες θεωρεί υπεύθυνες, κατά βάθος, των σηµερινών δεινών και του πυρήνα του χρηµατοπιστωτικού καπιταλισµού αµερικανικής φιλοσοφίας (τι έχει τραβήξει τελευταία και αυτή η λέξη!). Επιπλέον, δεν βρίσκει λόγο µετατροπής των µαθηµατικών σε εργαλείο των σπεκουλαδόρων, µε ηθική διάσταση της ίδιας ποιότητας µε τις «νέες ανακριτικές µεθόδους». Και εκτιµά, καθ’ υπερβολή ίσως, περισσότερο τον ταλαίπωρο παρατηρητή από τους ακαδηµαϊκούς της σπέκουλας, δηλαδή την ξεπεσούρα των µαθηµατικών στα σύνορα µεταξύ οικονοµικής διαχείρισης, και (καµιά φορά) απάτης.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η χαµένη ηθική του σύγχρονου καπιταλισµού ή Μαρξ και πάλι

Κατά τον Keynes, και όχι µόνο, ο καπιταλισµός είναι ασταθής από τη φύση του, κατά συνέπεια θα έλεγε κανείς και µη προβλέψιµος, εκτεθειµένος στους ανέµους της Τύχης, «της Θεάς της σύµπτωσης» για µερικούς. Η προσπάθεια να τιθασευτεί η Τύχη και το Μέλλον είναι θεµιτή και λογική για το σύστηµα αλλά «προς τι και γιατί» είναι το κρίσιµο στοιχείο. Ο κ. Kahn και οι προαναφερθέντες Black, Sholes, Merton κ.α. δεν ενδιαφέρονταν για τις ηθικές διαστάσεις των πρακτικών του καπιταλισµού, όπως π.χ. ο Weber αλλά και οι θεµελιωτές του συστήµατος, από τον Καλβίνο έως τον Adam Smith και άλλους και, αν πάει κανείς πιο πίσω, ακόµη και τον Αριστοτέλη. Γι’ αυτούς είναι ένα σύστηµα ηθικά ουδέτερο (neutral) και εκεί βρίσκεται το ΛΑΘΟΣ. Το βιβλίο του Μαρξ µε τίτλο «Das Kapital» (ΤΙΜΕ 2/02/09) ήταν best seller για εννέα βδοµάδες στη Γερµανία, και στο Trier, αρχαία γερµανική πόλη, παραµένει ακόµα. Όµως δεν πρόκειται για το βιβλίο «Das Kapital» του Καρόλου Μαρξ, τέκνου του Trier, αλλά το οµότιτλο του Reinchart Marx, µέχρι πρότινος καθολικού επισκόπου του Trier και νυν Αρχιεπισκόπου Μονάχου. Ο Αρχιε-

// ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΣ πίσκοπος διερωτάται µήπως είχε δίκιο ο συνονόµατος του όταν στον 19ο αιώνα προέβλεπε ότι ο Καπιταλισµός θα παρέµενε ένα επεισόδιο της Ιστορίας, καταδικασµένο να πεθάνει εξαιτίας των εσωτερικών του αντιφάσεων. Βεβαίως δεν είναι ένα επεισόδιο της ιστορίας ένα καθεστώς που έχει κιόλας ηλικία δύο αιώνων, κατά το µάλλον ή το ήττον επιτυχές σε σύγκριση µε άλλα. Όµως στη σηµερινή του µορφή, του χρηµατοπιστωτικού καπιταλισµού, δεν πρόκειται να πολυκαιρίσει. Και αν οι «συνταγές» του Καρόλου Μαρξ, αποδείχτηκαν αποτυχηµένες, γιατί απευθύνονταν σε αφηρηµένες οντότητες και όχι στον άνθρωπο ως άτοµο και µονάδα της ολότητας, η πρόβλεψη του απασχολεί πρόσφατα πλήθος στοχαστών αλλά και στελεχών της οικονοµικής πράξης. Ο Αρχιεπίσκοπος Μαρξ βασικά πιστεύει ότι οι οικονοµικές αναταραχές, υποδεικνύουν την ανάγκη επανασύνδεσης της οικονοµίας µε τις χριστιανικές αξίες, προκειµένου να επαναεξυγιανθεί. Μια υπόµνηση που έχει σαφώς την πρόθεση να συµβάλλει, και δικαίως από την ιστορική εµπειρία, στην επαναφορά της οικονοµίας που έχει ξεστρατίσει, στον ίσιο δρόµο. Να ξαναβρεί την υγεία της. Η συµπεριφορά των ανθρώπων επανέρχεται από πολλές κατευθύνσεις στο προσκήνιο, απωθώντας την ηθικά ουδέτερη αντίληψη των quants. Σηµαντικά τα εξειδικευµένα µαθηµατικά , αλλά εκείνο που µετράει σε τελευταία ανάλυση είναι οι επιλογές των ατόµων. Στη σηµερινή συγκυρία εκείνο που διαµορφώνει τη συµπεριφορά είναι η αβεβαιότητα που προέκυψε αιφνίδια(;) στις προβλέψεις και τις προσδοκίες των επενδυτών. Αυτή τη φορά όµως αφορά στο σύνολο των ανθρώπων, οι οποίοι δια-

ΟΙ ΜΕΡΤΟΝ, ΣΟΛΕΣ ΚΑΙ ΜΠΛΑΚ ΑΝΑΚΑΛΥΨΑΝ τη σχέση µεταξύ της τρέχουσας τιµής των µετοχών και της τιµής των παραγώγων, επιτρέποντας έτσι την όσο τη δυνατόν ασφαλέστερη τιµολόγησή τους. Το αποτέλεσµα; Το hedge fund των δύο πρώτων κατέρρευσε µε θεαµατικό τρόπο, η Goldman Sachs, στην οποία θήτευσε ο τρίτος, βρέθηκε µε τα γνωστά προβλήµατα!

Η σηµασία της σιγουριάς ή better safe than sorry Η Τύχη όπως δραπέτευσε από το στρατόπεδο των quants, επανέφερε την αβεβαιότητα στο προσκήνιο... «Οι κρίσεις τρέφουν την αβεβαιότητα. Και η αβεβαιότητα µολύνει τη συµπεριφορά, που τρέφει την κρίση. Αν υπήρχε ένα µαγικό ραβδί ικανό να εκδιώξει την αβεβαιότητα, το άµεσα προσεχές µέλλον (λίγα τετράµηνα) θα ήταν ακόµη σκληρό (µερικές από τις ζηµίες είναι αδύνατο να αποκατασταθούν), αλλά η κρίση κατά µεγάλο µέρος θα είχε υποχωρήσει»... Ο Olivier Blanchard, chief economist του ΔΝΤ, φιλοξενούµενος στον ECONOMIST (31/01/09) προσπαθεί και αυτός να συµβάλλει αφενός στη διάγνωση και αφετέρου στη θεραπεία της επιδηµίας. ...«Όλοι οι δείκτες και όλες οι ενδείξεις ακόµη και η συχνότητα παρουσίας της λέξης Αβεβαιότητα δείχνουν ότι το φαινόµενο βρίσκεται στον ύψιστο βαθµό τα τελευταία χρόνια. Η παρουσία εκτός της αντικειµενικής αβεβαιότητας και της υποκειµενικής αβεβαιότητας, η τελευταία γνωστή ως knightian uncertainty από το έργο του οικονοµολόγου του Σικάγου Frank Knight στις αρχές του 20ου αιώνα, κυριαρχεί. Η αντικειµενική αβεβαιότητα αναφέρεται σε εκείνα όπου, σε ένα άλλο context, ο Donald Ramsfeld ανέφερε ως γνωστά άγνωστα. Σήµερα τα τελευταία κυριαρχούν, και το οικονοµικό περιβάλλον είναι τόσο περιπλεγµένο, σε σηµείο που να γίνεται ακατανόητο. Το αποτέλεσµα είναι µια ακραία σύνεση, αν όχι µια ολωσδιόλου παράλυση από τη µεριά των επιχειρήσεων. Και αυτή η συµπεριφορά µε τη σειρά της τροφοδοτεί την κρίση»... Αλλά δεν είναι τα προηγούµενα η µόνη παράµετρος της συµπεριφοράς των πολιτών απέναντι στην οικονοµία και την κρίση. Η άλλη βρίσκεται στην απέναντι µεριά, στις κυβερνήσεις. Η κατακρήµνιση της διαχείρισης της οικονοµίας κατά το πρόσφατο παρελθόν, για ψυχολογικούς λόγους, όπως οι προαναφερθέντες, αλλά και πραγµατικούς, π.χ. η µείωση της αξίας των περιουσιακών στοιχείων ή και των εισοδηµάτων των πολιτών, οδήγησε στη µείωση της ζήτησης και κατ’ επέκταση σε µείωση της παραγωγής και τη βαθιά ύφεση (της οικονοµίας) του σήµερα. ...«Αν έτσι έχουν τα πράγµατα, τι πρέπει να κάνουν οι παραγωγοί πολιτικής; Πρώτα απ’ όλα και κυρίως να µειώσουν την αβεβαιότητα. Προς τούτο να αποµακρύνουν τους επερχόµενους κινδύνους και κυρίως την αντίληψη για επερχόµενους κινδύνους ... Ο τίτλος του κ . Blanshard είναι: «Να µην φοβάσαι (σχεδόν) τίποτα παρά µόνο τον ίδιο τον φόβο». Στην ανάλυση της συµπεριφοράς των πολιτών πρέπει να προστεθεί και η (πολλές φορές) οδυνηρή εµπειρία από το παρελθόν. Ο Tim Harford στο περιοδικό των F.T. «FT Week Mag-

azine (31.12-1.1-09) µε τίτλο «Όποιοι έκαψαν τα δάκτυλα τους σήµερα θα πλάσουν τους αυριανούς αποταµιευτές» γράφει ότι... «Αν οι εµπειρίες των µειζόνων booms και των µειζόνων busts διαµορφώνουν τη συµπεριφορά µας, είναι κάτι που οι οικονοµολόγοι της µακροοικονοµίας είναι ανάγκη να το λαµβάνουν υπόψη τους»... Ας δούµε δύο ευλογοφανείς θεωρίες συµπεριφοράς του καταναλωτή, την «smoothie» (ήµερη) και την «boosty» (εκρηκτική, µε τόση υπερτίµηση). Κατά την «boomy» περίοδο, όταν τα πράγµατα πηγαίνουν καλά σχεδόν όλοι είµαστε βέβαιοι για το µέλλον και δαπανούµε ελευθέρως. Όταν περάσουµε στη «smoothie» περίοδο τότε οι ψύχραιµοι και προβλεπτικοί καταναλωτές βοηθούν στην οµαλοποίηση των booms και των busts, (των µε τα «πάνω» και µε τα «κάτω» τάσεων). Ο ίδιος ο Keynes κατ’ αρχάς επικεντρώθηκε στις περιόδους boomy, για να καταλήξει τελικά στην ανάλυση των smoothy. Παράλληλα, ένας άλλος ερευνητής, ο νευροοικονοµολόγος (neuroeconomist) John Coates µε αντικείµενο των ερευνών του τους traders και την τεστοστερόνη, ερευνώντας για την ίδια περίοδο, ισχυρίζεται ότι η θεωρία της καταγωγής της smoothy περιόδου, ότι δηλαδή γεννήθηκε την περίοδο της βαθιάς ύφεσης της αµερικανικής οικονοµίας δεν είναι σωστή. Κατά τον Coates, οι Αµερικανοί έγιναν σώφρονες καταναλωτές κατά την περίοδο του πολέµου και τη µεταπολεµική, επηρεαζόµενοι από τη συµπεριφορά των πολιτών κατά τις λαµπερές ηµέρες της δεκαετίας του 20 και την επακολουθήσασα εξαιτίας της «ηµέρα µετά το µεθύσι». Στρέφονται δε στη συµπεριφορά boomy µετά το 1981. Πενήντα χρόνια ήταν αρκετά για να ξεχαστεί η περίοδος της µέθης. Οι οικονοµολόγοι από την Καλιφόρνια, Urlike Marmendier και Stefan Wagel πήγαν ένα βήµα παραπέρα. Ερεύνησαν το πώς οι εµπειρίες της πρώιµης περιόδου της ζωής επηρεάζουν τη συµπεριφορά του καταναλωτή ή της καταναλώτριας. Τι σηµαίνει τελικά αυτή η έρευνα. Σηµαίνει ότι αν η κρίση είναι δοµική, οι καταναλωτές του αύριο θα θυµούνται ότι πρέπει «να κρατούν κάτι στην άκρη» όπως λεει ο λαός µας, στις καλές µέρες, ενώ οι εποχές των χρηµατιστηριακών κερδών, της ανόδου της κατανάλωσης κ.λ.π. θα βάζουν σε πειρασµό τους γκριζοµάλληδες, που θα αναµιµνήσκονται των λαµπερών ηµερών των δεκαετών 80 και 90. Εποµένως, υποµονή και µετά τις super-smoothy ηµέρες θα επακολουθήσουν και πάλι οι ηλιόλουστες!!... Αυτό και αν είναι ένεση αισιοδοξίας... «Ουδέν κακόν αµιγές καλού» όπως έλεγαν οι αρχαίοι ηµών πρόγονοι. Ή µήπως έλεγαν «ουδέν καλόν αµιγές κακού»; Τον γράφοντα «βολεύει» η πρώτη διατύπωση, γιατί προτιµάει να κλείσει την ανάλυση του µέλλοντος στις ΤΑΣΕΙΣ 2009 αισιόδοξα ενθυµούµενος µιαν άλλη παλαιή ρήση. Σε ερώτηση αφελούς ανθρώπου προς φίλο του που προέβλεπε ότι «Φέτος θα έχουµε πολλά κεράσια», πώς το προβλέπει, ο δεύτερος του απάντησε: «Γιατί µου αρέσουν»... Υ.Γ. Ο γράφων ποτέ δεν έπαιξε σε καζίνο!

ΤΑΣΕΙΣ 2009

θέτουν κάποια οικονοµικά στοιχεία από οικονοµίες σε µετρητά, στις τράπεζες ή το µπαούλο, µέχρι τις µετοχές, τα οµόλογα, τα ακίνητα, τον χρυσό κ.α.

> ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΚΟΣΜΟΣ-ΕΛΛΑΔΑ

 Η προστασία των θέσεων εργασίας είναι το µεγάλο στοίχηµα για τις, ανά τον κόσµο, πολιτικές ηγεσίες 

ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ «ΧΡΥΣΗΣ ΕΞΙΣΩΣΗΣ» Στη δίνη της διεθνούς ύφεσης ο τοµέας της εργασίας είναι αυτός που πλήττεται άµεσα. Είναι όµως και η αφορµή να επαναξεταστεί ο ρόλος των ηγετών. Γιατί η διαχείριση της ανεργίας - ως άλλη πυρηνική βόµβα στα θεµέλια του σύγχρονου δυτικού κόσµου - δεν µπορεί παρά να είναι αρµοδιότητα των δηµοκρατικά εκλεγµένων ηγετών. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΜΑΥΡΙΔΗ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

την εξέλιξη µιας διεθνούς οικονοµικής κρίσης η ανεργία είναι η χειρότερη επίπτωση - το µεγαλύτερο κακό. Και από τη στιγµή που η εργασία είναι δικαίωµα κι όχι υποχρέωση (όπως ορισµένοι θέλουν να πιστεύουν) το ζητούµενο είναι η διασφάλιση της. Για τις, ανά τον κόσµο, πολιτικές ηγεσίες, η προστασία των θέσεων εργασίας είναι το µεγάλο στοίχηµα της χρονιάς που διανύουµε. Για τους εργαζόµενους, η διατήρηση των κοινωνικών κατακτήσεων, ο µεγάλος στόχος. Η αναζήτηση της «χρυσής εξίσωσης» - που θα συµφιλιώσει την έννοια της παγκοσµιοποίησης µε τον ρόλο του κράτους, την «παρεξηγηµένη» ελευθερία των αγορών µε την αδήριτη, πλέον, ανάγκη κρατικού παρεµβατισµού, την αλλαγή εντέλει του ιδεολογικού και επιστηµονικού πλαισίου άσκησης οικονοµικής πολιτικής - βρίσκεται ήδη στον πυρήνα του παγκόσµιου προβλη-

µατισµού. Πρόκειται για µια διαδικασία που εκ των πραγµάτων επηρεάζει, αν όχι µεταβάλει, την υφή και το περιεχόµενο των διεθνών σχέσεων. Η αναζήτηση θεσµοποίησης νέων σχηµάτων συνεργασίας (διεύρυνση του G8, BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα), IBSA (Ινδία, Βραζιλία, Νότια Αφρική)) ή/και µεταρρύθµισηαναδιαµόρφωση υπαρχόντων που υπηρέτησαν το προηγούµενο σύστηµα σε παγκόσµια κλίµακα (Συµβούλιο Ασφαλείας ΟΗΕ, Παγκόσµιος Οργανισµός Εµπορίου, Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο, Παγκόσµια Τράπεζα, ΕΕ), η επαναπροσέγγιση Δύσης - Ρωσίας, η παραµονή της Κίνας και της Ινδίας στη θεσµική δοµή του παγκόσµιου συστήµατος, καθίστανται ανάγκη επιτακτική. Παράλληλα, ο περιορισµός των βίαιων συγκρούσεων καθίσταται σχεδόν µονόδροµος. Συνειδητοποιείται πλέον, ότι ο εχθρός βρίσκεται αλλού. Στις κοινωνικές ανισότητες που παράγει η επιθετικότητα του

Το τέλος της αµερικανικής παντοκρατορίας (;) Όλοι ωστόσο αναρωτιούνται αν η παρουσία του Μπαράκ Οµπάµα θα σηµατοδοτήσει την αρχή του τέλους της αµερικανικής παντοκρατορίας, ή αν θα είναι το εφαλτήριο για την επαναβεβαίωση της αµερικανικής ισχύος. Η στιγµή είναι καθοριστική. Μετά από µια οκταετία καταστροφικής πολιτικής από τον Τζορτζ Μπους, η µοναδική υπερδύναµη δοκιµάζει τις οικονοµικές αντοχές της, την ηθική και πολιτική της αξιοπιστία. Η εκλογή Οµπάµα καλλιέργησε προσδοκίες ανάκαµψης σε όλα τα επίπεδα. Υπό αυτή την έννοια το βάρος των ευθυνών του είναι µεγάλο. Αν ανταπο-

κριθεί, οι ΗΠΑ θα αναβαπτιστούν. Αν όχι, η πτώση άλλης µιας µεγάλης δύναµης θα επιβεβαιώσει την ιστορική νοµοτέλεια. Πέραν όµως των όποιων προβλέψεων, η σηµερινή πραγµατικότητα θέλει τις ΗΠΑ ως σηµείο αναφοράς του υπάρχοντος χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Αν η υφιστάµενη δοµή του κλονισθεί περαιτέρω, αν οι αγορές νεκρώσουν και η λειτουργία του καταρρεύσει, η ριζική ανακατασκευή του παγκόσµιου οικονοµικού συστήµατος θα επέλθει αναγκαστικά και θα πραγµατοποιηθεί βιαίως. Ήδη το εφιαλτικό σενάριο της «αποπαγκοσµιοποίησης» έθιξε ο Βρετανός πρωθυπουργός Γκόρντον Μπράουν, απευθύνοντας έκκληση για διεθνή συνεργασία. Επί της ουσίας προπαρασκεύασε το δρόµο της συνεργασίας του µε τον νέο Αµερικανό πρόεδρο. Μια συνεργασία που αν δεν αποδώσει η έναρξη της εποχής ενός νέου προστατευτισµού θα είναι αναπόφευκτη.

O ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΙΑΙΩΝ συγκρούσεων καθίσταται σχεδόν µονόδροµος. Συνειδητοποιείται πλέον, ότι ο εχθρός βρίσκεται αλλού. Στις κοινωνικές ανισότητες, στη διεύρυνση του χάσµατος πλουσίων και φτωχών και τη συρρίκνωση της µεσαίας τάξης, στην υποβάθµιση του περιβάλλοντος.

Είτε στην περίπτωση µιας ήπιας αναπροσαρµογής του υφιστάµενου συστήµατος στις νέες συνθήκες που δηµιούργησε η κρίση, είτε στην περίπτωσης µιας βίαιης ανακατασκευής του µε «νέο-προστατευτικό» προσανατολισµό, ο ρόλος του κράτους θα είναι ουσιώδης και καταλυτικός. Αυτός είναι και ένας επιπρόσθετος λόγος που οι πολίτες ανά τον κόσµο στρέφονται προς τις πολιτικές του ηγεσίες. Αυτός είναι κι άλλος ένας λόγος που ο Μπαράκ Οµπάµα συγκεντρώνει τόσο µεγάλη προσοχή. Την εποχή της κατάπτωσης του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος και της αποµυθοποίησης της «παγκοσµιοποίησης» και της «ελεύθερης αγοράς» - η οποία επιδείκνυε την απροσχηµάτιστη και αλαζονική αδιαφορία της για τους αρχηγούς κρατών. Την εποχή της εκ νέου µεταβίβασης ισχύος στο κράτος, ο ρόλος του πολιτικού - ηγέτη αναβαθµίζεται. Ανακτά τη χαµένη του αίγλη κι αναγεννιέται µέσα από τη δηµοκρατική νοµιµοποίηση του. Ίσως, λοιπόν, η λέξη «απολύεστε» να είναι η λέξη καταλύτης για τη µετάβαση σε µια εποχή. Εποχή που θα αναδείξει µια νέα γενιά ηγετών, απαλλαγµένων από δουλείες ισχυρών οικονοµικών κέντρων κι από λογής στερεότυπα και ιδεοληψίες. Διότι απλά η διαχείριση της ανεργίας - ως άλλη πυρηνική βόµβα στα θεµέλια του σύγχρονου δυτικού κόσµου - δεν µπορεί παρά να είναι αρµοδιότητα των δηµοκρατικά εκλεγµένων ηγετών.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

κεφαλαίου και των «golden boys», στη διεύρυνση του χάσµατος πλουσίων και φτωχών και την συρρίκνωση της µεσαίας τάξης, στην υποβάθµιση του περιβάλλοντος. Στόχος των νέων σχηµάτων συνεργασίας θα είναι αναγκαστικά η διαχείριση των παραπάνω προκλήσεων. Η έλευση του Μπαράκ Οµπάµα δίνει το στίγµα της επόµενης µέρας που ανατέλλει. Μόλις µια εβδοµάδα µετά την εντυπωσιακή του ορκωµοσία, ο Μπαράκ Οµπάµα δεν έµεινε στις εντυπώσεις. Χωρίς χρονοτριβή έθεσε σε τροχιά υλοποίησης τις προεκλογικές του δεσµεύσεις. Έδωσε εντολή για κλείσιµο του Γκουαντάναµο και τώρα θέτει στο επίκεντρο των προτεραιοτήτων του την προστασία του περιβάλλοντος, τη µείωση των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου ορίζοντας διαπραγµατευτή για το Πρωτόκολλο του Κιότου. Η «πράσινη στροφή» του νέου Πλανητάρχη σηµατοδοτεί το πέρασµα σε µια άλλη εποχή. Σηµατοδοτεί τη συνειδητοποίηση ύπαρξης του νέου εχθρού που απειλεί την ασφάλεια και την ευηµερία του Δυτικού Κόσµου. Ποιος, αλήθεια, µπορεί να τα βάλει µε τη Φύση; Ποιος µπορεί να τα βάλει µε τον ίδιο το Θεό; Το ερώτηµα αµείλικτο κάθε φορά που ο άνθρωπος και οι πλέον οργανωµένες κοινωνίες στέκονται µε δέος µπροστά στην οργή της Φύσης. Ο νέος πρόεδρος έθεσε το θέµα στην πραγµατική του διάσταση: «Η εξάρτησή µας από το εισαγόµενο πετρέλαιο και η κλιµατική αλλαγή συνιστούν απειλές για την ασφάλεια του αµερικανικού λαού. Η Αµερική δεν θα γίνει όµηρος των µειούµενων ενεργειακών πόρων, εχθρικών καθεστώτων και ενός θερµαινόµενου πλανήτη». Κι αφού διέγνωσε την απειλή, έθεσε τον στόχο για την αντιµετώπισή της: «Στόχος µας είναι να χτίσουµε µια νέα ενεργειακή οικονοµία, η οποία θα δηµιουργήσει εκατοµµύρια δουλειές». Σε µια χώρα που πλήττεται εξίσου από καταστροφικούς τυφώνες και µεγάλη οικονοµική κρίση, η «ενεργειακή οικονοµία» του Μπαράκ Οµπάµα έρχεται ως µάννα εξ ουρανού, να ταΐσει µε προσδοκίες (για την ώρα τουλάχιστον) ένα λαό γεµάτο ανασφάλειες και σε πλήρη σύγχυση. Για καλύτερο περιβάλλον µε λιγότερους τυφώνες και νέες δουλειές µε διασφαλισµένες οικονοµικές απολαβές!

> ΒΑΛΚΑΝΙΑ

ΚΟΣΜΟΣ-ΕΛΛΑΔΑ  Η Μόσχα επιστρέφει στην περιοχή 

ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΕΥΑΛΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Οι χώρες της Βαλκανικής διατηρούν σταθερό τον στόχο ένταξής τους στους ευρωατλαντικούς θεσµούς. Οι οικονοµίες τους, που στήριζαν πολλά στις ξένες επενδύσεις για τη χρηµατοδότηση της ανάπτυξης, αποδεικνύονται ευάλωτες στην κρίση, ακόµα και όταν ανήκουν στην ευρωπαϊκή οικογένεια, όπως η Ρουµανία και η Βουλγαρία. // ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΑΡΙΝΑ ΜΕΪΝΤΑΝΗ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ε τη βαλκανική παθογένεια να συνεχίζει να πρωταγωνιστεί, οι χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης είναι αντιµέτωπες µε τις επιπτώσεις της διεθνούς χρηµατοπιστωτικής κρίσης. Η παγκόσµια οικονοµική κρίση έχει κάνει εµφανή τα σηµάδια της στο ήδη επιβαρηµένο ιστορικά, πολιτικά και οικονοµικά περιβάλλον της Βαλκανικής. Η διακοπή ή αναστολή της αθρόας εισροής άµεσων ξένων επενδύσεων, από τις οποίες εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό η µακροοικονοµική σταθερότητα, η µείωση των θέσεων εργασίας, παράλληλα µε την αδυναµία προώθησης διαρθρωτικών αλλαγών συν την πολιτική αστάθεια δηµιουργούν ένα εκρηκτικό κοινωνικό περιβάλλον. Με την ανεργία να βρίσκεται σε δυσθεώρητα ύψη και να κυµαίνεται στη χειρότερη περίπτωση στο 50% (Κοσσυφοπέδιο, αλλά από κοντά και οι Βοσνία, Σερβία και πΓΔΜ) γίνεται αντιληπτό ότι µία επιδείνωση της οικονοµικής κατάστασης δεν αφήνει περιθώρια απορρόφησης των κραδασµών. Την ίδια ώρα το σύνολο των χωρών διατηρεί τον σταθερό του προσανατολισµό στην ενταξιακή πορεία στους ευρωατλαντικούς θεσµούς. Ούτε κι αυτοί όµως εµφανίζονται ως πανάκεια. Η Ρου-

µανία για παράδειγµα αντιµετωπίζει τα µεγαλύτερα οικονοµικά προβλήµατα την παρούσα στιγµή, παρότι βρίσκεται εντός της ευρωπαϊκής οικογένειας, ενώ η Βουλγαρία αντιµετωπίζει την αναστολή της εισροής των ευρωπαϊκών κονδυλίων στην περίπτωση που δεν προωθήσει τις απαραίτητες για την ενεργοποίηση τους µεταρρυθµίσεις. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον µόνο η Κροατία εµφανίζεται να διαθέτει τα «προσόντα» για να περάσει στο επόµενο βήµα των ευρωπαϊκών εξετάσεων, αν δεν µπλοκαριστούν εξαιτίας των συνοριακών διαφορών µε Σλοβενία. Το νέο κράτος της Βαλκανικής, το Κοσσυφοπέδιο συνεχίζει να στέκεται µετέωρο στο κέντρο της περιοχής και να προκαλεί αντιθέσεις και – τουλάχιστον µέχρι στιγµής - χαµηλής εντάσεως προβλήµατα µε τις γειτονικές σε αυτό χώρες, η Σερβία έχοντας τη στήριξη της Ρωσίας εµφανίζεται αµετακίνητη στην πολιτική της µη αναγνώρισης του, συµπαρασύροντας και τη Βοσνία. Η τελευταία παραµένει το άλλο προβληµατικό σηµείο που άφησε πίσω του ο πόλεµος διάλυσης της πρώην Γιουγκοσλαβίας, ενώ τα Σκόπια συνεχίζουν µία πορεία εγκλωβισµένη σε εθνικιστικές προκλήσεις, έχοντας αναγάγει σε κύριο ζήτηµα της πολιτικής τους ζωής µια κενή περιεχοµένου µακεδονολατρία, την ώρα που σοβούν οι εσωτερικές εθνοτικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις. Η

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΒΑΛΚΑΝΙΑ Τουρκία, που επιθυµεί να αναδειχθεί σε γίγαντα της περιφερειακής διπλωµατικής διαµεσολάβησης, κλυδωνίζεται από εσωτερικές συγκρούσεις και οικονοµική αβεβαιότητα. Σε αυτό το τοπίο εσωτερικών αντιθέσεων και αντιπαραθέσεων η ενεργειακή εξάρτηση των χωρών δηµιουργεί µια άλλη σταθερά. Η κρίση µεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας έκανε εµφανή την εξάρτηση αυτή στις χώρες της Βαλκανικής που τοποθετούνται εκ νέου στον χάρτη ως διαµετακοµιστικοί σταθµοί της ενέργειας. Τα αντικρουόµενα συµφέροντα των µεγάλων δυνάµεων συναντούνται για µία ακόµη φορά στις γεωγραφικές συνισταµένες της περιοχής και η επιστροφή της Μόσχας στη Βαλκανική, αυτή τη φορά µε τον µανδύα της ενέργειας και του επενδυτικού κεφαλαίου, αναµένεται να διαµορφώσει νέες γεωπολιτικές πραγµατικότητες.

 ΑΛΒΑΝΙΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Μετά το ΝΑΤΟ έτοιµη να χτυπήσει την πόρτα της ΕΕ

Προεκλογική χρονιά το 2009 για την Αλβανία, τη δεύτερη φτωχότερη χώρα της Ευρώπης και µε τη µεγαλύτερη “γκρίζα” οικονοµία. Η κυβέρνηση Μπερίσα ωστόσο παρά την αδυναµία που επέδειξε τα προηγούµενα χρόνια, θα µπορούσε να ισχυριστεί ότι το 2008 έκλεισε µε θετικούς οιωνούς για τις εκλογικές προοπτικές του κόµµατος του. Η κυβέρνηση του Δηµοκρατικού κόµµατος είχε θέσει τρεις στόχους: την πρόσκληση ένταξης στο ΝΑΤΟ, την υλοποίηση οικονοµικών µεταρρυθµίσεων και την ολοκλήρωση της µεταρρύθµισης στη δικαιοσύνη και την εκλογική νοµοθεσία. Ο Μπερίσα θα µπορούσε να ισχυριστεί ότι έφερε αποτελέσµατα. Η Αλβανία αναµένεται το 2009 να καταθέσει αίτηση εισδοχής στην ΕΕ. Ο αρµόδιος για τη διεύρυνση επίτροπος, Όλι Ρεν, όµως δεν έχει παραλείψει να τονίσει ότι παρά τα σηµαντικά βήµατα που σηµειώθηκαν µένουν ακόµη πολλά να γίνουν ιδιαίτερα στην καταπολέµηση της διαφθοράς και του οργανωµένου εγκλήµατος. Η Αλβανία – όσο παράδοξο κι αν ακούγεται – βαθµολογήθηκε από την Παγκόσµια Τράπεζα ως η καλύτερη στα Βαλκάνια από πλευράς ανάπτυξης και µεταξύ των δέκα πρώτων χωρών για τις διευκολύνσεις που προσφέρει στο επιχειρείν. Η χώρα όντως πέτυχε και µάλιστα στην παρούσα δύσκολη οικονοµική συγκυρία να διατηρήσει σταθερό ρυθµό ανάπτυξης, σύµφωνα µε τα στοιχεία του Διεθνούς Νοµισµατικού Ταµείου, 6% για το 2008 και εκτιµάται ότι η ανάπτυξη το 2009 θα κυµανθεί περί το 3,5 - 4%. Βασικός στόχος της κυβέρνησης παραµένει η προσέλκυση ξένων επενδύσεων και η ενίσχυση του τοµέα της ενέργειας, καθώς παρουσιάζονται σηµαντικές ελλείψεις λόγω της προβληµατικής λει-

// ΜΑΡΙΝΑ ΜΕΪΝΤΑΝΗ τουργίας των υδροηλεκτρικών εργοστασίων κυρίως στο βορρά. Ο Μπερίσα επιµένει πυρηνικά και επιβεβαίωσε τη συνεργασία µε την Ιταλία στον τοµέα της πυρηνικής ενέργειας. Προτεραιότητα της κυβέρνησης είναι τα αναπτυξιακά έργα και οι υποδοµές ενώ παρατηρείται οικοδοµικός οργασµός σε ολόκληρη τη χώρα. Η οικονοµική κρίση όµως έχει γίνει αισθητή και στην Αλβανία, κίνδυνος για τη χώρα είναι η µείωση των επενδύσεων σε συνδυασµό µε µείωση των εµβασµάτων των αλβανών µεταναστών που αντιστοιχούν στο 15% του ΑΕΠ.

 ΒΟΣΝΙΑ και ΕΡΖΕΓΟΒΙΝΗ Ορατός ο κίνδυνος διχοτόµησης της χώρας Το πείραµα της Βοσνίας, της συγκατοίκησης, δηλαδή µετά από έναν πολύνεκρο πόλεµο, των εµπόλεµων στο ίδιο κρατικό µόρφωµα, των δύο συνιστωσών οντοτήτων – Κροατοµουσουλµανική “Οµοσπονδία”, Σερβική Δηµοκρατία - και το ειδικού καθεστώτος Μπρτσκό αποδεικνύεται σαθρό.. Η Βοσνία συνεχίζει να βαδίζει στον διχασµό που άνοιξε και άφησε πίσω του ο πόλεµος. Μπορεί ο ισχυρός άντρας της Σερβικής Δηµοκρατίας, ο πρωθυπουργός, Μίλοραντ Ντόντικ να µην προχώρησε σε πράξη την απειλή περί ανεξαρτητοποίησης της ΣΔ µετά την ανεξαρτησία του Κοσσυφοπεδίου τον Φεβρουάριο του 2008. Η εκ διαµέτρου όµως αντίθετη πολιτική τοποθέτηση του µε τον εκπρόσωπο των Βοσνιακών (Μουσουλµάνων) στην τριµελή κεντρική προεδρία, Χάρις Σιλάιτζιτς, έκανε ορατά τα αντικειµενικά προβλήµατα ύπαρξης µιας βάσης συνεννόησης µεταξύ των τριών εθνικών συνιστωσών της χώρας. Από την άλλη πλευρά προστέθηκε και η κροατική συνιστώσα που διεκδικεί τη δική της εθνική οντότητα. Με την κατάσταση που επικρατούσε στην Τσεχοσλοβακία και στη Σερβία – Μαυροβούνιο πριν τον χωρισµό σε δύο κράτη παροµοίωσε την κατάσταση ο ύπατος εκπρόσωπος της διεθνούς κοινότητας στη Βοσνία, Μίροσλαβ Λάιτσακ, τον περασµένο Σεπτέµβριο. Η ενίσχυση των κεντρικών δοµών και η δηµιουργία βασικών κεντρικών θεσµών παραµένει ακόµη το δύσκολο στοίχηµα της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Ενδεικτικό των δύο διαφορετικών προσεγγίσεων στον τοµέα της οικονοµίας είναι η αποφασιστικότητα µε την οποία η σερβική οντότητα έχει κινηθεί µέχρι σήµερα στον τοµέα των ιδιωτικοποιήσεων. Η Μπάνια Λούκα προχώρησε σε πώληση των διυλιστηρίων στο Brod και στη Modricha και της εταιρείας πετρελαιοειδών της Banja Luka σε ρωσική εταιρία, αντί 121 εκατ. ευρώ. Επίσης, σε εκσυγχρονισµό και ανάπτυξη της εταιρίας Gacko, µε τη δηµιουργία εταιρείας joint venture µε την τσεχική εταιρία Cez. Αλλά και στον τοµέα των τηλεπικοινωνιών, πωλή-

// ΜΑΡΙΝΑ ΜΕΪΝΤΑΝΗ

ΒΑΛΚΑΝΙΑ θηκε το 65% της κρατικής εταιρίας Telecom Srpske στην εταιρία τηλεπικοινωνιών της Σερβίας, αντί 646 εκατ. ευρώ (στην εταιρεία τηλ/νωνιών της Σερβίας συµµετέχει και ο ΟΤΕ µε 20%). Αντίθετα στην κροατοµουσουλµανική Οµοσπονδία υπάρχει διστακτικότητα, µε χαρακτηριστικό παράδειγµα την προσπάθεια ιδιωτικοποίησης της εταιρίας αλουµινίου στο Μόσταρ. Παρά τα εγγενή προβλήµατα της Βοσνίας, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης προβλέπει ρυθµό ανάπτυξης 1,5% το 2009. Σύµφωνα µε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή οι µεταρρυθµίσεις λιµνάζουν στις πολιτικές σκοπιµότητες των ηγετών της Βοσνίας. Η διαφθορά και το οργανωµένο έγκληµα παραµένουν από τα κυριότερα προβλήµατα, ενώ η επίσηµη ανεργία προσεγγίζει το 40%.

 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Αντιµέτωπη µε τη διαφθορά και τον εθνικισµό

Προεκλογική περίοδος ανοίγει για τη Βουλγαρία, µε τον τρικοµµατικό συνασπισµό της κυβέρνησης Στανίσεφ να κλυδωνίζεται όχι τόσο από τις προτάσεις µοµφής που καταθέτει σωρηδόν η αντιπολίτευση, καθώς διαθέτει ισχυρή κοινοβουλευτική εκπροσώπηση, όσο από τα ισχνά επιτεύγµατα της στον ευρωπαϊκό στίβο. Ο πρωθυπουργός Σεργκέι Στανίσεφ µπορεί να εµφανίζεται αισιόδοξος για την επανεκλογή του το καλοκαίρι του 2009, όµως οι ενδείξεις για αυτόν δεν είναι ενθαρρυντικές. Το 70% των 7,6 εκατοµµυρίων Βουλγάρων τάσσονται αντίθετοι στην παρούσα κυβέρνηση και επιθυµούν την πτώση της, καθώς της χρεώνουν όχι µόνο ότι δεν έπραξε τίποτα στο θέµα της διαφθοράς, αλλά και ότι αποτελεί µέρος αυτής. Οι σοσιαλιστές φέρονται σύµφωνα µε δηµοσκόπηση να καταποντίζονται στις εκλογές και ανερχόµενη δύναµη προβάλλει ο Μπόικο Μπορίσοφ, δήµαρχος της Σόφιας και πρώην σωµατοφύλακας του τελευταίου κοµµουνιστή ηγέτη Τοντόρ Ζίφκοφ, ενώ ενίσχυση καταγράφει και το ακροδεξιό ΑΤΑΚΑ. Το θέµα της οικονοµίας αποτελεί σηµείο αιχµής για τις πολιτικές αντιπαραθέσεις στη Βουλγαρία, όπου η κυβερνητική συµµαχία καταγράφει ελεύθερη πτώση. Η αντιπολίτευση βάλλει κατά της κυβέρνησης για το πάγωµα της οικονοµικής βοήθειας και την απώλεια πόρων που αποφάσισε η Κοµισιόν τον περασµένο χρόνο, λόγω των ελλιπών µέτρων για την καταπολέµηση της διαφθοράς και της κακοδιαχείρισης των ευρωπαϊκών κονδυλίων. Εκτός από τα αρχικώς 500 εκατ ευρώ σε βοήθεια που δεσµεύτηκαν τον Ιούλιο του 2008, τον Νοέµβριο 2008 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε µία πρωτοφανή κίνηση κατά κράτους µέλους αποστέρησε τη Βουλγαρία από 220 εκατ. ευρώ, επικαλούµενη τη συνεχή αποτυχία της Σόφιας στην αντιµετώπιση της διαφθοράς και του

οργανωµένου εγκλήµατος. Επίσης, προειδοποίησε ότι ενδέχεται να χαθούν άλλα 340 εκατ. ευρώ. Υπολογίζεται ότι από την αρχή εισόδου της στην ευρωπαϊκή οικογένεια, η ΕΕ έχει δεσµεύσει συνολικά περισσότερα από 800 εκατ. ευρώ. Η φορολογία των επιχειρήσεων µειώθηκε στο 10% και τα βάρη κοινωνικής ασφάλισης από 43% σε λίγο πάνω από το 30%. Η παγκόσµια οικονοµική ύφεση από την άλλη, έχει ήδη κάνει ορατά τα πρώτα σηµάδια της στην βουλγαρική οικονοµία. Η υπουργός Κοινωνικών Υποθέσεων Εµίλια Μασλάροβα, αναφέρεται σε απώλεια 50.000 θέσεων εργασίας και εκτιµά ότι η ανεργία θα αυξηθεί. Τέλος, η τελευταία ενεργειακή κρίση µεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας που “πάγωσε” πολλές χώρες της κεντρικής Ευρώπης και δηµιούργησε τεράστιες ενεργειακές ελλείψεις στη Βαλκανική, αναθέρµανε τα σχέδια της Σόφιας για επαναλειτουργία των δύο σταθµών του Κοζλοντούι, που υποστηρίζει ότι έχουν εκσυγχρονιστεί. Παράλληλα, η Σόφια συνεχίζει να διατηρεί έναν αναβαθµισµένο ρόλο στους σχεδιασµούς των ενεργειακών δρόµων και να τηρεί σταθερές σχέσεις συνεργασίας στον τοµέα αυτό, τόσο µε ΕΕ και ΗΠΑ που αγωνιούν για την απεξάρτηση από το ρωσικό ενεργειακό µονοπώλιο, όσο και µε τη Μόσχα.

 ΚΡΟΑΤΙΑ Το 28ο (;) µέλος της ΕΕ αντιµέτωπο µε την κρίση Με ανησυχία παρακολουθούν οι κυβερνητικοί αξιωµατούχοι της Κροατίας τις οικονοµικές εξελίξεις και τον άµεσο επηρεασµό από την παγκόσµια κρίση της οικονοµίας της χώρας. Η µεγαλύτερη οικονοµική κρίση των τελευταίων χρόνων έρχεται σε µία συγκυρία κατά την οποία η χώρα προγραµµάτιζε να εισέλθει στην τελική ευθεία για την ενσωµάτωση στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Έχοντας ήδη πετύχει από τον Απρίλιο του 2008 την πρόσκληση για ένταξη της στο ΝΑΤΟ, η κεντροδεξιά κυβέρνηση του Ιβο Σαναντέ είχε εστιάσει πλέον όλη την προσοχή της στο ευρωπαϊκό στοίχηµα. Η Παγκόσµια Τράπεζα µάλιστα ενέκρινε τετραετές δάνειο προς την Κροατία ύψους 1,8 δισ. δολάρια, προκειµένου να στηρίξει τη χώρα στην ευρωπαϊκή της προοπτική. Η συνοριακή διαφορά µε την Σλοβενία όµως φαίνεται ότι αποτελεί το πιο σοβαρό εµπόδιο του Ζάγκρεµπ για τον ευρωπαϊκό του στόχο. Η κυβέρνηση Σαναντέ προσδοκά την ένταξη της Κροατίας µέχρι το 2010 στην ΕΕ. Ο αρµόδιος για τη Διεύρυνση επίτροπος Ολι Ρεν τονίζει ότι η Κροατία έχει µία βασική αποστολή που εστιάζει σε τρεις στόχους: την καταπολέµηση του οργανωµένου εγκλήµατος και της διαφοράς, την ολοκλήρωση των οικονοµικών µεταρρυθµίσεων και την εγκαθίδρυση µηχανισµού για

την επίλυση των συνοριακών διαφορών µε τη Σλοβενία. Η πρώην “αδελφή” δηµοκρατία στην πρώην Γιουγκοσλαβία, Σλοβενία, προτίθεται να ασκήσει βέτο στην ένταξη της Κροατίας σε περίπτωση που δεν βρεθεί λύση στη µεταξύ τους διαφορά. Η συνεχώς αναπτυσσόµενη οικονοµία τα προηγούµενα χρόνια κάνει “στάση” λόγω κρίσης. Η πρόβλεψη της κυβέρνησης για ρυθµό ανάπτυξης στο 2% θεωρείται υπεραισιόδοξη, καθώς το Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο ουσιαστικά αναφέρεται σε ανάπτυξη περί 0,5%. Ανησυχητικές είναι οι προβλέψεις και για τον κρίσιµο για την Κροατία τοµέα του τουρισµού. Το 2009 προβλέπεται µία δύσκολη τουριστική χρονιά για την Κροατία, στην οποία ο τουρισµός αντιστοιχεί στο 22% του αεπ της. Αναλυτές της κεντρικής τράπεζας της χώρας, λόγω της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης, προβλέπουν για το 2009 µείωση των ξένων επενδύσεων. Το 2008 το σύνολο των άµεσων ξένων επενδύσεων στην Κροατία παρέµεινε στα επίπεδα - ρεκόρ του 2007, στα 3,6 δισ. ευρώ. Από το 1993, οι ξένες επενδύσεις στην Κροατία φθάνουν τα 19,8 δισ. ευρώ. Το 57% του συνόλου προέρχεται από τρεις χώρες: την Αυστρία (5,8 δισ. ευρώ), την Ολλανδία (3,2 δισ. ευρώ) και τη Γερµανία (2,3 δισ. ευρώ). Ακολουθεί Γαλλία και Ουγγαρία µε επενδύσεις 1,3 δισ. ευρώ έκαστη, το Λουξεµβούργο µε 1,1 δισ. ευρώ και η Ιταλία µε 933,6 εκ. ευρώ. Από το 1993, εξάλλου, οι ξένοι επένδυσαν 7,8 δισ. ευρώ στον τραπεζικό τοµέα.

1999 και της ευρωπαϊκής αποστολής της EULEX. Η ΕΕ χρειάστηκε µήνες για να βρει τη φόρµουλα που θα επέτρεπε τη συνύπαρξη της UNMIK µε την EULEX καθώς η Ρωσία απειλούσε µε βέτο στο Συµβούλιο Ασφαλείας, εάν υπήρχε πλήρης αντικατάσταση της UNMIK. Το σχέδιο του γγ του ΟΗΕ, Μπαν Κι Μουν, προκειµένου να κατευνάσει τη ρωσο - σερβική πλευρά, χαρακτηρίστηκε ως “προοίµιο διχοτόµησης. Η εικόνα του διχασµού έχει τις συνέπειες της στην οικονοµία. Το πρόγραµµα ιδιωτικοποίησης, ιδιαίτερα των ορυχείων Τρέπτσα σκοντάφτει ακριβώς στο σηµείο αυτό, καθώς τα πλούσια ορυχεία βρίσκονται ακριβώς στη µέση της χώρας και ένα µεγάλο τµήµα τους βρίσκεται στη σερβική πλευρά του βόρειου Κοσόβου. Ο Αχµέτ Σάλα έχει προαναγγείλει δύο µεγάλα σχέδια ιδιωτικοποιήσεων για το 2009: των κοσοβάρικων τηλεπικοινωνιών (ΡΤΚ) και της Kosovo Energy Corp (KEK), ενώ ο Θάτσι έχει προαναγγείλει την κατασκευή µια υδροηλεκτρικής µονάδας κόστους 3,5 δισ. ευρώ. Η οικονοµική κρίση, που αναµένεται να κάνει περισσότερο ορατές το 2009 τις συνέπειες της, γεννά προβληµατισµό για την υλοποίηση των σχεδίων αυτών και για την πορεία της οικονοµίας της χώρας που στηρίζεται σε µεγάλο βαθµό στη διεθνή βοήθεια (υπολογίζεται σε 15% του ΑΕΠ).

 ΚΟΣΣΥΦΟΠΕΔΙΟ

Εκτός ΝΑΤΟ, µεταξεταστέα για ΕΕ

Το µετέωρο βήµα της ανεξαρτησίας

Αντιµέτωπη µε σοβαρές πολιτικο – οικονοµικό – κοινωνικές προκλήσεις αναµένεται να βρεθεί η κυβέρνηση των Σκοπίων το 2009. Δεν είναι µόνο οι δι-εθνοτικές εντάσεις που σοβούν και ανά πάσα στιγµή είναι έτοιµες να επανέλθουν στην επιφάνεια της πολιτικής σκηνής, ούτε η πολιτική αντιπαράθεση µεταξύ των δύο εκπροσώπων των µεγαλύτερων θεσµών της Δηµοκρατίας, του προέδρου ως τον Μάρτιο 2009, Μπράνκο Τσερβένκοφσκι, και του πρωθυπουργού Νίκολα Γκρούεφσκι. Δεν είναι µόνο οι Σλαβοµακεδόνες που εµφανίζονται διχασµένοι πολιτικά, αντίστοιχη είναι η εικόνα και στις τάξεις των δύο βασικών πολιτικών συνιστωσών των Αλβανών της χώρας. Ο διχασµός στο πολιτικό σκηνικό και οι εντάσεις αποτελούν εγγενείς αδυναµίες της πΓΔΜ, οι οποίες πλαισιώνονται από ένα ιδιαίτερα αρνητικό οικονοµικό περιβάλλον λόγω της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης που ήδη έχει κάνει εµφανή τα σηµάδια της στην οικονοµία της χώρας. Η αποτυχία ένταξης στο ΝΑΤΟ και η επίσης µεγάλη απογοήτευση από τη στασιµότητα στην ευρωπαϊκή προοπτική ενισχύουν τις συνέπειες του κλίµατος αυτού. Μπορεί ο Γκρούεφσκι να υποστηρίζει ότι η Αθήνα ευθύνεται για την αποτυχία στον στόχο ένταξης στο ΝΑΤΟ, δεν είναι όµως µόνο το ζήτηµα του ονόµατος. Είναι βεβαίως αυτό που µπλοκάρει την ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας. Στην τελευταία έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής άλλωστε επισηµαίνονταν οι µεγάλες αδυναµίες στην εκπλήρωση συ-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Ακροβατεί στην ανεξαρτησία το Κοσσυφοπέδιο ένα χρόνο µετά τη µονοµερή ανακήρυξη της και δέκα, περίπου, από τους των νατοϊκούς βοµβαρδισµούς που σήµαναν την έναρξη της απόσχισης του από τη Σερβία. Μέχρι σήµερα έχει αναγνωριστεί από 54 χώρες, µεταξύ των οποίων οι ΗΠΑ και 22 της ΕΕ. Με την ανεργία να ξεπερνά το 40%, η οικονοµία περιµένει τη διεθνή βοήθεια. Το Κοσσυφοπέδιο είναι η πιο φτωχή περιοχή της Ευρώπης. Το 45% του πληθυσµού ζει κάτω από το όριο της φτώχιας, µε τον µέσο µισθό στα 250 ευρώ. Ανθεί η παρανοµία και ο εύκολος πλουτισµός από πάσης φύσης λαθρεµπόριο. Η κυβέρνηση Θάτσι πέτυχε στη σύνοδο δωρητών το καλοκαίρι του 2008 να συγκεντρώσει 1,2 δισ. ευρώ, ενώ παράλληλα κατέθεσε αίτηση εισδοχής της χώρας στο Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο και στην Παγκόσµια Τράπεζα. Ωστόσο το “αντίτιµο” ήταν η προειδοποίηση από τη Δύση για “µηδενική ανοχή” σε θέµατα διαφθοράς και λαθρεµπορίου. “Το εµπόδιο στην οικονοµική ανάπτυξη είναι οι ελλείψεις στον ενεργειακό τοµέα, στις υποδοµές, στην εκπαίδευση, στην υγεία και στη γεωργία” είχε τονίσει ο υπουργός Οικονοµίας στη σύνοδο δωρητών, Αχµέτ Σάλα. Νοµοθετικά, επίσης, υπάρχει εµπλοκή µεταξύ της UNMIK, που διοικεί την περιοχή από το

 ΠΓΔΜ

// ΜΑΡΙΝΑ ΜΕΪΝΤΑΝΗ

ΒΑΛΚΑΝΙΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

γκεκριµένων κριτηρίων και στην ολοκλήρωση των απαραίτητων µεταρρυθµίσεων – µεταρρύθµιση Δικαιοσύνης, καταπολέµηση διαφθοράς, εκσυγχρονισµός οικονοµικών δοµών και βεβαίως διεξαγωγή εκλογών µε βάσει τα διεθνή στάνταρντς. Οι εθνικιστικές κραυγές – παραλήρηµα θα µπορούσε να χαρακτηριστεί – του πρωθυπουργού Γκρούεφσκι στο ζήτηµα της “µακεδονολατρείας” αποτελούν κακό οδηγό για κατευνασµό των διαφορών µε την Ελλάδα στο θέµα του ονόµατος και εξαντλούν την εσωτερική πολιτική σκηνή σε εθνικιστικές αντιπαραθέσεις. Οι διαπραγµατευτικές προσπάθειες σε επίπεδο ΟΗΕ µεταξύ Αθήνας και Σκοπίων αναµένεται να συνεχιστούν ωστόσο µε το συγκεκριµένο κλίµα καθίσταται δύσκολη όποια µεσολαβητική προσπάθεια και όποια συµβιβαστική λύση. Κι όλα αυτά ενώ το οικονοµικό περιβάλλον είναι ιδιαίτερα προβληµατικό. Η µακροοικονοµική σταθερότητα της χώρας, που βασίζεται στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων, κλυδωνίζεται επικίνδυνα, καθώς ήδη προγραµµατισµένες επενδύσεις, λόγω του παγκόσµιου οικονοµικού κλίµατος βαίνουν προς ακύρωση ή αναβολή. Η τουρκική TAV που θα επένδυε στις αεροµεταφορές, ανακοίνωσε ότι αναβάλλει τουλάχιστον για το επόµενο διάστηµα επενδύσεις ύψους 200 εκ. ευρώ, ενώ προς ακύρωση οδεύει η επένδυση της γαλλικής Μοντιλέ και της ιταλικής Ορλάντι. Ο δυναµικός κλάδος της µεταλλουργίας, ο οποίος συµµετέχει µε 35% στη διαµόρφωση του ΑΕΠ, αλλά και η κλωστοϋφαντουργία αντιµετωπίζουν σοβαρά προβλήµατα. Περισσότερο από 35% είναι η επίσηµα καταγεγραµµένη ανεργία, ο µέσος µισθός κυµαίνεται περί τα 350 δολάρια το µήνα, ενώ η παραοικονοµία υπολογίζεται ότι αντιπροσωπεύει περίπου το 40% του ΑΕΠ. Οικονοµικοί αναλυτές προβλέπουν ότι το 2009 θα είναι ακόµα πιο δύσκολο οικονοµικά για τον λαό της χώρας που υπολογίζεται ότι σε ποσοστό περίπου 30% ζει κάτω από το όριο της φτώχειας. Ο ρυθµός ανάπτυξης προβλέπεται από 3 έως 4,5% το 2009 και αυτό όµως συνδέεται µε την πορεία και τη διάρκεια της παγκόσµιας κρίσης. Το µεγαλύτερο πρόβληµα ωστόσο εντοπίζεται στο υψηλό έλλειµµα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και στο πρόβληµα ρευστότητας των τραπεζών και τον συνακόλουθο περιορισµό της δανειοδότησης.

 ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙΟ «Επιστροφή» των Ρώσων Με σταθερή κατεύθυνση και προσανατολισµό την ένταξη του Μαυροβουνίου σε ΕΕ και ΝΑΤΟ, η κυβέρνηση της χώρας

πραγµατοποίησε στα τέλη του 2008 ένα ακόµη βήµα. Στα µέσα Δεκεµβρίου 2008 υποβλήθηκε επίσηµη αίτηση ένταξης του Μαυροβουνίου στην Ε.Ε. - µε στόχο την πλήρη ένταξη το 2012. Οι εντάσεις των γειτονικών χωρών της Βαλκανικής δεν επηρέασαν τις δικές του εύθραυστες εθνοτικές ισορροπίες. Η οικονοµική κρίση αναµένεται να επηρεάσει την οικονοµία της χώρας και ο ρυθµός ανάπτυξης που τα τελευταία χρόνια σηµείωνε εντυπωσιακούς ρυθµούς (8%), σύµφωνα µε το Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο αναµένεται να κυµανθεί περί το 2% το 2009. Το Μαυροβούνιο έχει έναν “άσσο” κρυµµένο στο µανίκι του: τις φυσικές οµορφιές της χώρας και τους ρώσους ολιγάρχες. Η τουριστική ανάπτυξη και οι επενδύσεις ρώσων κροίσων κυρίως στον τοµέα του real estate και του τουρισµού είναι τα δυνατά χαρτιά της οικονοµίας. Σε σηµείο που ο σύµβουλος του προέδρου της Βουλής, στρατηγός Μπλαγκόζιε Γκραχόβατς να σηµειώνει ότι HΠA, EE και NATO “εκτοπίζονται” από τα Δυτικά Βαλκάνια. Ωστόσο η χώρα προχωρεί σταθερά προς τον στόχο ένταξης στο ΝΑΤΟ. Οι επενδύσεις σε υποδοµές και στον ενεργειακό τοµέα είναι το άλλο στοίχηµα της κυβέρνησης Τζουγκάνοβιτς. Η χώρα εισάγει το 35% των αναγκών της σε ηλεκτρικό ρεύµα, την ώρα που ειδικοί εκτιµούν ότι χρησιµοποιεί µόλις το 25% των δυνατοτήτων για παραγωγή ηλεκτρικού. Ο στόχος είναι η επένδυση για κατασκευή τεσσάρων υδροηλεκτρικών σταθµών, των οποίων το κόστος ανέρχεται σε 500 εκτ. ευρώ. Παράλληλα, θα πρέπει να προχωρήσει στην εκπλήρωση των ευρωπαϊκών προϋποθέσεων και ιδιαίτερα στη σθεναρότερη καταπολέµηση της διαφθοράς, τη βελτίωση της κρατικής διοίκησης και την προώθηση µεταρρυθµίσεων στον χώρο της δικαιοσύνης.

 ΡΟΥΜΑΝΙΑ Σε αναζήτηση «σανίδας σωτηρίας» Η πολιτική αβεβαιότητα και οι εύθραυστες ισορροπίες της κυβέρνησης , παράλληλα µε τα οικονοµικά προβλήµατα και τις ιδιαιτερότητες των µακροοικονοµικών δεδοµένων συν την παγκόσµια κρίση, δηµιουργούν ένα εκρηκτικό περιβάλλον για την πορεία της χώρας. Η διαφωνίες στους κόλπους της κυβέρνησης συνασπισµού του Εµίλ Μποκ, καθιστούν δύσκολη την εφαρµογή της οικονοµικής πολιτικής για την αντιµετώπιση της οικονοµικής κρίσης. Οι πραγµατικά υψηλοί ρυθµοί ανάπτυξης της ρουµανικής οικονοµίας κατά τα προηγούµενα χρόνια, οι οποίοι στηρίχτηκαν αφενός στις επενδύσεις και αφετέρου στην κατανάλωση, αποτελούν παρελθόν. Αναλυτές κάνουν λόγο για κλιµακούµενη κοινωνική αντίδραση αν δεν υπάρξουν διορθωτικές κινήσεις. Η εισροή άµεσων ξένων επενδύσεων - στην οποία στηρίζεται

 ΣΕΡΒΙΑ Στη βαριά σκιά της οικονοµικής κρίσης Με µία προδιαγεγραµµένη εθνική ήττα άρχισε η περασµένη χρονιά για την Σερβία: τη µονοµερή κήρυξη ανεξαρτησίας του Κοσσυφοπεδίου, την οποία το Βελιγράδι αρνείται να αποδεχτεί, έχοντας στο πλευρό του τη Ρωσία. Συνεχίστηκε µε µία εκλογική αναµέτρηση το αποτέλεσµα της οποίας αποτυπώνει τον βαθύ διχασµό της σερβικής πολιτικής σκηνής, δίνοντας όµως στο φιλοδυτικό µπλοκ τη νίκη, όχι όµως και την αυτοδυναµία. Με σταθερό προσανατολισµό την ευρωπαϊκή της πορεία το Βελιγράδι ατενίζει το 2009. Η ευρωπαϊκή πορεία της χώρας προσκρούσει σε ένα

βασικό εµπόδιο που ακούει στο όνοµα Μίροσλαβ Μλαντιτς, τη σύλληψη του οποίου και τη συνεργασία µε τη Χάγη θεωρούν ως προαπαιτούµενο οι Βρυξέλλες για να προχωρήσουν οι διαδικασίες για ένταξη της χώρας στην ΕΕ. Ο αρµόδιος για τη διεύρυνση επίτροπος Ολι Ρεν ζήτησε τη λήψη δραστικών µέτρων προς την κατεύθυνση της καταπολέµησης της διαφθοράς και του οργανωµένου εγκλήµατος. Την ίδια ώρα στο Βελιγράδι πληθαίνουν οι ανησυχίες ότι η σε εξέλιξη οικονοµική κρίση και ο προβληµατισµός που διαγράφεται ως πολιτική στάση των “27” στο θέµα της διεύρυνσης δεν αποτελεί καλό οιωνό για τις ευρωπαϊκές φιλοδοξίες της χώρας. Οι επιπτώσεις της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης αντανακλώνται στην επιβράδυνση της ανόδου του ΑΕΠ, την πτώση των εξαγωγών, αλλά και τη µειωµένη ροή δανείων στην οικονοµία. Ο ρυθµός ανάπτυξης εκτιµάται ότι θα κυµανθεί στο 2,5% ή κατά τον Στόγιαν Σταµένκοβιτς του Οικονοµικού Ινστιτούτου του Βελιγραδίου στο 0,5%. Ηδη εκφράζονται φόβοι για ακύρωση της επένδυσης στη σερβική αυτοκινητοβιοµηχανία της ιταλικής FIAT, ύψους 700 εκατ. ευρώ, ενώ η Ενωση Εργοδοτών Σερβίας αναφέρεται σε ενδεχόµενο να χαθούν περί τις 120.000 θέσεις εργασίας σε εξαγωγικές επιχειρήσεις το 2009. Η Σερβία ενισχύει την ενεργειακή της θέση στην περιοχή µε τη συµφωνία µε τη Ρωσία, η οποία περιλαµβάνει το συµβόλαιο για την απόκτηση της σερβικής πετρελαϊκής εταιρίας NIS και την υλοποίηση επενδυτικού προγράµµατος, τη διέλευση από το έδαφος της του αγωγού φυσικού αερίου South Stream και την κατασκευή υπόγειων αποθηκευτικών εγκαταστάσεων φυσικού αερίου στο Μπανάτσκι Ντοβρ. Δυτικοί παράγοντες εκτιµούν ότι η επίτευξη αυτής της ρωσο–σερβικής ενεργειακής συµφωνίας κατέστη δυνατή µετά τη συµπόρευση των δύο χωρών στο θέµα του Κοσόβου και τη σθεναρή στάση της Ρωσίας κατά της ανεξαρτησίας του.

 ΤΟΥΡΚΙΑ Έτος πρόκληση το 2009 για την Τουρκία Αντιµέτωπη µε τις εσωτερικές πολιτικές αντιθέσεις που στιγµάτισαν την τουρκική πολιτική σκηνή τη χρονιά που πέρασε η κυβέρνηση Ερντογάν καλείται κατά το νέο έτος όχι µόνο να δείξει προθέσεις, αλλά να προχωρήσει σε ουσιαστικά βήµατα σε όλα τα ανοικτά µέτωπα τα οποία έχουν δηµιουργηθεί. Το 2009 εκτιµάται όµως ότι θα είναι καθοριστικό για ένα σωρό “καυτά” για την Άγκυρα ζητήµατα: από το Κουρδικό, µέχρι την ευρωπαϊκή προοπτική της, την οικονοµική ανάπτυξη της που βρίσκεται αντιµέτωπη µε ένα ιδιαίτερα ασταθές διεθνές περιβάλλον, την ενίσχυση της γεωστρατηγικής της θέσης ως διαπραγµατευτικού παράγοντα σε όλα τα ανοιχτά διεθνή µέτωπα της περιοχής, αλλά κυρίως στην ανοιχτή αντιπαράθεση µεταξύ των δύο συνιστωσών της τουρκι-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

εν πολλοίς η κάλυψη σε σηµαντικό βαθµό των ελλειµµάτων των τρεχουσών συναλλαγών - έχει επιβραδυνθεί εξαιρετικά. Πρόβληµα αποτελεί η αύξηση της ανεργίας, η υποχώρηση του ρουµανικού νοµίσµατος έναντι του ευρώ, ο υψηλός δανεισµός των νοικοκυριών και ο πληθωρισµός, ο οποίος προβλέπεται ότι θα ξεπεράσει κάθε πρόβλεψη - γίνεται λόγος ακόµη και για διψήφιο πληθωρισµό - παράλληλα µε τη δραστική αποχώρηση των επενδύσεων. Το λέι φέρεται υποτιµηµένο έως και 19%, κάτι που µέχρι σήµερα είχε βοηθήσει στην ενίσχυση των εξαγωγών της χώρας. Η Ευρωπαίκή Επιτροπή προβλέπει ρυθµό ανάπτυξης 1,8% το 2009%. Ο οίκος Standard & Poor’s µείωσε την πιστοληπτική της ικανότητα διαγράφοντας την από την κατηγορία investment grade. Το ίδιο και ο οίκος Fitch, ο οποίος αφήνει ανοικτό το ενδεχόµενο η Ρουµανία να χρειαστεί ξένη χρηµατοοικονοµική βοήθεια, ενώ µόνο ο οίκος Moody’s µνηµόνευσε θετικά τις πρώτες κινήσεις της κυβέρνησης Μποκ. Οι εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής επισηµαίνουν τα βήµατα όχι που µένουν ακόµη να γίνουν, αλλά κυρίως τα όσα δεν έγιναν τόσο προς την κατεύθυνση της µεταρρύθµισης του δικαστικού συστήµατος και της καταπολέµησης της διαφθοράς, αλλά και προς τη µείωση της γραφειοκρατίας. Η Ρουµανία έχει να λάβει 32 δισ. ευρώ από το κοινοτικό πλαίσιο στήριξης µέχρι το 2013, θα πρέπει όµως να αποδείξει ότι µπορεί να τα διαχειριστεί. Η ρωσο - ουκρανική κρίση στα τέλη του 2008 προκάλεσε σοβαρές ενεργειακές ελλείψεις στη Ρουµανία, λόγω της εξάρτησης της χώρας από το ρωσικό φυσικό αέριο. Η τότε κυβέρνηση, δια στόµατος του υπουργού Οικονοµίας, Βαρουϊάν Βοσκαγιάν -παρότι ήδη η χώρα έχει σταθεί στο πλευρό των ΗΠΑ και ΕΕ στην κατασκευή του αγωγού Νabucco- εµφανίσθηκε θετική στην προοπτική της κατασκευής του ρωσικών συµφερόντων αγωγού South Stream, στηρίζοντας τη διαφοροποίηση των ενεργειακών δρόµων. Πρόκειται για µία ακόµη διάσταση µεταξύ κυβέρνησης και προεδρίας, καθώς ο πρόεδρος Μπασέσκου έχει λάβει θέση κατά της κατασκευής του South Stream, τονίζοντας ότι τάσσεται κατά της ενεργειακής εξάρτησης της χώρας από τη Μόσχα.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΒΑΛΚΑΝΙΑ

κής πολιτικής ζωής, που ουσιαστικά αποτέλεσε τον πρωταγωνιστή της χρονιάς που πέρασε και τις εύθραυστες ισορροπίες στο εσωτερικό της. Με µια πρώτη ανάγνωση και εκ του µακρόθεν θεώρηση κανείς θα έλεγε ότι η Τουρκία βιώνει µία µοναδική στη σύγχρονη ιστορία της πολιτική σταθερότητα. Αυτό όµως είναι µόνο το επιφαινόµενο. Η αναµέτρηση µεταξύ κεµαλιστών – ισλαµιστών υπήρξε η λυδία λίθος των εξελίξεων στο εσωτερικό της χώρας κατά το 2008. Το θέµα της ισλαµικής µαντίλας άνοιξε τον ασκό του Αιόλου και για τα δύο µέτωπα στην εσωτερική τουρκική πολιτική σκηνή. Μία νίκη – σύµβολο για τον πρωθυπουργό Ερντογάν, ο οποίος στη συνέχεια βρέθηκε αντιµέτωπος ακόµη και µε απαγόρευση του κυβερνώντος κόµµατος. Το κεµαλικό κατεστηµένο αντεπιτίθεται µετά την –περιπετειώδη- ήττα του στην εκλογή προέδρου το 2007. Καταστάσεις που µόνο στην ερµαφρόδιτη δηµοκρατία της Τουρκίας µπορούν να ανθίσουν. Σε παράλληλη εξέλιξη συνεχίζεται το “ξήλωµα” της περίεργης και σκοτεινής ακροδεξιάς οργάνωσης Εργκένεκον, που οργανώνει προβοκάτσιες και δολοφονίες. Περισσότεροι από 100 οι κατηγορούµενοι και η συνέχεια γράφεται στις αίθουσες των δικαστηρίων, καθώς η δίκη συνεχίζεται και νέα στοιχεία έρχονται στην επιφάνεια. Την ίδια ώρα σε εξέλιξη βρίσκεται και η αντιπαράθεση της κυβέρνησης µε τον όµιλο Ντογάν, που ελέγχει περίπου το 50% των τουρκικών µέσων ενηµέρωσης. Το Κουρδικό υπήρξε το άλλο σηµείο πρόκλησης όχι µόνο στο επίπεδο των στρατιωτικών επιχειρήσεων του τουρκικού στρατού στο Βόρειο Ιράκ, αλλά και στο εσωτερικό της χώρας. Η κυβέρνηση άνοιξε το 2009 µε την εκποµπή ενός κρατικού καναλιού στα Κουρδικά, θέλοντας να εµφανίσει ότι προβαίνει σε µια δηµοκρατική προσέγγιση και αναγνώριση των δικαιωµάτων της πολυπληθέστερης µειονότητας της χώρας. Παράλληλα, ο τουρκικός στρατός προχωρούσε σε χερσαία επίθεση κατά των κούρδων ανταρτών του ΡΡΚ, εισβάλλοντας στο Β. Ιράκ, όπου οι τελευταίοι έχουν βρει καταφύγιο, προχωρώντας όχι απλώς σε µία νέα φάση στην καταπολέµηση της δικής της “τροµοκρατίας”, αλλά και εγκαινιάζοντας µια νέα φάση µεταξύ της τουρκικής κυβέρνησης και της διοίκησης του Κιρκούκ. Την ίδια ώρα και παράλληλα µε όλα αυτά η Άγκυρα επιχειρεί να αναδείξει τον διαµεσολαβητικό της ρόλο στις ανοιχτές ή νέες κρίσεις στην περιοχή. Αναλαµβάνει µεσολάβηση µεταξύ Συρίας και Ισραήλ, φιλοξενεί τον έµµεσο διάλογο µεταξύ των δύο πλευρών. Επιχειρεί να αναδείξει τον σταθεροποιητικό της ρόλο στην κρίση του Αυγούστου 2008 µεταξύ Ρωσίας – Γεωργίας. Εγκαινιάζει τις πρώτες επαφές µε την Αρµενία και επιχειρεί να διαδραµατίσει ρόλο στην κρίση της πρώτης µε το Αζερµπαϊτζαν. Γνωρίζει

// ΜΑΡΙΝΑ ΜΕΪΝΤΑΝΗ όµως καλά ότι το “χαρτί” που θα την αναδείξει σε παράγοντα του µουσουλµανικού κόσµου είναι το Μεσανατολικό. Η Άγκυρα παρά τις παραδοσιακές σχέσεις της µε το Ισραήλ δεν κλείνει την πόρτα στην χαρακτηριζόµενη από ΗΠΑ και ΕΕ τροµοκρατική Χαµάς, διατηρεί διαύλους επικοινωνίας, µε τελευταίο σκηνικό τη στάση Ερντογάν στο Νταβός απέναντι στον τότε πρωθυπουργό του Ισραήλ, Σιµόν Πέρες, για την ισραηλινή εισβολή στη Λωρίδα της Γάζας. Από την άλλη, διατηρεί ανοιχτές γέφυρες µε το ισλαµικό καθεστώς της Τεχεράνης µε το ποίο υπογράφει ενεργειακή συµφωνία, καθιστώντας την Αγκυρα βασικό διαπραγµατευτικό ατού της Δύσης µε το Ιράν, την ώρα που αναζητούνται νέοι ενεργειακοί πόροι, µετά την κρίση Ρωσίας – Ουκρανίας. Η Τουρκία παρά τα προβλήµατα στην εσωτερική της σκηνή επιχειρεί να αναδείξει µε όλα τα µέσα και τους τρόπους τον ρόλο της στην περιοχή. Ένα ρόλο–διαβατήριο που το επιδεικνύει τόσο προς την ΕΕ, επιχειρώντας έτσι να ενισχύσει τις ευρωπαϊκές της φιλοδοξίες, όσο και προς τις ΗΠΑ. Η θέση του Ερντογάν ότι “αν η Ευρώπη δεν µας δεχτεί αυτή θα χάσει”, ακολουθείται από ένα γεµάτο πορτφόλιο, που δεν έχει να κάνει µόνο µε τη σηµαντική – αντικειµενικά – γεωγραφική της θέση στους υπό σχεδιασµό ενεργειακούς δρόµους, αλλά και µε τους πολυεπίπεδους διπλωµατικούς ελιγµούς της. Ο Ευρωπαίος επίτροπος για τη διεύρυνση, Ολι Ρεν, έχει αναγνωρίσει ότι οι εσωτερικές αντιπαραθέσεις αποτέλεσαν τροχοπέδη στις µεταρρυθµίσεις και στον σεβασµό των υποχρεώσεων έναντι της ΕΕ, ωστόσο επισηµαίνει ότι “το 2009 αποτελεί έτος σταθµό για την ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας”, η οποία έχει ξεκινήσει ενταξιακές διαπραγµατεύσεις από το 2005. Η οικονοµική κρίση από την άλλη, έχει αγγίξει την τουρκική αγορά. Η κυβέρνηση Ερντογάν η οποία αναδείχθηκε µέσα από µία οικονοµική καταστροφή και πέτυχε σηµαντικούς στόχους στον οικονοµικό τοµέα, σήµερα βρίσκεται αντιµέτωπη µε στασιµότητα στον ρυθµό ανάπτυξης, που προβλέπεται στο 1,6% ή χαµηλότερα, όταν κατά το 2008, επίσης δύσκολη χρονιά, ήταν 3,3%. Ήδη οι πρώτες συνέπειες µιας οικονοµικής συρρίκνωσης έχουν γίνει εµφανείς στην τουρκική οικονοµία, που βλέπει τον πληθωρισµό και την ανεργία να επιστρέφουν σε διψήφια µεγέθη και την τουρκική λίρα να χάνει σηµαντικό µέρος της αξίας της. Ο υπουργός Βιοµηχανίας Ζαφέρ Τσαγκλαγιάν εµφανίζεται αισιόδοξος και προβλέπει ρυθµό ανάπτυξης περί το 4%. Τα στοιχεία όµως επιβεβαιώνουν ότι µία δύσκολη χρονιά αρχίζει για την τουρκική οικονοµία που ήδη µετρά τις πρώτες απώλειες στον τοµέα των κατασκευών, της κλωστοϋφαντουργίας και των υπηρεσιών. Η οικονοµική κρίση επίσης αναµένεται να πλήξει σηµαντικά τον τουρισµό, καθώς οι κύριες αγορές προέλευσης των επισκεπτών βρίσκονται σε ύφεση.

ΟΙ ΙΣΧΥΡΟΙ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ O ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΕΨΕΩΝ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΩΝ, ΕΚΤΟΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ, ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

ΗΠΑ Παρά τα προβλήµατα της, το νόµισµά της διατηρεί την ελκυστικότητά του ως αποθεµατικό νόµισµα. Η πρόσφατη ενίσχυση του δολαρίου δείχνει ότι οι ξένοι επενδυτές έχουν εµπιστοσύνη στις προοπτικές της. Περίπου το 50% των αµερικανικών κρατικών οµολόγων βρίσκεται στα χέρια ξένων επενδυτών και ο µεγαλύτερος από αυτούς, µε 700 εκατ. δολ είναι η Κίνα. Έτσι, η πολιτική στήριξης του δολαρίου αποτελεί µονόδροµο για να προστατέψει τις επενδύσεις της, όπως και για τους άλλους µεγάλους επενδυτές. Σε ύφεση το 2009, µε το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν της να µειώνεται κατά 1,6%. Προβλέπεται να ανακάµψει το 2010, µε το γενναίο πακέτο στήριξης της οικονοµίας του προέδρου Μπαράκ Οµπάµα. Η απαλλαγή των τραπεζών από τους «τοξικούς» τίτλους δεν έχει προχωρήσει, καθώς το πρόγραµµα TARP (troubled asset relief program) στην πορεία του άλλαξε κατεύθυνση και χρηµατοδότησε την κρατική συµµετοχή στο µετοχικό κεφάλαιο των τραπεζών. Τον Μάρτιο, όµως, η Fed σε µια προσπάθεια να αναζωογονήσει την αγορά στεγαστικών δανείων και την αγορά κατοικίας αποφάσισε να αγοράσει τίτλους στεγαστικών δανείων αξίας 750 εκατ. δολ., ανεβάζοντας τις συνολικές αγορές της στα 1,3 τρισ. Επίσης, για να διευκολύνει τη ροή δανείων στις επιχειρήσεις προχώρησε σε αγορές κρατικών οµολόγων από τις τράπεζες, για να ενισχύσει τη ρευστότητά τους. Φλερτάρει µε τον αποπληθωρισµό καθώς ο ρυθµός πληθωρισµού µηδενίστηκε ενώ το ίδιο ισχύει για τα επιτόκια της κεντρικής τράπεζας. Η ανεργία έχει φθάσει πλέον στο 8,1% του εργατικού δυναµικού, καθώς οι απώλειες θέσεων εργασίας το δωδεκάµηνο ως τον Φεβρουάριο 2009 έφθασαν τα 5 εκατ. Οι τιµές των κατοικιών υποχωρούν µε ρυθµό 18%.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΙΑΠΩΝΙΑ

Για δεύτερο συνεχόµενο έτος σε ύφεση, µε µείωση του ακ. εγχώριου προϊόντος της 2,6% το 2009, αποτέλεσµα της µεγάλης µείωσης των εξαγωγών αλλά και της κατανάλωσης. Η κεντρική τράπεζα της χώρας εκτιµά ότι η επιστροφή στον αποπληθωρισµό είναι προ των πυλών. Παρέχει απεριόριστη ρευστότητα στις τράπεζες, αγοράζοντας εταιρικά οµόλογα υψηλής διαβάθµισης, µε στόχο να ενισχύσει τη δυνατότητα χορήγησης δανείων των τραπεζών. Το ιαπωνικό νόµισµα ανατιµάται καθώς αποτέλεσε καταφύγιο εµπιστοσύνης των επενδυτών σε περίοδο κρίσης. Και αυτό ενώ η κεντρική τράπεζα της χώρας µείωσε το επιτόκιο της στο 0,1%. Επίσης, αποφάσισε να χρησιµοποιήσει τα συναλλαγµατικά της διαθέσιµα για να βοηθήσει τις επιχειρήσεις της. Χρηµατοδοτεί µε 5 δισ δολ. δάνεια σε επιχειρήσεις που αντιµετωπίζουν πρόβληµα στις δραστηριότητές τους στο εξωτερικό. Πρόσφατα πρόσφερε κεφάλαια στις τράπεζες, µε τη µορφή δα-

νείων, 10 δισ δολ. για τη στήριξη της κεφαλαιακής τους βάσης, δεδοµένου ότι οι τράπεζες καταγράφουν µεγάλες απώλειες στις µετοχές εταιρειών που έχουν στα χαρτοφυλάκιά τους λόγω της µεγάλης υποχώρησης του χρηµατιστηρίου. Η περίπτωση της Ιαπωνίας είναι χαρακτηριστική του ότι όποιος µπει στην παγίδα ρευστότητας (µηδενικά επιτόκια που οδηγούν σε αδρανή κεφάλαια, κάτι που grosso modo ισχύει για την Ιαπωνία από το 2000) δύσκολα βγαίνει.

ΚΙΝΑ Προσγείωση για τον ασιατικό γίγαντα µε το σκηνικό να δείχνει µεγάλη επιβράδυνση καθώς η ζήτηση για τα προϊόντα της από το εξωτερικό υποχωρεί. Εργοστάσια κλείνουν και η ανεργία αυξάνεται, ιδιαίτερα στο βιοµηχανικά ανεπτυγµένο εξαγωγικό κέντρο του Gouangzhou. Για φέτος προβλέπεται ρυθµός ανάπτυξης 6,7% µε ανάκαµψη στο 8% το 2010, υπό τον όρο ανάκαµψης της παγκόσµιας οικονοµίας. Είναι πλέον η τρίτη µεγαλύτερη οικονοµία του πλανήτη, µετά τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία. Στην προσπάθειά της να αντικρούσει το κύµα προστατευτισµού στις δυτικές χώρες ενάντια στα προϊόντα της, έστειλε οµάδα αξιωµατούχων στην Ευρώπη που έδωσαν τονωτικές ενέσεις στην ευρωπαϊκή βιοµηχανία. Η αύξηση των δαπανών για υποδοµές αλλά και για υγεία-πρόνοια (δηµοσιονοµικό πακέτο 585 δισ. δολ), σύµφωνα µε τον πρόεδρο της χώρας Γουέν Ζιαµπάο, είναι αναγκαία για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής λόγω της συνεχιζόµενης ανόδου της ανεργίας. Μηδενίζει τον φόρο στις εξαγωγές για να αποτρέψει τη µεγαλύτερη µείωσή τους.

ΡΩΣΙΑ Απότοµη προσγείωση και για τη ρωσική οικονοµία. Η κάθετη πτώση των τιµών του πετρελαίου και των βασικών µετάλλων µηδενίζει το πλεόνασµα των εξωτερικών της συναλλαγών που τροφοδοτούσε την ισχυρή ανάπτυξη των προηγουµένων ετών. Παρά το µεγάλο δηµοσιονοµικό πακέτο στήριξης της οικονοµίας, φέτος βυθίζεται στην ύφεση. Η κεντρική τράπεζα έχει δαπανήσει το 1/3 των συναλλαγµατικών της αποθεµάτων - πάνω από 200 δισ. δολ.- για να στηρίξει το ρούβλι. Η ανησυχίες για τις οικονοµικές προοπτικές της χώρας, µόλις πρόσφατα η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι για φέτος προβλέπει αρνητική ανάπτυξη 2%, τροφοδοτούν φυγή από το νόµισµα που ενισχύεται από την κερδοσκοπία. Συγκεκριµένα, υποστηρίζεται ότι τα ποσά που δαπανά η κυβέρνηση για τη στήριξη του νοµίσµατος και της ρευστότητας των τραπεζών χρησιµοποιούνται από τους traders των τραπεζών για αγορά δολαρίων εντείνοντας τις πιέσεις στο ρούβλι. .Ο οίκος αξιολόγησης Fitch υποβάθµισε την πιστοληπτική της ικανότητα στο ΒΒΒ από ΒΒΒ+ στο κλίµα γενικευµένης ανησυχίας για τις εξελίξεις στη Νέα Ευρώπη. Η στενότητα δανείων και η µεγάλη µείωση της ζήτησης από το εξωτερικό αλλά και στην εσωτερική αγορά δηµιουργούν ασφυκτικό περιβάλλον για τις επιχειρήσεις. Μόνο τον Δεκέµβριο 2008 χάθηκαν 600 χιλ. θέσεις εργασίας, 1,6 εκατ. το τελευταίο τρίµηνο του έτους.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Βρετανία Ιδιαίτερα ευάλωτη στην κρίση λόγω του εκτεταµένου χρηµατοοικονοµικού της τοµέα, της υποχώρησης της αγοράς κατοικιών και του υψηλού δανεισµού των καταναλωτών. Μετά τις κυβερνητικές παρεµβάσεις για τη διάσωση µεγάλων τραπεζών ο τραπεζικός τοµέας γίνεται σε σηµαντικό βαθµό, έστω και προσωρινά, οιωνεί κρατικός καθώς ακόµη και στην ιστορική Lloyds η συµµετοχή του κράτους, µετά την τελευταία ενίσχυση, έφθασε το 65%. Για το 2009 προβλέπεται αρνητική ανάπτυξη (µείωση του ΑΕΠ κατά 2,8%), ενώ το έλλειµµα του δηµόσιου τοµέα εκτοξεύεται στο 8,8% του ΑΕΠ λόγω και των δηµοσιονοµικών µέτρων ενίσχυσης της οικονοµίας. Η Τράπεζα της Αγγλίας προχώρησε σε ποσοτικά µέτρα ενίσχυσης της ρευστότητας («τυπώνει» χρήµα για την αγορά κρατικών οµολόγων και εταιρικών τίτλων από τις τράπεζες) δεδοµένου ότι έχει ήδη µειώσει το επιτόκιο της από 5% πριν έξι περίπου µήνες στο 0,5%. Η µέση τιµή των κατοικιών µειώθηκε 18% το 2008. Ο αριθµός των ανέργων ξεπέρασε τα 2 εκατ.

Ισπανία Ευάλωτη στην κρίση, λόγω και της κρίσης στην αγορά ακινήτων που παρασύρει σε ύφεση τις κατασκευές, τη βιοµηχανία και την οικονοµία γενικότερα σε περιβάλλον στενότητας στην αγορά δανείων. Με δηµοσιονοµικά πακέτα ενίσχυσης της δραστηριότητας ελπίζει να αντιµετωπίσει την κρίση. Με αρνητική ανάπτυξη το 2009 - το ΑΕΠ της αναµένεται να µειωθεί 2% - και το έλλειµµα του δηµόσιου τοµέα της στο 6% του ΑΕΠ, έχει τη δυσµενέστερη εικόνα της αγοράς εργασίας. Η ανεργία το 2009 υπολογίζεται στο 16% του εργατικού δυναµικού µε προοπτική νέας ανόδου το 2010. Η πιστοληπτική της ικανότητα υποβαθµίστηκε πρόσφατα από τη Standard & Poor’s. Η βιοµηχανική παραγωγή υποχωρεί κάθετα µε τις παραγγελίες της βιοµηχανίας να υποχωρούν µε ρυθµό 30%!

Ιταλία Σε ύφεση ήδη από το 2008, το 2009 θα είναι το δεύτερο έτος αρνητικής ανάπτυξης (-2%). Το υψηλό δηµόσιο χρέος της, το µεγαλύτερο στην Ε.Ε. (109% του ΑΕΠ της), δεν της αφήνει µεγάλα περιθώρια για δηµοσιονοµικά µέτρα στήριξης της οικονοµίας. Έτσι, το έλλειµµα του δηµόσιου τοµέα της φέτος θα αυξηθεί κατά µία µονάδα µόνο στο 3,8%. Οι αγορές αυξάνουν µεν το επιτόκιο δανεισµού του ιταλικού δηµοσίου, όµως γλίτωσε από την υποβάθµιση της πιστοληπτικής της ικανότητας, κάτι που δεν ισχύει για τους γείτονές της, Ισπανία, Πορτογαλία και Ελλάδα. Η βιοµηχανική παραγωγή υποχωρεί όπως και οι βιοµηχανικές παραγγελίες (-14% τον ίδιο µήνα).

Γερµανία Ο ισχυρός πυλώνας της ΕΕ πλήττεται από τη διεθνή ύφεση, καθώς ο έντονα εξαγωγικός της προσανατολισµός της την καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτη στη µείωση της ζήτησης από το εξωτερικό. Αυτό ισχύει περισσότερο για τις οικονοµίες της Νέας Ευρώπης, που αποτελούν µεγαλύτερο µελάτη για τις γερµανικές εξαγωγές απότι οι ΗΠΑ. Μετά τα 500 δισ. ευρώ που διέθεσε για τη στήριξη των τραπεζών, προχώρησε και στο µεγαλύτερο δηµοσιονοµικό πακέτο στήριξης της οικονοµίας στην ΕΕ, 50 δισ. ευρώ. Στηρίζει την αυτοκινητοβιοµηχανία της που πλήττεται από τη στενότητα χρηµατοδότησης (και των καταναλωτών) και τη καταβαράθρωση της παγκόσµιας ζήτησης. Υπέρµαχος της δηµοσιονοµικής πειθαρχίας, το έλλειµµα του δηµόσίου τοµέα της θα παραµείνει κάτω από το όριο του 3% του Συµφώνου Σταθερότητας το 2009 (2,9%), όχι όµως και το 2010. Το ΑΕΠ της θα µειωθεί, 2,3% το 2009. Δηλώνει επιφυλακτική στο ενδεχόµενο έκδοσης ευρωοµολόγων αλλά ότι θα συνδράµει χώρες της Ευρωζώνης σε κρίση. Ο Γερµανός υπουργός Οικονοµικών, Peer Steinbruck όταν ρωτήθηκε αν η Γερµανία θα επέτρεπε τον κλυδωνισµό της Ευρωζώνης σε περίπτωση που ένα κράτος-µέλος αντιµετωπίσει δυσκολίες στην αναχρηµατοδότηση του χρέους του, απάντησε: «Φαντάζεστε ότι θα επιτρέπαµε να συµβεί αυτό; Αναγκαστικά θα αναλαµβάναµε δράση». Ουσιαστικά αυτό ήταν µια άτυπη στήριξη των χωρών µε τα πιο αδύναµα οικονοµικά.

Γαλλίία Γαλλ ία Από τους υποστηρικτές της δηµοσιονοµικής χαλάρωσης για την τόνωση της οικονοµίας, σε αντίθεση µε τη Γερµανία, την Ολλανδία και τις σκανδιναβικές χώρες, στο δίληµµα µεταξύ ύφεσης ή ελλείµµατα, απαντά σαφώς ελλείµµατα. Με την επιχειρηµατική εµπιστοσύνη και τη βιοµηχανική παραγωγή σε συνεχή υποχώρηση θα έχει φέτος αρνητική ανάπτυξη (-1,8%), µε το έλλειµµα του δηµοσίου τοµέα στο 5,4% του ΑΕΠ. Ο πρόεδρος Σαρκοζί συζητά την ίδρυση ενός κρατικού fund για τη στήριξη σηµαντικών επιχειρήσεων ώστε να µην περιέλθουν στον έλεγχο ξένων στην περίοδο της κρίσης ενώ προτείνει στην ΕΕ σχέδιο προστασίας της βιοµηχανίας από την κρίση ανάλογο των ΗΠΑ.. Η γαλλική βιοµηχανία αντιµετωπίζει τις επιπτώσεις της υποχώρησης των εξαγωγών και της µειωµένης ζήτησης στο εσωτερικό. Η κυβέρνηση ανακοίνωσε µέτρα στήριξης της γαλλικής αυτοκινητοβιοµηχανίας, ύψους 7 δισ. ευρώ, που αφορούν κυρίως τον κλάδο χρηµατοδότησης των πελατών,

Ευρωζώνη Ο επίτροπος Αλµούνια δηλώνει ότι η εξέλιξη της ευρωπαϊκής οικονοµίας επιδεινώνεται και µεταθέτει την όποια ανάκαµψη από το 2ο εξάµηνο 2009 στο 2010 και αυτό µε επιφύλαξη. Οι προβλέψεις για την απασχόληση είναι αποκαρδιωτικές. Οι άνεργοι αυξήθηκαν κατά 1,6 εκατ.. στην Ευρωζώνη µέσα σε ένα χρόνο,φθάνοντας τα 13 εκατ. στην Ευρωζώνη. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα αναθεώρησε προς τα κάτω τις προβλέψεις της για την ανάπτυξη στην περιοχή από -0,5% για το 2009 και 1% για το 2010 σε -2,7% και µηδενική ανάπτυξη το 2010. Οι προβλέψεις αυτές είναι δυσµενέστερες από της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (-1,9% και 0,4% αντίστοιχα) οι οποίες πιθανότατα να αναθεωρηθούν προς τα κάτω. Το επιτόκιο του ευρώ έχει µειωθεί στο 1,5% και η ΕΚΤ προσφέρει απεριόριστη ρευστότητα στις τράπεζες για να συνεχισθεί η οµαλή ροή δανείων στην οικονοµία, σε βαθµό που να έχει ενισχύσει το ενεργητικό της κατά 600 δις. ευρώ ή 6% του αεπ της Ευρωζώνης. Ο ρυθµός ανόδου των δανείων όµως επιβραδύνει συνεχώς, ενώ τελευταία καταγράφεται καθαρή µείωση των χορηγήσεων. . H Ευρωζώνη δηλώνει έτοιµη να βοηθήσει τα µέλη της ΕΕ σε κρίση, που αντιµετωπίζουν πρόβληµα στη χρηµατοδότηση του χρέους τους, πριν αυτά προσφύγουν στο ΔΝΤ και να αυξήσει το πακέτο των 25 δισ. ευρώ που προορίζεται για τη στήριξη των οικονοµιών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης που αντιµετωπίζουν αδυναµία χρηµατοδότησης του ελλείµµατος των τρεχουσών συναλλαγών τους.

ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ  Ο χάρτης της εξέλιξης των βασικών µεγεθών των χωρών της Ευρωζώνης 

�� 2009: 292 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 125

�� 2008

2009

��, % µ��

1,7

-1,2

0,6

��µ��, %

3,3

1,2

1,6

�� , %

4,1

5,1

6,1

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

-0,6

-3,0

-3,6

�� 2009: 358 ��. �� 2009: 358 ��. �� 2009: 358 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 118 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 118 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 118

��, % µ�� , % µ�� , % µ�� µ��, % �� µ��, % ��µ��, % % �� , �� , % �� , % % �� µ. ��µ�� µ� ��µ� ��µ. ��µ�� % �� µ� ��µ. ��µ�� % �� 2009: 1.995 ��. �� 2009: 1.995 ��. �� 2009: 1.995 ��. ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Ο ΓΑΛΛΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΝΙΚΟΛΑ ΣΑΡΚΟΖΙ µε τη σύζυγό του Κάρλα Μπρούνι. Μαζί µε τη Γερµανία και την Ιταλία, απαντά όχι στις συστάσεις των Αµερικανών για µεγαλύτερη κρατική ενίσχυση της οικονοµίας, θεωρεί ότι τα ακόµη υψηλότερα ελλείµµατα θα υπονοµεύσουν το ευρώ.

1,3 2008 1,3

1,3 4,5 4,5 4,5 6,9 6,9 6,9 -0,9 -0,9 -0,9

2009 2009 -1,9 2009 -1,9

-1,9 1,1 1,1 1,1 8,0 8,0 8,0 -3,0 -3,0 -3,0

2010 2010 0,3 2010 0,3 0,3 2,0 2,0 2,0 9,2 9,2 9,2 -4,3 -4,3 -4,3

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 109 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 109 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 109

��, % µ�� , % µ�� , % µ�� µ��, % �� µ��, % ��µ��, % % �� , �� , % �� , % % �� µ� ��µ. ��µ�� µ� ��µ. ��µ�� % �� µ� ��µ. ��µ�� % �� 2009: 2.566 ��. �� 2009: 2.566 ��. �� 2009: 2.566 ��. ��

�� 2008 �� 2008

2010

�� 2008 �� 2008 0,7 2008 0,7

0,7 3,2 3,2 3,2 7,8 7,8 7,8 -3,2 -3,2 -3,2

-1,8 0,8 0,8 0,8 9,8 9,8 9,8 -5,4 -5,4 -5,4

2010 2010 0,4 2010 0,4 0,4 1,5 1,5 1,5 10,6 10,6 10,6 -5,0 -5,0 -5,0

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 116 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 116 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 116

�� 2008 �� 2008

��, % µ�� , % µ�� , % µ�� µ��, % �� µ��, % ��µ��, % % �� , �� , % �� , % % �� µ. ��µ�� µ� ��µ� ��µ. ��µ�� % �� µ� ��µ. ��µ�� % ��

2009 2009 -1,8 2009 -1,8

1,3 2008 1,3 1,3 2,8 2,8 2,8 7,1 7,1 7,1 -0,1 -0,1 -0,1

2009 2009 -2,3 2009 -2,3

-2,3 0,8 0,8 0,8 7,7 7,7 7,7 -2,9 -2,9 -2,9

2010 2010 0,7 2010 0,7 0,7 1,4 1,4 1,4 8,1 8,1 8,1 -4,2 -4,2 -4,2

> ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ  Οι Ευρωπαίοι ηγέτες σε κρίση 

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 97

�� 2008

2009

��, % µ��

2,9

0,2

0,7

��µ��, %

4,2

2,5

2,7

�� , % ��µ� ��µ. ��µ�� % ��

2010

8,3

9,0

9,4

-3,4

-3,7

-4,2

* �� µ��

�� 2009: 186 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 144

�� 2009: 186 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 144 ��

�� 2009: 186 ��. ��

��, % µ��

2008

2009

2010

2008

2009

2010

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 144 �� -2,0 -5,0 0,0

�� 2009: 186 ��. KATA 3,1 KE�� 2008, 0,7 ��-27=100: 1,8144 ��µ��, % �� -2,0 -5,0 0,0 ��, % µ�� 2008 2009 2010 6,5 9,7 10,7 �� , % 3,1 0,7 1,8 �� µ��, % -2,0 -5,0 0,0 ��, % µ�� -6,3 -11,0 -13,0 ��µ� ��µ. �� µ�� % �� 2008 2009 2010 6,5 9,7 10,7 �� , 3,1 0,7 1,8 % % ��µ��, -2,0 -5,0 0,0 ��, % µ�� -6,3 -11,0 -13,0 ��µ. ��µ�� % �� µ� 6,5 9,7 10,7 �� , % 3,1 KE�� 0,7 1,8104 ��µ��, �� 2009: 1.118%��. �� KATA 2008, ��-27=100: -6,3 -11,0 -13,0 ��µ� ��µ. ��µ�� % �� 6,5 9,7 10,7 �� , % �� 2009: 1.118 ��. ��

KATA 2008, ��-27=100: 104 �� KE�� -11,0 -6,3 -13,0

�� 2009: 1.118 ��. ��

2008, ��-27=100: 104 � KE�� -2,0 ��KATA 1,2 -0,2

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

��, % µ��

2008

2009

2010

2008

2009

2010

�� 2009: 1.118%��. �� 4,1 0,6 ��-27=100: 2,4104 ��µ��, � KE�� 2008, ��KATA 1,2 -2,0 -0,2 ��, % µ�� 2008 2009 2010 11,3 16,1 18,7 �� , % 0,6 2,4 � ��4,1 ��µ��, % 1,2 -2,0 -0,2 ��, % µ�� -3,4 -6,2 -5,7 ��µ. �� µ�� % �� µ� 2008 2009 2010 11,3 16,1 18,7 �� , % 4,1 0,6 2,4 ��µ��, % 1,2 -2,0 -0,2 ��, % µ�� -3,4 -6,2 -5,7 ��µ. ��µ�� µ� 11,3 16,1 18,7 �� , % % �� 4,1 2,4 99 ��µ��, �� 2009: 1.621%��.�� KATA KE�� 0,6 2008, ��-27=100: -3,4 -6,2 -5,7 ��µ� ��µ. ��µ�� % �� 11,3 16,1 18,7 �� , % �� 2009: 1.621 ��.��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 99 �� -3,4 -6,2 -5,7

�� 2009: 1.621 ��.��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 99 �� -0,6 -2,0 0,3

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

��, % µ��

Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΙΣΠΑΝΙΑΣ, ΧΟΣΕ ΛΟΥΙΣ ΘΑΠΑΤΕΡΟ,

αντιµετωπίζει τη χειρότερη κρίση στην αγορά εργασίας των τελευταίων ετών. Σχεδόν ένας στους πέντε Ισπανούς που επιθυµεί να εργαστεί δεν θα έχει δουλειά το 2010.

�� 2009: 1.621%��.�� µ��, ��, % µ�� , % ��µ��, % ��, % µ�� µ. �� µ�� % �� µ� �� , ��µ��, % % ��, % µ�� µ. ��µ�� µ� �� , % % �� µ��, �� 2009: 17,9 % ��. �� µ� ��µ. ��µ�� % �� , %

2008

2009

2010

2008

2009

2010

KATA KE�� 1,2 2008, ��-27=100: 2,2 99 ��3,5

-0,6 -2,0 0,3 2008 2009 2010 6,7 8,2 8,7 �� 3,5 1,2 2,2 -0,6 -2,0 0,3 -2,8 -3,8 -3,7 2008 2009 2010 6,7 8,2 8,7 3,5 1,2 2,2 -0,6 -2,0 0,3 -2,8 -3,8 -3,7 6,7 8,2 8,7 3,5 2,2 92 KATA KE�� 1,2 2008, ��-27=100: -2,8 -3,8 -3,7 6,7 8,2 8,7

-2,8 ��µ� ��µ. ��µ�� % �� 2009: 17,9 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 92

�� 2009: 17,9 ��. ��

2008 2009 201092 KATA KE�� 2008, ��-27=100:

��, % µ��

�� 3,6

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

-3,7

1,1

2,0

2008 2009 201092 KATA KE�� 2008, ��-27=100:

�� 4,4 ��µ��, % 3,6 ��, % µ�� 2008 3,9 �� , % �� 4,4 % ��µ��, 3,6 ��, % µ�� 1,0 ��µ. �� µ�� % �� µ� 2008 3,9 �� , % 4,4 ��µ��, % 3,6 ��, % µ�� 1,0 ��µ. ��µ�� µ� 3,9 �� , % % �� 4,4 ��µ��, % 1,0 ��µ� ��µ. ��µ�� % �� 3,9 �� , % �� 2009: 17,9 ��. ��

-3,8

1,0

2,0 1,1

2,3 2,0

2009 5,1

2010 5,5

-0,6 2009 5,1

-1,0 2010 5,5

2,0 1,1

2,0 1,1 -0,6 5,1 2,0 -0,6 5,1

-0,6

2,3 2,0

2,3 2,0 -1,0 5,5 2,3 -1,0 5,5

-1,0

ΤΑΣΕΙΣ 2009

�� 2009: 260 ��. ��

ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ  Ο χάρτης της εξέλιξης των βασικών µεγεθών των χωρών της Ευρωζώνης 

�� 2009: 39,7 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 269

�� 2008

2009

��, % µ��

1,0

-0,9

2010 1,4

��µ��, %

4,1

0,6

2,5

�� , %

4,1

4,9

5,8

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

3,0

0,4

-1,4

�� 2009: 5,9 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 79

�� 2009: 5,9 ��. ��

��KATA KE�� 2008, ��-27=100: 79

�� 2009: 5,9 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 79 �� 2,1 0,7 1,3

��µ��, % ��, % µ�� , % ��µ��, % ��µ. ��µ�� µ� ��, % µ�� % �� , % ��µ��, % ��µ� ��µ. ��µ�� % �� % �� 2009:��, 606 ��. ��

4,6 �� 2,1

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

��, % µ��

2008

2009

2010

2008

2009

2010

-3,5

-2,6

2008

2009

2010

2008

2009

2010

1,1

-1,4

2008

2009

2010

2008

2009 1,0

2010 2,0

1,9 2,2 0,7 1,3 6,5 7,4 7,9 2008 2009 2010 4,6 1,9 2,2 -3,5 -2,6 -2,5 2,1 0,7 1,3 6,5 7,4 7,9 4,6 1,9 2,2 -3,5 -2,6 -2,5 6,5 KE�� 2008, 7,4 ��-27=100: 7,9129 KATA -2,5

�� 2009: 606 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 129 ��

�� 2009: 606 ��. �� , % µ��

KATA 2008, ��-27=100: �� 1,9 KE�� -2,0 0,2129

2,2 1,9 1,8 ��µ��, % �� 1,9 -2,0 0,2 ��, % µ�� 2,9 4,1 5,5 �� , % 2008 2009 2010 2,2 1,9 1,8 ��µ��, % 1,1 -1,4 -2,7 ��µ. ��µ�� µ� 1,9 -2,0 0,2 ��, % µ�� % �� 2,9 4,1 5,5 �� , % 2,2 1,9 1,8 ��µ��, % 1,1 -1,4 -2,7 ��µ� ��µ. ��µ�� % �� 2,9 5,5 75 �� % �� 2009:��, 173 ��. �� KATA KE�� 4,1 2008, ��-27=100: ��µ� ��µ. ��µ�� % ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΟΛΛΑΝΔΙΑΣ, ΧΑΝΣ ΠΗΤΕΡ ΜΠΑΛΚΕΝΕΝΤΕ,

έχει βέβαια να αντιµετωπίσει µια οικονοµία σε ύφεση, όµως δεν ανησυχεί ιδιαίτερα για τα δηµόσια οικονοµικά. Όταν άλλες χώρες έχουν ελλείµµατα ως και 11% του αεπ, η δική του χώρα, υπέρµαχος της δηµοσιονοµικής πειθαρχίας, θα έχει µόλις 1,4%.

-2,7

�� 2009: 173 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 75 ��

�� 2009: 173 ��. �� , % µ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: �� 0,2 -1,6 -0,2 75

2,7 ��µ��, % �� 0,2 ��, % µ�� 7,8 �� , % 2008 2,7 ��µ��, % -2,2 ��µ. ��µ�� µ� 0,2 ��, % µ�� % �� 7,8 �� , % 2,7 ��µ��, % -2,2 ��µ� ��µ. ��µ�� % �� 7,8 �� , % ��µ� ��µ. ��µ�� % ��

-2,2

-1,6 8,8 2009 1,0 -4,6 -1,6 8,8 1,0 -4,6 8,8 -4,6

-0,2

9,1 2010 2,0 -4,4 -0,2 9,1 2,0 -4,4 9,1 -4,4

> ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ  Οι Ευρωπαίοι ηγέτες σε κρίση 

�� 2009: 40,2 ��.��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 92

��

µεταθέτει τις προβλέψεις για ανάκαµψη της ευρωπαϊκής οικονοµίας στο 2010. Κάθε του δήλωση για την οικονοµία είναι δυσµενέστερη από την προηγούµενη.

2008

2009

��, % µ��

4,0

0,6

2,3

��µ��, %

5,5

0,9

2,8

�� , % ��µ� ��µ. ��µ�� % ��

�� 2009: 74,2 ��. ��

4,5

5,2

-0,9

-3,2

-2,8

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 70

�� 2009: 74,2 ��. ��

��

�� 2009: 74,2 ��. ��

2008 ��

��, % µ��

2010

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 70 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 2009 201070

7,1

2008

2,7 2009

7,1 9,8 4,0 7,1 -2,2 9,8 4,0 -2,2 9,8

2,9 2,7 2009 10,6 2,9 2,7 -2,8 10,6 2,9 -2,8 10,6

�� 4,0

% �� µ��, ��, % µ�� , ��µ��, % % ��, % µ�� µ. ��µ� �� ,��µ�� % % �� µ��, % ��µ� ��µ. ��µ�� % �� , %

2008

3,1 2010 3,5 3,1 10,5 3,5 3,1 -3,6 10,5 3,5 -3,6 10,5

2010

�� 2009: 198 ��. ��µ�� % �� µ. ��µ�

KATA KE�� -2,8 2008, ��-27=100: -2,2 -3,6115

�� 2009: 198 ��. ��

��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 115

�� 2009: 198 ��. ��

2008 2009 2010 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 115 ��

��, % µ��

1,5

2008

�� 3,9 % �� µ��, 1,5 ��, % µ�� 2008 6,4 �� , % 3,9 ��µ��, % 1,5 ��, % µ�� 4,5 ��µ. ��µ�� µ� 6,4 �� , % % �� 3,9 ��µ��, % 4,5 ��µ� ��µ. ��µ�� % �� 6,4 �� , %

-1,2

1,2

2009

2010

1,8 -1,2 2009 7,8 1,8 -1,2 2,0 7,8 1,8 2,0 7,8

1,8 1,2 2010 8,0 1,8 1,2 0,5 8,0 1,8 0,5 8,0

�� 2009: 9.547 ��.��µ�� % �� µ. ��µ�

KATA 4,5 KE�� 2008, 2,0 ��-27=100: 0,5111

�� 2009: 9.547 ��. ��

��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 111

�� 2009: 9.547 ��. ��

2008 ��

��, % µ�� **

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 111 2009 2010

0,8 2008

�� 3,3

��µ��, %*��** 0,8 ��, % µ�� 2008 6,4 �� , 3,3 %* % ��µ��, 0,8 ��, % µ�� ** -1,7 ��µ. ��µ�� µ� 6,4 �� , % % �� 3,3 ��µ��, %* �� , �� 2009 -1,7 ��µ� ��µ. ��µ�� % �� 6,4 �� , % �� , �� 2009

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

-1,7

-2,7 2009 0,4 -2,7 7,8 0,4 -2,7 -4,0 7,8 0,4 -4,0 7,8

2009

-4,0

0,0 2010 1,0 0,0 8,0 1,0 0,0 -4,4 8,0 1,0 -4,4 8,0

2010

-4,4

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ, ΧΟΣΕ ΜΑΝΟΥΕΛ ΜΠΑΡΟΖΟ,

�� , �� 2009

ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ  Ο χάρτης εξέλιξης των βασικών µεγεθών των χωρών της ΕΕ, εκτός Ευρωζώνης 

�� 2009: 244 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 120

�� , % µ��

0,6

3,6

1,6

1,9

4,5

5,6

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

3,1

-0,3

-1,5

�� 2009: 1.890 ��. ��

��µ��, % �� , % µ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 118 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 118

��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 118 2009 2010

2008 ��. �� 0,7

2008 ��. �� 3,4 0,7

�� , % % �� µ��, ��, % µ��

��µ. ��µ�� % �� µ� �� , % % ��µ��, ��µ. ��µ�� µ� �� , % % ��

-2,8 2009 0,1 -2,8

2008

2009

-4,6 5,7

-8,8 8,2 0,1 -8,8 8,2

5,7 3,4 0,7 -4,6 5,7 3,4

8,2 0,1 -2,8

0,2 2010 1,1 0,2

2010 8,1 1,1 0,2 -9,6 8,1 1,1 -9,6 8,1

�� 2009: 325 ��. ��µ�� % �� µ. ��µ�

KATA KE�� -8,8 2008, ��-27=100: -4,6 -9,6123

�� 2009: 325 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 123

�� 2009: 325 ��. ��

��, % µ�� µ��, % �� , % µ��

��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 123 2009 2010

2008 �� 0,5

-1,4 2009

3,3 0,5

0,7 -1,4

2008 ��

�� , % ��µ��, % �� , % µ�� µ� ��µ. ��µ�� % �� , ��µ��, % %

2008

2009

1,0 1,2

2010

��µ� ��µ. ��µ�� , % % �� 2009: 38,27 ��.��µ�� % �� µ� ��µ.

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 2,3 -1,3 -1,4 40

�� 2009: 38,27 ��. ��

��, % µ�� µ��, % �� , % µ��

7,9 0,7 -1,4 -1,3 7,9 0,7 -1,3 7,9

1,2 2010

6,2 3,3 0,5 2,3 6,2 3,3 2,3 6,2

�� 2009: 38,27 ��. ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

2010

3,5

��, % µ��

-1,0

��µ��, %

�� 2009: 1.890 ��. ��

για τα ευρωπαϊκά δεδοµένα, στα µέτρα στήριξης της οικονοµίας. Η κεντρική τράπεζα της χώρας του «τυπώνει» χρήµα για να ενισχύσει τη ρευστότητα της οικονοµίας. Πληρώνει βέβαια και το ανάλογο τίµηµα, καθώς η λίρα υποχωρεί.

2009

-0,6

�� , %

�� 2009: 1.890 ��. ��

Ο ΒΡΕΤΑΝΟΣ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΓΚΟΡΝΤΟΝ ΜΠΡΑΟΥΝ πρωτοστατεί,

2008

8,7 1,0 1,2 -1,4 8,7 1,0 -1,4 8,7

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 40

��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 2009 201040

2008 �� 6,4

1,8 2009

12,0 6,4

5,4 1,8

2008 ��

2,5 2010 4,8 2,5

2008

2009

��µ� ��µ. ��µ�� , % % ��

3,2 6,0

2,0 6,3

2,0 6,4

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

3,2

2,0

�� , % ��µ��, % �� , % µ�� µ� ��µ. ��µ�� % �� , ��µ��, % %

6,0 12,0 6,4 3,2 6,0 12,0

6,3 5,4 1,8 2,0 6,3 5,4

2010 6,4 4,8 2,5 2,0 6,4 4,8

> ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ  Οι Ευρωπαίοι ηγέτες σε κρίση 

�� 2009: 17,2 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 67

�� 2008

2009

��, % µ��

-2,4

-4,7

1,2

��µ��, %

10,6

3,2

2,7

5,1

8,8

9,7

-2,0

-3,2

�� , % ��µ� ��µ. ��µ�� % ��

�� 2009: 22,7 ��. �� 2009: 22,7 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 55 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 55

�� , % µ�� , % µ�� µ��, % ��µ��, % �� , % �� , % ��µ� ��µ. ��µ�� % �� µ� ��µ. ��µ�� % ��

�� 2009: 34,9 ��. �� 2009: 34,9 ��. ��

2008 2008

-2,3 -2,3 15,3 15,3 6,5 6,5 -3,5 -3,5

2009 2009

-6,9 -6,9 6,8 6,8 10,4 10,4 -6,3 -6,3

2010 2010 -2,4 -2,4 2,4 2,4 11,4 11,4 -7,4 -7,4

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 61 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 61

�� , % µ�� , % µ�� µ��, % ��µ��, % �� , % �� , % ��µ� ��µ. ��µ�� % �� µ� ��µ. ��µ�� % ��

�� 2009: 110 ��.�� 2009: 110 ��.��

2008 2008

3,4 3,4 11,1 11,1 5,4 5,4 -2,9 -2,9

2009 2009

-4,0 -4,0 5,6 5,6 8,8 8,8 -3,0 -3,0

2010 2010 -2,6 -2,6 4,8 4,8 10,2 10,2 -3,4 -3,4

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 62 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 62

�� , % µ�� , % µ�� µ��, % ��µ��, % �� , % �� , % ��µ� ��µ. ��µ�� % �� µ� ��µ. ��µ�� % ��

2008 2008

0,9 0,9 6,1 6,1 7,7 7,7 -3,3 -3,3

2009 2009

-1,6 -1,6 2,8 2,8 8,8 8,8 -2,8 -2,8

2010 2010 1,0 1,0 2,2 2,2 9,1 9,1 -3,0 -3,0

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΟΥΓΓΑΡΙΑΣ, FERENZ GYURCSANY, παραιτήθηκε καθώς η χώρα του αποδείχθηκε ιδιαίτερα ευάλωτη στην κρίση ρευστότητας και εµπιστοσύνης που προκάλεσε η διεθνής χρηµατοπιστωτική κρίση. Χρειάστηκε τη µαζική οικονοµική στήριξη της ΕΕ και του ΔΝΤ.

2010

ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ  Ο χάρτης εξέλιξης των βασικών µεγεθών των χωρών της ΕΕ, εκτός Ευρωζώνης 

�� 2009: 391 ��.��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 55

�� 2008

2009

��, % µ��

5,0

2,0

2,4

��µ��, %

4,2

2,9

2,5

�� , %

7,4

8,4

9,6

-2,5

-3,6

-3,5

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

�� 2009: 152 ��. �� 2009: 152 ��. �� 2009: 152 ��. ��

��, % µ��

2010

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 46 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 46

�� KATA KE�� 2008, ��-27=100: 46 2008 2009 2010 �� 7,8 1,8 2,5 2008 2009 2010

��, % µ�� µ��, % �� , % µ�� % �� µ��, �� , % % ��µ�� µ��, ��µ. ��µ� �� , % % ��

2008 7,8 7,9

2009 1,8 5,7

7,8 7,9 6,2 7,9 6,2 -5,2

1,8 5,7 7,0 5,7 7,0 -7,5

2,5 4,0 6,9 4,0 6,9 -7,9

�� , % % �� µ. ��µ�� µ� ��µ� ��µ. ��µ�� % ��

6,2 -5,2 -5,2

7,0 -7,5 -7,5

6,9 -7,9 -7,9

�� 2009: 163 ��. �� 2009: 163 ��. �� 2009: 163 ��. ��

��, % µ�� , % µ�� % �� µ��, ��, % µ�� % �� µ��, �� , % % % ��µ��, �� , ��µ. ��µ�� % �� µ� �� , % % �� µ. ��µ�� µ� ��µ� ��µ. ��µ�� % ��

2010 2,5 4,0

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 83 KATA KE�� 2008, ��-27=100: 83

��KATA KE�� 2008, ��-27=100: 83 2008 2009 2010 �� 2008 2009 2010 4,2 1,7 2,3 2008 4,2 6,3

2009 1,7 2,6

2010 2,3

4,2 6,3 5,0 6,3 5,0 -1,2 5,0 -1,2

1,7 2,6 5,7 2,6 5,7 -2,5 5,7 -2,5

2,3 2,3 6,6 2,3 6,6 -2,3 6,6 -2,3

-1,2

-2,5

-2,3

�� 2009: 12.936 ��. ��

A KE�� 2008, ��-27=100, 24.857 ��

�� 2009: 12.936 ��. ��

A KE�� 2008, ��-27=100, 24.857 ��

��A�� 2009: 12.936 ��. �� KE�� 2008, ��-27=100, 24.857 ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

2008�� 2009 �� 2008 2009 ��, % µ�� 0,9 -1,8

��, % µ�� % �� µ��, ��, % µ�� % �� µ��, �� , % % % ��µ��, �� , ��µ. ��µ�� % �� µ� �� , % % �� µ. ��µ�� µ� ��µ� ��µ. ��µ�� % ��

2010 2010 0,5 2010 0,5 1,9

2008 0,9 3,7

2009 -1,8 1,2

0,9 3,7 7,0 3,7 7,0 -2,0 7,0 -2,0

-1,8 1,2 8,7 1,2 8,7 -4,4 8,7 -4,4

0,5 1,9 9,5 1,9 9,5 -4,8 9,5 -4,8

-2,0

-4,4

-4,8

Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΤΗΣ ΤΣΕΧΙΑΣ ΜΙΡΕΚ ΤΟΠΟΛΑΝΕΚ. Η

χώρα του βρέθηκε στην προεδρία της ΕΕ στην πιο δύσκολη συγκυρία. Παρά το γεγονός ότι η κρίση στην οικονοµία είναι το πρώτο µέληµα των ηγετών της ΕΕ, υποστηρίζει τη διεύρυνση της ΕΕ προς τις χώρες των δυτικών Βαλκανίων.

> ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ  Ο χάρτης εξέλιξης των βασικών µεγεθών των µεγάλων - εκτός ΕΕ - του κόσµου 

�� 2009: 4.772 ��. ��.

KATA KE�� 2008, ��: 3.180

�� 2008

2009

��, % µ��

9,0

6,7

2010 8,0

��µ��, %

5,9

2,5

2,7

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

2,0

0,8

1,0

�� .��/�� % ��

9,7

9,4

9,1

* ��

�� 2009: 2.066 ��. ��.

KATA KE�� 2006, ��: 14.700

�� 2008

2009

6,2

-2,2

1,3

13,6

7,0

6,5

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

5,5

-1,8

-1,2

�� .��/�� % ��

6,5

0,5

-0,8

��, % µ�� µ��, %

2010

Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΡΕΤΖΕΠ ΤΑΓΙΠ ΕΡΝΤΟΓΑΝ. Η Τουρκία παρά τα προβλήµατα στην εσωτερική της σκηνή επιχειρεί να αναδείξει τον ρόλο της στην περιοχή. Έναν ρόλο - διαβατήριο που τον επιδεικνύει τόσο προς την ΕΕ, επιχειρώντας έτσι να ενισχύσει τις ευρωπαϊκές της φιλοδοξίες, όσο και προς τις ΗΠΑ, από τις οποίες έχει θετική υποδοχή, όπως δείχνει η προγραµµατισµένη επίσκεψη του Αµερικανού προέδρου.

��: World Bank, Eurostat, OECD

KATA KE�� 2008, ��: 1.043 �� 2009: 10.673 ��. ��

�� , % µ�� µ��, %

2008

2009

7,3

5,1

6,5

10,0

6,0

4,5

��

2010

2008

2009

��, % µ��

1,1

-1,6

1,6

4,3

1,6

1,5

5,7

7,3

7,5

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

-5,3

-12,3

-8,0

�� 2009: 3.729 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 111

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

-9,5

-10,0

-9,5

��µ��, %

�� .��/�� % ��

-3,2

-2,0

�� , %

��: World Bank, Eurostat, OECD

�� 2009: 559 ��. ��

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 44

�� , % µ�� µ��, % �� , % �� .��/�� % ��

2008

2009

3,3

1,6

4,0

10,3

8,3

7,6

9,7

10,5

10,6

-6,7

-6,1

-5,7

KATA KE�� 2008, ��-27=100: 152

2010

��

2010

2008

2009

-0,7

-2,6

0,6

��µ��, %

1,4

0,3

-0,1

�� , %

4,1

4,4

-1,4

-3,3

-3,8

��, % µ��

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

2010 ΤΑΣΕΙΣ 2009

�� 2009: 1.350 ��. ��.

73 �� 2006: 893 ��. ��.

KATA KE�� 2006, ��: 4.710

�� 2008

2009

2010

��, % µ��

5,8

1,8

3,5

��µ��, %

6,3

5,3

4,5

��µ� ��µ. ��µ�� % ��

-2,0

-1,8

-0,9

�� .��/�� % ��

-1,7

-2,2

-2,4

��: World Bank, Eurostat, OECD

ΤΑΣΕΙΣ & ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

Section Sponsor

EUROBANK

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Χτίζοντας το αύριο της ελληνικής οικονοµίας

> ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

 Μία νέα σχέση µε την κοινωνία, το κράτος και την οικονοµία δηµιουργούν οι τράπεζες 

ΝΕΕΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ

Η τρέχουσα εµπειρία και συγκυρία δεν πρέπει να µας οδηγήσει σε έξαρση του παραδοσιακού κρατισµού και του αναποτελεσµατικού παρεµβατισµού. Έχουµε όλοι ζήσει τι σηµαίνει να κυριαρχούν στην οικονοµία κρατικές τράπεζες και κρατικές επιχειρήσεις. Το σηµερινό σύστηµα των ανοικτών αγορών δεν είναι προς συνολική απόρριψη. Χρειάζεται δηµιουργικές παρεµβάσεις, περιορισµό των υπερβολών στις αγορές και σίγουρα την παρουσία ενός πιο επιτελικού, πιο στρατηγικού και πιο αποτελεσµατικού κράτους. // ΑΠΟ TON ΝΙΚΟΛΑΟ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ους τελευταίους µήνες ζούµε τη µεγαλύτερη ίσως χρηµατοοικονοµική κρίση των τελευταίων 100 χρόνων. Μεγάλοι διεθνείς χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί κατέρρευσαν, κρατικοποιήθηκαν ή εξαγοράστηκαν, ενώ κυβερνήσεις παρεµβαίνουν εγγυώµενες τις καταθέσεις, παρέχοντας ρευστότητα και συνεισφέροντας κεφάλαια µέσω εγγυήσεων για τη θωράκιση του τραπεζικού συστήµατος και την ενίσχυση των οικονοµιών. Η κύρια πρώτη επίπτωση της κρίσης είναι η τραπεζική χρηµατοδότηση επιχειρήσεων και νοικοκυριών, του διεθνούς εµπορίου, των επενδύσεων, καθώς και η άντληση κεφαλαίων από τις αγορές να έχουν στερέψει παγκοσµίως, ενώ το κόστος χρήµατος και δανεισµού προσεγγίζει πολύ υψηλά σχετικά επίπεδα (το spread), µεταφέροντας έτσι σταδιακά το πρόβληµα στην πραγµατική οικονοµία. Η απειλή µιας παγκόσµιας, µεγάλης και παρατεταµένης ύφεσης επικρέµεται πάνω από την παγκόσµια οικονοµία και οι ενδείξεις δεν είναι ενθαρρυντικές. Οι κεντρικές τράπεζες αντιδρούν µε πρωτόγνωρους τρόπους κυρίως µέσω παρεµβάσεών τους στη χρηµαταγορά, παρέχοντας

αφειδώς ρευστότητα στο σύστηµα. Εκτιµάται ότι η Κεντρική Τράπεζα των Ηνωµένων Πολιτειών έχει αυξήσει το ενεργητικό της στα 2 τρισ. δολ. και ότι η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα έχει ξεπεράσει τα 1.2 τρισ. ευρώ, προσφέροντας αντίστοιχα σηµαντική ρευστότητα στην αγορά. Επιπρόσθετα, τα βασικά επιτόκια παρέµβασης των Κεντρικών Τραπεζών καθώς και τα διατραπεζικά επιτόκια έχουν σηµειώσει εντυπωσιακή µείωση. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, ακόµα και υγιείς τράπεζες µε ισχυρή κεφαλαιακή θέση που δεν είχαν έκθεση σε προβληµατικά δάνεια ή επισφαλείς επενδύσεις, αισθάνονται την πίεση από την έλλειψη ρευστότητας στην παγκόσµια αγορά, το υψηλό κόστος χρήµατος και την απαξίωση επενδύσεων και κινητών αξιών. Τίθεται λοιπόν το ερώτηµα από τους πολίτες, πώς φθάσαµε σήµερα στο χείλος του γκρεµού; Πώς µέσα σε µερικούς µήνες περάσαµε από την άκρατη αισιοδοξία ή την παράλογη ευφορία,

*Αναπληρωτή διευθύνοντα συµβούλου της EFG Eurobank Ergasias

ΠΡΩΤΟΝ, τα τελευταία 25 χρόνια σηµειώθηκε ένας ριζικός µετασχηµατισµός του διεθνούς χρηµατοπιστωτικού συστήµατος

µε κύρια χαρακτηριστικά την απελευθέρωση των αγορών, την κατάργηση των περιορισµών στην κίνηση κεφαλαίων, τον χαµηλό βαθµό ρυθµιστικής και εποπτικής παρέµβασης αλλά και την ανοχή της κερδοσκοπικής δράσης. Ιδιαίτερα σηµαντική και καθοριστική για τις σηµερινές εξελίξεις ήταν η ραγδαία ανάπτυξη των τιτλοποιήσεων χρηµατοοικονοµικών απαιτήσεων, των παράγωγων χρηµατοοικονοµικών προϊόντων, της µόχλευσης κάθε είδους µορφής και της ενίσχυσης της παγκόσµιας κερδοσκοπίας. Υπήρχε διάχυτη η εκτίµηση ότι ένα φιλελεύθερο µοντέλο ανοικτών αγορών ήταν ουσιαστική προϋπόθεση για την οικονοµική ανάπτυξη και την ευηµερία των λαών και θα πρέπει να οµολογήσουµε ότι µέχρι την πρόσφατη κρίση, είχε δώσει ικανοποιητικά αποτελέσµατα.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

τους υψηλούς ρυθµούς ανάπτυξης, τη µεγάλη κινητικότητα του διεθνούς κεφαλαίου, την άνθιση του διεθνούς εµπορίου, το χαµηλό κόστος δανεισµού, την ταχύτατη αύξηση των τιµών κινητών και ακινήτων αξιών, τη διαµόρφωση µεγάλων και ισχυρών χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων παγκοσµίου εµβέλειας, στην απόλυτη απαισιοδοξία, την ύφεση, τη στενότητα ρευστότητας, την απαξίωση επενδύσεων και αποταµιεύσεων, την κατάρρευση χρηµατοπιστωτικών κολοσσών, την πρωτοφανή δυσλειτουργία των αγορών; Η προσέγγιση του ζητήµατος δεν είναι εύκολη. Εγώ θα ήθελα να περιοριστώ σε επτά (7) επισηµάνσεις πάνω στα αίτια της σηµερινής κρίσης:

ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Μέσα σε ένα πλαίσιο εµπιστοσύνης: a) στις δυνατότητες των αγορών να αυτορυθµίζονται και να διορθώνουν έγκαιρα τις υπερβολές, b) στην επάρκεια των εσωτερικών & εξωτερικών µηχανισµών εποπτείας και ελέγχου c) στις διαµορφωµένες σχέσεις Διοικήσεων µε µετόχους, σαν ουσιαστικό µηχανισµό ελέγχου των αναλαµβανοµένων κινδύνων οδηγηθήκαµε στην κατάργηση των χρηµατοοικονοµικών συνόρων και τη δηµιουργία µιας παγκοσµιοποιηµένης και διεθνοποιηµένης αγοράς χρήµατος, κεφαλαίου και τραπεζικών δραστηριοτήτων. Η αποταµίευση διεθνοποιήθηκε, η κινητικότητα κεφαλαίων πολλαπλασιάστηκε εκθετικά, η θεσµική διαχείριση γνώρισε εκρηκτική αύξηση και διεθνοποιήθηκε, η κερδοσκοπική δράση µε δανεισµό γνώρισε πρωτόγνωρη ανάπτυξη, τα παράγωγα και δοµηµένα χρηµατοοικονοµικά προϊόντα παρουσίασαν εκρηκτική χρήση από αποταµιευτές, δανειζόµενους, τράπεζες, θεσµικούς και κερδοσκοπικούς φορείς. Μεγάλοι χρηµατοπιστωτικοί όµιλοι, κυρίως επενδυτικοί, διαµορφώθηκαν µε σηµαντική διεθνή παρουσία αλλά και έντονη κερδοσκοπική δραστηριότητα. Ενδεικτικά θα αναφέρω ορισµένα στοιχεία:

• Η αξία των χρηµατοοικονοµικών περιουσιακών στοιχείων (µετοχές, οµόλογα, καταθέσεις) προσέγγισαν τα 167 τρισ. δολ. το 2006 αυξανόµενα µε ετήσιο ρυθµό 17% τα τελευταία χρόνια, ποσοστό υπερδιπλάσιο του ρυθµού µεταβολής του παγκοσµίου ονοµαστικού Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος.

• Η σχέση αξίας παγκοσµίων χρηµατοοικονοµικών περιουσιακών στοιχείων προς το παγκόσµιο ΑΕΠ αυξήθηκε από 1% το 1980 σε 3,4% το 2006.

• Η αξία των συµβάσεων σε παράγωγα προϊόντα προσέγγισε τα 530 τρισ. δολ. το 2007, αυξανόµενη 5 φορές σε 10 χρόνια, ενώ οι αντίστοιχες συναλλαγές εκτός χρηµατιστηρίων (OTCs) έφθαναν τα 516 τρισ. δολ. το 2007, αυξανόµενες 6 φορές σε 10 χρόνια. • Οι ηµερήσιες πράξεις συναλλάγµατος αυξήθηκαν σε 3,2 τρισ. δολ. το 2007, 6 φορές σε σύγκριση µε 15 χρόνια πριν.

• Τα προϊόντα κάλυψης ή διαχείρισης πιστωτικών κινδύνων και

ΤΑΣΕΙΣ 2009

οι αντίστοιχες αγορές (CDOs) γιγαντώθηκαν παγκοσµίως σε εκθετικό βαθµό, προσεγγίζοντας σε ονοµαστική αξία τα 60 τρισ. δολ. στις αρχές του 2008, έναντι 2 τρισ. δολ. στις αρχές της δεκαετίας.

• Οι διασυνοριακές κινήσεις κεφαλαίων έφθασαν τα 8,2 τρισ. δολ. το 2006, τριπλασιαζόµενες µέσα σε 3 µε 4 χρόνια.

• Το 2006, µία στις τέσσερις µετοχές και ένα στα τρία οµόλογα παγκοσµίως βρίσκονταν στην κατοχή ξένων επενδυτών, το αντίστοιχο νούµερο και για τις δύο περιπτώσεις ήταν µία στις δέκα πριν 15 χρόνια.

// ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗΣ • Τα αµοιβαία κεφάλαια προσέγγισαν παγκοσµίως τα 23 τρισ. δολ. στα µέσα του 2007, διπλασιαζόµενα µέσα σε 6 χρόνια, ενώ τα υπό διαχείριση κεφάλαια από τα Hedge Funds ξεπέρασαν τα 2 τρισ. δολ. το 2007. • Οι τιτλοποιήσεις χρηµατοπιστωτικών απαιτήσεων έφθαναν τα 16 τρισ. δολ. το 2007.

Το συµπέρασµα είναι ότι ο χρηµατοπιστωτικός τοµέας, η ανάπτυξη νέων σύνθετων επενδυτικών προϊόντων, οι αγορές χρήµατος και κεφαλαίου γνώρισαν µία πρωτοφανή µεγέθυνση που εµπεριείχε τα στοιχεία της υπερβολής, της ανάληψης υπέρµετρων κινδύνων, της επιδίωξης υψηλών αποδόσεων µε χαµηλή, πολλές φορές, κατανόηση των αναλαµβανόµενων κινδύνων. ΔΕΥΤΕΡΟΝ, κοµβικό στοιχείο για τις παραπάνω εξελίξεις αποτελεί το γεγονός ότι, η εποπτεία των χρηµατοπιστωτικών οργανισµών, των θεσµικών διαχειριστών και των αγορών χρήµατος και κεφαλαίου, παρά τις θεσµικές και νοµοθετικές µεταρρυθµίσεις που εισήχθησαν τα τελευταία χρόνια, παρέµεινε ασυντόνιστη διεθνώς, κατακερµατισµένη, απελπιστικά τοπική, σε ένα χρηµατοπιστωτικό περιβάλλον που διεθνοποιόταν µε µεγάλη ταχύτητα, οι αναλαµβανόµενοι κίνδυνοι γινόντουσαν πολυπλοκότεροι και µεγαλύτεροι και ο µετασχηµατισµός και η πώληση κινδύνων (πιστωτικών, συναλλαγµατικών, επιτοκιακών, µετοχικών) παγκοσµίως αποκτούσε πρωτοφανή ανάπτυξη. Νέοι κερδοσκοπικοί διαχειριστικοί οργανισµοί, όπως τα hedge funds, παρέµειναν σε χαµηλό βαθµό εποπτείας και ελέγχου. Σε συνδυασµό µε την καθυστέρηση στην αναβάθµιση των στελεχών, των υποδοµών και του µηχανισµού ελέγχου των Εποπτικών Αρχών, ώστε να µπορούν να παρακολουθήσουν, να κατανοήσουν και να παρέµβουν δυναµικά στις εξελίξεις, αποτελούν µία από τις κύριες αιτίες των σηµερινών προβληµάτων. Είναι φανερό πια, ότι το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα θα είναι στο µέλλον πολύ πιο ελεγχόµενο και ρυθµιζόµενο, µε αυστηρότερους κανόνες κεφαλαιακής επάρκειας και ρευστότητας και µε χαµηλότερους επιτρεπόµενους βαθµούς µόχλευσης και ανάληψης κινδύνων, που συνεπάγεται χαµηλότερες αποδόσεις, αλλά και σταθερότερη συµπεριφορά. ΤΡΙΤΟΝ, σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση της σηµερινής κατάστασης διαδραµάτισε και το εσωτερικό καθεστώς λειτουργίας των τραπεζών, κυρίως των επενδυτικών. Η κατανόηση και ενηµέρωση των Διοικήσεων όσον αφορά την ανάληψη κινδύνων δεν ήταν πάντα σε αντιστοιχία µε την πολυπλοκότητα των ζητηµάτων. Ο ρόλος των διευθύνσεων διαχείρισης κινδύνων, εσωτερικής εποπτείας και ελέγχων ήταν υποβαθµισµένος. Επίσης, η ισχυρή διασύνδεση του βραχυχρόνιου οικονοµικού αποτελέσµατος µε τις έκτακτες αµοιβές στελεχών και η χαλαρή διασύνδεση των

συµφερόντων των διοικήσεων µε εκείνα των µετόχων, ευνόησε µία πιο βραχυχρόνια θεώρηση των πραγµάτων από τις Διοικήσεις και µία πιο επιθετική τοποθέτηση στην ανάληψη κινδύνων. ΤΕΤΑΡΤΟΝ, τα υπερβολικά χαµηλά επιτόκια στην αρχή της δεκαετίας σε συνδυασµό µε χαλαρά κριτήρια τραπεζικής χρηµατοδότησης, που επικράτησαν παγκοσµίως αλλά κυρίως στις Ηνωµένες Πολιτείες, στο πλαίσιο ενός έντονου ανταγωνισµού που αναπτύχθηκε, οδήγησαν στη χρηµατοδότηση οριακής φερεγγυότητας πελατών, οριακής αποδοτικότητας επενδύσεων και στη χρηµατοδότηση κερδοσκοπικών δραστηριοτήτων µε εξασφαλίσεις που διασφαλίζονταν κυρίως από τη συνεχή επιτυχία της κερδοσκοπίας. Οι θεσµικοί ιδιώτες επενδυτές, οι ασφαλιστικές εταιρείες και τα ασφαλιστικά ταµεία επεδίωξαν την επίτευξη υψηλότερων αποδόσεων, τοποθετώντας τα διαθέσιµά τους σε προϊόντα πιο πολύπλοκα, σε φορείς κερδοσκοπικούς, σε αγορές που δεν γνώριζαν επαρκώς, σε χώρες και δραστηριότητες µε υψηλότερους κινδύνους.

ΦΘΑΣΑΜΕ ΝΑ ΕΧΟΥΜΕ επενδυτικές τράπεζες µε σχέση Ενεργητικού προς Ίδια Κεφάλαια που ξεπερνούσε τις 35 φορές, κερδοσκοπικά κεφάλαια µε σχέση Ιδίων Κεφαλαίων προς δανειζόµενα 1 προς 30 ή 35 φορές, τη χρηµατοδότηση εξαγορών επιχειρήσεων µε τα χρηµατοδοτούµενα ποσά 4-5 φορές τα Ίδια Κεφάλαια του επενδυτή, µε τράπεζες που είχαν δάνεια προς καταθέσεις στο 200%.

ΕΚΤΟΝ, η απόφαση των Αµερικανικών αρχών να αφήσουν την Lehman Brothers να καταρρεύσει, µία από τις σηµαντικότερες επενδυτικές τράπεζες µε 600 δισ. δολ. στοιχεία παθητικού, ήταν ολέθρια. Ξαφνικά, επικράτησε πανικός και φόβος ως προς το ποια τράπεζα είναι η επόµενη ή οι επόµενες, και η συµµετοχή του κράτους στις τράπεζες άρχισε ξανά να ταυτίζεται µε την ασφάλεια των καταθέσεων. Την επόµενη της κατάρρευσης της Lehman Brothers, η εµπιστοσύνη του κοινού είχε τρωθεί, όλες οι αγορές χρήµατος και κεφαλαίου, καθώς και η διατραπεζική αγορά, ουσιαστικά σταµάτησαν να λειτουργούν. Τολµώ να πω ότι αν δεν υπήρχε η αποφασιστική παρέµβαση των Ευρωπαϊκών Κυβερνήσεων, κυρίως της Αγγλίας και της Γαλλίας, ήµασταν µερικές µέρες πριν τη µεγάλη καταστροφή. Οι ιδεολογικοί πειραµατισµοί των Αµερικανών

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΠΕΜΠΤΟΝ, ο βαθµός µόχλευσης στο παγκόσµιο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, νοµίζω ότι ξέφυγε από κάθε έλεγχο τα τελευταία χρόνια και ακολουθεί µια εκρηκτική τροχιά ανάπτυξης. Τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, θεσµικοί επενδυτές, ιδιώτες, αγόρασαν τα πάντα µε δάνεια, µε εξαιρετικά ευνοϊκούς όρους, από ακίνητα µέχρι µετοχές, οµόλογα και δοµηµένα προϊόντα, οδηγώντας τις τιµές σε υψηλά επίπεδα. Έτσι, φθάσαµε να έχουµε επενδυτικές τράπεζες µε σχέση Ενεργητικού προς Ίδια Κεφάλαια που ξεπερνούσε τις 35 φορές, κερδοσκοπικά κεφάλαια (Hedge Funds) µε σχέση Ιδίων Κεφαλαίων προς δανειζόµενα 1 προς 30 ή 35 φορές, τη χρηµατοδότηση εξαγορών επιχειρήσεων µε τα χρηµατοδοτούµενα ποσά 4-5 φορές τα ίδια κεφάλαια του επενδυτή, µε τράπεζες που είχαν δάνεια προς καταθέσεις στο 200%. Η υψηλή µόχλευση, όµως, λειτουργεί ως τροµακτικός επιταχυντής στην πτώση τιµών και δηµιουργεί προσδοκίες και πανικό που εντάσσονται γρήγορα σ’ ένα φαύλο κύκλο που αυτοτροφοδοτείται δηµιουργώντας αστάθεια και γενικότερη ανησυχία.

ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

έθεσαν σε κίνδυνο τη λειτουργία του παγκοσµίου χρηµατοπιστωτικού συστήµατος.

ΕΒΔΟΜΟΝ, ο ρόλος των εταιρειών αξιολόγησης κινδύνων (Rating Agencies) διεθνώς δεν ήταν αποτελεσµατικός. Είναι ενδεικτικό ότι, ακόµα και τον Ιούλιο του 2008 και η S&P και η Moody’s και η Fitch έδιναν στις διεθνείς τράπεζες που κατέρρευσαν λίγες εβδοµάδες αργότερα, πολύ ικανοποιητικές διαβαθµίσεις αξιολόγησης κινδύνων, µε αξιολόγηση κινδύνου τουλάχιστον Α. Οι ελληνικές τράπεζες, είτε από τύχη ή από ικανότητα, δεν είχαν στο ενεργητικό τους ούτε τοξικά προϊόντα ούτε επενδύσεις σε Ισλανδικές τράπεζες, ούτε χρηµατοδοτήσεις κερδοσκοπικών φορέων ούτε επισφαλή δάνεια προς διαγραφή. Οι ελληνικές τράπεζες χρηµατοδότησαν τα ελληνικά νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις µε περίπου 25 - 30 δισεκ. ευρώ ετησίως τα τελευταία χρόνια και παράλληλα ανέπτυξαν δυναµικά τη διεθνή τους δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή, ακολουθώντας κυρίως την ανάπτυξη των ελληνικών επιχειρήσεων-πελατών τους. Για πρώτη φορά µετά από δεκαετίες, το ελληνικό επιχειρηµατικό κεφάλαιο, τα ελληνικά στελέχη και οι εργαζόµενοι διεθνοποιούνται, ανταγωνίζονται µε επιτυχία µεγάλες ξένες τράπεζες και επιχειρήσεις στο εξωτερικό, µεταφέρουν την ελληνική επιχειρηµατικότητα στην ευρύτερη περιοχή. Αυτό είναι µια σηµαντική κατάκτηση που δεν πρέπει να συνθλιβεί µέσα στον λαϊκισµό και την µικροπολιτική. Ναι, οι τράπεζες ανέλαβαν και διαχειρίσθηκαν κινδύνους γιατί αυτή είναι η δουλειά τους, όπως και οι επιχειρήσεις αναλαµβάνουν κινδύνους όταν επενδύουν ή δραστηριοποιούνται σε νέες αγορές. Αλλά οι κίνδυνοι αφορούσαν κυρίως τις παραδοσιακές τραπεζικές εργασίες που είναι η χρηµατοδότηση της πραγµατικής οικονοµίας και η εξυπηρέτηση των αναγκών των πελατών. Οι ελληνικές τράπεζες έχουν απέναντί τους και ανταγωνίζονται µια σειρά σηµαντικών ευρωπαϊκών τραπεζών, που έχουν σήµερα την έµµεση ή άµεση συµµετοχή του κράτους στο κεφάλαιό τους και απολαµβάνουν τη συνδροµή του, µέσω εγγυήσεων, στην άντληση ρευστότητας από τις αγορές. Οι εξελίξεις αυτές επηρεάζουν αρνητικά το ελληνικό τραπεζικό σύστηµα. Ωστόσο, εκτιµάται πως οι αρνητικές επιπτώσεις, όσον αφορά στη ρευστότητα, θα αµβλύνονται µε την υλοποίηση των µέτρων για την ενίσχυση της ρευστότητας στην ελληνική οικονοµία, που εφαρµόζει η κυβέρνηση, προκειµένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος πιστωτικής ασφυξίας τόσο στην Ελλάδα όσο και τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, όπου έχουµε ηθική και ουσιαστική υποχρέωση να στηρίξουµε επίσης τις τράπεζές µας. Αν στεφθεί µε επιτυχία το πρόγραµµα ενίσχυσης της οικονοµίας, θα ενισχύσει την ελληνική οικονοµία, θα προσφέρει σηµαντικά έσοδα στο Δηµόσιο, για να διευκολύνει την κοινωνι-

// ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗΣ ΑΝ ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ παρέµβαση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, κυρίως της Αγγλίας και της Γαλλίας την επόµενη της κατάρρευσης της Lehman Brothers, ήµασταν µερικές µέρες πριν τη µεγάλη καταστροφή. Οι ιδεολογικοί πειραµατισµοί των Αµερικανών έθεσαν σε κίνδυνο τη λειτουργία του παγκόσµιου χρηµατοπιστωτικού συστήµατος.

κή πολιτική, αλλά κυρίως θα σταθεροποιήσει τις αγορές και θα δώσει νέα ώθηση στην ελληνική οικονοµία µετριάζοντας τις επιπτώσεις της πρωτοφανούς διεθνούς κρίσης. Η χώρα, λόγω του σηµαντικού δηµοσίου χρέους (250 δισ. ευρώ) δεν έχει πολλούς βαθµούς ελευθερίας στην άσκηση χαλαρότερης δηµοσιονοµικής πολιτικής στα πρότυπα άλλων χωρών.Πρέπει να δανειστούµε µεταξύ 50 - 55 δισ. ευρώ το 2009 και οι διεθνείς αγορές έχουν πληµµυρίσει µε εκδόσεις κρατικών τίτλων και τίτλων εγγυηµένων από το Δηµόσιο. Άρα το κόστος δανεισµού του Δηµοσίου θα ακολουθήσει αυξητική πορεία, ιδιαίτερα αν δεν εφαρµοστεί µια συνετή δηµοσιονοµική πολιτική συνοδευόµενη από µεταρρυθµίσεις και τοµές στο κράτος, στην κοινωνική πολιτική, στην οικονοµία. Στόχος είναι να γίνει η χώρα µας πιο ελκυστική για επενδύσεις και πιο ανταγωνιστική ως οικονοµία. Πάντως, ο κρατικός παρεµβατισµός που εκφράζεται σ’ ένα βαθµό µε τα µέτρα ενίσχυσης της ρευστότητας πρέπει να είναι δηµιουργικός και να επιλύει προβλήµατα, όχι να δηµιουργεί καινούργια. Αναµφίβολα, στις τράπεζες και λάθη έχουν γίνει και υπερβολές έχουν παρατηρηθεί στις αµοιβές στελεχών και τις συµπεριφορές. Είναι όµως αυτό το µείζον ζήτηµα σήµερα; Η τρέχουσα εµπειρία και συγκυρία δεν πρέπει να µας οδηγήσει σε έξαρση του κρατισµού και του αναποτελεσµατικού παρεµβατισµού. Έχουµε όλοι ζήσει τι σηµαίνει να κυριαρχούν στην οικονοµία κρατικές τράπεζες και κρατικές επιχειρήσεις. Έχουµε ζήσει τι σηµαίνει κλειστή οικονοµία, µε στρεβλώσεις, περιορισµούς, χωρίς ανταγωνισµό, µε κατευθυνόµενες κεντρικά χρηµατοδοτήσεις. Το σηµερινό σύστηµα των ανοικτών αγορών δεν είναι προς συνολική απόρριψη. Χρειάζεται δηµιουργικές παρεµβάσεις, περιορισµό των υπερβολών στις αγορές και την παρουσία ενός πιο επιτελικού, πιο στρατηγικού και πιο αποτελεσµατικού κράτους, που θα συµβάλλει στην ανάπτυξη της οικονοµίας, στην αποτελεσµατική κοινωνική πολιτική ίσων ευκαιριών και την ευηµερία των πολιτών.

> ∆ΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ  Το καπιταλιστικό σύστηµα επανεξετάζει τη λειτουργία του 

ΠΑΡΤΙΔΑ ΣΕ ΕΞΕΛΙΞΗ Η κρίση στις χρηµαταγορές ήταν το πρώτο βήµα για την ύφεση, και τώρα είναι αλληλένδετες σε ένα αυτοτροφοδοτούµενο καθοδικό σπιράλ. Το καπιταλιστικό σύστηµα αλλάζει, και τα διλήµµατα πολιτικής για την ανάκαµψη είναι µεγάλα. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΡΟΣΕΤΟ ΦΑΚΙΟΛΑ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

υπερβολική εµπιστοσύνη στην αυτορύθµιση των αγορών θεωρείται ως κύρια αιτία της τελευταίας χρηµατοπιστωτικής κρίσης που ξεκίνησε σε συνθήκες εντεινόµενων διεθνών ανισορροπιών στην οικονοµία και εξελίχθηκε σε ύφεση. H εµπιστοσύνη αυτή οδήγησε σε ένα «φονταµενταλισµό της αγοράς», την πεποίθηση δηλαδή ότι για την ορθολογική κατανοµή των οικονοµικών πόρων πρέπει να επιβάλλονται όσο το δυνατόν λιγότεροι έλεγχοι στη λειτουργία της (η αρχή του laissez faire). Έχουν όµως επισηµανθεί σηµαντικές περιπτώσεις στις οποίες δεν επιτυγχάνεται ο σκοπός αυτός («αποτυχίες της αγοράς»-market failures). Με την απουσία συστηµατικών ελέγχων πραγµατοποιήθηκε ταχύρρυθµη επέκταση των πιστώσεων που πολλαπλασίασε τον αριθµό των συναλλασσόµενων στις χρηµατοπιστωτικές αγορές. Μετέβαλε επίσης τις συνθήκες σε αυτές, δίχως όµως να συναλλασσόµενοι να συνειδητοποιούν ή να ενηµερώνονται για τους κινδύνους που εγκυµονούσε το νέο αυτό περιβάλλον. Η πετυχηµένη αντιµετώπιση των ήπιων κρίσεων από την πιστωτική επέκταση θεωρείτο ένδειξη ότι η κατάσταση εξελισσόταν ικανοποιητικά. Ακόµη λοιπόν και η «ελεγµένη» ιστορική γνώση για την οικονοµία που προέκυπτε από τις συνθήκες πριν τη µεγάλη πιστωτική επέκταση οδηγούσε σε παρερµηνείες, µε αποτέλεσµα

να λαµβάνονται εσφαλµένες αποφάσεις. Τα φαινόµενα αυτά δεν περιορίζονταν στις χρηµατοπιστωτικές αγορές. Συνδέονταν άµεσα και µε τη σχέση ανάµεσα στη νόηση και την πραγµατικότητα που περιλαµβάνει και τη νοητική σύλληψη (perception is reality), επηρεάζοντας τα θεµελιώδη οικονοµικά µεγέθη. Η εξελισσόµενη κρίση παρέχει µια ακόµη ένδειξη ότι οι αγορές δεν αυτορυθµίζονται πάντα. Ούτε φθάνουν ποτέ στην ισορροπία την οποία, µε αξιωµατικό σχεδόν τρόπο, δέχεται η οικονοµική θεωρία ως τη «βέλτιστη» κατάσταση. Αντίθετα από τα γεγονότα του φυσικού κόσµου που είναι ανεξάρτητα από την επίδραση όσων τα βιώνουν ή από τις απόψεις των επιστηµόνων που προσπαθούν να τα ερµηνεύσουν, οι συναλλασσόµενοι προσδιορίζουν σε υψηλό βαθµό τις οικονοµικές εξελίξεις µε τις αποφάσεις τους που βασίζονται στις τιµές και τις προσδοκίες. Κατά κανόνα επιδιώκουν επίσης να τις διαµορφώσουν σύµφωνα µε τις δικές τους απόψεις. Δεν λαµβάνουν όµως πάντα τις σωστές αποφάσεις γιατί η γνώση στην οποία βασίζονται είναι ατελής. Ακόµη µεγαλύτερες είναι βέβαια οι δυσχέρειες για την πρό-

*Οµότιµου καθηγητή του ΕΜΠ

λιστικό σύστηµα βρίσκεται σε διαρκή αλλαγή, που είναι όµως από δύσκολο µέχρι αδύνατο να προβλεφθεί µε ποιο τρόπο και προς ποια κατεύθυνση συντελείται (Taleb 2008). Τα σπουδαιότερα γεγονότα π.χ. και οι εφευρέσεις από τα µέσα του περασµένου αιώνα δεν είχαν προβλεφθεί (προσωπικοί ηλεκτρονικοί υπολογιστές, διαδίκτυο, αλµατώδης εξάπλωση της κινητής τηλεφωνίας διεθνώς, έξαρση της τροµοκρατίας, ταχύρρυθµη οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη στη Νοτιοανατολική Ασία, την Κίνα και τις Ινδίες, διακύµανση της τιµής του αργού πετρελαίου από $147 σε $34 το βαρέλι την πρώτη δεκαετία του 21ου αι., κ.ά.).

ΤΑΣΕΙΣ 2009

βλεψη µελλοντικών καταστάσεων. Στη συνεχή προσπάθεια εµπλουτισµού των γνώσεων για να διερευνώνται καλύτερα υπαρκτές καταστάσεις και να διαµορφώνονται λογικές προβλέψεις διατυπώνονται διάφορες υποθέσεις, µετά από προσεκτική εξέταση των συνθηκών και των τάσεων που επικρατούν. Όσο όµως µελετηµένες και ευλογοφανείς και αν είναι οι υποθέσεις, σε περιορισµένο µόνο βαθµό επιτυγχάνουν τον σκοπό αυτό. Από την αρχαιότητα είχε επισηµανθεί η συνεχής εξέλιξη στο φυσικό κόσµο και τις κοινωνικές σχέσεις. Αργότερα οι Hayek 1937 και Schumpeter 1954 τόνισαν ότι η πραγµατικότητα στο καπιτα-

// ΡΟΣΕΤΟΣ ΦΑΚΙΟΛΑΣ

ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η αρχή του κακού

Η πολιτική για φτηνό χρήµα που εφάρµοζε η FED από της αρχές της δεκαετίας 2000 µε σκοπό τη διατήρηση υψηλού ρυθµού ανάπτυξης οδήγησε σε αρνητικά πραγµατικά επιτόκια, την πιστωτική επέκταση και την ταχύρρυθµη ανάπτυξη της κατασκευαστικής δραστηριότητας, µε έµφαση στην ανέγερση κατοικιών. Αντίθετα, η πολιτική της ΕΚΤ και της Τράπεζας της Αγγλίας ήταν εξαιρετικά συγκρατηµένη µέχρι το 2008, επισύροντας την κριτική ότι στην προσπάθεια συγκράτησης του πληθωρισµού παρεµποδιζόταν η επιτάχυνση της ανάπτυξης. Τα ονοµαστικά επιτόκια διατηρούνταν σε επίπεδα άνω του 4%, τα πραγµατικά διαµορφώνονταν γύρω στο 2% και ο δεδηλωµένος σκοπός της ΕΚΤ ήταν η νοµισµατική σταθερότητα. Στις ΗΠΑ ο δανεισµός φαινόταν ορθολογικός για τους δανειζόµενους που είχαν την προσδοκία ότι η αξία της ιδιοκτησίας θα αυξανόταν περισσότερο από το κόστος για την απόκτησή της. Το 40% των αγορασθέντων σπιτιών µέχρι το 2005 δεν ήταν για χρήση ως µόνιµη κατοικία αλλά ως επένδυση. Με τη συνεχή χαλάρωση στα σχετικά κριτήρια, τα πιστωτικά ιδρύµατα έφθασαν να χορηγούν ενυπόθηκα δάνεια σε δανειολήπτες χωρίς εργασία, εισόδηµα, περιουσιακά στοιχεία ή γνώσεις για την εκτίµηση των κινδύνων. Τους βεβαίωναν ότι η συνεχής αύξηση της τιµής της γης και των κατοικιών θα τους εξασφάλιζε την απαιτούµενη οικονοµική επιφάνεια για νέα δάνεια και αποπληρωµή των χρεών τους. Φαίνονταν δε να επαληθεύονται από τον υψηλό ρυθµό ανάπτυξης και τη γενική ευηµερία. Η γρήγορη πιστωτική επέκταση υπέθαλπε και µια νοοτροπία αδιαφορίας προς τους κινδύνους. Όπως ήταν φυσικό, οι «βεβαιότητες» που δηµιουργήθηκαν στους δανειολήπτες και τους αγοραστές των τίτλων που εξέδιδαν τα πιστωτικά ιδρύµατα αποδείχθηκαν απατηλές. Αξιοποιώντας την εµπιστοσύνη των επενδυτών, τα πιστωτικά ιδρύµατα απορροφούσαν συνεχώς νέα επενδυτικά κεφάλαια µεγάλης αξίας, µέρος των οποίων χρησιµοποιούνταν για την καταβολή υψηλών αποδόσεων στους καταθέτες και µερισµάτων στους µετόχους τους. Εφάρµοζαν επίσης νέους τρόπους επιχειρηµατικής δραστηριότητας για να αυξάνουν τον κύκλο των εργασιών, και επινοούσαν νέα πιστωτικά προϊόντα, αξιολογώντας µε χαµηλή εκτίµηση τους κινδύνους που εγκυµονούσαν, συχνά τους παραγνώριζαν τελείως ή τους µετέφεραν στο µέλλον. Πολλά από τα προϊόντα αυτά δηµιουργούνταν για την παράκαµψη των κανονιστικών διατάξεων. Περιλάµβαναν δε και διάφορα δοµηµένα «επενδυτικά οχήµατα» (SIV ή SPV, special investment- or purpose- vehicles) που διατηρούσαν τις σχετικές δραστηριότητες έξω από τους ισολογισµούς (off balance-sheet activities) και ήταν ουσιαστικά έξω από τον έλεγχο των νοµισµατικών αρχών. Ενώ λοιπόν συµµετείχαν άµεσα στις χρηµατοοικονοµικές αγορές,

τα πιστωτικά ιδρύµατα δεν είχαν καµιά υποχρέωση να εµφανίζουν τα κεφάλαια αντιστάθµισης κινδύνων. Τη χρηµατοδότηση δε µε ελαστικούς όρους για την απόκτηση κατοικίας ακολούθησε µια έκρηξη εξαγορών στον επιχειρηµατικό τοµέα µέσω δανεισµού και άλλων υπερβάσεων. Με την αύξηση της κερδοφορίας, τα στελέχη των επιχειρήσεων και ιδιαίτερα οι διαχειριστές των κεφαλαίων κάλυψης (Hedge funds) εισέπρατταν εξαιρετικά υψηλές αµοιβές (µέχρι και πάνω από $ 70 εκ. το χρόνο). Οι αµοιβές καθορίζονταν µε βάση την απόδοση και το ύψος τους δικαιολογούνταν από τα µεγάλα κέρδη που φαινόταν να πραγµατοποιούν οι επιχειρήσεις. Τον Αύγουστο του 2007 εκδηλώθηκαν τα πρώτα συµπτώµατα της κρίσης µε την αδυναµία πολλών δανειοληπτών να εξυπηρετήσουν τα δάνειά τους. Έλαβαν δε γρήγορα τη µορφή χιονοστιβάδας µε µείωση στη ρευστότητα των πιστωτικών ιδρυµάτων, τις τιµές των κατοικιών και την οικοδοµική δραστηριότητα. Στα δευτερογενή αποτελέσµατα περιλαµβάνονταν η µείωση των εισοδηµάτων, η πτωτική τάση της δαπάνης στην οικονοµία και ο δισταγµός των επενδυτών να συµµετέχουν σε επιχειρηµατικές πρωτοβουλίες. Δεν άργησαν βέβαια να εκδηλωθούν στην πραγµατική οικονοµία. Η κρίση στις αγορές χρήµατος και κεφαλαίου αποτελεί συνήθως το πρώτο στάδιο µιας οικονοµικής ύφεσης.

Η ύφεση Το 2008 µεγάλες βιοµηχανικές και εµπορικές επιχειρήσεις (µεταξύ αυτών και κολοσσποί, όπως η General Motors και η WallMart) βρίσκονταν στο χείλος της κατάρρευσης, προκαλώντας έκπληξη και ερωτηµατικά για την έλλειψη αποθεµατικών ασφαλείας από οµίλους του µεγέθους αυτού. Η ύφεση επεκτάθηκε ακόµη και σε µεγάλες εφηµερίδες, όπως στους Τάιµς της Νέας Υόρκης και την επέκταση του διαδικτύου. Διαψεύστηκαν έτσι οι ελπίδες ότι η κρίση θα περιοριζόταν στις πιστωτικές αγορές. Όπως ήταν φυσικό, επηρέασε γρήγορα τις ευρωπαϊκές και ασιατικές χώρες, προσλαµβάνοντας τον χαρακτήρα µιας οικονοµικής αναταραχής σε παγκόσµιο επίπεδο και σύντοµα οδήγησε σε αρνητικούς ρυθµούς ανάπτυξης στις περισσότερες χώρες. Ενδεικτικές είναι και οι πολυάριθµες αυτοκτονίες για λόγους οικονοµικούς στα τέλη του 2008 και τις αρχές του 2009, όπως των µεγαλοεπιχειρηµατιών Μ. ντε Βελουσέ από τη Γαλλία, του Σ. Γκουντ από τις ΗΠΑ και του γερµανού αυτοδηµιούργητου µεγιστάνα Αδ. Μέρκλε, µε υπολογιζόµενη περιουσία 9 δισ. δολ. Μέχρι το φθινόπωρο του 2008, τα συµπεράσµατα από τις περισσότερες αναλύσεις ήταν ότι οι αγορές θα παρουσίαζαν βελτίωση από τις αρχές του 2009. Με την κατάρρευση όµως της Lehman Brothers (15/9/2008) και την απόρριψη από το Κογκρέσο της πρότασης για µεγάλη χρηµατοδότηση των τραπεζών (που

300 δισ. δολ.

Σε αυτό το ποσό ανήλθε ο µεγάλος πονοκέφαλος της Ελλάδας εν µέσω ενός ήδη ελλειµµατικού ισοζυγίου.

14 τρισ. δολ.

Τόσο κόστισε στην αµερικανική οικονοµία η κρίση που ξεκίνησε από τις sub prime αγορές.

17 τρισ. δολ.

Όσα επιβαρύνθηκε η ΕΕ.

53 τρισ. δολ. Τόσο υπολογίζεται ότι κόστισε η κρίση σε ένα παγκόσµιο αεπ 67 τρισ. δολ. περίπου.

σύντοµα όµως ανακλήθηκε), πολλοί αναλυτές προέβλεπαν ένταση και µακρά διάρκεια της ύφεσης, µέχρι και για πέντε χρόνια. Έκτοτε οι προβλέψεις συνεχίζονται µε αυξανόµενη συχνότητα, χωρίς όµως να παρουσιάζουν σύγκλιση. Ορισµένοι, περιλαµβανοµένων και αξιωµατούχων της ΕΚΤ, εκφράζουν τώρα λιγότερο απαισιόδοξες απόψεις. Αντίθετα, στα µέσα Ιανουαρίου 2009 ο ΟΟΣΑ και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προέβλεψαν µείωση του ΑΕΠ για τις περισσότερες χώρες το 2009 (-2% για την ευρωζώνη, + 0,2% για την Ελλάδα). Ελάχιστοι πλέον ελπίζουν σε ενθαρρυντικές ενδείξεις πριν το δεύτερο εξάµηνο του 2009.

Το κόστος της κρίσης Η κρίση έχει κοστίσει γύρω στα 53 τρισ. δολ, σε ένα παγκό-

σµιο ΑΕΠ 67 τρισ. δολ. περίπου, µε 17 τρισ. της ΕΕ, 14 τρισ. δολ. των ΗΠΑ και 300 δισ. της Ελλάδας. Το µισό περίπου θα επιβαρύνει χώρες εκτός των ΗΠΑ, από τη µείωση των τιµών των αµερικανικών µετοχών και δοµηµένων οµολόγων που έχουν αποκτήσει. Για να ξεπεραστεί η πιστωτική κρίση και να ανακάµψει η πραγµατική οικονοµία υπολογίζεται ότι απαιτούνται 8 τρισ. δολ., αυξάνοντας το δηµόσιο χρέος των χωρών (περίπου 10 τρισ. δολ. στις ΗΠΑ, γύρω στο 100% του ΑΕΠ στην Ελλάδα και Ιταλία. Έχουν διατεθεί ήδη πάνω από 2 τρισ. δολ. Πρόσθετοι πόροι µπορούν να εξασφαλιστούν µε βάση τις µεγάλες δυνατότητες για αλληλοβοήθεια που προκύπτουν από τη συµπληρωµατικότητα µεταξύ διαφόρων οικονοµιών. Πολλές πετρελαϊκές χώρες διαθέτουν µεγάλη ρευστότητα και έχουν τη δυνατότητα να δα-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Για να ξεπεραστεί η πιστωτική κρίση και να ανακάµψει η πραγµατική οικονοµία υπολογίζεται ότι απαιτούνται 8 τρισ. δολ., αυξάνοντας περαιτέρω το δηµόσιο χρέος των χωρών, περίπου 10 τρισ. δολ. στις ΗΠΑ, γύρω στο 100% του αεπ στην Ελλάδα και Ιταλία.

ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ νείσουν άλλες. Η Ιαπωνία αποφάσισε να χρηµατοδοτήσει το ΔΝΤ µε 200 δισ. δολ. Η Κίνα, που χρειάστηκε 30 χρόνια από τις µεταρρυθµίσεις το 1978 για να γίνει «ισότιµος εταίρος» στη διεθνή οικονοµική σκηνή µε την τρίτη θέση στο εισόδηµα µετά τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία, δείχνει να επιθυµεί τη συνεργασία για µια κοινή στρατηγική µε την Ευρώπη. Οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία που αποτελούσαν το προπύργιο του φιλελευθερισµού κρατικοποίησαν στην ουσία τράπεζες (το κράτος συµµετέχει στο µετοχικό τους κεφάλαιο). Ιαπωνία και Αυστραλία ακολουθούν παρόµοιες πολιτικές.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Διλήµµατα πολιτικής

Η πρώτη αντίδραση στην πιστωτική κρίση ήταν να αφεθούν οι τράπεζες και οι λοιπές επιχειρήσεις να την αντιµετωπίσουν µε τα περιουσιακά τους στοιχεία αλλά και τους µετόχους τους, που είχαν καρπωθεί τα οφέλη από την κερδοφορία των προηγούµενων ετών. Είναι φανερό ότι η άποψη αυτή αντικατόπτριζε και τη λαϊκή δυσφορία για µια επιχειρούµενη «κοινωνικοποίηση» των ζηµιών, δίχως λογοδοσία των υπευθύνων. Όλες όµως οι χώρες φαίνεται να συµφωνούν τώρα ότι η αποτελεσµατική αντιµετώπιση της ύφεσης απαιτεί την ενίσχυση της ζήτησης, για να διασωθούν οι θέσεις εργασίας που απειλούνται και να διασφαλιστούν οι µελλοντικές ευκαιρίες απασχόλησης. Παραµένουν όµως σοβαρά διλήµµατα για τον τρόπο αναθέρµανσης της οικονοµίας: Θα ενισχυθεί κυρίως η κατανάλωση ή οι επενδύσεις και µε ποια µέσα; Για την ενίσχυση της κατανάλωσης προτείνονται κυρίως η µείωση του ΦΠΑ (Μεγάλη Βρετανία) και η χορήγηση γραµµατίων αγοράς καταναλωτικών αγαθών (Γερµανία), που φαίνεται να προκύπτουν και από τη σύνθεση της παραγωγής και του εξωτερικού εµπορίου σε κάθε χώρα. Η µε οποιοδήποτε τρόπο ενίσχυση της κατανάλωσης θα περιορίσει τις αντιδράσεις από µια ενδεχόµενη σηµαντική πτώση του βιοτικού επιπέδου. Θα ενισχύσει όµως και την πεποίθηση στον πληθυσµό ότι µπορεί να διατηρεί αλλά και να προσδοκά συνεχή άνοδο του σχετικά υψηλού βιοτικού του επιπέδου, ακόµη και αν αυτό δεν δικαιολογείται από το ύψος της ατοµικής παραγωγικότητας ή το µέγεθος της παραγωγής στη χώρα.. Και πριν την εκδήλωση της ύφεσης είχε παρατηρηθεί υπερκατανάλωση στις περισσότερες αναπτυγµένες χώρες, όπως π.χ. στις ΗΠΑ. Έντονη καταναλωτική τάση παρατηρείται και στην Ελλάδα και Ιταλία, στις οποίες το δηµόσιο χρέος είναι σηµαντικά ανώτερο του 60% του ΑΕΠ που προβλέπεται κατά ανώτατο όριο από τους κανονισµούς της ευρωζώνης. Σε όλες σχεδόν τις χώρες, µικρό µόνο ποσοστό του χρέους έχει αξιοποιηθεί για επενδύσεις υλικού κεφαλαίου και την ανάπτυξη των ανθρώπινων πόρων,

// ΡΟΣΕΤΟΣ ΦΑΚΙΟΛΑΣ αυξάνοντας τις πληθωριστικές πιέσεις και εθίζοντας µεγάλες κατηγορίες νοικοκυριών σε καταναλωτικά επίπεδα ανώτερα από εκείνα που δικαιολογούσε το εισόδηµά του. Αντίθετα, η πολιτική ενίσχυσης των επενδύσεων που φαίνεται να υιοθετούν η Γαλλία, σε υψηλό βαθµό η Γερµανία και πολλές άλλες χώρες είναι ορθολογική, επειδή η δηµιουργία χρέους θα αντισταθµίζεται από την αύξηση της παραγωγικής δυναµικότητας. Εξάλλου και οι επενδύσεις δηµιουργούν εισόδηµα σε µεγάλες κατηγορίες του πληθυσµού. Χρειάζεται όµως προγραµµατισµός και αυστηρή επιλογή στα δηµόσια έργα και τις πιστώσεις που θα δοθούν στους ιδιώτες για τον σκοπό αυτό, µε βάση τις γνωστές ΣΔΙΤ (Συµπράξεις Δηµόσιου και Ιδιωτικού Τοµέα). Οι πιστώσεις στους ιδιώτες µέσω ΣΔΙΤ έχουν συνήθως υψηλό αναπτυξιακό αποτέλεσµα γιατί συνεπάγονται και την ιδιωτική συµβολή στο προς επένδυση κεφάλαιο, αξιοποιώντας άµεσα µέρος του εισοδήµατος που έχει αποταµιευτεί. Συµβάλλουν επίσης κατά κανόνα και στην καλύτερη διαχείριση των δηµοσίων επενδύσεων. Βασικό είναι και το θέµα της επιλογής του είδους των επενδύσεων. Σε ορισµένες, όπως για την παιδεία και τις βασικές υποδοµές τα κύρια αποτελέσµατα είναι µακροπρόθεσµα. Με τον εκσυγχρονισµό όµως της υπάρχουσας παραγωγικής υποδοµής, η οικονοµία γίνεται άµεσα πιο ανταγωνιστική. Επιπλέον, η ενίσχυση της τεχνολογικής και κοινωνικής καινοτοµίας θα συµβάλλει, όπως στο παρελθόν, στη δηµιουργία νέων προϊόντων ευρείας κατανάλωσης που δηµιουργούν ικανοποιητική ζήτηση στην αγορά, άνοδο της παραγωγικότητας όλων των παραγωγικών συντελεστών και βελτίωση των συνθηκών εργασίας. Έστω και εάν παράγονται µε διαδικασίες υψηλής έντασης κεφαλαίου και τεχνολογίας, τα νέα προϊόντα συµβάλλουν στην αύξηση της ζήτησης εργασίας. Αυτά δε που σχετίζονται µε την περιβαλλοντική τεχνολογία και την ανάπτυξη των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας (γεωθερµία, παλιρροιακά κύµατα, άνεµος, ηλιακή ακτινοβολία κ.ά.) έχουν άµεσο θετικό αποτέλεσµα στην απασχόληση και το εισόδηµα. Διλήµµατα προκύπτουν και για το γενικό επίπεδο των τιµών. Εάν ο ετήσιος πληθωρισµός υπερβεί το 2-3%, θα διευκολυνθεί η µείωση του δηµοσίου χρέους. Θα προκληθούν όµως διαφόρων ειδών στρεβλώσεις στις συναλλαγµατικές ισοτιµίες και τις νοµισµατικές ροές. Πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη η υπερχρέωση των νοικοκυριών, σε συνδυασµό µε την κεφαλαιακή επάρκεια των τραπεζών. Στην παρούσα οικονοµική συγκυρία έχει αναδειχθεί σε κύρια κυβερνητική φροντίδα η «προστασία» του εισοδήµατος των µικροµεσαίων και των χαµηλότερων εισοδηµάτων. Οι συγχωνεύσεις µεταξύ τραπεζών, σε εποχή κρίσης, είναι καταρχήν θετική εξέλιξη γιατί ενισχύεται η αποδοτικότητά τους. Η µείωση όµως του αριθµού τους οδηγεί σε ολιγοπωλιακές

επιχειρήσεις που θα είναι «πολύ µεγάλες για να αφεθούν να αποτύχουν». Ανακύπτουν λοιπόν θέµατα «ηθικού κινδύνου» (µια από της αποτυχίες της ελεύθερης αγοράς που αναφέρθηκαν πιο πάνω). Θα πρέπει να ληφθούν αυστηρότερα µέτρα για την ενίσχυση του ανταγωνισµού. Το ίδιο ισχύει για τις νέες µορφές οργάνωσης των χρηµατοοικονοµικών δραστηριοτήτων που αναφέρονται στις σχέσεις κράτους και αγοράς. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή βλέπει την οικονοµία µε «µαθηµατική» λογική. Τα µικρά ελλείµµατα και ο χαµηλός πληθωρισµός υπερέχουν ως στόχος έναντι όλων των άλλων επιδιώξεων. Αντίθετα οι εθνικές κυβερνήσεις βλέπουν τις ίδιες καταστάσεις µε τη λογική του κοινωνικού κράτους.

Μπεν Μπερνάνκε

Άλαν Γκρήνσπαν

Δυσχέρειες στην εφαρµογή της οικονοµικής πολιτικής

Θεσµικά µέτρα για την αντιµετώπιση της ύφεσης Η µέχρι τώρα εµπειρία οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η έξοδος από την ύφεση θα επιταχυνθεί και θα είναι πιο αποτελεσµατική εάν συνεχιστούν οι πολυµερείς διεθνείς συσκέψεις για τη χάραξη κοινής πολιτικής και ληφθούν έγκαιρα τα κατάλληλα θεσµικά µέτρα. Εκτιµάται επίσης ότι χρειάζεται επιτακτικά ένα νέο διεθνές

Τιµ Γκάιτνερ

Ζαν Κλοντ Τρισέ

Οι διαχειριστές της κρίσης Ο Άλαν Γκρήνσπαν, ο τότε αµερικανός κεντρικός τραπεζίτης, αντιµετώπισε τη διάρρηξη της φούσκας των µετοχών τεχνολογίας στην αρχή της δεκαετίας και την απειλή ύφεσης στην αµερικανική οικονοµία, µειώνοντας πολύ τα επιτόκια. Τα πολύ χαµηλά επιτόκια, όµως, κυρίως στις ΗΠΑ, οδήγησαν στη χρηµατοδότηση χαµηλής φερεγγυότητας δανειοληπτών, ιδιωτών και επιχειρήσεων, αλλά και της κερδοσκοπίας. Ο επόµενος, Μπεν Μπερνάνκε, καλείται να διαχειριστεί τις συνέπειες - κατάρρευση της αγοράς ακινήτων, πιστωτική ασφυξία, «τοξικοί» τίτλοι στις τράπεζες, διάρρηξη της φούσκας σε όλες τις αγορές - που σαν ντόµινο έπληξαν την παγκόσµια οικονοµία, µηδενίζοντας τα επιτόκια και τυπώνοντας νέο χρήµα. Ο Αµερικανός υπουργός Οικονοµίας, Τιµ Γκάιτνερ, καλείται να διαχειριστεί το τεράστιο δηµοσιονοµικό πακέτο των 800 δισ. δολ. για την ανάκαµψη της οικονοµίας. Ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Ζαν Κλοντ Τρισέ, µειώνει τα επιτόκια και παρέχει απεριόριστη ρευστότητα στις τράπεζες για να συνεχίσουν να χρηµατοδοτούν τους απρόθυµους καταναλωτές και επιχειρήσεις. Όλοι µαζί, όπως και οι άλλοι ιθύνοντες της παγκόσµιας κοινότητας, καλούνται να διασφαλίσουν ότι τα µέτρα που λαµβάνονται τώρα δεν θα υπονοµεύσουν το µέλλον της παγκόσµιας οικονοµίας θέτοντας τις βάσεις για νέα προβλήµατα.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η δραστηριοποίηση των χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων σε παγκόσµιο επίπεδο δηµιουργεί την ανάγκη να αποσαφηνιστούν οι τρόποι συνεργασίας µεταξύ των εποπτικών αρχών κάθε χώρας. Παρά όµως τα µέτρα που έχουν παρθεί, ο διεθνής συντονισµός είναι ακόµη ελλιπής και σε αρκετούς τοµείς ουσιαστικά ανύπαρκτος. Η αποτελεσµατικότητα της πολιτικής για την ενίσχυση της ζήτησης µε µείωση των επιτοκίων φαίνεται να έχει φθάσει τα όριά της. Στις ΗΠΑ και την Ιαπωνία το προεξοφλητικό επιτόκιο είναι ήδη πολύ χαµηλό (κάτω από το 0,5%). Στη Μεγάλη Βρετανία βρίσκεται στο 1%, το χαµηλότερο επίπεδο από την ίδρυση της Τράπεζας της Αγγλίας το 1694. Την 15/1/2009 η ΕΚΤ µείωσε το επιτόκιο στο 1,5%, το χαµηλότερο στην ιστορίας της. Παρά την ενίσχυση της ρευστότητας τους µε κρατική παρέµβαση, που εξετάζεται πιο κάτω, οι τράπεζες είναι λογικό να δανείζουν µόνο σε νοικοκυριά και άλλες επιχειρήσεις µε αυστηρότερα κριτήρια. Εκδηλώνονται τέλος διαφωνίες ως προς την έκταση και το είδος της κρατικής βοήθειας. Η αύξηση του δανεισµού των κρατών για την τόνωση της οικονοµίας θα διογκώσει περαιτέρω το δηµόσιο χρέος, προκαλώντας σοβαρές δυσχέρειες στην αποπληρωµή του µετά την ανάκαµψη. Την 15/1/2009 ο Γερµανός υπουργός των οικονοµικών κατέθεσε σχέδιο νόµου για την υποχρεωτική διάθεση του µισού των φορολογικών εσόδων στην αποπληρωµή του δηµοσίου χρέους.

// ΡΟΣΕΤΟΣ ΦΑΚΙΟΛΑΣ

ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ ρυθµιστικό και πιο λειτουργικό πλαίσιο για το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα. Η παγκοσµιοποιηµένη οικονοµία δεν γνωρίζει σύνορα και οι κρίσεις εξαπλώνονται γρήγορα σε όλες τις χώρες, άσχετα από το που και πως εκδηλώθηκαν. Πρωταρχικό µέληµα φαίνεται να είναι η προσαρµογή στους νέους παγκόσµιους γεωπολιτικούς συσχετισµούς από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου. Η Ευρώπη και η Βόρεια Αµερική συµµετέχουν κατά 50% περίπου στην παγκόσµια οικονοµική δραστηριότητα (οι ΗΠΑ µε 23% περίπου), έναντι γύρω στο 90% τη δεκαετία 1950, ένδειξη ότι το κέντρο του «ατλαντικού» κόσµου χάνει βαθµιαία την ισχύ του. Η ταχύρρυθµη δε οικονοµική και τεχνολογική ανάπτυξη µεγάλων χωρών στην Ευρασία και τη Νότια Αµερική προοιωνίζεται τη γρήγορη επίσης εξέλιξη προς µια πολυκεντρική διεθνή κοινωνία. Όταν επιτεύχθηκαν οι συµφωνίες για την ρύθµιση του νοµισµατικού συστήµατος στο Breton Woods το 1944, πριν τέλος του Δευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου, οι ΗΠΑ είχαν µεγάλη οικονοµική δύναµη και πολιτική επιρροή. Με µειωµένο σήµερα το ποσοστό τους στη διεθνή οικονοµική δραστηριότητα και τη µείωση στην πολιτική τους επιρροή έχουν περιορισµένες δυνατότητες να επηρεάζουν αποφασιστικά τα γεγονότα σε παγκόσµιο επίπεδο. Μεγάλο δε µέρος του λοιπού κόσµου επικρίνει αυστηρά την πολιτική που ακολούθησαν στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα τα τελευταία χρόνια. Επιθυµεί τη συνεργασία µαζί τους αλλά στη βάση της ισοτιµίας. Μεταξύ των πολλών άλλων επικρίσεων αναφέρεται και ότι τα κύρια πιστωτικά και πολιτικά κέντρα είναι εγκατεστηµένα στις ΗΠΑ (ΔΝΤ, Διεθνής Τράπεζα, ΟΗΕ). Με ορισµένες εξαιρέσεις, το ίδιο ισχύει για τους µεγάλους οργανισµούς αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας. Διαθέτουν µεγάλη δύναµη αλλά ευθύνονται και για πολλές αστοχίες. Εκφράστηκαν π.χ. ευνοϊκά για τη Lehman Brothers, λίγες µέρες πριν από την κατάρρευσή της. Συχνά δε πυροδοτούν έντονες πολιτικές αντιπαραθέσεις, αντί να προσφέρουν αξιόπιστη πληροφόρηση σε επενδυτές και δανειολήπτες.

Ινδίες, Βραζιλία, Αργεντινή. Σαουδική Αραβία, Ισπανία, ΝοτιοΑφρικανική Ένωση, Ινδονησία, Τουρκία. Σκοπός του είναι η διαµόρφωση νέων κανονισµών εποπτείας, συµβατών µε τη µακροοικονοµική σταθερότητα και την ανάπτυξη που να αποτελούν όρο αναφοράς και σηµείο ανταλλαγής πληροφοριών για την αποφυγή κρίσεων. Και το ΔΝΤ µπορεί να συµβάλλει στον σκοπό αυτό, µε βάση την εµπειρία που διαθέτει. Θα ήταν επίσης χρήσιµο να επανεξεταστούν οι κανόνες της Βασιλείας ΙΙ, για την καλύτερη λειτουργία του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος και να περιοριστεί η ένταση των κυκλικών διακυµάνσεων. Το ίδιο ισχύει για την Τράπεζα Διεθνών Διακανονισµών (Bank of International Settlement) στην Ελβετία που εποπτεύει την εκκαθάριση (clearing) των λογαριασµών και την κεφαλαιακή επάρκεια των τραπεζών, ιδιαίτερα στην ευρωζώνη. Αναγνωρίζεται επίσης η ανάγκη βελτίωσης στον λογιστικό χειρισµό προϊόντων για τα οποία δεν υπάρχει οργανωµένη αγορά ή αφορούν περίπλοκα παράγωγα. Στόχος δεν είναι ο περιορισµός της καινοτοµίας που εφαρµόζει στην οικονοµία νέες ιδέες. Είναι η διασφάλιση της έγκαιρης και αξιόπιστης πληροφόρησης των εποπτικών αρχών και των επενδυτών. Χρειάζεται ακόµη περαιτέρω ανάπτυξη των εργαλείων για την ανάλυση των µακροοικονοµικών επιπτώσεων από τα προβλήµατα του χρηµατοπιστωτικού τοµέα. Δεν φαίνεται π.χ. ότι έχουν προκύψει ικανοποιητικά αποτελέσµατα από την εφαρµογή των διεθνών κανόνων για την εποπτεία των τραπεζών, σε συνδυασµό µε εκείνους που επιβάλλονται από τα Σύµφωνα Σταθερότητας της ΕΕ.

Η Ελληνική εµπειρία Ο προ του ανασχηµατισµού της 9/1/2009 αρµόδιος υπουργός είχε αναγνωρίσει τις δυσκολίες που αντιµετωπίζονταν. Τόνιζε όµως ότι η οικονοµία έχει θωρακιστεί µε τις κυβερνητικές µεταρρυθµίσεις των τελευταίων ετών και τα πρόσφατα µέτρα

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Σύνοδος κορυφής των «20»

Ενώ τα τελευταία χρόνια οι διεθνείς οργανισµοί περιορίζονταν σε δευτερεύοντες σχετικά ρόλους, η σύσκεψη κορυφής πολιτικών και ειδικών για τη «διαµόρφωση των κανόνων ενός νέου καπιταλισµού» στο Παρίσι και η σύνοδος κορυφής των «20 χωρών» στις ΗΠΑ (15/11/2008) επιβεβαίωσαν τη µεταβολή νοοτροπίας στη διεθνή κοινότητα και την αναγνώριση της ανάγκης για µια εκ νέου ρύθµιση των νοµισµατικών θεµάτων. Η σύνοδος των 20 είναι ένα διευρυµένο όργανο σε σχέση µε το G8 του ΟΟΣΑ, µε πολλές νέες χώρες ως ισότιµες συνοµιλήτριες (Κίνα,

Η «ΕΛΕΓΜΕΝΗ» ΙΣΤΟΡΙΚΗ γνώση για την οικονοµία οδήγησε σε παρερµηνείες και εσφαλµένες αποφάσεις. Αυτές συνδέονταν άµεσα και µε τη σχέση ανάµεσα στη νόηση και την πραγµατικότητα, που περιλαµβάνει και τη νοητική σύλληψη - perception is reality.

τοποιηθεί οι αναγκαίες µεταβολές στην οικονοµία; Οι δεκάδες των δηµοσκοπήσεων που δηµοσιεύονται κάθε χρόνο δείχνουν ότι οι προτεινόµενες µεταρρυθµίσεις εγκρίνονται από την πλειονότητα του πληθυσµού. Για κάθε όµως σχετική πρωτοβουλία, ανεξαρτήτως του πολιτικού στίγµατος της κυβέρνησης που την αναλαµβάνει, εκδηλώνεται µεγάλη αντίδραση από εκείνους που θεωρούν ότι θίγονται, περιορίζοντας τα αποτελέσµατά της. Η αντίδραση ενισχύεται βέβαια όταν οι κυβερνητικές προτάσεις δεν είναι καλά µελετηµένες και δεν ακολουθούνται από την κατάλληλη επικοινωνιακή πολιτική. Η πρόοδος λοιπόν που πραγµατοποιείται είναι αργή. Παρά την πρόοδο που έχει σηµειωθεί µε τις προσπάθειες όλων των κυβερνήσεων για τον περιορισµό της φοροδιαφυγής και εισφοροδιαφυγής, δεν καλύπτονται ακόµη οι ανάγκες που συνεχώς δηµιουργούνται από τα αυξανόµενα ελλείµµατα των ΔΕΚΟ (σε υψηλό βαθµό εξαιτίας των διοικητικών αγκυλώσεων), και τις κρατικές χορηγίες σε πολλούς άλλους τοµείς. Σοβαρό είναι επίσης το πρόβληµα µε τις ανερχόµενες δαπάνες για την Κοινωνική Ασφάλιση και Κρατική Πρόνοια (κυρίως από την προϊούσα γήρανση του πληθυσµού). Τα προβλήµατα αυτά δεν καθιστούν δυνατό τον έλεγχο των δηµοσίων δαπανών. Επιπλέον, οι συναλλαγµατοφόροι κλάδοι της ναυτιλίας και του τουρισµού που δραστηριοποιούν πολλά επαγγέλµατα αντιµετωπίζουν τις δυσµενείς επιπτώσεις της ύφεσης στη διεθνή οικονοµία, από την οποία έχουν µεγάλη εξάρτηση. Η ναυτιλία έχει ήδη πληγεί, ενώ εκδηλώνονται φόβοι για δυσµενή αποτελέσµατα την τουριστική περίοδο που αρχίζει σε λίγους µήνες.

Τελικές παρατηρήσεις Με την απειλούµενη επέκταση της οικονοµικής ύφεσης συνειδητοποιείται διεθνώς η ανάγκη για ένα πιο δίκαιο, ορθολογικό και αποτελεσµατικό οικονοµικό και κοινωνικό σύστηµα στα πλαίσια της µικτής οικονοµίας. Θα βασίζεται στην ελεύθερη αγορά και την ιδιωτική επιχειρηµατική δραστηριότητα αλλά θα ρυθµίζεται από ένα ισχυρό και αποτελεσµατικό δηµόσιο τοµέα που θα ασκεί τους πολλαπλούς ρόλους για τους οποίους διαθέτει συγκριτικό πλεονέκτηµα. Θετική είναι επίσης και η συζήτηση για την πράσινη στροφή στην οικονοµική ανάπτυξη µε σκοπό να βοηθήσει στην οικονοµική ανάκαµψη. Αν και οικονοµικά και περιβαλλοντικά θα αποδώσει µεσοπρόθεσµα, θα διαµορφώνει βαθµιαία ένα διαφορετικό τρόπο οικονοµικής συµπεριφοράς και µεγαλύτερη κοινωνική υπευθυνότητα και πειθαρχία. Θα συµβάλλει επίσης στην εκτόνωση της κοινωνικής κρίσης και τη δηµιουργία κατάλληλης οικονοµικής και επιχειρηµατικής ψυχολογίας.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

πολιτικής. Η κυβέρνηση εγγυήθηκε τις καταθέσεις στις τράπεζες, αποτρέποντας την απόσυρσή τους από τους αποταµιευτές και δεσµεύτηκε (πολιτικά) για το σύνολο των καταθέσεων. Χορήγησε ακόµη στις τράπεζες 28 δισ. ευρώ για να διευκολύνει τις πιστώσεις σε επιχειρήσεις και νοικοκυριά, µε τη µορφή συµµετοχής στο µετοχικό κεφάλαιο, οµολόγων και εγγυήσεων. Διαφορετικά είναι τα προβλήµατα που ενδέχεται να προκύψουν. Η παροχή π.χ. εγγυήσεων στις τράπεζες µπορεί να επιφέρει δυσκολίες στην αναχρηµατοδότηση του δηµόσιου χρέους. Οι διεθνείς αγοραστές µπορεί να προτιµήσουν τα οµόλογα των τραπεζών, που έχουν µεγαλύτερη απόδοση και κρατική εγγύηση, από εκείνα του κράτους. Οι µεγάλες δανειακές ανάγκες της χώρας καλύπτονται σε υψηλό ποσοστό τα τελευταία χρόνια από τη διεθνή πιστωτική αγορά. Με το να θεωρείται όµως τώρα η Ελλάδα δανειολήπτης υψηλού κινδύνου, λόγω του υψηλού δηµόσιου χρέους και των ελλειµµάτων της, αυξάνεται το επιτόκιο δανεισµού της. Προκύπτει λοιπόν η ανάγκη αναδιάρθρωσης του χρέους σε συνεννόηση µε τη Ευρωπαϊκή Επιτροπή, για να ελαφρυνθεί το µεγάλο βάρος της διαχείρισής του. Η Ελλάδα αδυνατεί να περιορίσει το χρέος γιατί επί πολλά χρόνια η τελική κατανάλωση ήταν µεγαλύτερη από το παραγόµενο προϊόν. Χαµηλό µόνο ποσοστό των 94 δισ. ευρώ που έχει εισπράξει από την ΕΕ ως βοήθεια έχει απορροφηθεί σε παραγωγικές επενδύσεις και έργα υποδοµής. Αντίθετα, έχουν χρησιµοποιηθεί µεγάλης αξίας πόροι για καταναλωτικούς σκοπούς ή για δραστηριότητες αµφίβολης χρησιµότητας, όπως οι άτυποι κύκλοι σπουδών για µετεκπαίδευση. Τώρα οι παράγοντες που στήριξαν την άνοδο της ζήτησης και την αναπτυξιακή διαδικασία τα τελευταία 13 χρόνια αποδυναµώνονται. Οι ελληνικές τράπεζες είναι ισχυρές. Αντιµετώπισαν µε πολύ συντηρητικό τρόπο την έκθεσή τους στη χορήγηση πιστώσεων υψηλού κινδύνου και την εµπλοκή τους σε ανάλογα δοµηµένα οµόλογα, τα γνωστά ως τοξικά τραπεζικά προϊόντα. Η εισαγόµενη κρίση βρήκε το τραπεζικό σύστηµα µε χαρακτηριστικά υγείας, σταθερότητας και φερεγγυότητας. Θετικό επίσης χαρακτηρίζεται το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποδέχεται την προσωρινή και υπό όρους χαλάρωση στην εφαρµογή των διατάξεων του Συµφώνου Σταθερότητας. Οι περισσότερες χώρες της ευρωζώνης έχουν δηµοσιονοµικό έλλειµµα πάνω από το οριζόµενο 3%. Προσθέτει όµως ότι οι χώρες-µέλη πρέπει συνεχίσουν τις προσπάθειες για τη δηµοσιονοµική πειθαρχία και είναι ιδιαίτερα αυστηρή σε χώρες µε υψηλό χρέος. Εκφράζει επίσης ανησυχία για το µεγάλο έλλειµµα (15% του ΑΕΠ) στο ισοζύγιο των τρεχουσών συναλλαγών της Ελλάδας, παρότι αυτό δεν εµπίπτει στις δικαιοδοσίες της. Είναι όµως επαρκή τα µέτρα που έχουν ληφθεί και έχουν πραγµα-

> ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ  Η κρίση, πιθανόν, να αφυπνίσει την Ελλάδα 

ΣΤΗ ΒΑΡΥΧΕΙΜΩΝΙΑ ΤΗΣ ΥΦΕΣΗΣ Η Ελλάδα παρουσιάζει µια διφορούµενη εικόνα. Στο άµεσο µέλλον µπορεί να αντιµετωπίσει την κρίση καλύτερα από τις υπόλοιπες χώρες. Μεσοπρόθεσµα, όµως, καθηλώνεται από την έλλειψη ανταγωνιστικότητας, τα υψηλά ελλείµµατα τρεχουσών συναλλαγών και το υψηλό εξωτερικό χρέος. Η ευηµερία των προηγούµενων χρόνων απέκρυψε την ανάγκη των διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων και µας αποκοίµισε. Σήµερα δεν µπορεί τίποτα να µας προστατέψει από τις αδυναµίες και την αδράνεια του παρελθόντος και ίσως επιτέλους κινητοποιηθούµε για ταχύτερες µεταρρυθµίσεις του αναποτελεσµατικού µοντέλου µας. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΚΙΚΑ Α. ΧΑΡΔΟΥΒΕΛΗ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ένταση και διάρκεια της χρηµατοοικονοµικής κρίσης µε τη δραµατική επιδείνωσή της από τα µέσα Σεπτεµβρίου του 2008 έχει εκπλήξει όλους. Είναι αξιοσηµείωτο ότι µέχρι πριν 2 χρόνια οικονοµολόγοι και αναλυτές ασχολούνταν µε το ζήτηµα σε ποιόν θα πρέπει να δοθούν τα εύσηµα για την επίτευξη του συνδυασµού των υψηλών ρυθµών παγκόσµιας ανάπτυξης της τελευταίας δεκαετίας µε ταυτόχρονο χαµηλό πληθωρισµό. Σήµερα, το τοπίο έχει αλλάξει δραµατικά. Η προσοχή όλων είναι στραµµένη στην αντιµετώπιση των καταστροφικών συνεπειών της µεγαλύτερης κρίσης στο διεθνές χρηµατοπιστωτικό σύστηµα από τον καιρό της Μεγάλης Ύφεσης της περιόδου 1929-1933. Η χρηµατοοικονοµική κρίση, που ξεκίνησε στα µέσα του 2007 και συνεχίζεται και σήµερα δεν µπορεί να αποδοθεί σε µία µόνον αιτία. Υπήρξαν πολλοί παράγοντες που µαζί συνέβαλαν στην εκδήλωση και την επέκτασή της, ανάµεσα στους οποίους ξεχωρίζει η υψηλή µόχλευση, δηλαδή ο υψηλός και βραχυχρόνιος δανεισµός σε σχέση µε τα ίδια κεφάλαια πολλών χρηµατοοικονοµικών ιδρυµάτων του εξωτερικού, ιδιαίτερα των επενδυτικών τραπεζών, ασφαλιστικών εταιρειών ή και hedge funds.

Από τη θετική πλευρά των όσων έχουν συµβεί, ξεχωρίζουν οι συντονισµένες προσπάθειες κυβερνήσεων και κεντρικών τραπεζών, όπως η παροχή ρευστότητας στις αγορές, η αύξηση του ελάχιστου εγγυηµένου ποσού στις καταθέσεις ή τα κυβερνητικά πακέτα διάσωσης υπό µορφή εγγυήσεων ή προνοµιούχων µετοχών. Οι παρεµβάσεις αυτές οδήγησαν στην αποφυγή των εφιαλτικών σεναρίων ολοκληρωτικής κατάρρευσης της παγκόσµιας οικονοµίας. Ξεχωρίζει, επίσης η προσπάθεια κατασκευής ενός νέου παγκόσµιου εποπτικού πλαισίου του χρηµατοοικονοµικού συστήµατος υπό τη αιγίδα των G-20 χωρών. Οι G-20 απέρριψαν την πρόταση για ένα κοινό διεθνή επόπτη και προσανατολίζονται προς τον εθελοντικό συντονισµό των εθνικών εποπτικών αρχών µε µια συµφωνία αρχών για την ενίσχυση της διαφάνειας και των κανονισµών εποπτείας του διεθνούς χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Οι G-20 έχουν αναθέσει στο Financial Stability Forum την επεξεργασία των αρχών αυτών.

*Καθηγητή στο Τµήµα Χρηµατοοικονοµικής και Τραπεζικής Διοικητικής του Πανεπιστηµίου Πειραιώς, & οικονοµικού συµβούλου του Οµίλου Eurobank EFG

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Γιατί συνεχίζεται η χρηµατοοικονοµική κρίση

Η κρίση συνεχίζεται σήµερα εξαιτίας δύο κύριων αρνητικών παραγόντων, την έλλειψη κεφαλαίων και την έλλειψη εµπιστοσύνης. Η έλλειψη επαρκών κεφαλαίων (αφερεγγυότητα) αυξάνει την πιθανότητα χρεοκοπίας πολλών πιστωτικών ιδρυµάτων. Πάνω από 1 τρισ. δολ. είναι σήµερα οι σωρευµένες απώλειες που λογιστικά έχουν αποδεχτεί τα χρηµατοοικονοµικά ιδρύµατα στους ισολογισµούς τους, ενώ οι αποµειώσεις αυτές αυξάνονται µε την πάροδο του χρόνου χωρίς να αναπληρώνονται στο σύνολό τους από αντίστοιχες αυξήσεις µετοχικού κεφαλαίου µε δεδοµένη την αρνητική συγκυρία που επικρατεί στις αγορές. Το χάσµα κεφαλαίων που δηµιουργείται αναγκάζει τις τράπεζες να περιορίζουν το µέγεθος του ενεργητικού τους µέσω του περιορισµού στην παροχή νέων δανείων. Τράπεζες που στο παρελθόν δάνειζαν 50 φορές τα ίδια κεφάλαιά τους αναγκάζονται σήµερα να περιορίσουν το δανεισµό προς τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά κατά 50 φορές το χάσµα στα κεφάλαιά τους. Έτσι, θεσπίζουν αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια και οδηγούν τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά σε συρρίκνωση των δραστηριοτήτων τους, γεγονός που σηµαίνει µείωση του προσωπικού, αύξηση της ανεργίας, λιγότερη παραγωγή, λιγότερο εισόδηµα και επιµήκυνση της ύφεσης. Η πολλαπλασιαστική αυτή αρνητική επίδραση από το χάσµα κεφαλαίων στο νέο δανεισµό καθώς και στην ανανέωση των παλαιών δανείων µεταφέρει την κρίση στην πραγµατική οικονοµία. Η παγκόσµια ανάπτυξη του 2009 θα είναι σηµαντικά µικρότερη από αυτή του 2008 και ακόµα µικρότερη από αυτή του 2007. Η πτώση στην οικονοµική δραστηριότητα, µε τη σειρά της, σε µια δεύτερη φάση, συµβάλλει στην περαιτέρω επιδείνωση του τραπεζικού τοµέα αν οι επιχειρήσεις αδυνατούν να αποπληρώσουν τις οφειλές τους προς τις τράπεζες. Συνεπώς, µέσα στο 2009 αναµένεται να δούµε µια αύξηση στις προβλέψεις και τα προβληµατικά δάνεια των τραπεζών και ακόµα µεγαλύτερη µείωση στην κερδοφορία τους. Στην Ελλάδα ευτυχώς το πρόβληµα της υψηλής µόχλευσης δεν είναι το ίδιο έντονο όπως στο εξωτερικό. Οι ελληνικές τράπεζες έχουν ισχυρή κεφαλαιακή βάση σε σχέση µε τα δάνεια που έχουν προσφέρει. Ο λόγος ιδίων κεφαλαίων προς ενεργητικό (που είναι αντίστροφος της µόχλευσης) είναι ο υψηλότερος στην Ευρώπη των 15 (Διάγραµµα 1). Κάτι ανάλογο ισχύει και στις χώρες της Νέας Ευρώπης, όπου τα εγχώρια τραπεζικά συστήµατα έχουν υψηλή κεφαλαιακή βάση, δηλαδή χαµηλή µόχλευση (Διάγραµµα 2). Έτσι, ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο δραστηριοποιούνται οι ελληνικές επιχειρήσεις είναι ένας χώρος σχετικής χρηµατοοικονοµικής ευρωστίας, γεγονός που µειώνει τις αρνητικές επιπτώσεις της διεθνούς κρίσης στην κερδοφορία τους.

// ΓΚΙΚΑΣ ΧΑΡ∆ΟΥΒΕΛΗΣ Ένα δεύτερο πρόβληµα που παρατείνει τη διεθνή χρηµατοοικονοµική κρίση είναι ο κίνδυνος αντισυµβαλλοµένου στη διατραπεζική αγορά και η άρνηση των τραπεζών µε υπερβάλλουσα ρευστότητα να δανείζουν άλλες τράπεζες µε έλλειµµα ρευστότητας. Ο κίνδυνος αυτός επιτάθηκε από τον Οκτώβριο του 2008 µετά την κατάρρευση της επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers, και εξακολουθεί να υπάρχει, όπως φαίνεται και από το γεγονός ότι οι τράπεζες προτιµούν να τοποθετούν την υπερβάλλουσα ρευστότητα στην κεντρική τους τράπεζα µε χαµηλό επιτόκιο, παρά να τη δανείζουν σε άλλες τράπεζες (Διάγραµµα 3). Η διαφορά στα επιτόκια ακάλυπτου και καλυµµένου διατραπεζικού δανεισµού δεν έχει ακόµα επανέλθει πλήρως στα επίπεδα που βρίσκονταν τον Αύγουστο του 2008, ιδιαίτερα στην Ευρώπη (Διάγραµµα 4). Η έλλειψη ρευστότητας έχει παρόµοια αποτελέσµατα µε την έλλειψη κεφαλαίων, αλλά δεν είναι της ίδιας κλίµακας αφού η επίπτωση στον δανεισµό δεν είναι πολλαπλασιαστική. Στην Ελλάδα το πρόβληµα της ρευστότητας υπάρχει αλλά δεν είναι τόσο έντονο όσο στο εξωτερικό. Μάλιστα, στο ελληνικό τραπεζικό σύστηµα τα εγχώρια δάνεια είναι λιγότερα από τις εγχώριες καταθέσεις. Βρίσκονται στο 83% των καταθέσεων, ένα ποσοστό που είναι το δεύτερο καλύτερο στην Ευρωζώνη (Διάγραµµα 5). Οι ελληνικές τράπεζες, όµως, έχουν στο παρελθόν µεταφέρει κεφάλαια και ρευστότητα σε ορισµένες χώρες της Νέας Ευρώπης, όπου τα εγχώρια τραπεζικά συστήµατα αντιµετωπίζουν έλλειµµα καταθέσεων σε σχέση µε τα δάνεια (Διάγραµµα 6). Αν και τα ποσά που µεταφέρθηκαν δεν είναι µεγάλα – η έκθεση του ελληνικού τραπεζικού συστήµατος στην Νέα Ευρώπη αποτελεί το 9% του ενεργητικού τους - αναγκάζουν σήµερα πολλές ελληνικές τράπεζες να δανείζονται στη διατραπεζική αγορά σε µια εποχή που το χρήµα είναι ακριβό. Αυτό έχει ωθήσει τις τράπεζες σε ένα έντονο ανταγωνισµό για περισσότερες εγχώριες καταθέσεις, µε αποτέλεσµα την αύξηση των επιτοκίων των καταθέσεων. Κατά συνέπεια, όπως και στο εξωτερικό, το κόστος άντλησης κεφαλαίων αυξήθηκε για τις τράπεζες στην Ελλάδα, γεγονός που ώθησε σε αύξηση τα επιτόκια χορηγήσεων.

Η επίπτωση της κρίσης στην οικονοµία Οι επιπτώσεις της διεθνούς χρηµατοπιστωτικής κρίσης έχουν αρχίσει πλέον να γίνονται εµφανείς στις πραγµατικές οικονοµίες. Πλήττονται όχι µόνο χώρες όπως οι ΗΠΑ, που βρέθηκαν στο επίκεντρο της κρίσης, αλλά και οι οικονοµίες όλων των χωρών, αναπτυγµένων και αναπτυσσόµενων. Η ύφεση αποδεικνύεται πολύ βαθύτερη από ότι µια συνηθισµένη ύφεση. Με βάση την προηγούµενη εµπειρία, η συνολική επίδραση αναµένεται να είναι ιδιαίτερα ισχυρή. Συγκεκριµένα, µελέτη του ΔΝΤ για τις

εντείνοντας τις δυσµενείς συνέπειες της παρούσας ύφεσης. Η κρίση και οι επιπτώσεις της στην πραγµατική οικονοµία δεν θα αφήσουν ανεπηρέαστο το διεθνές εµπόριο, το οποίο είναι διαχρονικά πολύ ευαίσθητο σε µεταβολές του ΑΕΠ. Η προβλεπόµενη µεγάλη πτώση του παγκόσµιου ΑΕΠ θα οδηγήσει σε συρρίκνωση του ρυθµού ανάπτυξης του παγκόσµιου εµπορίου το 2009. Επίσης πτωτικά κινούνται και οι αγορές εµπορευµάτων, πετρελαίου και οι ναυλαγορές. Ο κίνδυνος του αποπληθωρισµού είναι πάντως µικρός. Η Ελλάδα παρουσιάζει µια διφορούµενη εικόνα. Στο άµεσο µέλλον µπορεί να αντιµετωπίσει την κρίση καλύτερα από τις

ΤΑΣΕΙΣ 2009

υφέσεις του παρελθόντος στις κυριότερες οικονοµίες κατέληξε στο συµπέρασµα ότι υφέσεις, όπως η σηµερινή, που σχετίζονται µε πτώσεις στις τιµές των ακινήτων και µε περιορισµό των πιστώσεων είναι πιο βαθιές και διαρκούν περισσότερο από τις τυπικές υφέσεις (Πίνακας 1). Ήδη στο δεύτερο µισό του 2008 η ανάπτυξη σε πολλές ανεπτυγµένες οικονοµίες, όπως αυτή των ΗΠΑ, πέρασε σε αρνητικό έδαφος και η ύφεση αναµένεται να συνεχιστεί τουλάχιστον και στο πρώτο µισό του 2009. Σύµφωνα µε ένα αισιόδοξο σενάριο, µετά τα µέσα του 2009 οι ρυθµοί ανάπτυξης αναµένεται να ξαναγίνουν θετικοί. Η ανάπτυξη, όµως, αναµένεται να παραµείνει αναιµική και κατά το 2010,

// ΓΚΙΚΑΣ ΧΑΡ∆ΟΥΒΕΛΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

��

��. ��

��

��µ��

30/6/2008

Πηγή: Bloomberg

��µµ� 2

�� , �� , 2� ��µ�� 2008

25 * ��. 2007 ** Tier I Capita l

20 15 10 5

��

FYROM

��**

��

0 ��µ��

Σήµερα υπάρχουν πολλοί και µεγάλοι κίνδυνοι για µια µεγαλύτερη ύφεση από αυτή που προβλέπει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία µάλιστα θα ακολουθηθεί από στασιµότητα διαρκείας. Για να µην συµβεί ένα τέτοιο απαισιόδοξο σενάριο απαιτείται, πρώτον, άµεση αναθέρµανση των χορηγήσεων, οι οποίες έχουν περιοριστεί από τον Οκτώβριο του 2008, µε αξιοποίηση του πακέτου ενίσχυσης της ρευστότητας των τραπεζών µε 28 δισ. ευρώ. Ρευστότητα, η οποία δεν πρέπει να µετεξελιχτεί σε νέα θαλασσοδάνεια, δηλαδή δάνεια υψηλού κινδύνου, αλλά να παρέχεται σε αξιόπιστους δανειζόµενους µε σωστά κριτήρια επιλογής. Δεύτερον, οι αγορές πρέπει να οµαλοποιηθούν σύντοµα διότι όσο παραµένουν σε αστάθεια και συνεχίζουν να επικεντρώνονται στο υψηλό εξωτερικό χρέος της χώρας, τα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα και τα ελλείµµατα τρεχουσών συναλλαγών, τόσο θα

9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

��*

Οι κίνδυνοι συνεπάγονται προσαρµογή στην οικονοµική πολιτική

��µµ� 1

�� , ��µ�� µ��, %

��

υπόλοιπες χώρες. Μεσοπρόθεσµα, όµως, καθηλώνεται από τις µακροχρόνιες ανισορροπίες της, την έλλειψη ανταγωνιστικότητας, τα υψηλά ελλείµµατα τρεχουσών συναλλαγών και το υψηλό εξωτερικό χρέος. Η απειλούµενη ύφεση µπορεί να οδηγήσει σε στασιµότητα διαρκείας όταν µελλοντικά οι υπόλοιπες χώρες θα αναπτύσσονται µε γρήγορους ρυθµούς. Άλλωστε στο παρελθόν, πριν το 1993, οι υφέσεις στην Ελλάδα ήταν πολύ πιο οδυνηρές από τις υφέσεις των χωρών του ΟΟΣΑ (Πίνακας 2). Σήµερα η Ελλάδα εισάγει την κρίση µέσω της αύξησης του κόστους δανεισµού, της πτώσης του παγκόσµιου εµπορίου, της ναυτιλίας και του τουρισµού. Η χώρα µας επιπλέον αδυνατεί να ακολουθήσει αποτελεσµατική επεκτατική δηµοσιονοµική πολιτική, αφού ήδη πριν την έλευση της κρίσης, το δηµοσιονοµικό της έλλειµµα κυµαινόταν πάνω από το όριο του 3% του ΑΕΠ και το δηµόσιο χρέος είναι το δεύτερο υψηλότερο στην ΕΕ-27. Συνεπώς, βραχυπρόθεσµα, η χώρα µας αναµένεται να ακολουθήσει την υπόλοιπη Ευρώπη στην επερχόµενη οικονοµική επιβράδυνση. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει έναν ρυθµό ανάπτυξης της τάξης του 0,2% τη στιγµή που η πρόβλεψή της για την Ευρωζώνη είναι σηµαντικά αρνητική, -1,9%. Ο υψηλότερος ρυθµός ανάπτυξης της Ελλάδας οφείλεται στο γεγονός ότι η Ελλάδα έχει µια σχετικά κλειστή οικονοµία, ένα ισχυρό τραπεζικό σύστηµα και το 2009 η κατανάλωση αναµένεται να κινηθεί ανοδικά αφού οι πραγµατικοί µισθοί θα έχουν µια σηµαντική αύξηση τόσο λόγω της αναπροσαρµογής των ονοµαστικών µισθών µέσω της συλλογικής σύµβασης εργασίας που υπεγράφη το 2008 όσο και της µείωσης του πληθωρισµού. Μάλιστα, η ανάπτυξη πιθανόν να είναι και υψηλότερη, πιο κοντά στο διάστηµα 0,5% µε 1%.

Πηγή: EFG Eurobank Research

ΜΕΣΑ ΣΤΟ 2009 αναµένεται να δούµε µια αύξηση στις προβλέψεις και τα προβληµατικά δάνεια των τραπεζών διεθνώς και ακόµα µεγαλύτερη µείωση στην κερδοφορία τους.

λοιπόν υπάρχει έντονο πρόβληµα και η λύση του προβλήµατος συνεπάγεται δραστικά µέτρα, που θα κρίνουν και την πορεία της οικονοµίας το 2009 και τα επόµενα έτη. Τα µέτρα αυτά για να µην επιβαρύνουν το εισόδηµα των νοµοταγών πολιτών και την κατανάλωσή τους πρέπει αναγκαστικά να επικεντρωθούν στην πάταξη της φοροδιαφυγής. Στον τοµέα αυτό απαιτούνται διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις, που έχουν να γίνουν στη χώρα µας από τον καιρό της εγκαθίδρυσης του µηχανογραφικού συστήµατος TAXIS. Παρά την προδιαγραφόµενη σηµαντική αύξηση του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος, λόγω αύξησης των δαπανών εξυπηρέτησης του δηµοσίου χρέους καθώς και των δαπανών κοινωνικής πολιτικής και µη επίτευξης των στόχων για τα φορολογικά έσοδα, στο δίλληµα: Περισσότερη αναπτυξιακή δαπάνη για την αποφυγή βαθιάς ύφεσης ή δηµοσιονοµικό έλλειµµα πέραν του επιτρεπτού από τους κανονισµούς της Συµφώνου Ανάπτυξης και Σταθερότητας, η απάντηση είναι ξεκάθαρη: Προτεραιότητα έχουν οι αναπτυξιακές δαπάνες, οι οποίες όµως δεν πρέπει να δεσµεύουν τη χώρα µε δηµοσιονοµικά ελλείµµατα διαρκείας, αφού η δηµοσιονοµική σταθερότητα πρέπει να επανέλθει σύντοµα στο προσκήνιο αµέσως µετά το τέλος της κρίσης. Βεβαίως, το 2009 η οικονοµική πολιτική δεν πρέπει να περιοριστεί µόνο στις επιµέρους πολιτικές που έχουν ως σκοπό την αποφυγή της ύφεσης. Είναι εξίσου σηµαντικό να τεθούν οι βάσεις για τη µακροχρόνια αναπτυξιακή πορεία της χώρας. Η αναδιοργάνωση του χώρου της υγείας όπου ο ανταγωνισµός µε τοΝ ιδιωτικό τοµέα επιταχύνεται έχει άµεση προτεραιότητα. Η αναδιοργάνωση των δηµόσιων επιχειρήσεων ώστε να γίνουν αποτελεσµατικές και ανταγωνιστικές είναι επίσης αναγκαία. Η πάταξη των ολιγοπωλιακών φαινοµένων που κρατούν τον ελληνικό πληθωρισµό σταθερά πάνω από τοΝ µέσο όρο της Ευρωζώνης και µειώνουν την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων και υπηρεσιών µας πρέπει να έχει προτεραιότητα. Η αναβάθµιση της παιδείας επίσης.

Θα τα καταφέρουµε; Θα µπορέσει η Ελλάδα σε εποχή οικονοµικής κρίσης να ακολουθήσει πολιτικές που παραµέλησε στο παρελθόν, όταν η οικονοµία έτρεχε µε υψηλούς ρυθµούς ανάπτυξης; Η απάντηση των οικονοµολόγων είναι συνήθως αρνητική, αλλά η ελληνική περίπτωση διαφέρει. Η χώρα µας πέρασε χρόνια ευηµερίας εκµεταλλευόµενη τα χαµηλά επιτόκια και την αξιοπιστία της ένταξής της στην Ευρωζώνη. Η ευηµερία αυτή απέκρυψε την ανάγκη των διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων και µας αποκοίµισε. Η κρίση πιθανόν να µας αφυπνίσει.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

παραµένει σε υψηλά επίπεδα το κόστος δανεισµού της χώρας, θα επιδεινώνονται τα δηµοσιονοµικά µεγέθη και ο ιδιωτικός τοµέας θα επιβαρύνεται µε υψηλά επιτόκια. Τέλος, απαιτείται εγρήγορση της οικονοµικής πολιτικής ώστε να αντιµετωπιστεί η κρίση µε εργαλεία που θα βοηθήσουν στην αποφυγή της ύφεσης χωρίς να περιορίζουν τη µακροπρόθεσµη σταθερότητα και αναπτυξιακή προοπτική της χώρας. Στο τοµέα των κρατικών δαπανών απαιτείται µια ανακατανοµή µε βάση τις προτεραιότητες που θα χαράξει η κυβέρνηση και θα ενστερνιστούν οι πολίτες χωρίς να υποκύπτει στις επιδιώξεις διαφορετικών οµάδων συµφερόντων. Η ιεράρχηση των προτεραιοτήτων και ένα αξιόπιστο σχέδιο εξόδου από την κρίση είναι σηµαντικά στοιχεία στη δηµιουργία ενός πλαισίου αξιόπιστης πολιτικής. Στις προτεραιότητες αυτές πρωταγωνιστικό ρόλο, πρώτον, πρέπει να έχουν οι επενδύσεις σε έργα υποδοµής και η χρηµατοδότησή τους από τα κοινοτικά κονδύλια και τα ΣΔΙΤ. Στα έργα αυτά υπάρχει εκτεταµένη ελληνική εµπειρία και έτσι µπορούν να επιταχυνθούν. Η µείωση των δηµόσιων επενδύσεων που προβλέπεται στον Προϋπολογισµό του 2009 είναι αινιγµατική και πρέπει να αντιστραφεί. Δεύτερον, είναι σηµαντικό η οποιαδήποτε κοινωνική πολιτική να επικεντρωθεί στην αύξηση του εισοδήµατος των τάξεων οι οποίες θα καταναλώσουν το επιπλέον εισόδηµα αντί να το αποταµιεύουν ώστε να υπάρξει πολλαπλασιαστικό αποτέλεσµα στην οικονοµία. Έτσι, η ενίσχυση των φτωχών κοινωνικών οµάδων είναι απαραίτητη όχι µόνον για λόγους κοινωνικούς αλλά και για λόγους οικονοµικής ανάπτυξης. Τέλος, σε περίοδο κρίσης και οικονοµικής καχεξίας, είναι ιδιαίτερα σηµαντικό το ίδιο το κράτος να αποτελεί αξιόπιστο εταίρο στις σχέσεις του µε τους ιδιώτες, χωρίς να καθυστερεί τις πληρωµές των οφειλών του προς αυτούς, είτε αυτοί είναι προµηθευτές, εργολάβοι, φαρµακοποιοί, κλπ. Μόνον έτσι θα µπορέσει να απαιτήσει στη συνέχεια και τη σωστή συµπεριφορά των πολιτών στις φορολογικές και άλλες υποχρεώσεις τους απέναντί του. Στην πλευρά των δηµοσιονοµικών εσόδων η κατάσταση είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Στον Προϋπολογισµό του 2009 τα έσοδα αναµένεται να αυξηθούν κατά 13,2%, δηλαδή 4 µε 5 φορές περισσότερο από την αύξηση του ονοµαστικού ΑΕΠ, που σύµφωνα µε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα είναι µόνον 2,7%! Αν η αύξηση στα έσοδα γίνει όπως προβλέπεται στο Προϋπολογισµό, η έκβαση αυτή θα εκπλήξει θετικά. Όµως, η απογοητευτική εµπειρία µε τα αποτελέσµατα της πρόσφατης περαίωσης των φορολογικών υποθέσεων δείχνει ότι η φοροαποφυγή καλά κρατεί στη χώρα µας, ενώ η εφαρµογή του µέτρου της περαίωσης από πλευράς κυβέρνησης αποτρέπει µελλοντικά τους φορολογούµενους στο να είναι συνεπείς στις υποχρεώσεις τους. Στα έσοδα

// ΓΚΙΚΑΣ ΧΑΡ∆ΟΥΒΕΛΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Διάγραµµα 3

Πλεονάζουσα ρευστότητα

ΗΠΑ

ΕΥΡΩΖΩΝΗ

Πλεονάζουσα Ρευστότητα στις Τράπεζες

Καταθέσεις στην ΕΚΤ �� €

��. $

350

900

16/1/2009: $ 843,5 ��.

800

300

700

200

500 400

150

300

100

12/9/2008: $ 2,3 ��.

19/9/2008: € 1,8 ��

��-08

��-07

��-09

��-08

��-07

100

��-07

200

16/1/2009: € 281,4 ��

250

600

��: Federal Reserve, ��

Περιθώριο ακάλυπτου-καλυµµένου δανεισµού (Διάρκεια 3 µηνών)

Διάγραµµα 4

400

ΗΠΑ

ΕΥΡΩΖΩΝΗ

3m Libor - OIS

3m Euribor - EONIA 200

10/10/2008: 364.5

350 300

160 140

23/1/2009: 91.5

250

120

��: Bloomberg

Jun-07 Jul-07

May-07

Jan-09

Dec-08

Nov-08

Oct-08

Sep-08

Jul-08

Aug-08

Jun-08

May-08

Apr-08

Mar-08

Jan-08

Feb-08

Dec-07

Nov-07

Oct-07

Sep-07

Jul-07

Aug-07

Jun-07

May-07

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Jan-09

Nov-08 Dec-08

60 40

Sep-08 Oct-08

100

Aug-07 Sep-07 Oct-07 Nov-07 Dec-07 Jan-08 Feb-08 Mar-08 Apr-08 May-08 Jun-08 Jul-08 Aug-08

150

23/1/2009: 101.6

100

200

10/10/2008: 206.9

180

��µµ� 5

�� 1

��: �� , ��µ�� 2008

�µ�� 122 ��µ�� 1960-2007

60 40 20

��

��µ��

��

��µ��

��

0 ��

��

141

125,2

121

115,6

114,5

109,6

105,6

102,2

95,1

93,9

59,3

92,5

82,5

100

85,8

120

100,6

140

116,2

160

Πηγή: Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα

��* µ�� (��µ��) �� ** �� (%) �� (%)***

��

3,64

-1,82

-2,87

��

3,78

-2,19

-4,44

��

4,33

-2,7

-6,15

�� µ��

3,2

-1,52

-2,25

�� µ��

4,47

-2,18

-3,74

�� µ��

4,6

-2,64

-5,23

��

3,64

-1,87

-3,04

* � ��µ�� µ�� µ�� µ�� . �� ** �� µ�� µ�� . ��µ�� *** ��µ� �� µ�� µ�� : ��µ�� % µ�� . ��µ�� : Stijn Claessens, M. Ayhan Kose & Marco E. Terrones, 8/2008, “What Happens During Recessions, Crunches and Busts?”, IMF

��µµ� 6

��: �� , �� 2008

200

�� 2

180

�µ�� µ�� : ��

160

�� 1960-2007

140

# ��

��* (��µ��)

�� ** (%)

�� (%)***

��

3,5

-6,45

-11,83

��µ��

3,0

-1,87

-3,04

120 100 80 60 40 20

** �� µ�� µ�� .

��

FYROM

��

��µ��

��

Πηγή: EFG Eurobank Research

*** ��µ� �� µ�� µ�� : ��µ�� % µ�� : Stijn Claessens, M. Ayhan Kose & Marco E. Terrones, 8/2008, “What Happens During Recessions, Crunches and Busts?”, IMF

ΤΑΣΕΙΣ 2009

* � ��µ�� µ�� µ�� µ�� .

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

> ∆ΗΜΟΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ

 Χρειάζονται νέοι θεσµοί για τη θωράκιση από την πελατειακή πολιτική 

ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΜΕΤΡΗΣΗ Η δηµοσιονοµική διαχείριση πρέπει να αποκτήσει ένα νέο θεσµικό υπόβαθρο για να είναι διαρκής, συνεκτική, πιο δεσµευτική για την ίδια την πολιτική διαδικασία και για να αποφέρει διατηρήσιµα αποτελέσµατα. Και εάν η ανάγκη αυτή αναγνωρίζονταν από τους πολιτικούς ότι πρέπει να ικανοποιηθεί, η διεθνής κρίση που απογυµνώνει τη χώρα από τον µανδύα της ευηµερίας των προηγούµενων ετών, τη φέρνει στο τραπέζι του πολιτικού διαλόγου µε τη διαδικασία του κατεπείγοντος. Η αντίστροφη µέτρηση για τη θωράκιση των δηµοσιονοµικών της χώρας µε νέους θεσµούς κάπου εδώ πρέπει να ξεκινά. // ΑΠΟ TON ΠΑΝΟ ΚΑΖΑΚΟ*

ναµφίβολα βρισκόµαστε σε µια δύσκολη συγκυρία- διεθνή και εσωτερική. Ως πρόσφατα η χώρα απολάµβανε υψηλούς ρυθµούς µεγέθυνσης και έβλεπε την ανεργία να µειώνεται, αν και δεν έλειπαν οι αρνητικές εξελίξεις π.χ. στο µέτωπο της ανταγωνιστικότητας και των εξωτερικών συναλλαγών όπου αποτυπώνονταν συσσωρευόµενα προβλήµατα διαρθρωτικού χαρακτήρα. Επίσης, χαρακτηριστικό της κατάστασης, ακόµη και πριν από την εκδήλωση της διεθνούς χρηµατοπιστωτικής κρίσης και της οικονοµικής ύφεσης, ήταν οι δηµοσιονοµικές αβεβαιότητες.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Οι επιπτώσεις της δυσµενούς συγκυρίας

Η ύφεση των ευρωπαϊκών οικονοµιών άλλαξε τα δεδοµένα πάνω στα οποία είχαν στηριχθεί οι σχεδιασµοί της κυβέρνησης. Νωρίς το 2008 άρχισε να διαγράφεται αφενός η προοπτική σοβαρών αποκλίσεων στην εκτέλεση του προϋπολογισµού, µε τα έσοδα να µένουν πίσω από τους στόχους και τις (πρωτογενείς)

δαπάνες να τους ξεπερνούν, και αφετέρου η απειλή µιας νέας «επιτήρησης», δεδοµένου κιόλας ότι η αναθεώρηση των επισήµων στοιχείων διόρθωσε εκ των υστέρων το έλλειµµα του 2007 στο 3,5% του ΑΕΠ. Μια νέα επιτήρηση θα είχε τεράστιο πολιτικό κόστος για την κυβέρνηση αφού θα διάβρωνε οριστικά τη «φήµη» της ότι είναι ικανή να ασκήσει υπεύθυνη δηµοσιονοµική διαχείριση και θα προκαλούσε νέες αβεβαιότητες για το µέλλον σε πολίτες και επενδυτές. Τον Αύγουστο του 2008 όµως εξήγγειλε επειγόντως και µάλλον υπό πίεση, σειρά µέτρων εισπρακτικού κυρίως χαρακτήρα, που ανακάτεψαν δυσάρεστα τη δηµοσιονοµική πολιτική. Ο στόχος τους ήταν να συγκρατηθεί το έλλειµµα του προϋπολογισµού το 2008 και να γίνει δυνατή η οµαλή κατάρτιση του προϋπολογισµού 2009. Η κυβέρνηση ανέλαβε µερικές αξιοσηµείωτες πρωτοβουλίες

*Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών

ΤΑΣΕΙΣ 2009

// ΠΑΝΟΣ ΚΑΖΑΚΟΣ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΔΗΜΟΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ

100

για τη συγκράτηση ορισµένων δαπανών - ένα νέο νόµο για τη συγκράτηση των µισθολογικών αυξήσεων στις ελλειµµατικές ΔΕΚΟ, νέες προσπάθειες για τη µείωση των ελλειµµάτων στον ΟΣΕ και επιτάχυνση των διαδικασιών «αναδιάρθρωσης» της Ολυµπιακής που όµως θα αποδώσουν αργότερα, πάγωµα µεγαλόπνοων σχεδίων που µάλλον θα προκαλούσαν νέες δαπάνες όπως η εθνική σύνταξη, το Ταµείο των Γενεών και η διοικητική µεταρρύθµιση. Αλλά, η αιχµή του δόρατος του κυβερνητικού ακτιβισµού ήταν τα νέα φορολογικά µέτρα, τα περισσότερα από τα οποία έπρεπε να αποδώσουν αµέσως και να εξασφαλίσουν νέους πόρους (κατάργηση του αφορολόγητου ορίου στους ελεύθερους επαγγελµατίες και επιτηδευµατίες κ.α.) 1. Τα µέτρα δεν αλλάζουν τις βασικές δοµές του φορολογικού συστήµατος (φορολογική διοίκηση, πολυπλοκότητα της νοµοθεσίας, ελεγκτικούς µηχανισµούς). Κατά το Γενικό Λογιστήριο του Κράτους, το συνολικό ποσό που αναµένεται να εισπραχθεί τη διετία 2008-9 µε βάση τα νέα µέτρα ανέρχεται περίπου σε 4 δισ. ευρώ συν τα έσοδα από την αύξηση των τελών κυκλοφορίας. Η κριτική επεσήµανε τις αρνητικές πλευρές των νέων µέτρων. Εδώ επισηµαίνουµε ότι ορισµένα από αυτά ήταν σε πλήρη αναντιστοιχία µε τη γενικότερη οικονοµική (και φορολογική) φιλοσοφία ενώ άλλα συνιστούσαν σαφή συµπτώµατα ενός επιπόλαιου «ράβε και ξήλωνε». Βασικό στοιχείο της αρχικής οικονοµικής φιλοσοφίας ήταν η µείωση των φορολογικών συντελεστών για πρόσωπα και εταιρείες. Το σκεπτικό µπορεί να ανασυρθεί από κάθε textbook της οικονοµικής: Η µείωση των συντελεστών και η σταθερότητα λειτουργούν ως κίνητρο για περισσότερη εργασία και επενδύσεις2. Τα έκτακτα φορολογικά µέτρα του Φθινοπώρου 2008 όµως ανατροφοδότησαν την ανασφάλεια. Γενικότερα, η κυβέρνηση κινήθηκε τα τελευταία χρόνια µε βάση την απλή φόρµουλα ότι τα έσοδα έπρεπε να αυξάνονται ταχύτερα από το ΑΕΠ και µάλιστα µε µειούµενους φορολογικούς συντελεστές! Θεωρητικά, η φόρµουλα δεν είναι κακή, αλλά η εξέλιξη των φορολογικών εσόδων έδειξε ως τώρα ότι είναι ανεδαφική λόγω παραοικονοµίας, επιπέδου ανάπτυξης και ποιότητας των υπηρεσιών που προσφέρει το κράτος και άλλων παραγόντων. Δεν λύνει το πρόβληµα των ελλειµµάτων, ακριβώς γιατί οι δαπάνες παρέµειναν εκτός ελέγχου. Τόσο το 2007 όσο και το 2008 οι κρατικές δαπάνες συνέχισαν να αυξάνονται πάνω από τους στόχους του προϋπολογισµού. Επίσης, κρίσιµη είναι και η εφαρµογή διαφόρων κατά βάση σωστών αποφάσεων. Οι ρυθµίσεις για τις ΔΕΚΟ του 2005 δεν απέφεραν ορατά αποτελέσµατα3.

Επιπλέον, υπήρξε και εξώφθαλµη διαχειριστική ανεπάρκεια που οδήγησε, φερ’ ειπείν, σε δραµατική αύξηση των ελλειµµάτων στον ΟΣΕ και τη ΔΕΗ, έκανε δυνατό να σέρνεται η Ολυµπιακή για τέσσερα χρόνια, αντιµετώπισε ενδοτικά τις απαιτήσεις των δικαστικών, δηµιούργησε νέες πηγές αµφισβητούµενων δαπανών («αγροφύλακες») κλπ. Η ελάφρυνση των φορολογικών βαρών προϋποθέτει, επίσης, τον αποτελεσµατικό περιορισµό της εκτεταµένης φοροδιαφυγής, η αντιµετώπιση της οποίας είναι οµολογουµένως δύσκολο και χρονοβόρο έργο. Οι δυσκολίες των τελευταίων δύο ετών προειδοποιούν για τους µελλοντικούς κινδύνους. Ακόµη και αν επιτευχθεί βραχυχρόνια ο στόχος της µείωσης του ελλείµµατος κάτω από το 3% του αεπ, όπως απαιτεί η ΕΕ (ως το 2010 ή 2011), θα απαιτηθούν περαιτέρω µέτρα δηµοσιονοµικής (και άλλης) πολιτικής για να αντιµετωπισθούν οι κίνδυνοι από τη δηµογραφική εξέλιξη και το ασφαλιστικό. Η ως τώρα δηµοσιονοµική προσαρµογή δεν είναι επαρκής µε κριτήριο τη διατηρησιµότητα4. Το πρόβληµά µας δεν είναι αν θα µειωθεί το έλλειµµα τα επόµενα δυο-τρία χρόνια, αλλά πόσο σταθερή θα αποδειχθεί τυχόν µείωση. Ας προσθέσουµε ότι οι ευνοϊκοί παράγοντες για την οικονοµία γενικότερα, συνεπώς και για τη δηµόσια, της περασµένης 15ετίας τελειώνουν5.

Μονιµότερα προβλήµατα της δηµοσιονοµικής πολιτικής Επεκτείνοντας τον χρονικό ορίζοντα προς τα πίσω και ανασκοπώντας τις εξελίξεις από το 2001-2 ως σήµερα, διαπιστώνουµε τα εξής όσον αφορά τη δηµόσια οικονοµία: ΠΡΩΤΟΝ, ήταν και παραµένει αδιαφανής, πράγµα που επιφέρει αλλεπάλληλες τριβές µε την ευρωπαϊκή Επιτροπή και διορθώσεις εκ των υστέρων από το 2002, οπότε έγινε η πρώτη διόρθωση, ως σήµερα. Ουσιαστικά η περιβόητη δηµοσιονοµική απογραφή του 2004-5 συνεχίσθηκε ως το 2008 όταν η Επιτροπή εξέτασε πάλι τον τρόπο που οι ελληνικές αρχές χειρίζονται κοινοτικά κονδύλια, προβαίνουν σε swaps και υπολογίζουν τα «πλεονάσµατα» των ασφαλιστικών ταµείων. ΔΕΥΤΕΡΟΝ, στο «τετράγωνο» υπουργεία, Ασφαλιστικά Ταµεία, Νοσοκοµεία και Επιχειρήσεις έχει χαθεί η εποπτεία. ΤΡΙΤΟΝ, η φορολογική πολιτική παρέµεινε ευµετάβλητη. Π.χ. το 2004 καταργήθηκαν οι αποδείξεις για µείωση του φορολογητέου εισοδήµατος, επαναφέρθηκαν εν µέρει το 2007 και

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΕΞΥΓΙΑΝΣΗ σε σταθερές βάσεις πρέπει να συνδυάζεται µε αλλαγές στην καρδιά της κυβέρνησης - στον ρόλο και τρόπο λειτουργίας του υπουργικού συµβουλίου ώστε να διασφαλίζεται η συνοχή και η συνάφεια κάθε πολιτικής µε το γενικό πλαίσιο, και να µη µένει ο υπουργός Οικονοµικών µόνος απέναντι σε άλλους υπουργούς που λειτουργούν ως veto players. Αυτή είναι η µεγάλη πρόκληση για τον πρωθυπουργό, Κώστα Καραµανλή.

το 2008 προτάθηκε από τις υπηρεσίες πάλι η κατάργησή τους. Επίσης, αυξήθηκε το αφορολόγητο για ελεύθερους επαγγελµατίες και άλλους το 2007 για να καταργηθεί το 2008 και να επανέλθει το 2009! Τέλος, στην Ελλάδα και σε άλλες ουκ ολίγες χώρες της ΕΕ είναι εµφανής πλέον η µόνιµη τάση αναζήτησης µεθόδων παράκαµψης των κανόνων - swaps, λογιστικά τεχνάσµατα, κρυφά χρέη, µετάθεση δαπανών στο µέλλον. Ειδικότερα, πολλές κυβερνήσεις6 ανάµεσα στις οποίες βρίσκεται και η ελληνική συντάσσουν προϋπολογισµούς εν όψει κοινοβουλευτικών συζητήσεων µε βάση υπερβολικά αισιόδοξες παραδοχές (2007, 2008), εγγράφουν εφάπαξ έκτακτα έσοδα (one-offs, π.χ. από ιδιωτικοποιήσεις), εφαρµόζουν µεθόδους δηµιουργικής λογιστικής, µερικές από τις οποίες εξέτασε πάλι η Επιτροπή το 2008, χρησιµοποιούν (σκόπιµα ή όχι αδιάφορο) κακές στατιστικές (τύπου «άσπρη τρύπα»). Δηλαδή, συνολικά, παρακάµπτουν στην πράξη περιοριστικούς κανόνες χωρίς να προχωρήσουν πραγµατικά στις απαιτούµενες προσαρµογές. Το αποτέλεσα είναι ότι συχνά διορθώνουν εκ των υστέρων τα δηµοσιονοµικά στοιχεία (στην Ελλάδα το 2002, µε τη δηµοσιονοµική απογραφή του 2004-5 και το 2008). Τα προβλήµατα που εκθέσαµε οφείλονται στη λογική του πολιτικού παιγνίου που οδηγεί σε βραχυχρόνιους υπολογισµούς εκλογικών κερδών και υποβάθµιση των µακροχρονίων επιπτώσεων - σε ελλείµµατα, χρέη, χαλάρωση περιορισµών σε εκλογικά έτη. Τα συµπτώµατα είναι εντονότερα όταν τα ευνοούν τυπικοί θεσµοί και η πελατειακή παράδοση. Όπως έδειξε η σύντοµη αναφορά στη δηµοσιονοµική εξέλιξη, οι κανόνες της ΕΕ («Μάαστριχτ», Σύµφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης) δεν ήταν αρκετοί για να επιτευχθούν οι διακηρυγµένοι στόχοι για δηµοσιονοµική προσαρµογή πριν αρχίσουν να γίνονται αισθητές οι επιπτώσεις της δυσµενούς συγκυρίας και άλλων διαρθρωτικών παραγόντων (γήρανση του πληθυσµού κ.α.). Η πολιτική µας υπέπεσε στο «προπατορικό αµάρτηµα» να µη αντιληφθεί τη δηµοσιονοµική πειθαρχία ως εσωτερική δέσµευση αλλά περισσότερο ως εξωτερικό περιορισµό (κοινώς, κορσέ). Δεν µπορούσε και δεν µπορεί πραγµατικά να γίνει κάτι καλύτερο; Κατά τη γνώµη µου, δεν λείπουν ιδέες και προτάσεις προς αντικατάσταση της ήπιας (και αναποτελεσµατικής) µε µια πιο φιλόδοξη και συνολική στρατηγική7, η οποία θα περιελάµβανε τη διεύρυνση της φορολογικής βάσης, την απλοποίηση και σταθεροποίηση του φορολογικού συστήµατος, την κατάργηση των εξαιρέσεων ή των διαφορετικών τρόπων φορολόγησης εισοδηµάτων που ευνοούν ορισµένες οµάδες (π.χ. εφοριακούς

101

ΔΗΜΟΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ και εισοδηµατίες), εξοικονόµηση πόρων µε τη µείωση της υπερστελέχωσης στο δηµόσιο καθώς και µεγαλύτερη διαφάνεια και έλεγχο των οικονοµικών στους ΟΤΑ κλπ. Αλλά, λογικά, για να γίνουν αυτά θα έπρεπε να δηµιουργηθούν οι κατάλληλες θεσµικές προϋποθέσεις- θα έπρεπε να τροποποιηθούν οι βασικοί κανόνες και θεσµοί του δηµοσιονοµικού και του ευρύτερου πολιτικού παιγνιδιού για να παράγεται καλύτερη πολιτική8. Συνεπώς, θα πρέπει οι προσπάθειες να εστιασθούν όχι απλά και µόνο στους καθηµερινούς χειρισµούς, αλλά περισσότερο στη θωράκισή της δηµοσιονοµικής πολιτικής µε αποτελεσµατικούς θεσµούς.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Αξιοποιώντας καλούς θεσµούς άλλων

102

Υπάρχουν καλές πρακτικές προς εξέταση που δοκιµάζονται σε άλλες χώρες και τροποποιούν το θεσµικό πλαίσιο. Μια σχετικά απλή καλή πρακτική είναι η σύσταση ανεξάρτητων αρχών ή σωµάτων που στελεχώνονται από ανεξάρτητους ειδικούς και παράγουν απλά οικονοµικές και δηµοσιονοµικής προγνώσεις, πάνω στις οποίες στηρίζεται η πολιτική. Η σηµασία τέτοιων ανεξάρτητων προγνώσεων π.χ. για τους ρυθµούς µεγέθυνσης, για τα φορολογικά έσοδα κ.λ.π. έγκειται στο ότι µπορεί να περιορίσουν την ευχέρεια των εκάστοτε υπουργών να προβαίνουν σε «αισιόδοξες» προβλέψεις που στο τέλος µετατρέπονται σε ελλείµµατα και χρέη. Το θέµα επανήλθε στη χώρα µας µε τον προϋπολογισµό του 2007, που εκτελέσθηκε µε αβαρίες (δηλαδή εκ των υστέρων διορθώσεις), και του 2009, ο οποίος επίσης θεωρείται «αισιόδοξος» ως προς τους ρυθµούς µεγέθυνσης της οικονοµίας, την αύξηση των φορολογικών εσόδων και την εξέλιξη του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος. Σε ορισµένες περιπτώσεις οι ανεξάρτητες αρχές αξιολογούν εκ των υστέρων τη δηµοσιονοµική πολιτική. Με τον τρόπο αυτό αυξάνεται το πολιτικό κόστος των αποκλίσεων από τους συµβατικούς κανόνες (κριτήρια) του ΣΣΑ. Στο Βέλγιο τέτοιες αξιολογήσεις κάνει το Ανώτατο Συµβούλιο Δηµόσιας Οικονοµίας9. Στη Δανία το Οικονοµικό Συµβούλιο, στο οποίο συµµετέχουν εκπρόσωποι των συνδικάτων, των επιχειρηµατιών, η Κεντρική Τράπεζα, η κυβέρνηση και η επιστήµη, αξιολογεί τόσο τη δηµοσιονοµική, όσο και τη διαρθρωτική πολιτική και κάνει συστάσεις στην κυβέρνηση10. Παρόµοιοι θεσµοί έχουν καθιδρυθεί σε Ολλανδία και Αυστρία. Σηµειώστε ότι πρόκειται για µικρές χώρες που πιθανόν δεν έχουν τη σχετική πολυτέλεια των µεγάλων να µη τηρούν κανόνες. Σε άλλες χώρες η σχετική συζήτηση τρέχει. Στην Αγγλία προτείνεται η σύσταση µιας νέας Αρχής, που θα

// ΠΑΝΟΣ ΚΑΖΑΚΟΣ ελέγχει αν η δηµοσιονοµική πολιτική υπακούει σε βασικές αρχές και θα ήταν υπόλογη έναντι του Κοινοβουλίου. Θα ήλεγχε αν η κυβέρνηση δαπανά αποτελεσµατικά, επενδύει ικανοποιητικά και παραµένει solvent, αν πραγµατικά προστατεύει τις επόµενες γενεές από τις υπερβολές των τωρινών11. Θα έκρινε δηλαδή τη δηµοσιονοµική πολιτική µε βάση συγκεκριµένα κριτήρια. Αργά ή γρήγορα αυτό επιχειρείται να καθιερωθεί βαθµιαία και στην ΕΕ. Είναι αναγκαία, λοιπόν, µια περιοδική, ανεξάρτητη και αξιόπιστη αξιολόγηση της δηµοσιονοµικής διαχείρισης συνολικά που θα στήριζε τη βελτίωση της ποιότητάς της αυξάνοντας το κόστος για τους πολιτικούς που θα την αγνοούσαν. Βέβαια, αξιολογήσεις γίνονται ήδη από εξωτερικούς και εσωτερικούς φορείς. ΟΟΣΑ, ΕΕ και IMF υποδεικνύουν πιθανούς δρόµους. Στο εσωτερικό, ο Επιθεωρητής της Δηµόσιας Διοίκησης, ο Συνήγορος του Πολίτη, το Λογιστήριο µε τις ετήσιες εκθέσεις, ορισµένες τράπεζες µε ειδικά τµήµατα δίνουν αρκετά στοιχεία που θα µπορούσαν να ενσωµατωθούν σε µια συνολική αξιολόγηση και, µε βάση αυτή, να καταλήγουν σε συστηµατικές συστάσεις προς την (εκάστοτε) κυβέρνηση. Όµως οι αξιολογήσεις αυτές σπάνια «εισρέουν» στην πολιτική διαδικασία. Ενίοτε, προτείνεται επίσης ένα ακόµη πιο τολµηρό και συζητήσιµο βήµα «απο-πολιτικοποίησης» της δηµοσιονοµικής πολιτικής: Ένα ανεξάρτητο σώµα ειδικών που έχει ως µοναδική αποστολή να διασφαλίζει τη διατηρησιµότητα της δηµοσιονοµικής πολιτικής12. Τότε βέβαια ανακύπτουν έντονα κρίσιµα προβλήµατα: Πως θα γίνει αυτό και τι συνεπάγεται για τη «δηµοκρατική νοµιµοποίηση» της πολιτικής. Υπάρχουν και άλλες ιδέες για θεσµικές τοµές που θωρακίζουν τη δηµοσιονοµική πολιτική έναντι της συνήθους και πελατειακά φορτισµένης πολιτικής διαδικασίας. Έχουµε επισηµάνει την ανάγκη να αντιµετωπισθεί το ζήτηµα ουσιαστικά σε µια σοβαρή συνταγµατική µεταρρύθµιση13. Θα πρέπει να εξετασθούν οι προ-

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΑΣ υπέπεσε στο «προπατορικό αµάρτηµα» να µην αντιληφθεί τη δηµοσιονοµική πειθαρχία ως εσωτερική δέσµευση αλλά περισσότερο ως εξωτερικό περιορισµό.

τάσεις για κανόνες που θα επέβαλαν την υποχρεωτική καταγραφή στον ετήσιο προϋπολογισµό των µελλοντικών οικονοµικών υποχρεώσεων που αναλαµβάνει το κράτος (στο πλαίσιο εγγυήσεων, συνταξιοδοτικών ρυθµίσεων14 και ΣΔΙΤ), τη χορήγηση εγγυήσεων του δηµοσίου µε συνταγµατικά προβλεπόµενα κριτήρια «αφού ο κοινός νοµοθέτης δεν µπορεί να το αντιµετωπίσει»15, θα απαγόρευαν οποιαδήποτε µεταβολή του φορολογικού συστήµατος και των συντελεστών φορολογίας πριν περάσει τριετία16, θα καθιέρωναν «κριτήρια αποτυχίας» για διάλυση φορέων που δεν εκπληρώνουν τους στόχους τους17 κ.λπ.

Υποσηµειώσεις Βλ. συνοπτική παρουσίαση στο Προσχέδιο κρατικού προϋπολογισµού 2009, Αθήνα, Οκτώβριος 2008.

Τα φορολογικά µέτρα περιγράφονται συνοπτικά στον Προϋπολογισµό 2007, σελ. 34 και µετά.

IMF Greece - Article IV Consultation; Preliminary conclusions of the mission, Athens, December 2007.

Τράπεζα της Ελλάδος Νοµισµατική πολιτική 2007-2008, Αθήνα, Φεβρουάριος 2008, σελ. 182 και OECD Greece, economic survey 2007, Paris, May 2007 p. 28.

OECD Greece, economic survey 2007, Paris, May 2007, p. 27.

Butti, Marco et al From deficits to debt and back: Political incentives under numerical fiscal rules, CEPR, February 2007; Annett, Anthony Enforcement and the stability and Growth pact: How fiscal policy did or did not change under Europe’s fiscal framework, IMF Working Paper WP 06/116, 2006.

Μία καλή θεσµική αλλαγή θα ήταν, ακόµη, να ενισχυθεί η θέση του υπουργού Οικονοµικών, λόγου χάρη, κατά το πρότυπο του Οµοσπονδιακού Συντάγµατος (Grundgesetz, GG) που ορίζει ότι «υπερβάσεις και δαπάνες εκτός σχεδιασµού απαιτούν την έγκριση του υπουργού οικονοµικών. Αυτή δίνεται µόνο σε περιπτώσεις απρόβλεπτων και αναπόφευκτων αναγκών» (άρθρο 112 GG).Στην Ελλάδα ο υπουργός Οικονοµίας είναι σχετικά ανίσχυρος. Ο κάθε υπουργός ασκεί τη δική του πολιτική (βλ. ενδεικτικά υπουργείο µεταφορών 2004-2007) εκπέµποντας αντιφατικά µηνύµατα στην κοινή γνώµη. Παραβλέπει ακόµη και εγκυκλίους του πρωθυπουργού ή του γραφείου του, που υποτίθεται ότι είναι πανίσχυρος (όπως υπονοεί η άποψη ότι το σύστηµά µας είναι «πρωθυπουργοκεντρικό»). Σηµειώνω ότι το έργο τόσο ενός ισχυρού υπουργού Οικονοµίας, όσο και των ανεξάρτητων αξιολογήσεων που αναφέραµε, διευκολύνεται αν υπάρχουν σαφείς θεσµοθετηµένοι ποσοτικοί περιορισµοί ως προς τα ελλείµµατα ή άλλα µεγέθη. Στην ΕΕ 27 τέτοιους περιορισµούς θέτει η ίδια η Συνθήκη ΕΕ («Μάαστριχτ») και για τα µέλη της Ευρωζώνης το Σύµφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης (1997, 2005)18. Όµως, διεθνείς εµπειρίες δείχνουν ότι η δηµοσιονοµική εξυγίανση σε σταθερές βάσεις (όπως και ένα ευρύ µεταρρυθµιστικό πρόγραµµα) πρέπει να συνδυάζεται µε περαιτέρω αλλαγές (µεταρρυθµίσεις) στην καρδιά της κυβέρνησης- στον ρόλο και τρόπο λειτουργίας του υπουργικού συµβουλίου ώστε να διασφαλίζεται η συνοχή και η συνάφεια κάθε πολιτικής µε το γενικό πλαίσιο, και να µη µένει ο υπουργός Οικονοµικών µόνος απέναντι σε άλλους υπουργούς που λειτουργούν ως veto players 19. Η βασική ιδέα, λοιπόν, είναι ότι η δηµοσιονοµική διαχείριση πρέπει να αποκτήσει ένα νέο θεσµικό υπόβαθρο για να είναι διαρκής, συνεκτική, πιο δεσµευτική για την ίδια την πολιτική διαδικασία και, συνεπώς, για να αποφέρει διατηρήσιµα αποτελέσµατα.

IMF Greece - Article IV Consultation; Preliminary conclusions of the mission, Athens, December 2007. Βλ. επίσης, OECD Greece, country report , Paris 2007.

Βλ. Καζάκος, Π. Συνταγµατική αναθεώρηση και οικονοµία. Ένα δοκίµιο οικονοµικής ανάλυσης συνταγµατικών θεσµών, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα 2007. Την άποψη αυτή αντιπροσωπεύουµε στην επιτροπή διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων του υπουργείου οικονοµίας. Βλ. Συνταγµατική αναθεώρηση για ανταγωνιστική οικονοµία σε ένα κοινωνικό κράτος δικαίου. Ιδέες και προτάσεις, Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2007.

Hallerberg, M. Domestic budgets in a united Europe: Fiscal convergence from the end of Bretton Woods to EMU, Corneill University Press, 2004; IMF Promoting fiscal discipline: Is there a role for fiscal agencies? Fiscal affairs Department, IMF 2005.

10 IMF Promoting fiscal discipline: Is there a role for fiscal agencies? Fiscal affairs Department, IMF 2005. 11

Financial Times 14. 7. 08.

Wyplosz, Ch. “Fiscal policy: Institutions versus rules”, National Institute Economic Review, No 191/2005, pp 70-84. 12

13 Βλ. Καζακος, Π. Αναθεώρηση του συντάγµατος και οικονοµία. Δοκίµιο οικονοµικής ανάλυσης των συνταγµατικών θεσµών, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2007 όπου και συζητούνται και οι ιδέες των Ν. Χριστοδουλάκη, Στέφανου Μάνου, Ι. Βαρβιτσιώτη κ.α. 14 Μάνος, Σέφανος «Πρόταση για τη συνταγµατική αναθεώρηση στα δηµόσια οικονοµικά», Ε21, Μάρτιος 1995, 64-65. 15 Χριστοδουλάκης, Ν. «Για ένα σύνταγµα ανάπτυξης», συνέντευξη στην Καθηµερινή, 15.1.2006. 16 Αλογοσκούφης, Γ. «Η αναθεώρηση του Συντάγµατος και η οικονοµία», στο Σαµιζντάντ, τεύχος ΧLVI, από 22.10.1997. 17

Α. Ανδριανόπουλος στην Απογευµατινή, 18.1.2006.

Annett, Anthony Enforcement and the stability and Growth pact: How fiscal policy did or did not change under Europe’s fiscal framework, IMF Working Paper WP 06/116, 2006.

19 Βλ. περισσότερα Wallis, Joe and Dollery, Brian Αποτυχία της αγοράς, αποτυχία της κυβέρνησης, ηγεσία και δηµόσια πολιτική, ελληνική µετάφραση Αλ. Στρατή, Κέντρο Θεσµικών Μεταρρυθµίσεων, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2005, σελ. 213 και µετά.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Αλλαγές στην καρδιά της κυβέρνησης

103

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

> ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

 Τεκµηριώνεται το ηθικό υπόβαθρο της ατελούς µέχρι τώρα ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης 

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΕΔΑΦΙΚΗΣ ΣΥΝΟΧΗΣ Στην πολιτική οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής της ΕΕ προστίθεται µια τρίτη συνιστώσα, µε χωρική διάσταση, η εδαφική συνοχή. Αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Ελλάδα, µε τα νησιωτικά της συµπλέγµατα και τους ορεινούς της όγκους, που πρέπει να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες που δηµιουργούνται. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΟ Ι. ΚΟΝΣΟΛΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Α 104

ρχισε ήδη µε εντεινόµενο ρυθµό η δηµόσια διαβούλευση για τις προκλήσεις που θα κληθεί να αντιµετωπίσει στο άµεσο µέλλον η πολιτική συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η πολιτική αυτή εξακολουθεί να είναι κορυφαίας σηµασίας για την Ελλάδα, ιδιαίτερα σε µια περίοδο που η έκταση και το βάθος των επιπτώσεων της οικονοµικής κρίσης δεν είναι δυνατό να προσδιορισθούν. Στην τρέχουσα συγκυρία όµως η ενίσχυση της οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής δεν υπάρχει αµφιβολία ότι θα επηρεασθεί αρνητικά από τα φαινόµενα της κρίσης, όπως άλλωστε προκύπτει και από τους στόχους του «Ευρωπαϊκού Σχεδίου Οικονοµικής Ανάκαµψης», οι οποίοι συνοψίζονται κυρίως στην ενδυνάµωση της ανταγωνιστικότητας, σε µακροχρόνια βάση. Η επίτευξη της συνοχής των περιφερειών της Ένωσης αποτέλεσε ρητή δέσµευση της διαρθρωτικής της πολιτικής, σύµφωνα µε τα άρθρα 130α - 130ε της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης το 1986. Κύριος στόχος της πολιτικής συνοχής παραµένει η µείωση των αρνητικών επιπτώσεων της διαδικασίας της Ευρωπαϊκής

ολοκλήρωσης στις λιγότερο αναπτυγµένες περιοχές της Ένωσης. Η µεταφορά πόρων ως εκ τούτου συνεχίζει να ενισχύει την ανταγωνιστικότητα των προβληµατικών περιοχών και τελικά να συµβάλλει στη συνολική ενεργοποίηση του παραγωγικού δυναµικού του Ευρωπαϊκού Χώρου. Ιδιαίτερης σηµασίας, πάντως, είναι το γεγονός ότι στη Συνθήκη της Λισαβόνας, την αποκαλούµενη και «Μεταρρυθµιστική Συνθήκη», που βρίσκεται στο στάδιο της επικύρωσης από τα κράτη-µέλη, επανέρχεται η διαβεβαίωση της συνέχισης της πολιτικής οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής µε την προσθήκη µιας τρίτης συνιστώσας, µε χωρική διάσταση, της εδαφικής συνοχής. Η ανάδειξη της συνιστώσας αυτής στη νέα Συνθήκη έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις χώρες που παρουσιάζουν σηµαντικές γεωγραφικές ποικιλοµορφίες, όπως είναι η Ελλάδα, µε

*Καθηγητή του Παντείου Πανεπιστηµίου, επίτιµου προέδρου του Ινστιτούτου Περιφερειακής Ανάπτυξης

Τυπολογία αστικών και αγροτικών περιοχών σε επίπεδο νόµου (NUTS3) Κυρίως αστικές περιοχές Ενδιάµεσες περιοχές Κυρίως αγροτικές περιοχές πλησίον µιας πόλης

Μη διαθέσµια στοιχείς

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Κυρίως αγροτικές και αποµακρυσµένες περιοχές

105

// ΝΙΚΟΣ ΚΟΝΣΟΛΑΣ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ τα νησιώτικά της συµπλέγµατα και τους ορεινούς της όγκους. Στο άρθρο αυτό αφού αναφερθούµε στην πολιτική συνοχής στη διαχρονική της εξέλιξη, θα επικεντρώσουµε το ενδιαφέρον µας στην εδαφική συνοχή ειδικότερα, η οποία έχει ιδιαίτερη σηµασία για τον νησιωτικό χώρο, η ανάπτυξη και η ευηµερία του οποίου είναι απόλυτα αναγκαίο να αποτελέσει τον πρώτο στρατηγικό στόχο της περιφερειακής πολιτικής της χώρας µας για τα επόµενα χρόνια. Η αιτιολόγηση της στρατηγικής αυτής στηρίζεται σ’ ένα σύνολο παραµέτρων που η εθνική και η αµυντική τους σηµασία δεν πρέπει να µας διαφεύγει.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Oικονοµική και κοινωνική συνοχή

106

Ο σηµαντικός ρόλος της πολιτικής κοινωνικής και οικονοµικής συνοχής (1989-2013) αναγνωρίζεται από όλα τα ενδιαφερόµενα µέρη ότι συµβάλλει αποτελεσµατικά στην οικοδόµηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην Τέταρτη Έκθεση (2007) προσδιορίζεται αναλυτικά η προστιθέµενη αξία της πολιτικής για τη συνοχή µε αναφορά στη σύγκλιση σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, στη δηµιουργία θέσεων εργασίας και σε περιφέρειες εκτός σύγκλισης, στην προώθηση της καινοτοµίας και στην αύξηση των επενδύσεων, στην κατάρτιση του ανθρώπινου δυναµικού κ.ά. Παράλληλα, διαπιστώνεται ότι οι ανισότητες εξακολουθούν να παραµένουν σηµαντικές και το ποσοστό του πληθυσµού που βρίσκεται κάτω από το όριο της φτώχιας είναι ακόµη σχετικά υψηλό. Στην Πέµπτη Έκθεση (2008) επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι «η πολιτική συνοχής καθοδηγεί και ενθαρρύνει την ανάπτυξη σε ολόκληρη της Ευρώπη, υποστηρίζει την ανταγωνιστικότητα στις ευάλωτες περιφέρειες και ενισχύει την κοινωνική πρόοδο και την αλληλεγγύη». Μετά την επισήµανση των µελλοντικών προκλήσεων που θα αντιµετωπίσουν οι Ευρωπαϊκές περιφέρειες όπως είναι η παγκοσµιοποίηση, η δηµογραφική αλλαγή και οι κοινωνικές εντάσεις, οι κλιµατικές αλλαγές και οι υψηλές τιµές ενέργειας, στην Έκθεση διατυπώνεται το συµπέρασµα ότι πρέπει να ενισχυθούν οι τοµείς υψηλής ανάπτυξης (αύξηση της απασχόλησης), η βιοµηχανία να προσανατολισθεί προοδευτικά σε δραστηριότητες υψηλής προστιθέµενης αξίας, το επίπεδο της εκπαίδευσης να βελτιωθεί και το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα να διατηρηθεί µε αύξηση των επενδύσεων στην τριτοβάθµια εκπαίδευση και στην έρευνα. Οι στόχοι προτεραιότητας της πολιτικής συνοχής προσαρµόζονται στις συνεχόµενες προγραµµατικές περιόδους ανάλογα µε τα αποτελέσµατα της εφαρµογής των τοµεακών και περιφερειακών επιχειρησιακών προγραµµάτων, της επικρατούσας κοινωνικής και οικονοµικής συγκυρίας και της γενικότερης αναπτυξια-

κής στρατηγικής της Ένωσης. Στην πρώτη περίοδο (1989- 1993) δόθηκε έµφαση στη διαρθρωτική προσαρµογή των περιφερειών σε αναπτυξιακή υστέρηση, στην ανασυγκρότηση των περιφερειών σε διαρθρωτική οπισθοδρόµηση (βιοµηχανική παρακµή) και στην καταπολέµηση της µακροχρόνιας ανεργίας. Επιπλέον, υπήρξε πρόβλεψη για τη διευκόλυνση της επαγγελµατικής ένταξης των νέων και για την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών. Οι ίδιοι στόχοι εξειδικεύτηκαν περισσότερο στη δεύτερη περίοδο (1994- 1999). Στην τρίτη (2000- 2006) και στην τέταρτη (20072013) οι στόχοι προτεραιότητας της πολιτικής συνοχής µειώθηκαν αντίστοιχα σε τρεις: Κύριο χαρακτηριστικό της τρέχουσας προγραµµατικής περιόδου είναι ότι τα «χρηµατοοικονοµικά µέσα» περιορίστηκαν σε τρία, δηλαδή το Ευρωπαϊκό Ταµείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ), το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Ταµείο (ΕΚΤ) και το Ταµείο Συνοχής (ΤΑ). Ο πρώτος στόχος εξυπηρετείται και από τα τρία Ταµεία, ο δεύτερος από τα δύο πρώτα (ΕΤΠΑ και ΕΚΤ) και ο τρίτος µόνο από το ΕΤΠΑ. Έγιναν επίσης ορισµένες βελτιώσεις στη διαδικασία προγραµµατισµού και στους κανόνες επιλεξιµότητας, που καθορίζονται τώρα σε εθνικό και όχι σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι χρηµατικές ενισχύσεις στη χώρα µας, στο πλαίσιο εφαρµογής του στόχου 1 της πολιτικής συνοχής, ανήλθαν κατά προγραµµατική περίοδο στα εξής ποσά: Α’ ΚΠΣ

2,2 δισ. ECU

Β’ ΚΠΣ

17,7 δισ. ECU

Γ’ ΚΠΣ

24,9 δισ. ECU

ΕΣΠΑ

20,4 δισ. €

Ειδικά, η συνολική δαπάνη κατά κεφαλή των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραµµάτων των τριών Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον (Βλ. Πίνακα 2). Από τη σχετική ταξινόµηση προκύπτει ότι οι κάτοικοι της Αττικής ωφελήθηκαν λιγότερο (772 ECU) και οι κάτοικοι των νησιών του Βορείου Αιγαίου περισσότερο (4309 ECU). Εφ’ όσον και η Κεντρική Μακεδονία βρίσκεται στην προτελευταία θέση προκύπτει το συµπέρασµα ότι τα δύο µεγαλύτερα πολεοδοµικά συγκροτήµατα της χώρας (Αθήνα και Θεσσαλονίκη) είχαν τη µικρότερη κατά κεφαλή δαπάνη των ενισχύσεων των Π.Ε.Π. κατά την περίοδο 1989- 2006. Στον επόµενο πίνακα 3 εµφανίζεται η ποσοστιαία κατανοµή των χρηµατικών ενισχύσεων κατά τοµέα και προγραµµατική περίοδο, περιλαµβάνοντας και τις ενισχύσεις των Ολοκληρωµένων Μεσογειακών Προγραµµάτων (ΜΟΠ). Εµφανής είναι η ενίσχυση των υποδοµών στις µεταφορές και

η απόλυτη υποχρηµατοδότηση της έρευνας και ανάπτυξης (R+D). Συµπερασµατικά µπορούµε να πούµε ότι η πολιτική της οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής δεν ενισχύει µόνο τη σύγκλιση ανάµεσα στα κράτη και τις περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά τεκµηριώνει ουσιαστικά και το ηθικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζεται η ατελής µέχρι τώρα ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, αφού ο πολιτικός της πυλώνας είναι δυστυχώς ακόµη πολύ ισχνός και ανίσχυρος. ΕΔΑΦΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗ-µια νέα διάσταση στην πολιτική συνοχής Ο όρος «εδαφική συνοχή» εµφανίζεται για πρώτη φορά σε θεσµικό κείµενο «σε ένα από τα νέα άρθρα που προσθέτει η Συνθήκη του Άµστερνταµ το 1997 (άρθρο 7δ) … σε συνάρτηση µε την ορθή λειτουργία των «υπηρεσιών γενικού οικονοµικού συµφέροντος». Έκτοτε αποτέλεσε έννοια συχνά αναφερόµενη σε διάφορα κείµενα των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ένταξη του όρου αυτού όµως στη Μεταρρυθµιστική Συνθήκη της Λισαβόνας και η αναφορά του µε την ίδια βαρύτητα εκείνης των όρων «οικονοµική» και «κοινωνική» συνοχή, έδωσε το έναυσµα στη Γαλλική Προεδρία (Β’ εξάµηνο του 2008) να ζητήσει από την Επιτροπή και τα κράτη- µέλη να διαµορφώσουν τα συστατικά στοιχεία του όρου «εδαφική συνοχή» και να προσδιορίσουν το πλαίσιο σκοπών και µέσων για την άµεση εφαρµογή µιας νέας και στοχευµένης πολιτικής µε γεωγραφική διάσταση. Προηγήθηκε βέβαια, η άτυπη Υπουργική Σύνοδος για την αστική ανάπτυξη και την εδαφική συνοχή στη Λειψία (24 και 25 Μαΐου 2007), αποτέλεσµα της οποίας ήταν το έγγραφο «Εδαφική Ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης- Προς µια πιο ανταγωνιστική και βιώσιµη Ευρώπη των πολυσχιδών περιφερειών» (Βλ. Χάρτη).

Τα δύο µεγαλύτερα πολεοδοµικά συγκροτήµατα της χώρας - Αθήνα και Θεσσαλονίκη - είχαν τη µικρότερη κατά κεφαλή ενίσχυση από τα Π.Ε.Π. την περίοδο 1989- 2006.

Το σηµαντικό αυτό κείµενο αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Ήδη από την αρχή, στο Ι’ κεφ., προσδιορίζεται ως µελλοντικό καθήκον της Ένωσης η ενίσχυση της εδαφικής συνοχής, µε την προώθηση της πολυκεντρικής εδαφικής ανάπτυξης, και τονίζεται η σύνδεσή της µε την οικονοµική και κοινωνική ευηµερία. Η καλύτερη αξιοποίηση της εδαφικής ποικιλοµορφίας ενισχύει την περιφερειακή ταυτότητα και αποτελεί προαπαιτούµενο για την επίτευξη των σκοπών του ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου (κεφ. ΙΙ). Το επόµενο κεφ. ΙΙΙ αναφέρεται στις εδαφικές προτεραιότητες της Ένωσης, όπως είναι η δικτύωση διαφόρων τύπων περιφερειών (µητροπολιτικών, αστικών, αγροτικών), η διαχείριση της κλιµατικής αλλαγής, η ενίσχυση των οικολογικών δοµών και των πολιτιστικών πόρων ως προστιθέµενης αξίας για

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η Εδαφική Ατζέντα της Λειψίας

107

// ΝΙΚΟΣ ΚΟΝΣΟΛΑΣ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

Οι στόχοι του Γ’ ΚΠΣ και του ΕΣΠΑ ��

��

�’ ��*

Πίνακας 1

��**

�� µ��

«��»: �� µ�� - µ�� µ�� 75% �� µ�� .�.

�� µ�� µ��

«�� »: �� .�. µ� �� .

�� µ�� µ�� µ�� , ��

«�� »: �� interreg �� , �� .

Πίνακας 2

Δαπάνη κατά κεφαλή (σε ECU) των Π.Ε.Π. των τριών Κ.Π.Σ. (1989- 2006). �� ECU

��

4309 (1)

��

3336 (2)

��

3246 (3)

��

3246 (3)

��

3080 (4)

��

3074 (5)

��

2739 (6)

��

2331 (7)

��

2238 (8)

��

1803 (9)

��

1705 (10)

��

1329 (11)

��

772 (12)

��

*Γ’ ΚΠΣ: Τρίτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. ** ΕΣΠΑ: Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς. Πηγή: Ε.Ε. Πολιτική Συνοχής της ΕΕ 1988- 2008: Επένδυση στο µέλλον της Ευρώπης, inforegio, αρ. 26, Ιούνιος 2008.

2554

��: I. Plaskovitis, �� Harry Coccossis and Yannis Psycharis (eds.), Regional Analysis and Policy: The Greek Experience , Physica- Verlag, Heidelberg 2008, ��. 145 �� 147. (�� 1 �� 2).

Πίνακας 3

Ποσοστιαία κατανοµή ενισχύσεων κατά τοµέα ��µ�� µ�� µ�� µ�� (��, ��, ��µ��) ��µ�� (��, ��, ��µ��)

ΤΑΣΕΙΣ 2009

�’ ��

13%

28%

26%

31%

15%

10%

20%

33%

11%

18%

15%

20%

�� (R+D)

��

18%

12%

��

10%

100%

��

108

��

�� : �.�., �� 159.

Η Πράσινη Βίβλος της Επιτροπής Η σπουδαιότητα της Πράσινης Βίβλου για την εδαφική συνοχή αποδεικνύεται από τα κρίσιµα θέµατα τα οποία θέτει και από τις κατευθύνσεις πολιτικής δράσης που περιγράφει για την αντιµετώπισή τους στο πλαίσιο της διαρθρωτικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την πρώτη στιγµή πρέπει να επισηµάνουµε ότι για τη χώρα µας αποτελεί πραγµατική πρόκληση και ευκαιρία την οποία πρέπει να αξιοποιήσουµε µε µεθοδικότητα και επιµονή. Οι περιοχές των συνόρων, τα µικρά χωριά, τα νησιά, οι υποβαθµισµένες γειτονιές των πόλεων, οι ορεινές και οι παράκτιες περιοχές, οι αγροτικές κωµοπόλεις αποτελούν πεδίο δράσης της νέας πολιτικής εδαφικής συνοχής που σχεδιάζεται. Καλείται η χώρα µας να στηρίξει την πολιτική αυτή, να θεµελιώσει τις απαιτήσεις της για τις γεωγραφικές της ιδιαιτερότητες, για τα εξωτερικά σύνορα της Ένωσης που είναι τα ελληνικά σύνορα, κυρίως προς την Ανατολή και το Νότο, και να πρωτοστατήσει στη διαµόρφωση του Κοινοτικού Προϋπολογισµού µε κατεύθυνση τη γενναία χρηµατοδότηση για τα επόµενα χρόνια, δράσεων και προγραµµάτων που θα προωθούν και θα πραγµατώνουν τους σκοπούς της εδαφικής συνοχής. Οι σκοποί αυτοί περιγράφονται µε σαφήνεια στην Πράσινη Βίβλο που το περιεχόµενό της αναλύουµε επιλεκτικά παρακάτω. Οι πρώτες παράγραφοι της Πράσινης Βίβλου συνοψίζουν τον πυρήνα της αποστολής της νέας συνιστώσας της πολιτικής συνοχής. Παραθέτουµε µια επιλογή: «Από τις Άλπεις έως τα ελληνικά νησιά, από τις µεγαλουπόλεις του Λονδίνου και του Παρισιού έως τις µικρές κωµοπόλεις και τα χωριά µε ιστορία αιώνων, η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει µία απίστευτα πλούσια εδαφική ποικιλοµορφία. Η εδαφική συνοχή αφορά την εξασφάλιση της αρµονικής ανάπτυξης όλων αυτών των περιοχών καθώς και τη µέριµνα ώστε να είναι σε θέση οι πολίτες τους να αξιοποιήσουν στο έπακρο τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά τους. Η µετατροπή της ποικιλοµορφίας σε πλεονέκτηµα συµβάλλει στη βιώσιµη ανάπτυξη ολόκληρης της Ένωσης.

Η ανταγωνιστικότητα και η ευηµερία εξαρτώνται όλο και περισσότερο από την ικανότητα των πολιτών και των επιχειρήσεων να αξιοποιούν τα εδαφικά πλεονεκτήµατα». Η επιδίωξη της ισόρροπης ανάπτυξης απαιτεί τη χάραξη συγκεκριµένης πολιτικής σε σχέση µε τα προβλήµατα των µεγάλων πόλεων, που δηµιουργούνται από τη συγκέντρωση πληθυσµού και οικονοµικών δραστηριοτήτων. Αντίστοιχα και τα προβλήµατα των µικρών αγροτικών οικισµών, που εγκαταλείπονται από την έλλειψη βασικών υποδοµών και υπηρεσιών είναι ανάγκη να αντιµετωπισθούν. Και οι δύο αυτές περιοχές µε «διαφορά πυκνότητας» πρέπει να παραµείνουν ελκυστικοί τόποι διαβίωσης µε την εφαρµογή µέτρων ενίσχυσης του δυναµισµού των µεγάλων αστικών κέντρων και ταυτόχρονα αντιµετώπισης των αναγκών και της αναπτυξιακής προοπτικής των µικρών και διάσπαρτων οικιστικών συγκεντρώσεων. Άλλο µεγάλης σηµασίας θέµα που αναφέρεται είναι η διασύνδεση των εδαφών, η αντιµετώπιση δηλαδή της απόστασης, που απαιτεί όχι µόνο συνδυασµένες µεταφορικές συνδέσεις, αλλά και εύκολη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης, ευρυζωνική διασύνδεση µε το διαδίκτυο, αξιόπιστες συνδέσεις µε τα δίκτυα ενέργειας, µε τις επιχειρήσεις και τις αγορές, µε τα ερευνητικά κέντρα κ.ά. Πολλά από τα προβλήµατα που συνθέτουν την γεωγραφική ποικιλοµορφία απαιτούν συνεργασία όχι µόνο σε τοπικό επίπεδο, αλλά και σε πανευρωπαϊκό. Η διατοπική συνεργασία των επιχειρήσεων, η αντιµετώπιση φυσικών καταστροφών, η ανταλλαγή εµπειριών των Τοπικών Αρχών µε αντίστοιχες άλλων περιφερειών και χωρών και η επιτάχυνση διασυνοριακών δράσεων απαιτούν σύγχρονα µέσα επικοινωνίας και εγκαθίδρυση θεσµών µεγάλης χωρικής εµβέλειας. Από την ανάλυση αυτή προκύπτει ότι οι προτεινόµενες ειδικές δράσεις πολιτικής πρέπει να αναπτυχθούν σε τρεις βασικούς άξονες: συγκέντρωση – αποκέντρωση, διασύνδεση και συνεργασία. Πολύ εύστοχα, επίσης, η Πράσινη Βίβλος συνδέει την επιδίωξη της εδαφικής συνοχής µε τον προγραµµατισµό όλων των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται για την προφανή επίδραση στην εδαφική συνοχή της πολιτικής µεταφορών, της ενεργειακής πολιτικής, της αγροτικής πολιτικής, της πολιτικής απασχόλησης, της περιβαλλοντικής πολιτικής καθώς και εκείνης του ανταγωνισµού και της έρευνας. Η ξεχωριστή µνεία που γίνεται για την ανάγκη µιας ολοκληρωµένης θαλάσσιας πολιτικής έχει µεγάλο ενδιαφέρον για τη χώρα µας. Η Πράσινη Βίβλος ολοκληρώνεται µε την παράθεση µιας σειράς θεµάτων «προς συζήτηση», όπως είναι η κλίµακα και το πεδίο εδαφικής δράσης, η καλύτερη συνεργασία και ο συντονι-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

την ανάπτυξη κ.ά. Στο τελευταίο κεφ. IV αναλύονται οι δράσεις για την εφαρµογή της Ατζέντας από τα θεσµικά όργανα της Ένωσης και τα κράτη- µέλη. Έτσι φθάσαµε στην «Πράσινη Βίβλο για την Εδαφική Συνοχή», µε τον χαρακτηριστικό υπότιτλο «Μετατροπή της εδαφικής ποικιλοµορφίας σε πλεονέκτηµα». Αυτό είναι το επίσηµο έγγραφο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (COM 616, 6-10-2008) προς το Συµβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στο περιεχόµενό του οποίου και στα θέµατα που θέτει «προς συζήτηση», καλούνται να τοποθετηθούν οι Κυβερνήσεις των κρατών- µελών στο α’ εξάµηνο του 2009.

109

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

// ΝΙΚΟΣ ΚΟΝΣΟΛΑΣ

σµός µεταξύ των χωρών της Ένωσης για θέµατα εδαφικής συνοχής, οι φορείς που πρέπει να δραστηριοποιηθούν, οι δείκτες που θα αξιολογούν τα επιτεύγµατα και τις τάσεις κ.ά.

«Έγγραφο Εργασίας» του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Δέκα ηµέρες (16.10.2008) µετά την υποβολή της Πράσινης Βίβλου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η Επιτροπή Περιφερειακής Ανάπτυξης του Κοινοβουλίου συνέταξε σχετικό «Έγγραφο Εργασίας», στο οποίο αναλύεται η Πράσινη Βίβλος και διατυπώνονται ορισµένες παρατηρήσεις. Στο έγγραφο αυτό υποστηρίζεται η άποψη ότι η καθιέρωση της εδαφικής συνιστώσας της πολιτικής συνοχής ήταν και απαίτηση του Κοινοβουλίου και γι’ αυτό τα µέλη του θα συµµετάσχουν ενεργά στη διαδικασία διαβούλευσης που έχει ήδη αρχίσει. Η επισήµανση, εξ’ άλλου, ότι τα Διαρθρωτικά ταµεία πρέπει να προβλέψουν τη χρηµατοδότηση συγκεκριµένων δράσεων της πολιτικής εδαφικής συνοχής και στην προγραµµατική περίοδο µετά το 2013 έχει ιδιαίτερη σηµασία για την οριστικοποίηση του Κοινοτικού Προϋπολογισµού. Η πολιτική εδαφικής συνοχής τονίζεται στη συνέχεια πρέπει να έχει οριζόντια εφαρµογή, να ενισχύει τη δηµιουργία αναπτυξιακών κέντρων αριστείας, στον τοµέα της καινοτοµίας και της έρευνας και να αντιµετωπίζει τις αναπτυξιακές προκλήσεις ειδικά για τρεις τύπους περιφερειών: ορεινές, νησιωτικές και αραιοκατοικηµένες». Η βελτίωση της αποτελεσµατικότητας της δράσης των τοπικών Αρχών και η συνέχιση του σχεδιασµού προγραµµάτων «ολοκληρωµένης ανάπτυξης» στις περιφέρειες της Ένωσης θα αποτελέσει καίριας σηµασίας παράγοντα στην αύξηση της προστιθέµενης αξίας που θα προκληθεί από τα µέτρα και τις δράσεις, τα οποία εντάσσονται στη νέα συνιστώσα της πολιτικής συνοχής.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η ελληνική θέση

110

Όπως είναι φυσικό, όλες οι κυβερνήσεις επεξεργάζονται τις θέσεις που θα υποστηρίξουν στην τελική φάση των σχετικών διαπραγµατεύσεων για την εδαφική συνοχή. Στο πλαίσιο αυτό κινείται και το αρµόδιο Υπουργείο Οικονοµίας και Οικονοµικών στη χώρα µας. Ήδη όµως υπάρχουν κάποιες ενδείξεις σχετικά µε τις κατευθύνσεις που συζητούνται και προβάλλονται σε διάφορα fora. Εκτός από τη γενική θετική τοποθέτηση της Ελλάδας στο ζήτηµα της εδαφικής συνοχής, διαπιστώνονται τέσσερα βασικά προβλήµατα που συνδέονται άµεσα µε αυτή: α) Η νησιωτικότητα. Ζητείται η µόνιµη στήριξη της αναπτυξιακής πολιτικής για την αντιµετώπιση των διαρθρωτικών περιο-

Οι περιοχές των συνόρων, τα µικρά χωριά, τα νησιά, οι υποβαθµισµένες γειτονιές των πόλεων, οι ορεινές και οι παράκτιες περιοχές, οι αγροτικές κωµοπόλεις αποτελούν πεδίο δράσης της νέας πολιτικής εδαφικής συνοχής που σχεδιάζεται.

β) Η κλιµατική αλλαγή. Οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής επηρεάζουν ιδιαίτερα τις µεσογειακές χώρες, όπως είναι η Ελλάδα και προκαλούν φαινόµενα (π.χ. πυρκαγιές) που η µελέτη και η πρόληψή τους πρέπει να αποτελέσει αντικείµενο συλλογικής δράσης της Ένωσης. γ) Η µετανάστευση. Η χώρα µας, λόγω της γεωγραφικής της θέσεις ως πύλης εισόδου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, υφίσταται τεράστια πίεση από το παράνοµο µεταναστευτικό ρεύµα, που προέρχεται από χώρες της Ασίας και της Αφρικής. Μόνο ο συνδυασµός µέτρων της µεταναστευτικής πολιτικής και της πολιτικής εδαφικής συνοχής µπορεί, σε µακροχρόνια βάση, να µειώσει τις αρνητικές οικονοµικές, κοινωνικές και χωροταξικές επιπτώσεις της παράνοµης µετανάστευσης και να αξιοποιήσει τις θετικές επιδράσεις της νόµιµης. δ) Η σύνδεση µε την Κεντρική Ευρώπη. Η µείωση της απόστασης µεταξύ των περιφερειακών κέντρων της χώρας µας και των πόλεων της Κεντρικής Ευρώπης πρέπει να εξεταστεί κάτω από το πρίσµα της κατεύθυνσης ίσης πρόσβασης για όλους, ανεξάρτητα από τη γεωγραφική τους θέση στον χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Δυσκολίες και προοπτικές Το θέµα της εδαφικής συνοχής είναι πολυσύνθετο και είναι αδύνατο να αναλυθεί σε όλες τις πτυχές του στο άρθρο αυτό. Θα προσπαθήσουµε όµως να διατυπώσουµε ορισµένες γενικής φύσεως παρατηρήσεις οι οποίες αναδεικνύουν τις δυσκολίες που άρχισαν να διαφαίνονται σε µεθοδολογικό και πρακτικό επίπεδο, αλλά και τις προοπτικές που προδιαγράφονται για την ευηµερία του συνόλου των ευρωπαίων πολιτών, ανεξάρτητα από τον τόπο διαµονής τους. • Η περιφερειακή πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης αξιοποίησε µε µεγάλη επιτυχία τα ερευνητικά επιτεύγµατα της περιφερειακής επιστήµης για την προώθηση της οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής. Τώρα καλείται η Ένωση, µε τα θεσµικά της όργανα και τα κράτη- µέλη µε τις κυβερνήσεις τους να συνδυάσουν στην πολιτικής τους τη νέα συνιστώσα της εδαφικής συνοχής, µε πιο στοχευµένο τρόπο και να αντλήσουν και πάλι τα απαραίτητα εργαλεία δράσης από τον θεωρητικό εξοπλισµό της επιστηµονικής έρευνας στο ευρύτατο πεδίο του χώρου. Τα µεθοδολογικά προβλήµατα που προκύπτουν και η σύνθεση διαφορετικών προσεγγίσεων και ιεραρχήσεων θα απαιτήσουν

σηµαντικό χρόνο, µε τελικό στόχο την αλληλεξάρτηση της οικονοµικής και χωρικής ολοκληρώσης σε περιφερειακό επίπεδο.

• Η ελλειπής διατύπωση του ορισµού της εδαφικής συνοχής στην Πράσινη Βίβλο έχει δηµιουργήσει σύγχυση και έχει προκαλέσει ερµηνευτικές προσπάθειες που αποκλίνουν µεταξύ τους. Το σηµείο πάντως εκείνο που δεν αµφισβητείται είναι ότι η εδαφική συνοχή «πηγαίνει πέρα από την οικονοµική και κοινωνική συνοχή, γιατί επηρεάζει τον συνολικό χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και καλύπτει όλες τις κατοικηµένες περιοχές». Στην κατεύθυνση αυτή φαίνεται ότι κινείται και το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο αφού θεωρεί ότι η εδαφική συνοχή «στοχεύει στη βιώσιµη και ισόρροπη ανάπτυξη της συνολικής έκτασης της Ένωσης, λαµβάνοντας υπόψη τους συγκεκριµένους περιορισµούς και τις ευκαιρίες κάθε περιφέρειας, προς τον σκοπό να διασφαλίσει ικανοποιητικό βιοτικό επίπεδο σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση». Στη φιλολογία που έχει αναπτυχθεί ζητείται η ενσωµάτωση στον ορισµό της εδαφικής συνοχής των εννοιών της προσβασιµότητας, των ίσων ευκαιριών, του ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος κ.ά. Τίθενται επίσης θέµατα αρµοδιοτήτων των βαθµίδων διακυβέρνησης, γεωγραφικού χαρακτηρισµού περιοχών, ανάπτυξης συνεργιών, κριτηρίων προσδιορισµού ανισοτήτων, δεικτών µέτρησης αποτελεσµατικότητας κ.ά. Νοµίζουµε ότι το στοιχείο που είναι απαραίτητο να ενταχθεί στον ορισµό της εδαφικής συνοχής είναι η δηµιουργία χωρικών ενοτήτων στις οποίες να επιτυγχάνεται δηµογραφική, οικονοµική, κοινωνική και περιβαλλοντική ολοκλήρωση. • Η αξιολόγηση της συσσωρεµένης εµπειρίας κάθε χώρας της Ένωσης από την εφαρµογή πολιτικών µε χωρική διάσταση είναι σκόπιµο να αρχίσει αµέσως, ούτως ώστε να γίνουν οι αναγκαίες προσαρµογές και να διαφοροποιηθούν τα κριτήρια επιλεξιµότητας κατά περιφέρεια. Το Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου, η Εδαφική Ατζέντα 2007, τα Περιφερειακά και Τοµεακά Προγράµµατα, τα Ειδικά Προγράµµατα Χωρικής Εµβέλειας (Interreg, Leader κ.ά.) πρέπει να αναλυθούν συστηµατικά και να διαµορφωθεί ένα νέο πλαίσιο προγραµµατισµού. Το αναθεωρηµένο αυτό πλαίσιο πρέπει να έχει έντονο το χαρακτήρα της υποβοήθησης υποβαθµισµένων περιοχών και της ενίσχυσης της εσωτερικής συνοχής τους. • Η ανάδειξη του ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος της χώ-

ρας µας επιβάλλει τη χάραξη µιας νέας στρατηγικής κυβερνητικής δράσης και επιχειρηµατικής δραστηριότητας και οργάνωσης σε χωρικό και τοµεακό επίπεδο. Τότε µόνο θα µπορέσει η Ελλάδα να µεγιστοποιήσει τα οφέλη που θα προκύψουν από την αναβαθµισµένη ένταξη της εδαφικής συνοχής στη διαρθρωτική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ρισµών που προκαλούνται από τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά, όπως είναι η νησιωτικότητα.

111

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

> ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

 Αν αυτό που υπάρχει, επιδέχεται αλλαγής, τότε αυτό που βλέπουµε δεν είναι τα πάντα, Adorno 

Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ Ας κάνουµε ένα νοητικό άλµα στον χρόνο και να φαντασθούµε τις βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα το έτος 2040 ή 2050! Ας υποθέσουµε, λοιπόν, ότι τότε αρχηγός ενός από τα δύο ή τρία µεγαλύτερα κόµµατα και υποψήφιος πρωθυπουργός είναι κάποιος µε όνοµα άγνωστο, ξενικό ή κάπως κακόηχο. Μισός µαύρος και µισός λευκός, µισός ξανθός και µισός µελαψός, γιος Ελληνίδας και ενός µετανάστη από την Ασία ή την Αφρική ή την Ανατολική Ευρώπη. Τι προοπτικές θα έχει άραγε αυτός ο άνθρωπος να γίνει πρωθυπουργός της χώρας; // ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΩΝΗ ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗ.*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

112

ο µεταναστευτικό φαινόµενο θέτει προκλήσεις για τη δηµόσια διοίκηση και τη δηµόσια πολιτική στη χώρα µας και µάλιστα στην πολιτισµική της διάσταση. Προκλήσεις µε ευρύτερες προεκτάσεις που ενδεχοµένως επηρεάζουν και ίσως επηρεάσουν ακόµα περισσότερο τον πολιτικό πολιτισµό στην εποχή µας και την κοινωνία µας. Χωρίς να χρειάζεται να αναφερθούµε σε γενικότερα χαρακτηριστικά του µεταναστευτικού φαινοµένου σήµερα στις απαρχές του 21ου αιώνα σε παγκόσµια και περιφερειακή κλίµακα, αρκεί να σηµειωθεί ότι σχεδόν µέσα σε µια δεκαετία η Ελλάδα µετατράπηκε από χώρα προέλευσης σε χώρα υποδοχής µεταναστών. Έτσι, ενώ στο παρελθόν η Ελλάδα εξήγαγε εργατικό πληθυσµό προς τις χώρες της Δύσης, κυρίως, περιλαµβανοµένης της Αµερικής, σήµερα εισάγει θέλοντας και µη τέτοιο πληθυσµό από χώρες του Νότου και της Ανατολής. Η ιστορία φαίνεται να εκδικείται ακόµα µια φορά τους σχεδιαστές της. Χώρες που παλαιότερα επιδίδονταν µε ιδιαίτερη προθυµία σε αποικιακές εξορµήσεις και πειραµατισµούς ανά

τον κόσµο, σήµερα διαπιστώνουν µε έκπληξη και δυσαρέσκεια την αντίστροφη «επαναποικιοποίηση» των ίδιων των µητροπολιτικών κέντρων από τους πρώην ιθαγενείς και υπηκόους. Αυτοί εκµεταλλεύονται κάθε ευκαιρία και δυνατότητα, νόµιµα ή παράνοµα, για να βελτιώσουν τις συνθήκες της δικής τους σύντοµης, κατά κανόνα, ζωής ώστε να γευθούν τα αγαθά του κέντρου, του «µυθικού υποδείγµατος». Βέβαια, η Ελλάδα δεν διαδραµάτισε κατά τους νεώτερους χρόνους κάποιον σηµαίνοντα ρόλο ως αποικιοκρατική δύναµη. Η γεωγραφική της θέση όµως, αλλά και η γενικότερη κοινωνικο-οικονοµική της µορφολογία την κατέστησε ελκυστική και πάντως την εξέθεσε ως µεταβατικό ή και τελικό σταθµό στη ροή αυτού του αντίστροφου µεταναστευτικού φαινοµένου. Κοντολογίς, το 10% περίπου του πληθυσµού της χώρας απαρτίζεται

*Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η οπτική των φωτογράφων όπως αποτ υπώ θηκε πέ ρυσ ι σ τ ην έκθεσ η City Streets /Οι δρόµοι της πόλης, µε διοργανωτές το British Council, το Ινστιτούτο Μεταναστευτικής Πολιτικής και το Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζας.

ΡΗΟΤΟ: ΣΤΕΛΛΑ ΝΤΑΟΥΤΗ

113

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

114

σήµερα από µετανάστες, οι οποίοι δραστηριοποιούνται κυρίως στο πεδίο της άτυπης οικονοµίας, που ως γνωστόν αντιστοιχεί στη χώρα µας γύρω στο 30-35% του ΑΕΠ. Αφήνοντας κατά µέρος τα ειδικότερα χαρακτηριστικά αυτής της ογκώδους για τα ελληνικά δεδοµένα κοινωνικής κατηγορίας (των µεταναστών), τίθεται εκ των πραγµάτων πλέον το ζήτηµα και η πρόκληση του τρόπου ενσωµάτωσης και συµµετοχής τους στην οικονοµική, κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική ζωή της χώρας. Ισότιµη, δίκαιη και ελεύθερη συµµετοχή και ενσωµάτωση, αλλά και στοιχειώδης δυνατότητα που να εξασφαλίζει και να µην απειλεί την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Είναι πιθανό ότι µεταξύ των τεσσάρων σφαιρών του κοινωνικού πράττειν (οικονοµία, πολιτική, πολιτισµός, κοινωνική ζωή), η πιο ευέλικτη και ανοιχτή για τους ξένους είναι αυτή της οικονοµίας. Παρά τα όσα -που δεν είναι λίγα- προβλήµατα και τις δυσκολίες που απαντούν στον χώρο αυτό, στον πρωτογενή, τον δευτερογενή ή τον τριτογενή τοµέα, οι µετανάστες που εξακολουθούν να διαµένουν στη χώρα αγωνίζονται µε όλα τα µέσα για την επιβίωσή τους. Δεν είναι λίγες εξάλλου οι περιπτώσεις, όπως δείχνουν και ειδικές έρευνες, που έχουν συµβάλει ουσιαστικά στην αναζωογόνηση της τοπικής οικονοµίας σε αγροτικές λ.χ. περιοχές της χώρας. Και τούτο όχι µόνο από δηµογραφικής αλλά και καθαρά οικονοµικής απόψεως. Η στοιχειώδης βιωσιµότητά τους -sustainability- µε απλώς οικονοµικούς όρους θέτει ωστόσο αργά ή γρήγορα το ζήτηµα της διεύρυνσης των πεδίων συµµετοχής και ένταξής τους στη γενικότερη κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας. Στο σηµείο αυτό το πολιτικό σύστηµα εµφανίζεται πολύ πιο άκαµπτο και αυστηρό. Η κυρίαρχη πολιτική και πολιτισµική κουλτούρα µοιάζει να διέπεται από στοιχεία υπεροψίας και αδιαφάνειας, ενώ η κοινωνία δίνει ολοένα και περισσότερο την εικόνα ενός διπλού διχασµού ή περιχαράκωσης (columnization) που ίσως αποδειχθεί µακροπρόθεσµα απειλητική για την κοινωνική συνοχή και την ποιότητα της δηµοκρατίας. Η δηµόσια σφαίρα τείνει ορισµένες φορές να δίνει την εικόνα µιας µονολιθικότητας και να προβάλλει έναν «µονολογικό» χαρακτήρα, που δυσχεραίνει την οµαλή επικοινωνία και τις προοπτικές συµµετοχής στην οικονοµική και κοινωνική ζωή όλων των πολιτών και ανθρώπων στη χώρα. Κατά συνέπεια, τα κρίσιµα και θετικά γνωρίσµατα του κράτους δικαίου, της αντιπροσωπευτικής αρχής, της κοινωνίας των πολιτών και της ανοιχτής οικονοµίας και κοινωνίας δεν αξιοποιούνται όσο τούτο θα ήταν δυνατόν και ευκταίον από µεγάλα τµήµατα του µεταναστευτικού πληθυσµού στη χώρα. Υπό την έννοια αυτή, η εφαρµογή της µεταναστευτικής πολιτικής από την πολιτεία ενδείκνυται να λάβει υπόψη τα παραπάνω και να βελτιστοποιήσει θεσµούς και

// ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΚΡΥ∆ΗΜΗΤΡΗΣ διαδικασίες ενδυνάµωσης και ποιοτικής αναβάθµισης της συµµετοχής των µεταναστών στην οικονοµική και κοινωνική ζωή της χώρας.

Ποια κατεύθυνση για τη µεταναστευτική πολιτική; Τίθεται, εποµένως, πλέον µε οξύτητα το ζήτηµα της γενικής πολιτικής της χώρας µας απέναντι στο µεταναστευτικό φαινόµενο. Ειδικότερα θα πρέπει να µπορέσουµε να διευκρινίσουµε προς ποια κατεύθυνση θα στρέψουµε και θα εφαρµόσουµε συστηµατικά και υπεύθυνα το «δόγµα» της µεταναστευτικής µας πολιτικής: προς την ενσωµάτωση, την περιχαράκωση, τον αποκλεισµό ή τη δηµιουργική σύνθεση των νέων στοιχείων που συγκροτούν τον κοινωνικό ιστό στη χώρα; Προκειµένου να διευκολυνθεί η σχετική επιχειρηµατολογία, θα ήθελα να διακρίνω για αναλυτικούς σκοπούς τέσσερις εναλλακτικές στρατηγικές αντιµετώπισης του ζητήµατος. Οι στρατηγικές αυτές, που οριοθετούν αντίστοιχες πολιτιστικές πολιτικές και κατευθύνσεις, είναι οι ακόλουθες: α. Η στρατηγική της περιχαράκωσης και του αποµονωτισµού, β. Η στρατηγική της υποταγής και της εξάρτησης, γ. Η στρατηγική του συγκρητισµού και της ανοµίας, και τέλος δ. Η στρατηγική της δηµιουργικής σύνθεσης και επικοινωνίας στο πλαίσιο µιας ανοιχτής και δηµοκρατικής κοινωνίας. Τα πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα αυτών των εναλλακτικών στρατηγικών έχουν αναλυθεί εκτενώς αλλού. Εδώ για λόγους συντοµίας θα περιοριστώ να σηµειώσω ότι η βέλτιστη πολιτιστική στρατηγική είναι αυτή της δηµιουργικής σύνθεσης και της διαλεκτικής επικοινωνίας. Αυτή αποφεύγει ή

Η ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ και πολιτισµική κουλτούρα µοιάζει να διέπεται από στοιχεία υπεροψίας και αδιαφάνειας, ενώ η κοινωνία δίνει ολοένα και περισσότερο την εικόνα ενός διπλού διχασµού ή περιχαράκωσης που ίσως αποδειχθεί µακροπρόθεσµα απειλητική για την κοινωνική συνοχή και την ποιότητα της δηµοκρατίας.

Edge effect Ο τσελίστας Yo-Yo Μa, ένας από τους καλύτερους εκτελεστές στο βιολοντσέλο, µε λαµπρό ρεπερτόριο και εξαιρετικές επιδόσεις, είπε, πρόσφατα κάτι που ίσως υπογραµµίζει καλύτερα από κάθε άλλη θεωρητική ανάλυση αυτό που υπαινίσσεται η δική µου προβληµατική. Ο Υο-Υο Μa αναφέρθηκε, µιλώντας για τη δική του µουσική ιδιοσυγκρασία, σε αυτό που συµβαίνει όταν και στο σηµείο όπου συναντώνται δύο διαφορετικά οικοσυστήµατα, για παράδειγµα το δάσος και η σαβάνα. Στα όρια της συνάντησης αυτής, εκεί όπου σηµειώνεται η µεγαλύτερη βιοποικιλότητα των µορφών της ζωής, κάθε πλάσµα και οργανισµός µε θέληση για ζωή µπορεί να αντλήσει από τον πυρήνα και τα χαρακτηριστικά και των δύο οικοσυστηµάτων. Μερικές φορές τα πιο ενδιαφέροντα πράγµατα στη ζωή συµβαίνουν στην κόψη. Εκεί οι διασταυρώ-

σεις µπορεί να αποκαλύψουν απρόσµενες συνδέσεις. Το φαινόµενο αυτό στην οικολογία ονοµάζεται “edge effect” -«αποτέλεσµα των άκρων». Το µεταφράζω κάπως πιο ελεύθερα ως «δηµιουργικότητα στη διεπιφάνεια» ή «εποίκιση των άκρων». Αυτό το είδος της δηµιουργικής και αναζωογονητικής επικοινωνίας µπορεί ενδεχοµένως να χρησιµοποιηθεί συµβολικά για να υπογραµµίσει τη δυνατότητα µιας άλλης, πιο σύνθετης, ζωής που µπορεί ενδεχοµένως να προκύψει µέσα από µια άλλη, πιο δηµιουργική πολιτική απέναντι στο µεταναστευτικό φαινόµενο. Το δεύτερο -και τελευταίο- παράδειγµά µου είναι ακόµα πιο υποθετικό, αλλά εξίσου συµβολικό. Αν κάνουµε ένα νοητικό άλµα στον χρόνο και φαντασθούµε τις βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα όχι φέτος ή του χρόνου, αλλά ας πούµε το έτος 2040 ή 2050! Ας υποθέσουµε, λοιπόν, ότι τότε αρχηγός ενός από τα δύο ή τρία µεγαλύτερα κόµµατα και υποψήφιος πρωθυπουργός δεν θα είναι κάποιος που λέγεται Καραµανλής ή Παπανδρέου, Μητσοτάκης ή Βενιζέλος αλλά κάποιος µε όνοµα άγνωστο, ξενικό ή κάπως κακόηχο. Μισός µαύρος και µισός λευκός, µισός ξανθός και µισός µελαψός, γιος Ελληνίδας και ενός µετανάστη από την Ασία ή την Αφρική ή την Ανατολική Ευρώπη. Έχει γεννηθεί στην Ελλάδα - δηλαδή, αυτή τη στιγµή είναι ήδη γεννηµένος και διανύει τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Θα έχει σπουδάσει στη Νοµική Σχολή Αθηνών, µε µεταπτυχιακό δίπλωµα, είναι λαµπρός ρήτορας και µοιάζει να είναι ένα πρόσωπο υπεύθυνο µε όραµα και αγάπη για τον λαό. Συγκεντρώνει τα οράµατα και τις προσδοκίες για µια πιο ισόρροπη πολιτική και κοινωνική ζωή για πολλούς από τους παλιούς µετανάστες που τώρα πια -δηλαδή το 2040 ή 2050- αντιστοιχούν στο 15-20% του πληθυσµού της χώρας. Συνάµα η κουλτούρα του και οι αξίες του είναι το ίδιο γνήσια ελληνικές όπως εµάς των υπολοίπων. Τι προοπτικές θα έχει άραγε αυτός ο άνθρωπος να γίνει πρωθυπουργός της χώρας; Και αν τα καταφέρει ποια θα είναι η εικόνα και η δύναµη αφοµοίωσης και δηµιουργικότητας αυτής της χώρας που εµείς τώρα µε τις πράξεις και τις παραλείψεις µας οικοδοµούµε; Κοιτάζοντας πίσω ή µπροστά; Αν κάποιος πει ότι όλα αυτά είναι ελπίδες και οράµατα, είναι µια φενάκη ενός θεωρητικού που δεν είναι ρεαλιστική και δεν φαίνεται ορατή στον ορίζοντα, επιτρέψτε µου να απαντήσω µε τα λόγια του Απόστολου Παύλου, του γνωστού και ως Απόστολου των Εθνών, στην Προς Ρωµαίους Επιστολή του: «τη γαρ ελπίδι εσώθηµεν ελπίς δε βλεποµένη ουκ έστιν ελπίς, ει δε ό ου βλέποµεν, ελπίζοµεν, δι’ υποµονής απεκδεχόµεθα».

ΤΑΣΕΙΣ 2009

µάλλον κινείται πολύ πιο πέρα τόσο από την περιχαράκωση και την υποταγή όσο και από τον µεθοδολογικά αδόκιµο συγκρητισµό και το ανακάτωµα. Σύµφωνα µε αυτή την πολιτιστική στρατηγική, οι διαφορετικές πολιτιστικές οντότητες διαλέγονται και επικοινωνούν µεταξύ τους µε τρόπο ανοιχτό και δηµιουργικό, µε αµοιβαία ανοχή και σεβασµό, γεφυρώνοντας χάσµατα και αντιθέσεις, χωρίς να εξαφανίζουν διαφορετικές στάσεις και αντιλήψεις. Αντί να συγκρούονται, προτιµούν να διαλέγονται και αντί να απορρίπτουν, προτιµούν να µαθαίνουν, να εµπλουτίζονται και να εξελίσσονται ποιοτικά. Προφανώς, οι πολιτικές αρετές της ισότητας και της ελευθερίας, της ανεκτικότητας και του διαλόγου, αποτελούν ουσιώδεις συνιστώσες και προϋποθέσεις αυτού του τύπου συνθετικής πολιτιστικής στρατηγικής. Μια πολιτιστική στρατηγική που στο κοινωνιολογικό βάθος και στον πυρήνα της ερείδεται και προϋποθέτει έναν πολιτικό πολιτισµό, βασικά γνωρίσµατα του οποίου αποτελούν το κράτος δικαίου, οι δηµοκρατικές αρχές και αξίες, η ποιότητα της ζωής και ο καθολικός, δηλαδή για όλους και έναντι όλων, σεβασµός των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Γιατί µόνο τότε µπορεί να κάνει κανείς λόγο για ένα σύστηµα κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης που αναγνωρίζει την ελεύθερη έκφραση και δηµιουργία, τον πολιτιστικό πλουραλισµό και την αυτονοµία, ανέχεται την ετερότητα και προάγει την ισότιµη µεταχείριση διαφορετικών απόψεων και πεποιθήσεων. Προωθεί τη δυνατότητα ανθρώπινων συνόλων και οµάδων να διατηρήσουν και να αναπτύξουν την πολιτιστική τους ιδιαιτερότητα και ιδιοπροσωπία, χωρίς να στερούν από άλλους το ίδιο ακριβώς δικαίωµα και τη δυνατότητα.

115

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

> ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

 Συνθήκες ηθικού κινδύνου δηµιουργούν οι εξελίξεις στον τραπεζικό τοµέα 

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Αδιαφάνεια στις αγορές, ανισορροπίες στην παγκόσµια οικονοµία, υπεραισιοδοξία, απερίσκεπτο κυνήγι αποδόσεων, χαλαρότητα από τους διεθνείς οργανισµούς. Τα συστατικά µιας προαναγγελθείσας κρίσης που τώρα απαιτεί µια ριζική αλλαγή στάσης και επαγρύπνηση. Γιατί στο παρελθόν η χαλάρωση της νοµισµατικής πολιτικής µετά τη διάρρηξη µιας φούσκας έθεσε τις βάσεις για µελλοντικά προβλήµατα. // ΑΠΟ THN ΕΛΕΝΗ ΛΟΥΡΗ - ΔΕΝΔΡΙΝΟΥ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

116

χρηµατοπιστωτική κρίση, που ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2007 από τον κλάδο στεγαστικών δανείων µειωµένης εξασφάλισης των ΗΠΑ έχει αναδειχθεί στη σοβαρότερη παγκόσµια χρηµατοπιστωτική και οικονοµική κρίση από το 1929. Οι επιπτώσεις στον ρυθµό ανάπτυξης (ειδικά των αναπτυγµένων οικονοµιών) και την αύξηση της ανεργίας είναι εφιαλτικές. Παρόλο που οι ζηµιές των τραπεζικών και ασφαλιστικών ιδρυµάτων ξεπέρασαν το 1 τρισ. ευρώ ως τον Φεβρουάριο του 2009 και οι απώλειες στην αξία των εισηγµένων εταιριών τα 16 τρισ. ευρώ, η παγκόσµια οικονοµία βρίσκεται ακόµα στη δίνη της και ούτε ο προσδιορισµός του τέλους ούτε ο ακριβής υπολογισµός των συνολικών ζηµιών είναι δυνατοί. Το εύρος, το βάθος και η ταχύτητα της κρίσης µας επιβάλλουν να αναλύσουµε προσεκτικά τα αίτιά της και να συναγάγουµε τα αναγκαία συµπεράσµατα πολιτικής. Ο στόχος µας πρέπει να είναι αφενός η επίλυση της κρίσης αυτής όσο γίνεται ταχύτερα και µε το µικρότερο δυνατό κόστος και αφετέρου η αποφυγή παρόµοιων καταστάσεων στο µέλλον. Ειδικότερα όσον αφορά στο δεύτερο θα πρέπει, επίσης, να εξασφαλισθεί ότι τα µέτρα

που λαµβάνονται τώρα δεν υποσκάπτουν το µέλλον της παγκόσµιας οικονοµίας δηµιουργώντας καταστάσεις που δεν είναι µακροχρόνια βιώσιµες. Σύµφωνα µε την Έκθεση της Επιτροπής de Larosière (28/2/ 2009), στη βάση της σηµερινής κρίσης βρίσκονται (α) ειδικές µακροοικονοµικές συνθήκες (υπερβάλλουσα ρευστότητα και χαµηλά επιτόκια) που για µια σειρά ετών οδήγησαν στη συσσώρευση τεράστιων παγκόσµιων ανισορροπιών (δηµοσιονοµικά ελλείµµατα και ελλείµµατα τρεχουσών συναλλαγών), (β) ανάληψη υπερβολικών κινδύνων από χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα, η οποία σε πολλές περιπτώσεις συνδεόταν µε τη χρήση σύνθετων χρηµατοοικονοµικών προϊόντων που δυσχέραιναν την ακριβή εκτίµηση των κινδύνων τόσο από τους ίδιους τους συµµετέχοντες στην αγορά, όσο και από τους διεθνείς οίκους αξιολόγησης αλλά και τις εποπτικές αρχές,

*Καθηγήτρια του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών, Υποδιοικητής στην Τράπεζα της Ελλάδος

(δ) το γεγονός ότι η παγκόσµια οικονοµία δεν γνωρίζει σήµερα σύνορα. Αυτό διευκόλυνε την ταχύτατη εξάπλωση της κρίσης σε όλες τις χώρες, άσχετα µε το ποιος φέρει την ευθύνη για τα αρχικά λάθη. Η ανάληψη υπερβολικών κινδύνων υποβοηθήθηκε σε µεγάλο βαθµό από δύο παράγοντες: (α) το χαµηλό κόστος δανεισµού λόγω της γενικά χαλαρής νοµισµατικής πολιτικής και (β) τον σηµαντικό περιορισµό των µακροοικονοµικών διακυµάνσεων (great moderation), που, όµως, όπως έχει ήδη αποδειχθεί, δεν ήταν µακροχρόνια διατηρήσιµος καθώς συνδεόταν µε

µεγάλες και αυξανόµενες διεθνείς µακροοικονοµικές ανισορροπίες. Πολύ συχνά µέχρι τώρα οι συνέπειες από το «σπάσιµο µιας φούσκας» (υπερδανεισµός αναδυόµενων αγορών το 1996-97, χρηµατιστηριακή κρίση το 2000 κλπ) αντιµετωπίστηκαν µε χαλάρωση της νοµισµατικής πολιτικής στις ανεπτυγµένες οικονοµίες, η οποία, όµως, έθετε τις βάσεις για µελλοντικά προβλήµατα. Απολαµβάνοντας πολύ χαµηλές αποδόσεις από παραδοσιακά χρηµατοπιστωτικά προϊόντα πολλοί από τους συµµετέχοντες στις αγορές επιδόθηκαν σε ένα απερίσκεπτο κυνήγι αποδόσεων µε µικρή κατανόηση των κινδύνων και ενίοτε µε την πεποίθηση ότι θα διασωθούν τελικά από τις οικονοµικές αρχές (Greenspan put). Είναι λοιπόν απαραίτητο να υπάρξουν ριζικές βελτιώσεις στην αρχιτεκτονική του διεθνούς νοµισµατοπιστωτικού συστήµατος µε βάση τα διδάγµατα της τρέχουσας κρίσης. Οι βελτιώσεις αυτές πρέπει να κινηθούν σε δύο άξονες µε κατεύθυνση

ΤΑΣΕΙΣ 2009

(γ) αποτυχία της εταιρικής διακυβέρνησης να δηµιουργήσει τα σωστά κίνητρα και κυρίως να αναγνωρίσει τη µακροχρόνια κερδοφορία ως το επιδιωκόµενο αποτέλεσµα αντί για τη βραχυχρόνια (και συνδυασµένη µε υπερβολικούς κινδύνους) επέκταση, και

117

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (α) την ισχυροποίηση του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος κάθε χώρας και

ΤΑΣΕΙΣ 2009

(β) την καλύτερη συνεργασία σε διακρατικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Σε εθνικό επίπεδο πρέπει να γίνει κατανοητός ο ιδιαίτερος ρόλος του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος στην εξέλιξη της οικονοµίας. Τυχόν προβλήµατα στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα γρήγορα εξαπλώνονται σε όλη την οικονοµία. Το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα λειτουργεί σαν αγωγός πόρων από τους αποταµιευτές προς τους επενδυτές και παραγωγούς, και τυχόν δυσλειτουργία του στερεί από τον παραγωγικό τοµέα το οξυγόνο της χρηµατοδότησης. Επ’ αυτού η εµπειρία της Ιαπωνίας κατά τη «χαµένη δεκαετία» του 1990 είναι χαρακτηριστική. Η αδυναµία του τραπεζικού συστήµατος της Ιαπωνίας να ανακάµψει µετά το σπάσιµο της χρηµατιστηριακής φούσκας το 1989 είχε ως αποτέλεσµα τον µακροχρόνια µαρασµό της οικονοµίας, από τον οποίο ακόµα δεν έχει ανακάµψει πλήρως. Για τον λόγο αυτό οι αρχές κάθε χώρας παρεµβαίνουν για τη στήριξη και εποπτεία του χρηµατοπιστωτικού τοµέα. Η άλλη όψη του νοµίσµατος είναι ότι και ο χρηµατοπιστωτικός τοµέας πρέπει να αποδεχθεί τις ιδιαίτερες ευθύνες του και την υπαγωγή του σε ένα πιο ολοκληρωµένο σύστηµα εποπτείας. Έχει παρατηρηθεί από πολλούς ερευνητές ότι το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, αν αφεθεί ελεύθερο, τείνει να αναλαµβάνει υπερβολικούς κινδύνους σε σχέση µε το κοινωνικά επιθυµητό. Επί πλέον, τα διευθυντικά στελέχη των χρηµατοπιστωτικών οργανισµών, µεγάλο µέρος της αµοιβής των οποίων αποτελείτο από µπόνους/πρόσθετες αµοιβές συνδεδεµένες µε τις βραχυχρόνιες επιδόσεις, συχνά αγνόησαν µακροχρόνιους κινδύνους για χάρη της βραχυχρόνιας επέκτασης. Η συχνά ευνοϊκή φορολογική και λογιστική µεταχείριση των επιπρόσθετων αυτών αµοιβών οδήγησε στη διεύρυνση τους και την ανάληψη υψηλών κινδύνων. Παρότι ο καθορισµός των αµοιβών των διευθυντικών στελεχών πρέπει να αφεθεί καταρχήν στους ιδιοκτήτες–µετόχους, το κράτος µπορεί να παρεµβαίνει προκειµένου να εξαλείφει τις υπάρχουσες στρεβλώσεις, και να δηµιουργεί σωστά κίνητρα. Τέτοια κίνητρα ωθούν σε πιο µακροχρόνιο προγραµµατισµό καθώς και σε αµοιβές που καταβάλλονται µε κάποια καθυστέρηση, όταν έχει αποσαφηνισθεί πληρέστερα το µέγεθος του κινδύνου που ανελήφθη.

118

Ανάγκη για µεγαλύτερη διαφάνεια Πολλοί υποστηρίζουν ότι µια ελεύθερη αγορά θα έπρεπε να είχε διαβλέψει εγκαίρως τους κινδύνους που ελλόχευαν από την ανάληψη υπερβολικών κινδύνων και να είχε τιµωρήσει τις επι-

// ΕΛΕΝΗ ΛΟΥΡΗ - ∆ΕΝ∆ΡΙΝΟΥ

χειρήσεις που αναλάµβαναν τέτοιους κινδύνους, οδηγώντας τις, έτσι, σε αλλαγή των διευθυντικών στελεχών τους. Το γεγονός ότι αυτό, εν πολλοίς, δεν συνέβη οφείλεται στην έλλειψη πληροφόρησης και την αδιαφάνεια των λογιστικών καταστάσεων πολλών χρηµατοπιστωτικών (και όχι µόνο) επιχειρήσεων. Δηµιουργείται συχνά η εντύπωση ότι πολλά νέα χρηµατοοικονοµικά προϊόντα δηµιουργήθηκαν όχι τόσο για την καλύτερη διαχείριση κινδύνων αλλά µε στόχο την παράκαµψη των κανονιστικών διατάξεων και την παραµόρφωση της πραγµατικής εικόνας της επιχείρησης. Πρέπει, εποµένως, να βελτιωθεί ο λογιστικός χειρισµός προϊόντων για τα οποία δεν υπάρχει οργανωµένη αγορά, ή αποτελούν περίπλοκα παράγωγα. Στόχος δεν πρέπει να είναι η απαγόρευση ή ο περιορισµός της καινοτοµίας, αλλά η διασφάλιση ότι τόσο οι εποπτικές αρχές όσο και οι ιδιώτες επενδυτές θα έχουν όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για τη λήψη των αποφάσεών τους. Μια άλλη πηγή αδιαφάνειας είναι η ύπαρξη επιχειρήσεων που συµµετέχουν στις χρηµατοοικονοµικές αγορές αλλά δεν έχουν υποχρεώσεις για πλήρη αποκάλυψη των δραστηριοτήτων τους (ένα σύστηµα «παράλληλο» µε το τραπεζικό). Τέτοια παραδείγµατα είναι τα κεφάλαια αντιστάθµισης κινδύνων (hedge funds) και τα ιδιωτικά επενδυτικά κεφάλαια (private equity funds). Ο στόχος δεν είναι να τεθούν οι οργανισµοί αυτοί κάτω από την κρατική εποπτεία, αλλά να υπάρχει µια πιο γενική επίβλεψη µε στόχο να γνωρίζουν οι ασκούντες την πολιτική τους κινδύνους που δηµιουργούνται από τις οικονοµικές τους δραστηριότητες. Ειδική µνεία πρέπει να γίνει εδώ στην ανάγκη να βελτιωθεί η λειτουργία των διεθνών οίκων αξιολόγησης, των οποίων η επίδοση υπήρξε ιδιαίτερα ελλιπής τόσο κατά την τρέχουσα κρίση, όσο και κατά τη διάρκεια άλλων πρόσφατων κρίσεων. Ειδικότερα, πρέπει να υπάρξει διαφάνεια τόσο σχετικά µε τα υποδείγµατα που χρησιµοποιούν, όσο και για την περίπτωση που κάποιες παράπλευρες δραστηριότητες τους (π.χ. παροχή συµβουλευτικών υπηρεσιών) περιορίζουν την αµεροληψία τους και δηµιουργούν «σύγκρουση συµφερόντων». Κατ’ ελάχιστον θα έπρεπε να υπάρξει κάποια παρακολούθηση των λειτουργιών τους µε τη δυνατότητα επιβολής ποινών σε ιδιαίτερα ακραίες περιπτώσεις κακής επίδοσης.

Η κυκλικότητα της εποπτείας επιτείνει την κρίση Από πολλούς διατυπώνεται η άποψη ότι η εφαρµογή των διεθνών κανόνων για την εποπτεία των τραπεζών (Βασιλεία ΙΙ) οδηγεί σε µια επίταση των κυκλικών διακυµάνσεων. Ειδικότερα, σε περίοδο οικονοµικής κάµψης όπως σήµερα, που οι αξίες των περιουσιακών στοιχείων µειώνονται, οι τράπεζες, αν δεν

εµφανίζονται σε µεµονωµένους κλάδους του χρηµατοπιστωτικού τοµέα, όπως έγινε για παράδειγµα, µε τα στεγαστικά δάνεια µειωµένης εξασφάλισης (subprime mortgages) µεταδίδονται γρήγορα και «µολύνουν» ευρύτερα όλη την οικονοµία µιας χώρας. Οι Κεντρικές Τράπεζες είναι αυτές που διαθέτουν την εµπειρία και την ευρύτερη γνώση µιας οικονοµίας και για τον σκοπό αυτό θα πρέπει να αναλάβουν οι ίδιες τον κεντρικό ρόλο στο συντονισµό της εποπτικής πολιτικής σε κάθε χώρα.

Δηµιουργούνται συνθήκες ηθικού κινδύνου Συχνά, όµως, η κρατική παρέµβαση χειροτερεύει την κατάσταση, γιατί η αίσθηση ότι τελικά το κράτος θα καλύψει τυχόν ζηµιές ώστε να σταθεροποιήσει την οικονοµία, µειώνει το φόβο και οδηγεί σε ακόµη µεγαλύτερη ανάληψη κινδύνων. Επιπλέον, η διαχείριση της σηµερινής κρίσης έχει ήδη οδηγήσει σε κάποιες δοµικές αλλαγές του τραπεζικού τοµέα διεθνώς, οι οποίες αναπόφευκτα δηµιουργούν µακροχρόνιους κινδύνους για τη χρηµατοοικονοµική σταθερότητα. Βλέπουµε σηµαντικές συγχωνεύσεις τραπεζών, µε την εξαγορά αυτών που αντιµετωπίζουν προβλή-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

µπορέσουν να αντλήσουν νέα ίδια κεφάλαια, υποχρεώνονται να περιορίσουν την πιστωτική τους επέκταση. Οδηγούνται έτσι σε περαιτέρω µείωση της οικονοµικής δραστηριότητας και σε ένα φαύλο κύκλο. Η µείωση της εµπιστοσύνης µεταξύ χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων σε τέτοιες περιόδους επιτείνει το πρόβληµα. Είναι αυτή που οδηγεί στην απαίτηση να διατηρούν οι αντισυµβαλλόµενοι τους δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας πολύ πιο πάνω από τα ελάχιστα όρια της Βασιλείας ΙΙ. Πρέπει, λοιπόν, να µελετήσουµε τρόπους για µια αντικυκλική εφαρµογή των εποπτικών κανόνων. Μεταξύ άλλων θα πρέπει να διδαχθούµε από την εµπειρία της Ισπανίας, που επέβαλλε αυστηρότερους κανόνες κεφαλαιακής επάρκειας σε περιόδους ταχείας πιστωτικής επέκτασης. Παρότι η πρακτική αυτή δεν φαίνεται να απέτρεψε την φούσκα των ακινήτων, είναι πιθανόν να διευκολύνει την απορρόφηση των κραδασµών σε περίπτωση κρίσεων. Γενικότερα, χρειάζεται οι εποπτικές αρχές να βελτιώσουν την ανάλυση της σταθερότητας του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος µε την αξιοποίηση δεικτών µακροοικονοµικών και χρηµατοοικονοµικών µεγεθών (macro-prudential supervision). Η εµπειρία µας από την παρούσα κρίση είναι ότι προβλήµατα που αρχικά

119

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ µατα βιωσιµότητας από τις ισχυρότερες. Ευνοείται έτσι η αύξηση της συγκέντρωσης στον τραπεζικό τοµέα και η δηµιουργία λίγων τραπεζών µε ολιγοπωλιακή δύναµη και µέγεθος που τις καθιστά «πολύ µεγάλες για να αφεθούν να αποτύχουν» (too big to fail). Θα ενταθούν έτσι οι φόβοι για δηµιουργία «ηθικού κινδύνου» (moral hazard) και την ανάληψη ακόµη µεγαλύτερων κινδύνων. Επίσης, σε πολλές περιπτώσεις ανακεφαλαιοποίησης τραπεζών η συµµετοχή του κράτους σε αυτές θα φτάσει σε υψηλά επίπεδα και το κράτος θα αποκτήσει είτε τον απόλυτο έλεγχο, είτε σηµαντικό λόγο στην διαχείρισή τους. Ο φόβος είναι διπλός: (α) ότι οι διευθυντές των επιχειρήσεων αλλά και όλοι οι συναλλασσόµενοι µε αυτές θα θεωρήσουν ότι έχουν την πλήρη κάλυψη του κράτους και θα αδιαφορήσουν για κάθε έλεγχο των κινδύνων και (β) ότι η πολιτική εξουσία δεν θα αποφύγει την ανάµιξή της στις αποφάσεις των τραπεζών αυτών, µε µη καθαρά οικονοµικές επιδιώξεις. Χρειάζεται από την πρώτη στιγµή το κράτος να ορίσει διαφανείς και γενικότερα αποδεκτούς τρόπους διαχείρισης του µεριδίου του στις τράπεζες και να διακηρύξει την πρόθεσή του να απαλλαγεί από τις συµµετοχές αυτές ευθύς µόλις το επιτρέψουν οι οικονοµικές συνθήκες. Σε βάθος χρόνου θα χρειαστεί να ληφθούν επί πλέον µέτρα για την ενίσχυση του ανταγωνισµού στον τραπεζικό τοµέα µε την ενθάρρυνση εισόδου νέων επιχειρήσεων στον τοµέα αυτό. Επιπλέον, οι εποπτικές αρχές θα πρέπει να δείξουν ενδιαφέρον για την προστασία του ανταγωνισµού στον χρηµατοπιστωτικό τοµέα, χωρίς να αδιαφορούν βέβαια για τον κύριο στόχο τους που πρέπει να παραµείνει η χρηµατοπιστωτική σταθερότητα.

// ΕΛΕΝΗ ΛΟΥΡΗ - ∆ΕΝ∆ΡΙΝΟΥ

µεταξύ εποπτικών αρχών µπορεί να έχουν σηµαντικές αρνητικές συνέπειες. Παρότι στις περισσότερες περιπτώσεις όλοι επέδειξαν καλή θέληση και διάθεση να λύσουν µε πρακτικό τρόπο τα προβλήµατα που ανέκυπταν, είναι τώρα, περισσότερο από ποτέ αναγκαίο να αποσαφηνισθούν οι τρόποι συνεργασίας µεταξύ των εποπτικών αρχών κάθε χώρας. Αυτό έγινε ιδιαίτερα εµφανές στην περίπτωση των συστηµάτων εγγύησης καταθέσεων µετά τη χρεοκοπία ισλανδικών τραπεζών που είχαν παρουσία στην Ολλανδία και στη Βρετανία. Χωρίς ένα ξεκάθαρο και ισχυρό σύστηµα εγγύησης καταθέσεων ο κίνδυνος τριβών µεταξύ χωρών είναι µεγάλος, γεγονός που υπονοµεύει τη διάθεση συνεργασίας κατά τη διάρκεια µιας κρίσης. Τα χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα έχουν γίνει πια αρκετά περίπλοκα, δραστηριοποιούµενα σε πολλούς τοµείς και χώρες. Η ενίσχυση του θεσµού των «κολλεγίων εποπτών»’ (colleges of supervisors) που θα παρακολουθούν συνολικά τις δραστηριότητες οµίλων οι οποίοι δραστηριοποιούνται σε περισσότερες από µια χώρες θα βοηθήσει από πολλές πλευρές. Θα διευκολύνει τους ίδιους τους χρηµατοπιστωτικούς οµίλους που θα αντιµετωπίζουν µια απλούστερη διαδικασία ενηµέρωσης των εποπτών, και δεν θα χρειάζεται να αντιµετωπίζουν πολλαπλές και αντικρουόµενες απαιτήσεις από τις εποπτικές αρχές. Τα κολλέγια εποπτών θα δίνουν επίσης την ευκαιρία στους επόπτες να ανταλλάσσουν έγκαιρη πληροφόρηση και να συντονίζουν τις ενέργειες τους για την πρόληψη τυχόν προβληµάτων. Για την Ευρώπη, η επιτροπή de Larosière πρότεινε επίσης το γενικότερο συντονισµό στα πλαίσια ενός Ευρωπαϊκού Συστήµα-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Σε έναν κόσµο χωρίς σύνορα

120

Ένα άλλο δίδαγµα από την παρούσα κρίση είναι ότι δεν γνωρίζει σύνορα όσον αφορά στις επιπτώσεις της. Υπάρχουν αρκετές χώρες, ιδίως ανάµεσα στις αναπτυσσόµενες και υπό µετάβαση χώρες, όπου το µέγιστο µέρος του τραπεζικού τοµέα ανήκει σε ξένους χρηµατοπιστωτικούς οργανισµούς. Ακόµα και στην Ε.Ε., σε χώρες όπως η Εσθονία, η Τσεχία, η Σλοβακία και το Λουξεµβούργο περισσότερο από 90% του τραπεζικού συστήµατος είναι ξένης ιδιοκτησίας. Καθίσταται εποµένως προφανής η ανάγκη συντονισµού τόσο για την πρόληψη, όσο και για τη διαχείριση και επίλυση των κρίσεων. Η εµπειρία µας από την τρέχουσα κρίση είναι ότι και µικρές καθυστερήσεις στην ανταλλαγή πληροφοριών και τη συνεργασία

ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα γρήγορα εξαπλώνονται σε όλη την οικονοµία. Η εµπειρία της Ιαπωνίας κατά τη «χαµένη δεκαετία» του 1990 είναι χαρακτηριστική. Η αδυναµία του τραπεζικού συστήµατος της Ιαπωνίας να ανακάµψει µετά τη διάρρηξη της χρηµατιστηριακής φούσκας το 1989 είχε ως αποτέλεσµα τον µακροχρόνιο µαρασµό της οικονοµίας, από τον οποίο ακόµα δεν έχει ανακάµψει πλήρως.

Σε εύφλεκτο υλικό η σπίθα της κρίσης Το σηµαντικότερο όµως που δεν πρέπει να ξεχνάµε είναι ότι η παρούσα κρίση ξεκίνησε µέσα σε συνθήκες µεγάλων και εντεινόµενων διεθνών ανισορροπιών. Όπως έχει λεχθεί από πολλούς, οι διεθνείς αυτές ανισορροπίες αποτέλεσαν το εύφλεκτο υλικό πάνω στο οποίο έπεσε η σπίθα της κρίσης των δανείων κατοικίας µειωµένης εξασφάλισης στις ΗΠΑ. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας οµολογουµένως, η διεθνής κοινότητα επέδειξε µια µοναδική έλλειψη ικανότητας για συνεργασία. Μεγάλες ανισορροπίες, όπως τα «δίδυµα ελλείµµατα» στις ΗΠΑ και τα πλεονάσµατα τρεχουσών συναλλαγών σε πολλές χώρες της Ασίας αφέθηκαν ανεξέλεγκτα, χωρίς ουσιαστική προσπάθεια ελέγχου τους παρά τις συχνές διακηρύξεις. Η έλλειψη αξιόπιστου διεθνούς πλαισίου οικονοµικής συνεργασίας οδήγησε πολλές χώρες, ιδιαίτερα της Ασίας, σε «αυτασφάλιση», µε τη συσσώρευση υπερβολικών συναλλαγµατικών διαθεσίµων και τη διατήρηση της συναλλαγµατικής ισοτιµίας τους σε τεχνητά χαµηλά επίπεδα. Βρεθήκαµε έτσι στην περίεργη κατάσταση σχετικά λιγότερο ανεπτυγµένες χώρες να χρηµατοδοτούν τα δηµοσιονοµικά και εξωτερικά ελλείµµατα της πλουσιότερης χώρας, των ΗΠΑ. Η ταχεία πιστωτική επέκταση της τελευταίας δεκαετίας περίπου υπέθαλψε µια νοοτροπία αδιαφορίας προς τους κινδύνους και τα βασικά µεγέθη µιας οικονοµίας, όπως επίσης δηµιούργησε την ψευδαίσθηση ότι η ανάπτυξη θα παρέµενε αδιάλειπτη και ότι οι νοµισµατικές αρχές θα µπορούσαν να αντιµετωπίσουν κάθε πρόβληµα απλώς αυξάνοντας τον ρυθµό πιστωτικής επέκτασης.

«Αφύπνιση» των διεθνών οργανισµών Στη διάρκεια των τελευταίων ετών, διεθνείς οργανισµοί, µε-

ταξύ αυτών και το Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο, περιορίστηκαν σε δευτερεύοντες ρόλους. Παρότι το ΔΝΤ προσπάθησε να ξεκινήσει πολυµερείς διαβουλεύσεις για την επίλυση των ανισορροπιών αυτών, τα αποτελέσµατα υπήρξαν πενιχρά. Είναι αναγκαίο το πλαίσιο διεθνούς συνεργασίας και συντονισµού να αναζωογονηθεί και να αποκτήσει ουσία. Το ΔΝΤ υπήρξε συχνά (και δικαίως) αυστηρό, µε αναπτυσσόµενες χώρες που εφάρµοζαν µη διατηρήσιµες πολιτικές, όπως µεγάλα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα και λανθασµένα επίπεδα συναλλαγµατικής ισοτιµίας, ενώ δεν έδειξε αντίστοιχη αυστηρότητα απέναντι σε µεγάλες χώρες. Η αναζωογόνηση των διεθνών οργανισµών πρέπει, εποµένως, να βασιστεί στην αποδοχή ότι όλες οι χώρες είναι ίσες και ότι θα πρέπει να δέχονται την κριτική των οργανισµών αυτών. Το ότι το ΔΝΤ δεν αφέθηκε να αναλύσει το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα των ΗΠΑ σίγουρα δεν συνέβαλε στην ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας. Η σύνοδος κορυφής των 20 δείχνει µια αλλαγή πνεύµατος στη διεθνή κοινότητα. Αυτό πρέπει να συνεχισθεί και να υποστηριχθεί από όλους. Το ΔΝΤ µπορεί να είναι το σηµείο αναφοράς, γιατί είναι ένας οργανισµός στον οποίο συµµετέχουν όλες πρακτικά οι χώρες της υφηλίου και έχει µακρά εµπειρία. Είναι σηµαντικό όµως ότι άλλοι οργανισµοί θα συνεργασθούν στους τοµείς που βρίσκονται στο κέντρο του ενδιαφέροντος και των αρµοδιοτήτων τους. Το Φόρουµ Χρηµατοπιστωτικής Σταθερότητας (Financial Stability Forum) θα µπορούσε να γίνει το σηµείο αναφοράς και ανταλλαγής πληροφοριών για την αποφυγή κρίσεων. Η Τράπεζα Διεθνών Διακανονισµών θα µπορούσε να επανεξετάσει τους κανόνες της Βασιλείας ΙΙ ώστε να ελαχιστοποιήσει τον βαθµό που µπορεί να ενισχύσουν τις κυκλικές διακυµάνσεις. Το ΔΝΤ µπορεί επίσης να συµβάλει ώστε οι κανόνες εποπτείας να είναι συµβατοί µε τη µακροοικονοµική σταθερότητα και ανάπτυξη. Στο πλαίσιο ενός διευρυµένου (και πιο επίκαιρου από ποτέ) διεθνούς ρόλου, οι πόροι που είναι διαθέσιµοι στο ΔΝΤ για παρεµβάσεις του απαιτείται να αυξηθούν σηµαντικά. Οι αλλαγές που είναι αναγκαίες είναι και απλές και κοντά στην κοινή λογική. Δεν απαιτείται ριζική αναδιάρθρωση π.χ. ένα νέο Bretton Woods, αλλά διορθώσεις και βελτιώσεις του υφιστάµενου χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Οι αλλαγές αυτές θα πρέπει να υποστηριχθούν από κατάλληλες µακροοικονοµικές πολιτικές καθώς τα µεγάλα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα και η χαλαρή πιστωτική πολιτική υποσκάπτουν τη σταθερότητα όχι µόνο της οικονοµίας που εφαρµόζει την πολιτική αυτή, αλλά έχουν και αρνητικές επιπτώσεις διεθνώς.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

τος Χρηµατοοικονοµικών Εποπτών, καθώς και ένα νέο σώµα (για την έγκαιρη και αποτελεσµατική προειδοποίηση), το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο Συστηµικού Κινδύνου παρά την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Σε αυτό προτείνεται να συµµετέχουν ο πρόεδρος της ΕΚΤ (ως πρόεδρος του), τα µέλη του Γενικού Συµβουλίου της ΕΚΤ, οι πρόεδροι των τριών ευρωπαϊκών επιτροπών εποπτείας (τραπεζικής, ασφαλιστικής και κεφαλαιαγοράς) καθώς και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το ΕΣΣΚ θα συγκεντρώνει και θα αναλύει την πληροφόρηση που σχετίζεται µε τη χρηµατοπιστωτική σταθερότητα και στην περίπτωση εντοπισµού συστηµικού κινδύνου θα ενηµερώνει όλους τους εθνικούς και διεθνείς οργανισµούς που φέρουν την ευθύνη για το συγκεκριµένο πρόβληµα.

121

> ∆ΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

 Ο οικονοµικός αλφαβητισµός των Ελλήνων φλερτάρει µε το ναδίρ 

ΧΩΡΙΣ ΣΩΣΙΒΙΟ

Η ανεπάρκεια γνώσεων και, ακόµα χειρότερα, η στρεβλή αντίληψη για τα δεδοµένα της οικονοµίας οδηγεί σε λανθασµένες αποφάσεις που επηρεάζουν όχι µόνο αυτούς που παίρνουν τις αποφάσεις, αλλά όπως έδειξε η πρόσφατη κρίση, και όσους θα υποστούν δευτερογενώς τις αρνητικές συνέπειες τους. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΩΣΗΦ ΧΑΣΣΙΔ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

122

πρόσφατη κρίση του χρηµατοπιστωτικού τοµέα στις ΗΠΑ, µε τις πολλαπλές διαφαινόµενες παρενέργειες στην «πραγµατική οικονοµία», προκάλεσε και θα συνεχίσει, όπως είναι φυσικό, για πολύ καιρό ακόµα, να προκαλεί συζητήσεις ως προς τα αίτια της κρίσης, τις πιθανές λύσεις που µπορεί να υπάρξουν και για τα «µαθήµατα» που οφείλουν να αντλήσουν για το µέλλον κυβερνήσεις, εποπτικές αρχές, οικονοµικοί οργανισµοί κάθε τύπου, αλλά και οι πολίτες κάθε χώρας. Έντονος είναι επίσης ο προβληµατισµός και η ανησυχία όσων, άµεσα η έµµεσα, συµµετέχουν στις αγορές αυτές, για την εξασφάλιση των επενδύσεων των µικροεπενδυτών και των αποταµιεύσεων των µικροαποταµιευτών. Από τις δύο αυτές κατηγορίες, αν το εξετάσει κανείς λίγο περισσότερο, δεν εξαιρείται σχεδόν κανείς! Ο προβληµατισµός αυτός, πρέπει να παραδεχτούµε, αναπτύσσεται και εκφράζεται µε ελάχιστη, τις περισσότερες φορές, πραγµατική αντίληψη εκ µέρους µεγάλου µέρους του κοινού,

για το ποιό ακριβώς είναι το θέµα που απασχολεί, τι ακριβώς σηµαίνει ο ένας η ο άλλος τεχνικός όρος (ακόµα και ο πιο απλός) που σχολιαστές και αρµόδιοι εκπρόσωποι οργανισµών και κυβερνήσεων χρησιµοποιούν στις δηλώσεις τους. Και επειδή η σε περιορισµένο βαθµό κατανόηση όρων, λειτουργιών και µηχανισµών, δεν αποτελεί συστατικό των επίκαιρων µόνο αντιδράσεων, αλλά και της συµπεριφοράς και των αποφάσεων που προϋπήρχαν και οι οποίες, λειτουργώντας σωρευτικά, συνέβαλαν σε µεγάλο, αναµφίβολα, βαθµό και στη διαµόρφωση της ίδιας της «κρίσης», είναι φυσικό να επανέρχεται, µε ιδιαίτερη µάλιστα οξύτητα, ένα ερώτηµα που χρόνια τώρα απασχολεί: «Πόσο άραγε επαρκής είναι η εκπαίδευση/επιµόρφωση των κάθε λογής οικονοµικά δρώντων ατόµων (πολιτών, διαχειριστών µικρών ιδίως επιχειρήσεων και του κοινού γενικότερα) σε βασικά οικονοµικά θέµατα;». Πόσο δηλαδή καλή αντίληψη υπάρχει π.χ.

*Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Πειραιώς

θυνότητα µε την οποία διάφοροι φορείς λαµβάνουν αποφάσεις που τους αφορούν άµεσα, αλλά που ταυτόχρονα επηρεάζουν και όλους όσους συναλλάσσονται µαζί τους. Στην περίπτωση που οι διαπιστώσεις για τον βαθµό αντίληψης των παραπάνω θεµάτων είναι αρνητικές, γίνεται φανερό ότι οι επιπτώσεις θα είναι σοβαρές και βλαπτικές για όλους. Λανθασµένες αποφάσεις που λαµβάνονται σε καθεστώς άγνοιας (ή, τουλάχιστον, περιορισµένης µόνο γνώσης), ή, ακόµα χειρότερα, σε καθεστώς στρεβλής αντίληψης των πραγµατικών στοιχείων (π.χ. λανθασµένες αποφάσεις αγορών, χρεώσεις που ξεπερνούν τις δυνατότητες εξυπηρέτησης και αποπληρωµής τους, ανάληψη δεσµεύσεων για δαπάνες που δεν λαµβάνουν υπόψη τους τον ετεροχρονισµό εσόδων και εξόδων κ.λπ.), θα επηρεάσουν, όχι µόνο τους απο-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

για το πώς λειτουργούν οι αγορές για τα διάφορα προϊόντα ή υπηρεσίες. Πώς διαµορφώνονται οι τιµές και πώς καθορίζονται οι όροι δανεισµού. Ποιες είναι οι αρχές ενός υγιούς οικογενειακού και προσωπικού οικονοµικού προγραµµατισµού και πώς είναι δυνατό να προβλεφθούν οι ανάγκες της οικογένειας και του ατόµου σε µελλοντικούς χρόνους (π.χ. στην περίοδο της συνταξιοδότησης). Πώς οι ανάγκες αυτές είναι δυνατό να αντιµετωπιστούν µε κατάλληλες ενέργειες που µπορούν έγκαιρα να σχεδιαστούν και να αναληφθούν, αλλά και για άλλα παρόµοια κρίσιµα (σε ατοµικό και σε συλλογικό επίπεδο) θέµατα. Οι απαντήσεις σε ερωτήµατα αυτού του τύπου (στον βαθµό που µπορούν αξιόπιστα να δοθούν) είναι φανερό ότι έχουν ιδιαίτερη σηµασία για την εµπιστοσύνη στη συνέπεια και την υπευ-

123

// ΙΩΣΗΦ ΧΑΣΣΙ∆

ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ φασίζοντες, αλλά και όλους όσους θα υποστούν, δευτερογενώς, τις αρνητικές συνέπειες των αποφάσεων αυτών.

Οι µηχανισµοί της οικονοµίας σε έλλειµµα κατανόησης Επιπλέον, τα ίδια αυτά άτοµα συχνά αναπτύσσουν αρνητικές συµπεριφορές και αντιδράσεις για φαινόµενα που εµφανίζονται στην αγορά (π.χ. µεταβολές τιµών προϊόντων και υπηρεσιών, µεταπτώσεις στην ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων, ελλείµµατα στα δηµόσια οικονοµικά κ.λπ.). Τα φαινόµενα αυτά, αν οι

��

30%

39,12%

40%

41,37%

50%

26,69%

43,01%

60%

50,56%

�� G13 ��

30,90%

��µµ� 1

20% 10%

ΤΑΣΕΙΣ 2009

�.�.- 5

��

36,08%

40,11%

30% 20%

124

��

40%

41,98%

��

50%

50,95%

60%

58,71%

70%

�� G13 �� (�� "�.�.-5)

63,94%

��µµ� 2

��µ��

��

10%

�.�.-5

0% ��µ��

��µ��

γνώσεις των ατόµων για το πώς λειτουργούν οι «µηχανισµοί» της οικονοµίας και για το πώς, ως συνέπεια, διαµορφώνονται τα βασικά της µεγέθη ήταν πληρέστερη, θα ήσαν σε θέση τουλάχιστον να τα δικαιολογήσουν – αν όχι και να τα αποδεχθούν! Ακόµα, θα ήσαν σε θέση να προσφέρουν αυξηµένης αξιοπιστίας απόψεις σε «έρευνες κοινής γνώµης», από τις οποίες υπάρχει, στις µέρες µας, αυξηµένη προσφορά και οι οποίες επηρεάζουν µε τη σειρά τους την κοινή γνώµη, σε έναν φαύλο κύκλο αλληλοεπηρεασµού. Σε περιβάλλον όπου το στοιχείο του «οικονοµικού αναλφαβητισµού», όπως έχει επικρατήσει να αποδίδεται στα ελληνικά ο διεθνώς καθιερωµένος όρος “economic and financial illiteracy”, είναι έντονο, η οικονοµία λειτουργεί µε χαρακτηριστικά κάθε άλλο παρά ορθολογικά! Για τον λόγο αυτό, πολλά µέτρα οικονοµικής πολιτικής ανακοινώνονται και εφαρµόζονται χωρίς να εξασφαλίζεται ότι οι πολίτες πράγµατι αντιλαµβάνονται τη λογική και τη σκοπιµότητά τους. Η αποτελεσµατικότητα εποµένως των µέτρων αυτών, στον βαθµό που η εφαρµογή τους προϋποθέτει και µια ανεκτού βαθµού κοινωνική στήριξη, επηρεάζεται αρνητικά! Το θέµα έχει απασχολήσει τις αρχές πολλών χωρών και οι τρόποι που έχουν προταθεί για άµβλυνση του «οικονοµικού αναλφαβητισµού» προβλέπουν, στην πλειονότητά τους, εφαρµογή ευρείας κλίµακας προγραµµάτων άτυπης εκπαίδευσης οµάδων του πληθυσµού, στο πλαίσιο συνήθως της «δια βίου εκπαίδευσης», αλλά όχι µόνο (ανάλογα προγράµµατα εφαρµόζονται π.χ. και στο επίπεδο της δευτεροβάθµιας ή, µε χρήση ειδικών παιδαγωγικών µεθόδων, ακόµα και της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης). Οργανώνονται δε, συνήθως, και υλοποιούνται µέσω συµπράξεων φορέων του δηµόσιου και φορέων του ιδιωτικού τοµέα, όπως ενώσεις καταναλωτών, µη-κυβερνητικές οργανώσεις και τραπεζικά ιδρύµατα. Υπάρχουν µάλιστα και περιπτώσεις χωρών όπου το όλο θέµα έχει αναχθεί σε εθνική πολιτική!. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Κοινοβούλιο έχουν επανειληµµένα τοποθετηθεί, επισηµαίνοντας τα κενά που υπάρχουν και προτρέποντας τις εθνικές κυβερνήσεις και τα πιστωτικά ιδρύµατα να κινητοποιηθούν και να εφαρµόσουν εκπαιδευτικά προγράµµατα µεγάλης κλίµακας και γενικής εφαρµογής για τους ενήλικες πολίτες τους (π.χ. στην τηλεόραση, στους οργανισµούς τοπικής αυτοδιοίκησης, στο διαδίκτυο κ.α.), αλλά και για ειδικές οµάδες αυξηµένης ευαισθησίας (νεαρά άτοµα σχολικής ηλικίας, ενήλικες που πλησιάζουν την ηλικία συνταξιοδότησης, νοικοκυρές κ.α.). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επισηµαίνει π.χ. χαρακτηριστικά ότι: «..το κοινό

θεωρεί ότι αντιµετωπίζει δυσκολίες κατανόησης χρηµατοοικονοµικών θεµάτων,...οι ικανότητες για κάτι τέτοιο συχνά υπερεκτιµώνται,...υπάρχει έλλειµµα γνώσης για προγραµµατισµό του µέλλοντος και για επιλογή των προϊόντων και υπηρεσιών που κάποιος πράγµατι χρειάζεται». Σηµειώνει ωστόσο ταυτόχρονα ότι: «..υπάρχει στους καταναλωτές θετική προδιάθεση για αναβάθµιση των γνώσεων τους γι’ αυτά τα θέµατα,...(δεδοµένου ότι) η αντίληψη ότι απαιτείται να αποκτηθεί δυνατότητα κατανόησης χρηµατοοικονοµικών θεµάτων συνεχώς επεκτείνεται».

Πρόσθετη τεκµηρίωση του εκτεταµένου “οικονοµικού/χρηµατοπιστωτικού αναλφαβητισµού” προκύπτει και από τα πρώτα ευρήµατα έρευνας που, µε χρηµατοδότηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, διεξάγεται σε πέντε-κράτη µέλη µε το συντονισµό του Πανεπιστηµίου Πειραιώς και επιστηµονικό υπεύθυνο τον υπογράφοντα. Το συγκεκριµένο πρόγραµµα (µε κωδική ονοµασία “FINALIST – FINAncial LIteracy SΤimulation”), αφού ερεύνησε δείγµα 1500 περίπου ενηλίκων (άνω των 18 ετών) σε πέντε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (µεταξύ των οποίων και η Ελλάδα), διαπίστωσε ότι το επίπεδο «οικονοµικού αναλφαβητισµού» είναι γενικά υψηλό (ιδιαίτερα µάλιστα µεταξύ των γυναικών, των ατόµων σχετικά χαµηλού εκπαιδευτικού επιπέδου και των ατόµων µεγάλης ηλικίας). Ένας Δείκτης «οικονοµικού αναλφαβητισµού» («FINALIST Ιnverse G13 Index») που εκτιµήθηκε µε βάση τις «λάθος» απαντήσεις που δόθηκαν σε µια οµάδα 13 κρίσιµων – απλού χαρακτήρα - ερωτήσεων, ανήλθε, για το σύνολο των πέντε χωρών, στο 39% (το οποίο σηµαίνει ότι, οι «σωστές» απαντήσεις ήταν µόνο το 61% του συνόλου των απαντήσεων). Κατά χώρα, ο Δείκτης (βλέπε και Διαγράµµατα 1 έως 4) έλαβε τιµές 27% περίπου για τη Γαλλία, 31% για την Γερµανία, 43% για την Ελλάδα, 41% για τη Βουλγαρία και 51% για την Κύπρο. Αυτό, µε την σειρά του, σηµαίνει ότι, σε «ευρωπαϊκό» επίπεδο, κάτι λιγότερο από 1 στα 3 άτοµα στην καλύτερη των περιπτώσεων, και οι µισοί περίπου (η και περισσότεροι) από όσους πήραν µέρος στην έρευνα στη χειρότερη, δεν ήσαν σε θέση να απαντήσουν σωστά στις απλού τύπου ερωτήσεις οικονοµικού περιεχοµένου που τους τέθηκαν! Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στο δείγµα 400 περίπου Ελλήνων ενηλίκων που έλαβαν µέρος στην έρευνα (αντιπροσωπευτικό του πληθυσµού από άποψη φύλου και ηλικίας), το 70% δεν αναγνωρίζει τη συµβολή που έχουν οι καταναλωτές, από κοινού µε την κυβέρνηση και τους παραγωγούς, στον προσδιορισµό των προϊόντων και υπηρεσιών που παράγονται στη χώρα, το 63%

Η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ απαντώντας στις επικρίσεις ευρωπαίων ηγετών ότι το γερµανικό δηµοσιονοµικό πακέτο των 50 δισ. ευρώ για τη στήριξη της οικονοµίας είναι µικρό, επεσήµανε ότι ο Γερµανός πολίτης, βλέποντας τα ελλείµµατα του δηµοσίου να αυξάνονται, θα αποταµιεύει περισσότερο γνωρίζοντας ότι θα κληθεί να πληρώσει φόρους για την κάλυψή τους. Συνεπώς δεν θα υπάρξει τόνωση της κατανάλωσης από µια µεγαλύτερη δηµοσιονοµική ώθηση. Αυτό θα πει γνώση και ενηµέρωση για την οικονοµία!

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Περιορισµένη η γνώση για την οικονοµία στην Ελλάδα

125

// ΙΩΣΗΦ ΧΑΣΣΙ∆

ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ

��

��µµ� 3:

�� G13 �� (�� "�.�-5")

50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

46,58% 39,58%

38,03%

40,17%

��

��µµ� 4:

�.�.- 5

�� G13 �� , �� (��)

70%

��

50%

40,35%

40% 30%

58,19%

58,60%

60%

36,44%

43,21% 40,88%

39,45% 39,14%

20%

��

10%

43,42%

41,38%

��

0% -24

25-34

35-49

50-64

ΤΑΣΕΙΣ 2009

��

126

ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΙ ΛΙΓΟΤΕΡΟ από 1 στα 3 άτοµα στην καλύτερη των περιπτώσεων, και οι µισοί περίπου (η και περισσότεροι) στη χειρότερη, δεν είναι σε θέση να απαντήσουν σωστά σε απλού τύπου ερωτήσεις οικονοµικού περιεχοµένου. Η Ελλάδα έχει ιδιαίτερα χαµηλές επιδόσεις.

65+

δεν γνωρίζει τις «λειτουργίες του χρήµατος», το 61% δεν αντιλαµβάνεται πώς µετράται το «κόστος του χρήµατος», το 53% δεν είναι σε θέση να προσδιορίσει ποιες οµάδες πληθυσµού θίγονται περισσότερο από τον υψηλό πληθωρισµό, το 59% δεν µπορεί να διακρίνει ποιοι τύποι επενδύσεων χάνουν, σε ανάλογες συνθήκες, το µεγαλύτερο µέρος της αξίας τους και, µεταξύ άλλων, ποσοστό 58% δεν απαντά σωστά σε ερώτηση για το τι εξυπηρετεί η ύπαρξη χρηµατιστηρίων. Ενδιαφέρον ακόµα έχει και η διαπίστωση ότι ποσοστό 73% δηλώνει ότι δεν έχει κάνει κανενός είδους υπολογισµό του τι χρειάζεται να αποταµιεύει προκειµένου να καλύψει τις ανάγκες του µετά τη συνταξιοδότηση. Σηµειώνεται, ακόµα, ότι σε όλες τις χώρες της έρευνας, παρατηρήθηκαν σχετικά µεγάλες διαφορές του δείκτη µεταξύ οµάδων µε βάση το φύλλο, την ηλικία, το µορφωτικό επίπεδο, τον τύπο απασχόλησης και την προσωπική κατάσταση των ερωτηθέντων. Στα επιµέρους θέµατα που ερευνήθηκαν περιλαµβάνεται ακόµα ο “βαθµός πληροφόρησης και εξοικείωσης µε διάφορα χρηµατοπιστωτικά προϊόντα και υπηρεσίες” (ο οποίος γενικά χαρακτηρίζεται ως “χαµηλός”), αλλά και η “ένταση της προδιάθεσης για συµµετοχή σε εκπαιδευτικά προγράµµατα σε σχετικά θέµατα” (η οποία, µε βάση τις τοποθετήσεις των ερωτηθέντων, εκτιµήθηκε οτι είναι ιδιαίτερα υψηλή). Το πρόγραµµα FINALIST προβλέπει - πέραν της έρευνας-πεδίου - και ουσιαστικές παρεµβάσεις για αντιµετώπιση του προβλήµατος (στο µέτρο τουλάχιστον που οι διαθέσιµοι, στη φάση αυτή, πόροι του το επιτρέπουν), µέσω παραγωγής ειδικού εκπαιδευτικού υλικού, εκπαίδευσης εκπαιδευτών, οργάνωσης δραστηριοτήτων ευαισθητοποίησης-εκπαίδευσης κ.λπ. Στη βάση αυτή υποστηρίζεται ότι θα ήταν εφικτό και σκόπιµο, σε όλες τις χώρες (και βεβαίως και στην Ελλάδα), να διευρυνθεί ο σχεδιασµός και η εφαρµογή ανάλογου τύπου δραστηριοτήτων, από τις οποίες εκτιµάται ότι θα προκύψουν για τους πολίτες, έστω και µε καθυστέρηση, βελτιωµένες συνθήκες λήψης οικονοµικών και χρηµατοπιστωτικού χαρακτήρα αποφάσεων. Με σηµείο εκκίνησης την πληρέστερη «κατανόηση» των συστατικών κάθε προβλήµατός τους, οι πολίτες θα βελτιώσουν την αποδοτικότητά τους στη διαχείριση των οικονοµικών τους και θα αναβαθµίσουν την υπευθυνότητά τους στη λειτουργία τους ως «µέλη του συνόλου». Ειδικά για την Ελλάδα, το Υπουργείο Παιδείας, κυρίως µέσω της Γενικής Γραµµατείας Εκπαίδευσης Ενηλίκων, θα ήταν, εξ’ αντικειµένου, ο φορέας ο οποίος κατ’ εξοχήν θα ήταν σε θέση να στηρίξει και να υλοποιήσει παρόµοια προγράµµατα, πιθανότατα σε συνεργασία και µε τραπεζικά ιδρύµατα, αλλά και άλλους φορείς του δηµόσιου ή του ιδιωτικού τοµέα (π.χ. Γενική Γραµµατεία Καταναλωτή και κοινωνικούς εταίρους).

��

� � ��

��

> ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

 Από τις ανίερες συµµαχίες στη «Συντροφιά του Δακτυλιδιού» 

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Παρά τα κίνητρα από το κράτος, οι ελληνικές επιχειρήσεις παραµένουν µικρές και περιορισµένα ανταγωνιστικές. Αυτό και µόνο δείχνει πόσο αναποτελεσµατική είναι η εφαρµογή τους. Τα πράγµατα όµως µπορούν να αλλάξουν και να περάσουµε από τις ανίερες συµµαχίες στη Συντροφιά του Δακτυλιδιού, όπου µια παρέα «καλών» ορκίστηκε να αναχαιτίσει ένα πρόβληµα και το πέτυχε. // ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΕΝΗ ΤΣΙΠΟΎΡΗ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η 128

Ελλάδα µερικά χρόνια τώρα αυξάνει το εισόδηµα της µε ρυθµούς ψηλότερους από τον µέσο όρο των άλλων κρατών µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, χάρη στους πόρους που µεταφέρονται µέσω του κοινοτικού προϋπολογισµού και στο γεγονός ότι ως οι φτωχότεροι των αναπτυγµένων 15 είναι πιο εύκολο να αξιοποιήσουµε ευκαιρίες. Επίσης όλοι ξέρουµε όµως ότι η χρήση που γίνεται σε αυτούς τους πόρους απέχει πολύ από την άριστη αξιοποίηση τους. Καθυστερήσεις, κακοδιαχείριση, ενίοτε και συµπεριφορές που δεν συνάδουν µε την αξιοποίηση τους µειώνουν την απόδοση των όποιων επενδύσεων. Με πιο τεχνικούς όρους: ενώ η θέση µας θα µας βοηθούσε να έχουµε αύξουσες αποδόσεις στα κεφάλαια που επενδύονται, τελικά οι ρυθµοί µεγέθυνσης της οικονοµίας είναι πολύ πιο χαµηλοί από ότι άλλων κρατών που στο παρελθόν αξιοποίησαν καλύτερα τους κοινοτικούς πόρους. Για το θέµα αυτό έχει χυθεί πολύ µελάνι. Μπορεί κανείς να κάνει πολλά σενάρια για σενάρια καλύτερης αξιοποίησης και µακροοικονοµικά και µικροοικονοµι-

κά. Περισσότερη ή λιγότερη κρατική παρέµβαση, µεγαλύτερη ή µικρότερη απελευθέρωση των αγορών, διαφορετική ρυθµιστική πολιτική; Ενώ οι υπέρµαχοι της απορύθµισης είχαν για χρόνια το πάνω χέρι, φαίνεται τώρα ότι λόγω της υπερύθµισης και των περιορισµών, για τις οποίες κατηγορηθήκαµε στο παρελθόν, ίσως η Ελλάδα βιώσει την τρέχουσα κρίση µε λιγότερες αναλογικά απώλειες από ότι άλλες χώρες µε πολύ πιο απελευθερωµένο χρηµατοπιστωτικό τοµέα. Αλλά δεν είναι εκεί το θέµα, η ουσία είναι πάντα λίγο πιο µακροπρόθεσµη. Θα ήθελα λοιπόν να τα εξετάσω όλα αυτά κάτω από το πρίσµα του τοµέα που εγώ (και πολλοί άλλοι) θεωρώ τον πιο σηµαντικό για την µακροχρόνια και οικονοµικά βιώσιµη ανάπτυξη µιας χώρας: την επιχειρηµατικότητα, η οποία είναι η µόνη δραστηριότητα που δηµιουργεί πλούτο. Μπορεί να έχουµε επιφυλά-

*Καθηγήτρια του Πανεπιστηµίου Αθηνών

129

ΤΑΣΕΙΣ 2009

// ΕΛΕΝΗ ΤΣΙΠOYΡΗ

ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ξεις για την αξία του πλούτου ή την κατανοµή του αλλά όλες οι θεωρίες, από τον Μαρξ ως τους νεοφιλελεύθερους συµφωνούν τουλάχιστον σε αυτό το σηµείο: αν θέλουµε να µεγεθύνεται η οικονοµία µιας χώρας πρέπει αν έχουµε υγιείς και ανταγωνιστικές επιχειρήσεις. Επιπλέον, σε γενικές γραµµές υπάρχει συµφωνία ότι υγιείς και ανταγωνιστικές επιχειρήσεις σηµαίνει ότι έχουµε ένα ζωντανό επιχειρηµατικό ιστό, που αξιοποιεί ευκαιρίες και δηµιουργεί απασχόληση, κέρδη και φόρους. Ως σύνολο η οικονοµία κερδίζει, ενώ από τις ίδιες τις επιχειρήσεις κάποιες µεγαλώνουν γρήγορα και άλλες αργά, κάποιες κλείνουν και άλλες εξαγοράζονται σε καλή ή κακή τιµή. Υπάρχει έτσι µια συνεχής κίνηση µε είσοδο και έξοδο επιχειρήσεων, µια πυραµίδα από µεγάλες, µεσαίες και µικρές και ένα περιβάλλον που τις βοηθάει (ή όχι) να αναπτυχθούν. Μάλιστα η εξειδίκευση και η συνύπαρξη δηµιουργούν επιπλέον ευκαιρίες, υπάρχουν τρόποι να κερδίζει ο καθένας από τη συνεργασία µε τον γείτονα: «συναθροιστικές οικονοµίες» τις λένε οι οικονοµολόγοι. Και επειδή σ’ αυτό συµφωνούν όλοι οι θεωρητικοί, η κρατική πολιτική το έχει ενστερνιστεί πλήρως, και έτσι παντού η τόνωση της επιχειρηµατικότητας είναι προτεραιότητα και γίνεται µε δύο τρόπους: µε τη δηµιουργία ευνοϊκών συνθηκών και µε κίνητρα. Δηλαδή µε ένα καλό θεσµικό πλαίσιο και µε άµεσες ή έµµεσες επιδοτήσεις, αναγνωρίζοντας ότι η χρηµατοδότηση είναι ένα από τα µεγάλα εµπόδια για τη δηµιουργία νέων επιχειρήσεων. Γι’ αυτό εξάλλου από τη δεκαετία του ’80 και ύστερα, που η σηµασία της επιχειρηµατικότητας και ιδιαίτερα της συνεισφοράς των µικρών και νέων επιχειρήσεων έχει τεκµηριωθεί και θεωρητικά και οικονοµετρικά, έχουν δηµιουργηθεί δείκτες παρακολούθησης της και εργαλεία διεθνών συγκρίσεων. Οι µελέτες αυτές δείχνουν µερικές γνωστές αλήθειες αλλά επισηµαίνουν και κάποια παράδοξα. Τα αυτονόητα είναι ότι: • σε χώρες µε καλύτερο περιβάλλον και ευκαιρίες γεννιούνται περισσότερες επιχειρήσεις, • από τις νέες επιχειρήσεις στις αναπτυγµένες χώρες οι περισσότερες δραστηριοποιούνται στον τοµέα των υπηρεσιών, από αυτές δε ένα µεγάλο µέρος στο λιανικό εµπόριο,

ΤΑΣΕΙΣ 2009

• οι πιο συµφέρουσες επιχειρήσεις για την οικονοµία ανήκουν σε κλάδους αιχµής, ιδιαίτερα σε ότι έχει να κάνει µε πληροφορική, λογισµικό, τηλεπικοινωνίες, αλλά και πιο πρόσφατα σε βιοτεχνολογία, νέα υλικά ακόµα και παροχή ερευνητικών υπηρεσιών,

130

• από τις νέες επιχειρήσεις αρκετές κλείνουν, µερικές εξαγοράζονται µέσα στην πρώτη πενταετία από τη δηµιουργία τους, πολλές απλώς επιβιώνουν εξασφαλίζοντας ένα µεροκάµατο στον επιχειρηµατία, λίγες µεγεθύνονται και ελάχιστες πετυχαίνουν τόσο που γρήγορα εντάσσονται στις µεγάλες επιχειρήσεις

της χώρας τους και διεκδικούν ρόλο εθνικού ή παγκόσµιου πρωταθλητή στον κλάδο τους. Υπάρχουν όµως και τα µη αυτονόητα, που δείχνουν ότι χώρες σε παρεµφερές αναπτυξιακό επίπεδο εµφανίζουν εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά επιχειρηµατικότητας. Προφανώς όλες οι κυβερνήσεις ονειρεύονται πολλές νέες επιχειρήσεις µε λίγες πτωχεύσεις και µεγάλα ποσοστά επιτυχίας. Ιδιαίτερα σηµαντικές είναι προφανώς οι εταιρείες που αξιοποιώντας παγκόσµιες ευκαιρίες µεγεθύνονται δηµιουργώντας εγχώρια απασχόληση και πλούτο. Αυτές µάλιστα για να τις τιµήσει για τη συνεισφορά τους η διεθνής βιβλιογραφία τις έχει παροµοιάσει µε τις ελκυστικές «γαζέλες». Ενώ όµως όλοι αυτό ονειρεύονται λίγοι το έχουν: οι ΗΠΑ καταρχήν, οι Σκανδιναβικές χώρες, το Ηνωµένο Βασίλειο, η Ταϊβάν, η Νότιος Κορέα, η Σιγκαπούρη αλλά σε κάποιο βαθµό και η Ιρλανδία, η Εσθονία. Το πρόβληµα είναι ότι αυτές οι χώρες έχουν αρκετά διαφορετικό περιβάλλον και πολιτική για να µπορεί κανείς να αποτολµήσει απλουστευµένα και γενικευµένα συµπεράσµατα. Κάποιες έχουν τις πιο απορρυθµισµένες αγορές του κόσµου, άλλες πολύ µεγάλη παρέµβαση. Κάποιες έχουν ανοικτές οικονοµίες, άλλες λιγότερο. Κάποιες έχουν ενεργή κρατική παρέµβαση µε σηµαντικά οικονοµικά κίνητρα άλλες λιγότερο. Χειρότερα ακόµα για όσους προσπαθούν να πάρουν µαθήµατα: σε κάποιες χώρες που για χρόνια η επιχειρηµατικότητα και η ανταγωνιστικότητα χώλαιναν έγινε ένα «κλικ» και βελτιώθηκαν σχετικά γρήγορα. Ποιος ασχολείτο µε την Ιρλανδία ή τη Φιλανδία ως µοντέλα ανάπτυξης το 1990; Τι ήταν το κλικ; Σίγουρα όχι πάντα το ίδιο. Άρα τι µαθαίνουµε από τις διεθνείς συγκρίσεις; Κυρίως ότι δεν υπάρχουν γενικές συνταγές, και µάλιστα η αντιγραφή του ενός ή του άλλου µοντέλου µπορεί σε µια χώρα να αποβεί άχρηστη ή ακόµα και βλαβερή. Πρέπει κανείς να µελετά ενδελεχώς τα χαρακτηριστικά των επιχειρηµατιών και της πολιτικής σε κάθε χώρα για να βγάλει συµπεράσµατα. Winners don’t play by the rules, λένε οι Αγγλοσάξονες, αλλά ποιος τολµάει να φτιάξει νέους κανόνες; Αφού ακόµα και ο Κέϋνς διαπίστωσε ότι προτιµάει κανείς να αποτύχει ακολουθώντας την πεπατηµένη παρά να προσπαθήσει να πετύχει ακολουθώντας νέες και αβέβαιες συνταγές.

Οι µεγάλες αδυναµίες µας Με αυτά τα πολλά προκαταρτικά ερχόµαστε και στην Ελλάδα. Τι έχουµε, τι ξέρουµε, που πάµε; Μάθαµε στο σχολείο για το ελληνικό επιχειρηµατικό δαιµόνιο, για τις µεγάλες περιουσίες την εποχή της Τουρκοκρατίας, τους οµογενείς στις ΗΠΑ, τους έλληνες εφοπλιστές. Και όχι µόνο αυτό, αλλά βλέπουµε και στον πιο γνωστό διεθνή δείκτη παρακολούθησης της επιχειρηµατικότη-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ στην Ελλάδα ήταν τόσο ευµετάβλητο που πολλοί επιχειρηµατίες είχαν την τάση /ανάγκη να αποσβέσουν γρήγορα. Αυτό τους οδηγούσε σε κοντόφθαλµη στρατηγική. Αντί να υπάρχει συµµαχία, σύµπνοια και συνέργιες µεταξύ επιχειρήσεων, πολιτείας και κοινωνίας υπήρξε ένταση και έλλειψη εµπιστοσύνης.

τας ότι η Ελλάδα έχει ένα από τα µεγαλύτερα ποσοστό επιχειρηµατιών ανάµεσα στια αναπτυγµένες χώρες. Όλα αυτά υποδηλώνουν καλή πρώτη ύλη και άρα πιθανολογούµε ότι τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά µας ευνοούν την επιχειρηµατικότητα. Ωστόσο, αν εµβαθύνει κανείς σε αυτό τον θετικό γενικό δείκτη αρχίζουν τα προβλήµατα: καταρχήν το ποσοστό των νέων επιχειρηµατιών και των εκκολαπτόµενων επιχειρηµατιών είναι µικρότερο από πολλές άλλες αναπτυγµένες χώρες. Οι επιχειρήσεις που δηµιουργούνται είναι µικρές, κλείνουν συχνά, δραστηριοποιούνται σε κλάδους χαµηλής προστιθέµενης αξίας, δεν δηµιουργούν δεσµούς εξειδίκευσης µε µεγάλα περιθώρια συνεργιών και συναθροιστικών οικονοµιών και πάνω απ’ όλα ελάχιστες µεγαλώνουν χάρη στη διεθνή τους ανταγωνιστικότητα και ακόµα λιγότερες (µετριούνται στα δάκτυλα του ενός χεριού) γίνονται γαζέλες. Πως εξηγείται αυτό; Η σύγχρονη οικονοµική ιστορία της χώρας µας διδάσκει ότι το διοικητικό περιβάλλον ήταν τόσο ευµετάβλητο που πολλοί επιχειρηµατίες είχαν την τάση/ανάγκη να αποσβέσουν γρήγορα. Αυτό τους οδηγούσε σε κοντόφθαλµη στρατηγική µε αποτέλεσµα συχνά να δηµιουργούνται εντάσεις ανάµεσα στον επιχειρηµατικό κόσµο και την πολιτική ηγεσία, τη διοίκηση ή ακόµα και την ευρύτερη κοινωνία. Έτσι, αντί να υπάρχει συµµαχία, σύµπνοια και συνέργιες µεταξύ επιχειρήσεων, πολιτείας και κοινωνίας υπήρξε ένταση και έλλειψη εµπιστοσύνης. Τώρα που οι µεγάλες αβεβαιότητες του παρελθόντος έχουν εκλείψει δεν έχει σηµασία τι έγινε πρώτα η κότα ή το αυγό, αν αρχικά έφταιγαν οι επιχειρήσεις ή η διοίκηση, σηµασία έχει ότι έχουµε κληρονοµήσει ένα φαύλο κύκλο καχυποψίας, υπερκινήτρων και αντικινήτρων: το κράτος θεωρεί ότι δεν υπάρχει επαρκής ενδογενής επιχειρηµατικότητα άρα χρειάζονται υπερκίνητρα, που τα προσφέρει χάρη στις κοινοτικές επιδοτήσεις. Για να προστατεύει τα χρήµατα των φορολογουµένων χρειάζονται έλεγχοι, αλλά οι έλεγχοι αυτοί αντιµετωπίζουν τους επιχειρηµατίες µε καχυποψία και αποβαίνουν φορµαλιστικοί και συχνά αντιαναπτυξιακοί. Οπότε γίνονται αντικίνητρα και ο πιο εύκολος τρόπος να τα ξεπεράσει κανείς είναι παρανοµώντας ή λαδώνοντας. Πιο αναλυτικά: Η πολιτική παρέµβαση έχει εντοπίσει έγκαιρα και σωστά την ανάγκη της τόνωσης της επιχειρηµατικότητας. Η ρητορική είναι εξαιρετική, ανεξαρτήτως κόµµατος. Η υλοποίηση είναι επιεικώς άθλια, επίσης ανεξαρτήτως κόµµατος. Η εκάστοτε κυβέρνηση δηλώνει ότι βελτιώνει το κλίµα και αυξάνει τα χρηµατοδοτικά κίνητρα, ότι διευκολύνει τη διαδικασία έναρξης επιχειρήσεων και όλων των αδειοδοτήσεων, αυξάνει τα κίνητρα του αναπτυξιακού νόµου, δίνει κίνητρα για επενδύσεις, νέες επιχειρήσεις, γυναικεία επιχειρηµατικότητα, επιχειρηµατικότητα µεταναστών, έρευνα, καινοτοµία, προσλήψεις, επιµόρφωση,

131

// ΕΛΕΝΗ ΤΣΙΠOYΡΗ

ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ προώθηση πωλήσεων απ’ όλα. Για κάθε ανάγκη υπάρχει ένα πρόγραµµα. Και για κάθε πρόγραµµα ένας έλεγχος που δεν είναι ουσίας: κανείς δεν ενδιαφέρεται αν απέδωσαν τα κίνητρα, αν υπήρξε ανάπτυξη, αν οι παραβάσεις οφείλονται σε κακοπιστία ή σε αδυναµία. Οι παραβάσεις συσσωρεύονται και η έξοδος από την αγορά αν χρειαστεί γίνεται ιδιαίτερα και πολλαπλά επώδυνη. Οι έλεγχοι περιορίζονται στο αν τηρείται η όποια γραφειοκρατία και στη διαπίστωση παρατυπιών που ενίοτε και η ίδια η διοίκηση δεν ξέρει να ερµηνεύσει ή να θεραπεύσει. Πολλοί επιχειρηµατίες που θα ήθελαν να πάρουν ρίσκα αποθαρρύνονται λοιπόν λόγω του «άντε να ξεµπλέξω». Οπότε, παρά τα κίνητρα, οι ελληνικές επιχειρήσεις είναι µεν πολλές αλλά παραµένουν µικρές και περιορισµένα ανταγωνιστικές. Οπότε τι να κάνουµε; Αυξάνουµε τα κίνητρα, όπως προτείνει µέρος της βιβλιογραφίας; Αυξάνουµε τους ελέγχους, όπως προτείνει άλλο µέρος της βιβλιογραφίας; Μειώνουµε τα κίνη-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η πολιτική παρέµβαση έχει εντοπίσει έγκαιρα και σωστά την ανάγκη τόνωσης της επιχειρηµατικότητας. Η ρητορική είναι εξαιρετική, ανεξαρτήτως κόµµατος. Η υλοποίηση είναι επιεικώς άθλια, επίσης ανεξαρτήτως κόµµατος.

132

τρα και τους ελέγχους όπως προτείνει ο νεοφιλελευθερισµός; Στην πραγµατικότητα προς το παρόν τα συνδυάζουµε όλα αυτά σε έναν αχταρµά χωρίς λογική, όπου οι ρυθµίσεις αναιρούν τα κίνητρα, µέρος των κινήτρων δεν πετυχαίνει τον στόχο του και επιδεινώνει την αίσθηση ότι οι επιδοτήσεις δεν ωφελούν την κοινωνία αλλά υπονοµεύουν τον αναδιανεµητικό ρόλο του κράτους υπέρ κοντόφθαλµων και ενίοτε αναποτελεσµατικών επιχειρηµατιών. Σαν τον Κρόνο που έτρωγε τα παιδιά του το ελληνικό κράτος σε µεγάλο βαθµό οδηγεί τις περισσότερες νέες επιχειρήσεις να φυτοζωούν ή να κλέβουν. Η αγορά βέβαια προσαρµόζεται δηµιουργώντας συχνά «ανίερες συµµαχίες» µεταξύ ελεγκτών και ελεγχοµένων. Επιχειρηµατίες χωρίς αναπτυξιακό µεράκι και δηµόσιοι υπάλληλοι χωρίς κοινωνική συνείδηση βρίσκουν εύφορο πεδίο συνεννόησης. Τα αντικίνητρα ξεπερνιούνται είτε ξεφεύγοντας από τον νόµο (φοροδιαφυγή, λειτουργία χωρίς άδειες, εισφοροδιαφυγή) είτε «πείθοντας» υπαλλήλους µε γνωστούς τρόπους. Έτσι πολλές λιγότερο υγιείς επιχειρήσεις

επιβιώνουν και πολλές µε πραγµατικά αναπτυξιακό µεράκι µαραζώνουν. Ασυνείδητοι δηµόσιοι υπάλληλοι πλουτίζουν και οι ευσυνείδητοι φυτοζωούν.

Συµµαχία των «καλών» Περί κινήτρων και αντικινήτρων έχουν γραφτεί πολλά και έχουν γίνει λίγα. Αυτό που εγώ θα ήθελα εγώ να υποστηρίξω, ως σύνθεση των παραπάνω, µπορεί να συνοψιστεί στα εξής: 1. Για τους όποιους λόγους του παρελθόντος υπάρχει αµοιβαία καχυποψία µεταξύ διοίκησης και επιχειρήσεων, παρόλο που αµοιβαία αναγνωρίζεται θεωρητικά η ανάγκη συνεργασίας. 2. Αυτή η καχυποψία οδηγεί σε υπο-επένδυση, υπερ-κίνητρα και ένα ρυθµιστικό πλαίσιο που παίρνουν τη µορφή γραφειοκρατικών και όχι ουσιαστικών ελέγχων, που συχνά αποβαίνουν αντιαναπτυξιακοί και που αφήνουν µεγάλους βαθµούς ελευθερίας στον τρόπο επιβολής τους από τη διοίκηση. Και δεν βοηθούν να ξεχωρίσει η ήρα από το στάρι, οπότε καλοπροαίρετοι και άτυχοι ή αδύναµοι επιχειρηµατίες αντιµετωπίζονται ως απατεώνες. 3. Τέτοιου είδους έλεγχοι οδηγούν σε ανίερες συµµαχίες «κακών» επιχειρηµατιών και «κακών» υπαλλήλων. Οι καλοί και από τις δύο µεριές δεν ανταµείβονται. Και έτσι, παρά την όποια πρόοδο που κατά καιρούς γίνεται ο φαύλος κύκλος καχυποψίας και επίρριψης ευθυνών παραµένει. 4. Μπορεί ο φαύλος κύκλος να σπάσει; Ναι, µάλιστα εύκολα αλλά όχι πολύ γρήγορα. Χρειάζεται φαντασία, συνέχεια και λίγο χρόνο. Όχι περισσότερη ή λιγότερη ρύθµιση, χρειάζεται καλύτερη ρύθµιση: περιορισµός της αυθαιρεσίας, ξεκάθαρες ευκαιρίες στους σωστούς επιχειρηµατίες, ακόµα και αν έχουν αντιµετωπίσει αντικειµενικές δυσκολίες, καµία επιείκεια σε κακόπιστους από κάθε πλευρά. 5. Δεν προτείνω νέα οργάνωση, νέα µελέτη ή νέους νόµους. Μια εντολή σε µια διυπουργική οµάδα και πέντε σελίδες σε πέντε µέρες για µια νέα διαδικασία «αναπτυξιακών κινήτρων και αναπτυξιακών ελέγχων» και τον τρόπο υλοποίησης της. Ανέφερα µερικά παραδείγµατα, υπάρχει πολύ περισσότερο υλικό στα συρτάρια. Μετά το πενθήµερο χρειάζεται τρεις εβδοµάδες δηµόσια διαβούλευση, όπου θα ακουστούν όλοι, και όχι όπως γίνεται συνήθως µόνο καρεκλοκένταυροι ή εκπρόσωποι µε πολιτικές βλέψεις. Τέλος απαιτείται πολιτική δέσµευση υλοποίησης. Στοίχηµα βάζω, πως αν γίνουν αυτά σε πέντε χρόνια η επιχειρηµατικότητα στη χώρα δεν θα αναγνωρίζεται. Θα συµµαχήσουν «οι καλοί µε τους καλούς», που είναι ή θα γίνουν πλειοψηφία. Θα περάσουµε από τις ανίερες συµµαχίες στη διάσηµη πια «Συντροφιά του Δακτυλιδιού», όπου ο Τόλκιεν εξηγεί πως µια παρέα «καλών» ορκίστηκε να αναχαιτίσει ένα πρόβληµα και το πέτυχε. Ως τότε αχταρµάς.

��

> ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΡΙΣΗ

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ  Μαθήµατα από τη µεγάλη ύφεση 1929 - 1933 

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ... Το 1929 η οικονοµική επιστήµη δεν διέθετε στη φαρέτρα της τα εργαλεία για την καταπολέµηση της επερχόµενης διεθνούς οικονοµικής κρίσης. Σήµερα, εµπλουτισµένη, µε την εµπειρία αλλά και το έργο µεγάλων οικονοµολόγων, δεν κατάφερε να προλάβει την κρίση. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΒΑΜΒΟΥΚΑ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

134

ε αφορµή την εξελισσόµενη διεθνή χρηµατοοικονοµική κρίση από το καλοκαίρι του 2007 και τις αναµενόµενες αρνητικές της επιδράσεις στην πραγµατική οικονοµία των περισσότερων χωρών, στη σκέψη αρκετών ερευνητών έρχονται οι αποκρουστικές µνήµες από τη Μεγάλη Ύφεση της περιόδου 1929 – 1933. Το εύλογο ερώτηµα είναι αν η διεθνής οικονοµία είναι δυνατόν στις µέρες µας να ζήσει το σκηνικό το οποίο διαδραµατίστηκε στις ΗΠΑ, την Ευρώπη και σε άλλες περιοχές της υφηλίου κατά τη διάρκεια της περιόδου 1929 – 1933. Με απώτερη επιδίωξη η ανάλυσή µας να είναι όσο το δυνατόν πιο ευκρινής και κατατοπιστική θα επιχειρηθεί η απάντηση των ακόλουθων ερωτηµάτων: 1)Ποιοι παράγοντες προκάλεσαν την τροµακτική κρίση της περιόδου 1929 – 1933 και ποιες ήταν οι επιπτώσεις της στις διάφορες χώρες της παγκόσµιας οικονοµίας;

2) Με ποια µέτρα οικονοµικής πολιτικής οι κυβερνήσεις των διαφόρων χωρών κατάφεραν να τιθασεύσουν τα οικονοµικά τους συστήµατα, ώστε από τη φάση της ύφεσης να εισέλθουν στη φάση της ανάκαµψης µετά το 1933; 3) Ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά και ποιες οι διαφορές µεταξύ της Μεγάλης Ύφεσης των ετών 1929 – 1933 και της τωρινής εξελισσόµενης διεθνούς οικονοµικής κρίσης από το καλοκαίρι του 2007; 4) Ποια αναµένεται να είναι η χρονική διάρκεια της ύφεσης και τι µέτρα οικονοµικής πολιτικής απαιτούνται για την επάνοδο της παγκόσµιας οικονοµίας στους υψηλούς αναπτυξιακούς ρυθµούς της περιόδου 1991 – 2007; Στην ιστορία του καπιταλιστικού συστήµατος και πιο συγκεκριµένα από τα µέσα του 18ου αιώνα και µέχρι σή-

* Αναπληρωτή Καθηγητή του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών

µερα, έχουν καταγραφεί συνολικά 34 διεθνείς οικονοµικές κρίσεις ήπιας ή έντονης έντασης. Οι πιο οικτρές κρίσεις θεωρούνται εκείνες των περιόδων 1873 – 1879 και 1929 – 1933 και είναι οι µόνες που αποκαλούνται µε τον όρο Μεγάλη Ύφεση. Ωστόσο, η Μεγάλη Ύφεση της περιόδου 1929 – 1933 έχει χαρακτηρισθεί ως η σφοδρότερη όλων των εποχών, καθώς η επιδείνωση που είχαν παρουσιάσει οι κύριοι µακροοικονοµικοί δείκτες πολλών χωρών ήταν εντυπωσιακή και πρωτόγνωρη στην παγκόσµια οικονοµική ιστορία. Λαµβάνοντας υπ’ όψιν ότι οι ΗΠΑ από το τέλος του 19ου αιώνα έχουν την πρωτοκαθεδρία στη διεθνή σκηνή, αναπόφευκτο είναι οι διακυµάνσεις της παγκόσµιας οικονοµικής δραστηριότητας να προσδιορίζονται από τις εξελίξεις της αµερικανικής οικονοµίας. Γι’ αυτό, η παγκόσµια οικονοµική κρίση της περιόδου 1929 – 1933 είχε ως αρχικό σηµείο έκρηξης τις ΗΠΑ και στη συνέχεια έπληξε τις υπόλοιπες χώρες. Η αµερικανική οικονοµία µετά το πέρας του Α΄ Παγκοσµίου Πολέµου

και ιδιαίτερα κατά την περίοδο 1921 – 1929 αναπτυσσόταν µε µέσους ετήσιους ρυθµούς γύρω στο 4,8%, αναπτυξιακοί ρυθµοί οι οποίοι ήταν από τους υψηλότερους µεταξύ των προηγµένων χωρών της εποχής εκείνης. Το 1929 το ΑΕΠ(Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν) των ΗΠΑ σε σταθερές τιµές (έτους 1990) διαµορφώθηκε σε 844 δισεκατοµµύρια δολάρια και αποτελούσε περίπου το 25% του παγκόσµιου προϊόντος. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο γενικός δείκτης Dow Jones από τις 65 µονάδες τον Αύγουστο του 1921 εκτινάχθηκε στις 381 µονάδες τον Αύγουστο του 1929, ακολουθώντας δηλαδή την ανοδική πορεία της αµερικανικής οικονοµίας κατά τη διάρκεια της περιόδου 1921 – 1929. Το καλοκαίρι του 1929 συνέβησαν δύο σηµαντικά γεγονότα τα οποία προκάλεσαν την ώθηση της αµερικανικής οικονοµίας από τη φάση της ανάκαµψης στη φάση της κάµψης. Το πρώτο γεγονός αφορούσε τον κατασκευαστικό τοµέα, ο οποίος µετά από µία περίοδο έντονης δραστηριότητας

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Οι ασχολούµενοι µε την οικονοµική πολιτική στις ΗΠΑ και την Ευρώπη στην κρίση του 1929 υιοθέτησαν λανθασµένα µέτρα, τα οποία όχι µόνο δεν συνέβαλαν στην τιθάσευσή της αλλά έριξαν λάδι στη φωτιά. Σήµερα συντονίζονται σε µια επεκτατική πολιτική που µέχρι στιγµής δεν αποτρέπει την εξέλιξή της.

135

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΡΙΣΗ

136

που διήρκεσε την περίοδο 1922 – 1928, άρχισε από τις αρχές του 1929 να εισέρχεται σε φάση αποδυνάµωσης και ελάττωσης της επενδυτικής δαπάνης σε κατοικίες, κτηριακές εγκαταστάσεις στη βιοµηχανία, κ.ά. Η ύφεση που εκδηλώθηκε το καλοκαίρι του 1929 στον κλάδο των κατασκευών, είχε ως άµεσο αντίκτυπο οι µετοχές των εισηγµένων επιχειρήσεων του κλάδου στο χρηµατιστήριο της Νέας Υόρκης ν’ αρχίσουν να χάνουν σε αξία, προκαλώντας έτσι συνθήκες αβεβαιότητας ως προς τις προοπτικές της αµερικανικής οικονοµίας και την καλλιέργεια κλίµατος επιθετικής κερδοσκοπίας στη Wall Street. Το δεύτερο γεγονός σχετιζόταν µε τη µέθοδο άσκησης της νοµισµατικής πολιτικής. Ειδικότερα, η Κεντρική Τράπεζα την ΗΠΑ, γνωστή µε το όνοµα Federal Reserve ή Fed, από τις αρχές του 1928 υιοθέτησε µία πολιτική αύξησης του προεξοφλητικού επιτοκίου (discount rate), µε απώτερη επιδίωξη την καταστολή των κερδοσκοπικών παιγνίων στη Wall Street και τη σταθεροποίηση της συναλλαγµατικής ισοτιµίας του δολαρίου. Ως γνωστόν, το επίπεδο του προεξοφλητικού επιτοκίου ρυθµίζεται από την Κεντρική Τράπεζα και αποτελεί το επιτόκιο βάσει του οποίου οι εµπορικές τράπεζες δανείζονται κεφάλαια από την Κεντρική Τράπεζα. Συνεπώς, οι διακυµάνσεις του προεξοφλητικού επιτοκίου επηρεάζουν άµεσα όλες τις κατηγορίες επιτοκίων καταθέσεων και χορηγήσεων, µε επακόλουθο το επίπεδο του προεξοφλητικού επιτοκίου να προσδιορίζει σε σηµαντικό βαθµό τη νοµισµατική ρευστότητα στην οικονοµία. Κατά τη διάρκεια του 1928 η Fed αύξησε το προεξοφλητικό επιτόκιο από 4% σε 5%. Το Σεπτέµβριο του 1929 η Fed προέβη σε νέα αύξηση του προεξοφλητικού επιτοκίου από 5% σε 6%. Η ανοδική τάση του προεξοφλητικού επιτοκίου προκάλεσε τη µείωση της προσφοράς χρήµατος και την άνοδο των επιτοκίων χορηγήσεων, µε αποτέλεσµα τη µείωση της επενδυτικής δαπάνης στην αµερικανική οικονοµία. Η χαλάρωση της επενδυτικής δραστηριότητας προκάλεσε στη συνέχεια την εξασθένηση των ρυθµών οικονοµικής ανάπτυξης, ρίχνοντας την αµερικανική οικονοµία από τον Σεπτέµβριο του 1929 σε φάση ύφεσης. Η διαµόρφωση αρνητικού κλίµατος στην οικονοµία των ΗΠΑ, σε συνθήκες κάµψης της συνολικής οικονοµικής δραστηριότητας και µείωσης της ρευστότητας στην οικονοµία, συνέβαλαν στην εµφάνιση αρνητικών προσδοκιών και την εκδήλωση έντονων κερδοσκοπικών τάσεων στη Wall Street. Ο γενικός δείκτης Dow Jones από τις 381 µονάδες το Σεπτέµβριο του 1929 κατρακύλησε στις 199 µονάδες την 24η Οκτωβρίου 1929. Η 24η Οκτωβρίου 1929 ονοµάστηκε Μαύρη Πέµπτη, καθώς τη συγκεκριµένη µέρα ο γενικός δείκτης απώλεσε περίπου το 15% της αξίας του. Αρκετοί συγγραφείς χρησιµοποιούν τον όρο Μαύρος Οκτώβριος, δοθέντος ότι τον Οκτώβριο του 1929 ο γενικός δείκτης Dow Jones

// ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΑΜΒΟΥΚΑΣ έχασε το 33% της συνολικής του αξίας. Οι αρνητικές εξελίξεις στην αµερικανική οικονοµία ήταν αλυσιδωτές. Τα νοικοκυριά χάνοντας την εµπιστοσύνη τους στο πιστωτικό σύστηµα άρχισαν µαζικά ν’ αποσύρουν τις καταθέσεις τους από τις τράπεζες και οι δανειολήπτες αδυνατώντας ν’ αποπληρώσουν τα τραπεζικά τους χρέη υποχρεώθηκαν σε αναγκαστική πτώχευση, µε δυσάρεστο επακόλουθο την περίοδο 1930 – 1933 στις ΗΠΑ να κλείσουν 2.274 τράπεζες. Η Μεγάλη Ύφεση διήρκεσε 43 µήνες (Αύγουστος 1929 – Μάρτιος 1933) και θεωρείται η σφοδρότερη οικονοµική κρίση στην οικονοµική ιστορία των ΗΠΑ, γιατί την περίοδο αυτή το πραγµατικό ΑΕΠ µειώθηκε κατά 33% και το ποσοστό ανεργίας από 3% εκτοξεύτηκε στο 25%. Στις ζοφερές µέρες της Μεγάλης Ύφεσης, ο γενικός δείκτης Dow Jones από τις 381 µονάδες το Σεπτέµβριο του 1929 συρρικνώθηκε στις 41 µονάδες τον Ιούνιο του 1932. Η καθοδική πορεία του γενικού δείκτη Dow Jones αντανακλούσε την εποχή εκείνη τη µείωση των ιδίων κεφαλαίων και των στοιχείων ενεργητικού των εισηγµένων επιχειρήσεων. Έχοντας υπ’ όψιν ότι οι µετοχές αποτελούν µέρος του χαρτοφυλακίου των νοικοκυριών, συνάγεται ότι η µείωση της χρηµατιστηριακής τους αξίας είχε ως αποτέλεσµα τα νοικοκυριά να χάσουν σηµαντικό µέρος του πλούτου τους, µε αναπόφευκτη συνέπεια την ελάττωση της κατανάλωσης και της ιδιωτικής αποταµίευσης. Η διαπίστωση ότι τον Μάρτιο του 1933 ο απόλυτος αριθµός των ανέργων στις ΗΠΑ ανήλθε σε 12,8 εκατ. άτοµα αποτυπώνει τις τροµερές διαστάσεις της οικονοµικής κρίσης. Αν ληφθούν ως µέτρο σύγκρισης οι οικονοµικές υφέσεις των περιόδων 1973- 1975 και 1979-1982, παρατηρούµε ότι η συρρίκνωση του πραγµατικού ΑΕΠ και η αύξηση του ποσοστού ανεργίας υπήρξαν ήπιες σε σχέση µε το κραχ της περιόδου 1929 – 1933. Την περίοδο 1973 – 1975, το πραγµατικό ΑΕΠ των ΗΠΑ µειώθηκε συνολικά 1,4% και το ποσοστό ανεργίας από 4,9% αυξήθηκε σε 8,5%. Κατά την περίοδο της δεύτερης πετρελαϊκής κρίσης 1979 – 1982, η σωρευτική µείωση του πραγµατικού ΑΕΠ των ΗΠΑ διαµορφώθηκε σε 1% και το ποσοστό ανεργίας από 6,8% ανήλθε σε 9,7%. Η κρίση που έπληξε τον Σεπτέµβριο του 1929 το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα της αµερικανικής οικονοµίας, µε ταχύτητα φωτός από τα κανάλια των χρηµατιστηρίων και των τραπεζών πέρασε στην Ευρώπη και σε άλλες περιοχές της διεθνούς οικονοµίας. Δοθέντος ότι ορισµένες χώρες µε ισχυρή παρουσία στα δρώµενα του παγκόσµιου οικονοµικού συστήµατος, όπως η Μ. Βρετανία, η Γερµανία, η Ιαπωνία, κ.ά., το 1929 αντιµετώπιζαν σοβαρά µακροοικονοµικά προβλήµατα, αναπόφευκτο ήταν οι οικονοµίες τους να πληγούν καίρια από την αµερικανική καταιγίδα. Η Γερµανία ήταν η χώρα που υπέστη δεινό πλήγµα από την κρίση, κάτι το οποίο αντικατοπτρίζεται στο ποσοστό ανεργίας που ξεπέρασε το

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Ο Keynes πρότεινε την αύξηση των δηµοσίων δαπανών για την έξοδο από την κρίση. Ο Αµερικανός πρόεδρος Μπαράκ Οµπάµα σήµερα ακολουθεί τη συνταγή του σε πολύ µεγάλη κλίµακα και καλεί και τους Ευρωπαίους ηγέτες να τον ακολουθήσουν, οι οποίοι όµως πλέον θεωρούν ότι τα µέτρα που πήραν είναι ήδη αρκετά.

137

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΡΙΣΗ 30%. Η πολιτική αστάθεια που προκλήθηκε από τη Μεγάλη Ύφεση αποτέλεσε τον αιτιώδη παράγοντα, ώστε στη Γερµανία και την Ιταλία να γραπωθούν στην εξουσία τα φασιστικά κόµµατα του Χίτλερ και του Μουσολίνι, τα οποία έριξαν την ανθρωπότητα την περίοδο 1940 – 1945 στην πύρινη λάβα του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου. Κατά την περίοδο 1929 – 1933 η Βρετανική οικονοµία δέχτηκε σχετικά περιορισµένο κτύπηµα από την κρίση, καθώς το πραγµατικό ΑΕΠ σηµείωσε συνολική µείωση 2,3% και το ποσοστό ανεργίας από 4% αυξήθηκε σε 10%.

Γιατί η κρίση πήρε διαστάσεις; Το ερώτηµα το οποίο έχει απασχολήσει αρκετούς ερευνητές είναι: Γιατί η οικονοµική κρίση της περιόδου 1929 – 1933 προσέλαβε τόσο µεγάλες διαστάσεις; Την εποχή εκείνη υπήρχαν χώρες της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αµερικής, οι οποίες από τα µέσα του 18ου αιώνα και µέχρι το 1929, ουδέποτε είχαν έλθει αντιµέτωπες µε το φάσµα µιας βαθιάς οικονοµικής κρίσης. Ένας παράγοντας ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ανεξέλεγκτες διαστάσεις της κρίσης, ήταν ότι το διεθνές νοµισµατικό σύστηµα την κρίσιµη περίοδο 1925 – 1929 στηρίζονταν στο σύστηµα του κανόνα χρυσού (the gold standard system). Την περίοδο εκεί-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΜΕ ΤΗΝ ΕΞΑΙΡΕΣΗ µερικών συγγραφέων, ιδίως οπαδών της Μαρξιστικής Σχολής, κανένας από τους µεγάλους οικονοµολόγους της περιόδου 1920 – 1929 δεν κατάφερε όχι µόνο να προβλέψει το κραχ του 1929, αλλά και να προτείνει τα απαιτούµενα µέτρα οικονοµικής πολιτικής για την αντιµετώπιση της επερχόµενης κρίσης.

138

νη τα διάφορα νοµίσµατα είχαν µία σταθερή ισοτιµία έναντι του χρυσού και µε βάση την ισοτιµία αυτή διαµορφωνόταν η µεταξύ τους συναλλαγµατική ισοτιµία. Για παράδειγµα, την περίοδο 1925 – 1929 η ισοτιµία του δολαρίου και της αγγλικής λίρας έναντι του χρυσού ήταν 20,67 δολάρια και 4,25 λίρες ανά ουγκιά χρυσού, µε αποτέλεσµα η συναλλαγµατική ισοτιµία λίρας – δολαρίου να διαµορφώνεται σε 4,87(=20,67/4,25) και άρα µία αγγλική λίρα να ανταλλάσσεται µε 4,87 δολάρια. Συνεπώς, το σύστηµα του κανόνα χρυσού αντιπροσώπευε ένα καθεστώς σταθερών συναλλαγµατικών ισοτιµιών (fixed exchange rate regime), µε επακόλουθο

// ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΑΜΒΟΥΚΑΣ οι εµπορικές ανταλλαγές ανάµεσα στις χώρες της διεθνούς οικονοµίας να πραγµατοποιούνται σε προκαθορισµένες ισοτιµίες. Το σύστηµα του κανόνα χρυσού συνετέλεσε όχι µόνο στην εκδήλωση της οικονοµικής κρίσης τον Σεπτέµβριο του 1929, αλλά και στον µηχανισµό βάσει του οποίου η κρίση πήρε πελώριες προεκτάσεις. Το συγκεκριµένο νοµισµατικό σύστηµα συνέβαλε στην ενθάρρυνση κερδοσκοπικών φαινοµένων κατά του δολαρίου, της αγγλικής λίρας, του γαλλικού φράγκου, του γερµανικού µάρκου και των υπόλοιπων ισχυρών νοµισµάτων της εποχής εκείνης. Χώρες µε σηµαντικά πλεονάσµατα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών π.χ. ΗΠΑ και Γαλλία, είχαν σηµαντικό πλεονέκτηµα έναντι χωρών όπως η Μεγάλη Βρετανία µε αξιόλογα ελλείµµατα στο ισοζύγιο πληρωµών. Λόγω του ισχύοντος νοµισµατικού συστήµατος των σταθερών ισοτιµιών, η Μεγάλη Βρετανία και οι άλλες χώρες µε ελλειµµατικά ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών, δεν είχαν τη δυνατότητα µε την υποτίµηση του εθνικού τους νοµίσµατος να βελτιώσουν την αρνητική θέση των ισοζυγίων πληρωµών. Παράλληλα, οι χώρες µε τα πλεονασµατικά ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών, είχαν την ευχέρεια να συγκεντρώνουν ξένα νοµίσµατα στα συναλλαγµατικά τους διαθέσιµα, προκαλώντας κατ’ αυτό τον τρόπο σοβαρά προβλήµατα ανισορροπίας στη λειτουργία του διεθνούς νοµισµατικού συστήµατος. Κατά τη διάρκεια της περιόδου 1928 – 1929, τα φαινόµενα διατάραξης του παγκόσµιου νοµισµατικού συστήµατος ήταν πολύ έντονα, λόγω της εκτεταµένης κερδοσκοπίας κατά της αγγλικής λίρας, του δολαρίου και άλλων ξένων νοµισµάτων, κερδοσκοπία που συνέβαλε άµεσα στην επιδείνωση του ήδη αρνητικού κλίµατος στην Wall Street. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο John M. Keynes (1883 – 1946) στο βιβλίο του “A Tract on Monetary Reform” (1933) είχε υποστηρίξει ότι το σύστηµα του κανόνα χρυσού θα έπρεπε να είχε εγκαταλειφθεί µετά τη λήξη του Α’ Παγκοσµίου πολέµου το 1918 και ν’ αντικατασταθεί µε ένα ελεγχόµενο σύστηµα κυµαινόµενων συναλλαγµατικών ισοτιµιών (managed floating exchange rate system). Ο Keynes ως βαθύς γνώστης της οικονοµικής ιστορίας, φαίνεται πως είχε διαπιστώσει ότι το σύστηµα του κανόνα χρυσού είχε συνδράµει στη µεγέθυνση των οικονοµικών επιπτώσεων κατά τη διάρκεια της µεγάλης ύφεσης µεταξύ των ετών 1873 και 1879. Για να γίνει αντιληπτό το µέγεθος της προβλεπτικότητας του Keynes και να διαπιστωθεί γιατί αυτός ο εξαίρετος οικονοµολόγος προηγήθηκε της εποχής του, αρκεί ν’ αναφερθεί ότι το σύστηµα των κυµαινόµενων συναλλαγµατικών ισοτιµιών υιοθετήθηκε στα πλαίσια του διεθνούς νοµισµατικού συστήµατος µόλις µετά το 1972. Το πόσο επιζήµιο ήταν το σύστηµα του κανόνα χρυσού στο σύστηµα της παγκόσµιας οικονοµίας, διαπιστώνεται από το γεγονός ότι όσες χώρες εγκατέλειψαν το σύστηµα αυτό

Η απουσία συστήµατος εθνικών λογαριασµών (national accounts system) και το χαµηλό επίπεδο της οικονοµικής µεθοδολογίας, συνιστούν θεµελιώδεις παράγοντες που η οικονοµική κρίση µετά το 1929 πήρε αχαλίνωτες διαστάσεις. Το 1929, δηλαδή το έτος εκδήλωσης της κρίσης, οι ασκούντες την οικονοµική πολιτική δεν διέθεταν µακροοικονοµικά στοιχεία αναφορικά µε το επίπεδο του ΑΕΠ, τις ιδιωτικές επενδύσεις, τις κρατικές δαπάνες, κ.ά. Άρα, η έλλειψη µακροοικονοµικών δεδοµένων στερούσε τη δυνατότητα από τους οικονοµολόγους της εποχής εκείνης να έχουν πλήρη εικόνα για την πορεία της συνολικής οικονοµικής δραστηριότητας, ώστε στη συνέχεια να εφαρµόσουν τα απαιτούµενα µέτρα οικονοµικής πολιτικής για την αντιµετώπιση της κρίσης. Το ΑΕΠ των ΗΠΑ πρωτοϋπολογίστηκε το 1934 και της Μ. Βρετανίας το 1941. Ωστόσο, πλήρες και αναλυτικό σύστηµα εθνικών λογαριασµών για τις διάφορες χώρες της παγκόσµιας οικονοµίας άρχισε να υιοθετείται µετά το 1950, γεγονός το οποίο συνέβαλε σε σηµαντικό βαθµό στη βελτίωση της αποδοτικότητας της ασκούµενης οικονοµικής πολιτικής. Από την άλλη µεριά, η ανυπαρξία άρτια οργανωµένων εθνικών στατιστικών υπηρεσιών, στερούσε από τους οικονοµολόγους την αναγκαία στατιστική πληροφόρηση κατά τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων για την επιλογή των καταλληλότερων µέτρων οικονοµικής πολιτικής. Χαρακτηριστικό είναι ότι στις ΗΠΑ το NBER (National Bureau of Economic Research) και η Cowles Commission for Research in Economics, τα οποία αποτελούν ίσως τα σπουδαιότερα ερευνητικά κέντρα του κόσµου, ιδρύθηκαν το 1920 και το 1932 αντίστοιχα. Στις µέρες µας, σε αντίθεση µε το 1929, οι εµπλεκόµενοι µε την άσκηση της οικονοµικής πολιτικής έχουν ενδελεχή ενηµέρωση για µία σειρά οικονοµικών δεικτών, καθώς αρκετοί αριθµοδείκτες που αφορούν τον πληθωρισµό, την ανεργία, τις λιανικές πωλήσεις, τα επιτόκια, την προσφορά χρήµατος, τις χορηγήσεις δανείων, το ισοζύγιο πληρωµών, τις συναλλαγµατικές ισοτιµίες, τη βιοµηχανική παραγωγή, κ.λπ., δηµοσιεύονται σε ηµερήσια, εβδοµαδιαία ή µηνιαία βάση. Η αδιάλειπτη πληροφόρηση των οικονοµολόγων, σχετικά µε τη βραχυπρόθεσµη εξέλιξη βασικών οικονοµικών δεικτών, τους δίνει τη δυνατότητα οι αποφάσεις τους για τη µακροοικονοµική σταθερότητα να λαµβάνονται γρήγορα και µε υψηλό βαθµό αξιοπιστίας. Η Μεγάλη Ύφεση της περιόδου 1929 -1933 κινητοποίησε τους ερευνητές των οικονοµικών φαινοµένων να προβούν στη βελτίωση της οικονοµικής µεθοδολογίας. Ο Irving Fisher (1867 – 1947), ο σηµαντικότερος αµερικανός οικονοµολόγος όλων των εποχών, επηρεασµένος από τα χρόνια της Μεγάλης Ύφεσης, σε άρθρο του στο επιστηµονικό περιοδικό Journal of the American Statistical Association το 1933, υποστήριξε ότι «η Οικονοµική Επιστήµη θα καταστεί µία πλήρης επιστήµη όταν θα µπορεί να

ΤΑΣΕΙΣ 2009

µετά το 1930, µεταξύ των οποίων οι ΗΠΑ, η Μ. Βρετανία, κ.ά., κατάφεραν σε σύντοµο χρονικό διάστηµα να σταθεροποιήσουν τις οικονοµίες τους και στη συνέχεια µε την εφαρµογή αποτελεσµατικών µέτρων δηµοσιονοµικής πολιτικής να εισέλθουν στη φάση της ανάκαµψης. Ένας άλλος παράγοντας που συνέβαλε στις δραµατικές διαστάσεις της οικονοµικής ύφεσης 1929 – 1933, ήταν ότι το 1929 δεν υπήρχε στενή συνεργασία µεταξύ των Κεντρικών Τραπεζών και κυρίως πνεύµα αλληλεγγύης ανάµεσα στις χώρες που δέσποζαν στη διεθνή σκηνή. Η έλλειψη συστηµατικής συνεργασίας µεταξύ των ΗΠΑ, της Μ. Βρετανίας, της Γαλλίας, της Γερµανίας και των υπόλοιπων σηµαντικών χωρών της εποχής εκείνης, αποτέλεσε έναν από τους κυριότερους αιτιώδεις παράγοντες που η κρίση ξέφυγε από τις ΗΠΑ και µε τόση σφοδρότητα κτύπησε τις περισσότερες χώρες της παγκόσµιας οικονοµίας. Ένας παράγοντας που συνέβαλε τα µέγιστα στην ταχεία εξάπλωση της κρίσης ήταν η υιοθέτηση µέτρων προστατευτικής πολιτικής από τις ΗΠΑ. Ειδικότερα, το 1930 οι ΗΠΑ ψήφισαν τον νόµο Smoot-Hawley Tariff Act, µε τον οποίο επέβαλαν υψηλούς δασµούς στα εισαγόµενα προϊόντα, έχοντας ως κεντρικό στόχο την υποκατάσταση των εισαγωγών µε εγχωρίως παραγόµενα προϊόντα, ώστε να τονώσουν την εγχώρια οικονοµική δραστηριότητα. Δυστυχώς, η προστατευτική πολιτική των ΗΠΑ υπήρξε ζηµιογόνα για το σύνολο της παγκόσµιας οικονοµίας. Οι ανταγωνίστριες των ΗΠΑ χώρες επέβαλαν επίσης προστατευτικά τείχη αποθαρρύνοντας το εισαγωγικό εµπόριο, µε επακόλουθο την εντυπωσιακή µείωση των διεθνών εµπορικών ανταλλαγών και κατά προέκταση το βάθεµα της οικονοµικής κρίσης στις ΗΠΑ, την Ευρώπη, κ.λπ. Την περίοδο 1929 – 1933 παρατηρήθηκε το φαινόµενο του αντιπληθωρισµού (deflation), όπου οι τιµές των πρώτων υλών και των τελικών προϊόντων παρουσίαζαν αισθητή πτωτική τάση. Οι χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αµερικής, των οποίων ο κύριος όγκος των εξαγωγών ήταν πρώτες ύλες, διαπίστωσαν την ταχεία µείωση της αξίας των εξαγωγών τους ως αποτέλεσµα του διεθνούς αντιπληθωρισµού. Η µείωση του εξαγωγικού εµπορίου των αναπτυσσόµενων χωρών µετατράπηκε σε συρρίκνωση της εγχώριας παραγωγής, προκαλώντας την κάµψη της συνολικής οικονοµικής δραστηριότητας και επιδεινώνοντας τα συµπτώµατα της κρίσης. Η πτώση της παγκόσµιας οικονοµικής δραστηριότητας σε συνθήκες αντιπληθωρισµού και η αδυναµία της αγοραστικής δύναµης ν’ ανταποκριθεί στην απορρόφηση των παραγόµενων αγαθών, συνέβαλαν στην ύπαρξη του φαινοµένου της υπερβάλλουσας προσφοράς αγαθών, µε συνέπεια αρκετοί συγγραφείς να ισχυριστούν ότι η αποτελµάτωση της περιόδου 1929 – 1933 ήταν ουσιαστικά µία κρίση υπερπαραγωγής (overproduction).

139

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΡΙΣΗ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

προβλέπει την εµφάνιση των οικονοµικών κρίσεων». Η δηµιουργία της Οικονοµετρίας (Econometrics) ως αυτόνοµου γνωστικού κλάδου της οικονοµικής επιστήµης, είχε ως αποτέλεσµα να συµβάλλει αποφασιστικά στην πρόοδο της οικονοµικής µεθοδολογίας. Μετά το 1930 µία οµάδα αξιόλογων ερευνητών µεταξύ των οποίων οι Ragnar Frisch (1895 – 1973), Jan Tinbergen (1903 – 1994) και Trygre Haavelmo (1911 – 1999) έθεσαν τα θεµέλια του συγχρόνου οικονοµετρικού λογισµού. Ένα συµπέρασµα το οποίο αντλείται από την ανωτέρω ανάλυση, είναι ότι το 1929 η οικονοµική επιστήµη δεν διέθετε στη φαρέτρα της τα εργαλεία για την καταπολέµηση της επερχόµενης διεθνούς οικονοµικής συµφοράς. Στα πανεπιστήµια και γενικότερα στους ακαδηµαϊκούς κύκλους, η οικονοµική σκέψη πρέσβευε το δόγµα της Κλασικής Σχολής περί οικονοµικού φιλελευθερισµού, βάσει του οποίου οι ελεύθερες επιλογές των ατόµων και των επιχειρήσεων υπό συνθήκες ελάχιστου κρατικού παρεµβατισµού, συντελούν στην επίτευξη συνθηκών γενικής οικονοµικής ισορροπίας. Άλλωστε, η επινόηση του Adam Smith (1723 – 1790) περί αόρατου χεριού (invisible hand) ήταν απόρροια του δόγµατος του οικονοµικού φιλελευθερισµού και την είχαν αποδεχθεί όλες οι Σχολές οικονοµικής σκέψης. Ως γνωστόν, η έννοια του «αόρατου χεριού» υποδηλώνει ότι το σύστηµα από µία κατάσταση αστάθειας εισέρχεται σύντοµα σε µία νέα κατάσταση ευστάθειας, γιατί οι επιµέρους αγορές που το συγκροτούν έχουν τη δυνατότητα της αυτορύθµισης και γι’ αυτό η οικονοµία λειτουργεί µόνιµα σε συνθήκες µακροχρόνιας ισορροπίας.

140

Το δόγµα του φιλελευθερισµού και η άποψη του Adam Smith περί αόρατου χεριού, είχαν γίνει αποδεκτά από τους διαπρεπέστερους οικονοµολόγους της δεκαετίας του 1920, όπως ήταν οι Irving Fisher, Arthur Pigou (1877 – 1959), John B. Clark (1847 – 1938), Wesley C. Mitchell(1874 – 1948), Henry L. Moore (1869 – 1958), Joseph Shumpeter (1883 – 1950), Edwin Seligman (1861 – 1939), Arthur Spiethoff (1873 -1957), Dennis Robertson (1860 – 1953), Albert Aftalion (1874 – 1956), Arthur Bowley (1869 – 1957), Gustav Cassel (1866 – 1945), John M. Clark (1884 1963), John Commons (1862 – 1945), κ.ά. Οι οικονοµολόγοι αυτοί υπήρξαν διακεκριµένα στελέχη διαφόρων Σχολών της οικονοµικής επιστήµης, µε µεγάλη επιρροή στην εφαρµογή της οικονοµικής πολιτικής στις ΗΠΑ, τη Μ. Βρετανία, τη Γερµανία και σε άλλες χώρες. Με την εξαίρεση µερικών συγγραφέων, ιδίως οπαδών της Μαρξιστικής Σχολής, κανένας από τους µεγάλους οικονοµολόγους της περιόδου 1920 – 1929 δεν κατάφερε όχι µόνο να προβλέψει το κραχ του 1929, αλλά και να προτείνει τα απαιτούµενα µέτρα οικονοµικής πολιτικής για την αντιµετώπιση της επερχόµενης κρίσης. Από µεθοδολογικής άποψης και πιο συγκεκριµένα ανα-

// ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΑΜΒΟΥΚΑΣ φορικά µε τη µέθοδο άσκησης της οικονοµικής πολιτικής, η Νεοκλασική, η Αυστριακή, η Θεσµική και άλλες Σχολές οικονοµικής σκέψης, δεν είχαν διαµορφώσει το ανάλογο εµπειρικό υπόβαθρο και δεν διέθεταν τα δέοντα όπλα µακροοικονοµικής πολιτικής, ώστε να ελέγξουν τα δεινά της κρίσης και να ελαχιστοποιήσουν το κόστος των αρνητικών συνεπειών. Αν εξαιρεθεί το έργο ορισµένων συγγραφέων σχετικό µε τα αίτια των οικονοµικών διακυµάνσεων και οι ενδιαφέρουσες θεωρητικές απόψεις των Knut Wicksell (1851 – 1926), Thorstein Veblen (1857 – 1929), Irving Fisher, John Hobson (1858 -1940) κ.ά., που επηρέασαν το σκεπτικό του Keynes κατά τη συγγραφή του µνηµειώδους βιβλίου του “The General Theory of Employment, Interest, and Money” (1936), το 1929 δεν υπήρχαν κατασταλαγµένες θέσεις που να αφορούσαν µέτρα µακροοικονοµικής πολιτικής για την αποτελεσµατική αντιµετώπιση εκτεταµένων οικονοµικών κρίσεων. Στο σηµείο αυτό βρίσκεται η απάντηση στον γρίφο, γιατί η οικονοµική κρίση της περιόδου 1929 – 1933 προσέλαβε τροµακτικές διαστάσεις και είχε τόσο µεγάλη διάρκεια. Η απάντηση σχετίζεται µε τη διαπίστωση ότι το 1929 η ανεπάρκεια της εφαρµοσµένης οικονοµικής και η αναποτελεσµατικότητα της ασκούµενης µακροοικονοµικής πολιτικής, συνετέλεσαν ώστε οι ασχολούµενοι µε την οικονοµική πολιτική στις ΗΠΑ και την Ευρώπη να υιοθετήσουν λανθασµένα µέτρα, τα οποία όχι µόνο δεν συνέβαλαν στην τιθάσευση της κρίσης, αλλά έριξαν λάδι στη φωτιά επιδεινώνοντας τις παρενέργειες της κρίσης και επιτείνοντας την χρονική της διάρκεια. Οι κυβερνήσεις στις ΗΠΑ και την Ευρώπη δεν είχαν τον απαιτούµενο βαθµό συνειδητοποίησης ως προς την αναγκαιότητα και τη σηµασία της δηµοσιονοµικής πολιτικής για την αποτελεσµατική αντιµετώπιση της κρίσης. Παράλληλα, η εφαρµογή της νοµισµατικής πολιτικής την εποχή εκείνη αποσκοπούσε στον έλεγχο της προσφοράς χρήµατος και των επιτοκίων από την πλευρά των Κεντρικών Τραπεζών, αγνοώντας τον σηµαντικό ρόλο της ζήτησης χρήµατος στην προσπάθεια σταθεροποίησης του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος και την έξοδο της οικονοµίας από τη φάση της αποτελµάτωσης. Τυπικό παράδειγµα εσφαλµένης οικονοµικής πολιτικής υπήρξε η εφαρµογή του νόµου Smoot –Hawley Tariff Αct το 1930 από την κυβέρνηση των ΗΠΑ, ο οποίος προκάλεσε ένα κύµα διεθνούς προστατευτισµού περιορίζοντας τις εµπορικές συναλλαγές µεταξύ των διαφόρων χωρών και εκµηδενίζοντας τους ρυθµούς ανάπτυξης της παγκόσµιας οικονοµίας. Ο Keynes από τις σελίδες του βιβλίου του General Theory υποστήριξε ότι η δηµοσιονοµική πολιτική, δηλαδή η πολιτική που εφαρµόζεται από την κυβέρνηση και αφορά τα µεγέθη του κρατικού προϋπολογισµού, συνιστά το µέσο διεξόδου από την κρίση. Εστιάζοντας την ανάλυσή του στα µακροοικονοµικά µεγέ-

οικονοµολόγος ο οποίος θεώρησε την οικονοµία ως ένα ενιαίο σύνολο, διατύπωσε εξισώσεις µε µακροοικονοµικές µεταβλητές για να δείξει τη συναρτησιακή τους σχέση, ανέλυσε τους σκοπούς της δηµοσιονοµικής και της νοµισµατικής πολιτικής, επεσήµανε τον σηµαντικό ρόλο των κυβερνήσεων στην προσπάθεια σταθεροποίησης του οικονοµικού συστήµατος και υπογράµµισε ότι οι διακυµάνσεις της οικονοµικής δραστηριότητας προσδιορίζονται από τις µεταβλητές που επηρεάζουν τη συνολική ζήτηση στην οικονοµία.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

θη της οικονοµίας, όπως εθνικό εισόδηµα, επιτόκιο, απασχόληση, ανεργία, κρατικές επενδύσεις, ιδιωτική κατανάλωση, κ.ά., ο Keynes τόνισε ότι η εφαρµογή µέτρων επεκτατικής πολιτικής από τη πλευρά της κυβέρνησης, που σχετίζονται µε την αύξηση των κρατικών δαπανών και τη µείωση των φόρων, συνδράµουν στην άνοδο της συνολικής ζήτησης αγαθών και υπηρεσιών, ενθαρρύνοντας έτσι τη γενική οικονοµική δραστηριότητα και ωθώντας το οικονοµικό σύστηµα στη φάση της ανάκαµψης. Η µεθοδολογική σύλληψη του Keynes ήταν καινοτόµος, καθώς υπήρξε ο πρώτος

141

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΡΙΣΗ Οικονοµική Κρίση 2007 –; Η περίοδος 1929 – 1939 υπήρξε τρικυµιώδης στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Το κτύπηµα που δέχτηκαν οι οικονοµίες των ΗΠΑ, της Γερµανίας και άλλων χωρών από το κραχ της περιόδου 1929 – 1933 ήταν βίαιο και πρωτοφανές. Αξιοµνηµόνευτο είναι ότι το ΑΕΠ των ΗΠΑ σε τρέχουσες τιµές το 1929 ήταν 108 δισεκατοµµύρια δολάρια, µέγεθος που επιτεύχθηκε µετά πάροδο δέκα ετών το 1939. Δηλαδή, το ΑΕΠ των ΗΠΑ το 1939 ήταν όσο το 1929, κάτι το οποίο αποτυπώνει τη σεισµική δόνηση των πολλών ρίχτερ που υπέστη η αµερικανική οικονοµία στη φάση της Μεγάλης Ύφεσης. Δεδοµένου ότι την περίοδο 1929 – 1939 το ΑΕΠ

ΤΟ ΠΟΣΟ ΕΠΙΖΗΜΙΟ ήταν το σύστηµα του κανόνα χρυσού στο σύστηµα της παγκόσµιας οικονοµίας, διαπιστώνεται από το γεγονός ότι όσες χώρες εγκατέλειψαν το σύστηµα αυτό µετά το 1930, µεταξύ των οποίων οι ΗΠΑ, η Μ. Βρετανία, κ.ά., κατάφεραν σε σύντοµο χρονικό διάστηµα να σταθεροποιήσουν τις οικονοµίες τους και στη συνέχεια µε την εφαρµογή αποτελεσµατικών µέτρων δηµοσιονοµικής πολιτικής να εισέλθουν στη φάση της ανάκαµψης.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

των ΗΠΑ ήταν ουσιαστικά στάσιµο και το ποσοστό ανεργίας διατηρήθηκε σταθερά σε διψήφια επίπεδα, αρκετοί µελετητές του οικονοµικού βίου ισχυρίζονται ότι η Μεγάλη Ύφεση στην αµερικανική οικονοµία διήρκεσε µεταξύ των ετών 1929 και 1939.

142

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισµα του καπιταλιστικού συστήµατος κατά την περίοδο 1750 – 1939 ήταν οι συχνές οικονοµικές κρίσεις, οι οποίες έκαναν την εµφάνισή τους τουλάχιστον ανά επταετία, µε συνέπεια αρκετοί ριζοσπάστες συγγραφείς µαρξιστικής ιδίως προέλευσης να θέτουν υπό αµφισβήτηση τις αντοχές και τη διατηρησιµότητά του. Οι συνήγοροι του µαρξισµού µετά το κραχ 1929 – 1933 είχαν αποφανθεί περί της επερχόµενης κατάρρευσης του παγκόσµιου καπιταλιστικού συστήµατος και την αναπόφευκτη έλευση του σοσιαλισµού. Με τη λήξη του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου και µέχρι το 2007, η διεθνής οικονοµία ήλθε αντιµέτωπη µε δύο ανησυχητικές κρίσεις, τις υφέσεις των περιόδων 1973 – 1974 και 1979 – 1982. Αυτές οι οικονοµικές κρίσεις είχαν σχετικά µικρή χρονική διάρκεια και οι οικονοµίες των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας, της Γερµανίας, της Γαλλίας, της Μ. Βρετανίας, κλπ., δέχτηκαν πολύ µικρό πλήγµα συγκριτικά

// ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΑΜΒΟΥΚΑΣ µε τη Μεγάλη Ύφεση 1929 – 1933. Μετά το 1980 και ιδίως µετά το 1990 έχει αναπτυχθεί µία ενδιαφέρουσα βιβλιογραφία, που υποστηρίζει ότι µετά το 1945 και σε σύγκριση µε την περίοδο 1750 – 1939, οι οικονοµικές κρίσεις είναι αισθητά ηπιότερες κα έχουν πολύ µικρότερη διάρκεια. Εν τούτοις, η διεθνής χρηµατοπιστωτική κρίση που βρίσκεται σε εξέλιξη από το καλοκαίρι του 2007 και από τον Δεκέµβριο του 2007 έχει µεταλλαχθεί σε ύφεση της παγκόσµιας οικονοµίας, φέρνει στο σκεπτικό πολλών αναλυτών τις µελαγχολικές µνήµες της περιόδου 1929 – 1933. Λόγω της σφοδρότητας µε την οποία επλήγει το αµερικανικό χρηµατοπιστωτικό σύστηµα το φθινόπωρο του 2008 και της καθοδικής πορείας των κύριων δεικτών οικονοµικής δραστηριότητας των ΗΠΑ, το ερώτηµα σχετικά µε τη διάρκεια και τις επιπτώσεις της κρίσης στην αµερικανική οικονοµία απασχολεί το σύνολο των διεθνών οργανισµών, όπως ΔΝΤ (Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο), ΟΟΣΑ (Οργανισµός Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης), Eurostat, World Bank, κ.ά. Σύµφωνα µε τα στοιχεία του ΟΟΣΑ, οι ρυθµοί οικονοµικής ανάπτυξης µετά το 2007 στις ΗΠΑ, την ΟΝΕ (Οικονοµική και Νοµισµατική Ένωση) και την Ιαπωνία εµφανίζονται αποδυναµωµένοι, υποδηλώνοντας ότι η διεθνής οικονοµία βρίσκεται σε φάση καθόδου. Δεν θα πρέπει να µας διαφεύγει ότι οι ΗΠΑ, η ΟΝΕ και η Ιαπωνία παράγουν περίπου το 55% του παγκόσµιου ΑΕΠ, επηρεάζοντας έτσι τους κύκλους της διεθνούς οικονοµίας. Ο ρυθµός οικονοµικής ανάπτυξης των ΗΠΑ από 2% το 2007 και 1,1% το 2008 προβλέπεται σε -1,6% το 2009. Η Ευρωζώνη αναµένεται να παρουσιάσει το 2009 ρυθµό ανάπτυξης -1,9%, έναντι 0,9% το 2008 και 2,7% το 2007. Τα στοιχεία του ΟΟΣΑ για την Ιαπωνία αναφέρουν ότι το 2009 το πραγµατικό ΑΕΠ προβλέπεται να µειωθεί 2,6% έναντι µείωσης 0,3% το 2008 και ανόδου 2,4% το 2007. Οι αναµενόµενοι αρνητικοί αναπτυξιακοί ρυθµοί των ΗΠΑ, της ΟΝΕ και της Ιαπωνίας κατά τη διάρκεια του 2009, θα συµβάλλουν ώστε οι ρυθµοί ανάπτυξης της παγκόσµιας οικονοµίας από 5% το 2007 και 3,4% το 2008 να πέσουν σε 0,5% το 2009. Τα στοιχεία του ΔΝΤ, του ΟΟΣΑ και των υπόλοιπων διεθνών οργανισµών, αναφέρουν ότι ο ρυθµός ανάπτυξης της ασιατικής ζώνης (Κίνα, Ινδία, Νότια Κορέα, Ταϊβάν, κ.ά.) το 2009 θα κυµανθεί γύρω στο 7%. Ωστόσο, η πορεία της παγκόσµιας οικονοµίας το 2009 και το 2010 θα εξαρτηθεί σε σηµαντικό βαθµό από τις εξελίξεις της οικονοµίας των ΗΠΑ. Οι διακυµάνσεις του διεθνούς χρηµατοπιστωτικού συστήµατος εξαρτώνται άµεσα από τα οικονοµικά αποτελέσµατα των πολυεθνικών εταιριών (τράπεζες, βιοµηχανικές επιχειρήσεις, κ.ά.). Δοθέντος ότι αρκετές πολυεθνικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην Κίνα, την Ινδία και σε άλλες αναπτυσσόµενες χώρες αντιµετωπίζουν σοβαρά οι-

επίπεδο του παγκόσµιου ΑΕΠ διαµορφώθηκε σε 62 τρισ. δολ. εύκολα γίνονται αντιληπτές οι διαστάσεις του προβλήµατος. Η απώλεια αυτού του ποσού από τα διάφορα χαρτοφυλάκια είναι κατά προσέγγιση, καθώς δεν υπάρχουν λεπτοµερή στοιχεία για το µέγεθος της ζηµιάς στα πλαίσια της αγοράς παραγώγων. Η ουσιαστική διαπίστωση είναι ότι κατά τη διάρκεια του 2008, το παγκόσµιο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα υπέστη ένα τροµακτικό χτύπηµα, το κόστος του οποίου εκτιµάται τουλάχιστον σε 38 τρισ. δολ., κάτι το οποίο για πρώτη φορά παρατηρείται στην ιστορία του καπιταλιστικού συστήµατος. Η ζηµιά των 38 τρισ. δολ µετουσιώνεται σε µείωση των στοιχείων ενεργητικού των τραπεζών και των επιχειρήσεων εισηγµένων στα χρηµατιστήρια, µε επακόλουθη τη συρρίκνωση της ρευστότητάς τους και τη δυσκολία κάλυψης των δαπανών τους σε νέα επενδυτικά προϊόντα, σε διαφήµιση, σε έρευνα και ανάπτυξη, κ.ά. Από την άλλη µεριά, η µείωση της αξίας των χαρτοφυλακίων των νοικοκυριών λόγω πτώσης της τιµής των µετοχών και των λοιπών χρεογράφων, αναµένεται να προκαλέσει την µείωση της καταναλωτικής τους δαπάνης για αγαθά και υπηρεσίες. Συνεπώς, η µείωση των επενδύσεων των επιχειρήσεων και ο ταυτόχρονος περιορισµός της κατανάλωσης των νοικοκυριών θα επιφέρουν την µείωση του ΑΕΠ, οδηγώντας τις οικονοµίες των διαφόρων χωρών στη φάση της ύφεσης. Ο υπερδανεισµός των νοικοκυριών συνιστά τον παράγοντα που θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην ένταση και τη διάρκεια της διεθνούς κρίσης. Στην Ευρωζώνη, τις ΗΠΑ, την Ιαπωνία και σε άλλες προηγµένες χώρες, η αξία των καταναλωτικών και των στεγαστικών δανείων το 2008 υπολογίζεται ότι υπερβαίνει το 50% του ΑΕΠ. Αυτή η ποσοτική διαπίστωση υποδηλώνει ότι η ενδεχόµενη αδυναµία των νοικοκυριών να ανταποκριθούν στις δαπάνες εξυπηρέτησης των δανείων τους, σε συνδυασµό µε την αναπόφευκτη συρρίκνωση των αποταµιευτικών τους πόρων στο τραπεζικό σύστηµα λόγω µείωσης του πραγµατικού τους εισοδήµατος, είναι πολύ πιθανόν να συντελέσουν στην περαιτέρω επιδείνωση της κρίσης που διέρχεται σήµερα το διεθνές χρηµατοπιστωτικό σύστηµα.

Μέτρα Οικονοµικής Πολιτικής Από την άνοιξη του 2007 όταν το αµερικανικό τραπεζικό σύστηµα άρχισε να υφίσταται τους πρώτους τριγµούς και µέχρι το καλοκαίρι του 2008 όταν η κρίση πέρασε τα σύνορα των ΗΠΑ πλήττοντας το διεθνές χρηµατοπιστωτικό οικοδόµηµα, κανένας από τους µεγάλους διεθνείς οργανισµούς, όπως είναι το ΔΝΤ και ο ΟΟΣΑ, δεν είχε αντιληφθεί το τεράστιο µέγεθος της ζηµιάς. Αν κάποιος ανατρέξει στις περιοδικές εκθέσεις των οργανισµών

ΤΑΣΕΙΣ 2009

κονοµικά προβλήµατα, προβλέπεται οι περιοχές της Ασίας, της Λατινικής Αµερικής, κλπ., να δεχτούν ισχυρό κτύπηµα από την εξελισσόµενη παγκόσµια κρίση, µε συνεπακόλουθο οι ρυθµοί ανάπτυξης της παγκόσµιας οικονοµίας την περίοδο 2008 – 2010 να διαµορφωθούν γύρω στο 2%. Με κριτήριο την αρχιτεκτονική του διεθνούς οικονοµικού συστήµατος, οι πολυεθνικές εταιρίες συντελούν κατά 40% στην παραγωγή του παγκόσµιου ΑΕΠ και συµµετέχουν κατά 75% στην πραγµατοποίηση του διεθνούς εξαγωγικού εµπορίου. Η ταχύρρυθµη αναπτυξιακή διαδικασία που παρατηρείται µετά το 1990 στην Κίνα, την Ινδία, την Ινδονησία, κλπ., οφείλεται στη δραστηριοποίηση πολυεθνικών εταιρειών στις χώρες αυτές. Άρα, οι προοπτικές της παγκόσµιας οικονοµικής δραστηριότητας είναι άρρηκτα συνυφασµένες µε τα οικονοµικά αποτελέσµατα των πολυεθνικών εταιρειών. Επειδή οι κυριότερες πολυεθνικές εταιρίες είναι αµερικανικής προέλευσης και µε βάση τα διαθέσιµα στατιστικά δεδοµένα αρκετές πολυεθνικές εταιρίες συµφερόντων ΗΠΑ αντιµετωπίζουν έντονα προβλήµατα ρευστότητας, συνάγεται ότι η παγκόσµια οικονοµική κρίση θα πάρει µεγαλύτερες διαστάσεις από τις αναµενόµενες. Όπως στα χρόνια της Μεγάλης Ύφεσης 1929 – 1933, έτσι και στην τρέχουσα διεθνή οικονοµική κρίση, η οικονοµία των ΗΠΑ έχει δεχτεί το σκληρότερο πλήγµα. Η ανεργία στις ΗΠΑ σηµειώνει εµφανή άνοδο, µε συνέπεια το ποσοστό ανεργίας από 4,6% το 2007 και 5,6% το 2008 να προβλέπεται σε 7,3% το 2009. Δηλαδή, την περίοδο 2007 – 2009 ο απόλυτος αριθµός των ανέργων στις ΗΠΑ από 7.078.000 προβλέπεται να φτάσει τα 10.850.000 άτοµα, που σηµαίνει ότι την περίοδο αυτή στην αγορά εργασίας θα προστεθούν 3.772.000 νέοι άνεργοι. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) το ποσοστό ανεργίας από 7% το 2008 προβλέπεται σε 8,7% το 2009, γεγονός που υποδηλώνει ότι η διεθνής οικονοµική κρίση κτυπά κυρίως τις ΗΠΑ. Παρ’ όλα αυτά, επειδή η παγκόσµια οικονοµική κρίση βρίσκεται στο αρχικό της στάδιο, κάθε πρόβλεψη είναι παρακινδυνευµένη αναφορικά µε τις διαστάσεις και τη µελλοντική της διάρκεια. Εντούτοις, ένα αλυσιδωτό πλέγµα ποιοτικών και ποσοτικών δεδοµένων υποδεικνύει ότι η διεθνής εξελισσόµενη οικονοµική κρίση θα διαρκέσει τουλάχιστον µέχρι το πρώτο εξάµηνο του 2010. Κατ’ αρχάς, το γεγονός ότι κατά την περίοδο 2007 – 2008 η παγκόσµια χρηµατιστηριακή κεφαλαιοποίηση (world stock market capitalization) µειώθηκε περί τα 28 τρισ. δολ. και η µείωση της αξίας των τοξικών χρεογράφων (toxic securities) εκτιµάται τουλάχιστον σε 10 τρισεκατοµµύρια δολάρια, συµπεραίνεται ότι από τα χαρτοφυλάκια των επιχειρήσεων, των οργανισµών και των νοικοκυριών χάθηκαν λόγω της χρηµατοοικονοµικής κρίσης περίπου 38 τρισ. δολ.. Αν αναλογιστούµε ότι το 2008 το

143

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΡΙΣΗ

144

αυτών του πρώτου εξαµήνου του 2008, θα διαπιστώσει ότι οι προβλέψεις τους για το 2009 ήταν αρκετά ευοίωνες ως προς τους ρυθµούς ανάπτυξης των ΗΠΑ, της ΟΝΕ και γενικότερα της παγκόσµιας οικονοµίας. Η κατακόρυφη πτώση των διεθνών χρηµατιστηριακών δεικτών και το µεγάλο κενό ρευστότητας που δηµιουργήθηκε το φθινόπωρο του 2008 στο παγκόσµιο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, µετατρέπονται σε ύφεση της παγκόσµιας οικονοµίας, µε αναπόφευκτη την αύξηση της ανεργίας, τη µείωση της αγοραστικής δύναµης των εργαζοµένων, τη µείωση του διεθνούς εµπορίου, την πτώση της βιοµηχανικής παραγωγής, την πτώχευση αρκετών τραπεζών, τη στασιµότητα των χρηµατιστηριακών συναλλαγών, κ.λπ. Στις µέρες µας και σε αντίθεση µε το 1929, παρατηρείται ιδίως από την πλευρά των ΗΠΑ και της Ευρωζώνης, ένας συντονισµός των προσπαθειών σε διεθνές επίπεδο για την αποτελεσµατική αντιµετώπιση της παγκόσµιας κρίσης. Τα ιστορικά διδάγµατα που έχουν αντληθεί από τη Μεγάλη Ύφεση 1929 – 1933 είναι αρκετά και εξαιρετικά χρήσιµα για τους ασκούντες τη µακροοικονοµική πολιτική. Η Fed και η ΕΚΤ (Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα) έχουν ενεργή συµµετοχή στην επινόηση µεθόδων νοµισµατικής πολιτικής για την αύξηση της ρευστότητας στην οικονοµία. Με πρωτοβουλία των Κεντρικών Τραπεζών και σε στενή συνεργασία µε τις εθνικές κυβερνήσεις, υιοθετούνται µέτρα πολιτικής για την εγγύηση των καταθέσεων στις εµπορικές τράπεζες. Ταυτόχρονα µε τη µείωση των επιτοκίων παρέµβασης των Κεντρικών Τραπεζών και την ενίσχυση του µετοχικού κεφάλαιου των εµπορικών τραπεζών µε εκατοντάδες δισεκατοµµύρια δολάρια, δηµιουργούνται οι προϋποθέσεις για την αύξηση της ρευστότητας στην οικονοµία και την ενθάρρυνση των επενδύσεων. Οι κυβερνήσεις στις ΗΠΑ, την Ευρώπη και σε άλλες περιοχές της διεθνούς οικονοµίας, εφαρµόζουν µέτρα επεκτατικής δηµοσιονοµικής πολιτικής, µε απώτερη επιδίωξη την αύξηση της εγχώριας καταναλωτικής και επενδυτικής δαπάνης. Το θεσµικό πλαίσιο της Ευρωζώνης, η ενεργή παρουσία του ΔΝΤ, της Παγκόσµιας Τράπεζας και άλλων διεθνών οργανισµών, παίζουν ρυθµιστικό ρόλο στην προσπάθεια άµβλυνσης της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης. Η εφαρµογή κεϋνσιανών µέτρων µακροοικονοµικής πολιτικής, όπως είναι η µείωση των φόρων, η αύξηση των δαπανών για επενδύσεις και άλλες παραγωγικές πρωτοβουλίες, η µείωση των επιτοκίων βάσει των οποίων οι εµπορικές τράπεζες δανειοδοτούνται από την Κεντρική Τράπεζα, η ενίσχυση του τραπεζικού συστήµατος µε κεφάλαια των Κεντρικών Τραπεζών έχοντας ως εγγυητή το κράτος, η άνοδος των κοινωνικών παροχών στα πλαίσια του κράτους πρόνοιας, κλπ., στοχεύουν στην τόνωση της συνολικής ζήτησης και κατά προέκταση στην αναθέρµανση της εγχώριας οικονοµικής δραστηριότητας.

// ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΑΜΒΟΥΚΑΣ Αν κα τα µέτρα µακροοικονοµικής πολιτικής που υιοθετούνται στις ΗΠΑ, τις χώρες-µέλη της Ευρωζώνης κ.λπ., κινούνται προς την ορθή κατεύθυνση, δεν θα πρέπει να παραβλέψουµε ότι χώρες σαν την Ελλάδα που υποφέρουν από χρόνιες δηµοσιονοµικές αγκυλώσεις, θα δυσκολευτούν στο εγχείρηµα σταθεροποίησης των οικονοµικών τους συστηµάτων. Για παράδειγµα, πώς η Ελλάδα θα εφαρµόσει αποδοτικά µέτρα δηµοσιονοµικής πολιτικής, που θ’ αποσκοπούν στη µείωση των φόρων και την αύξηση των κρατικών δαπανών, όταν το 2009 το χρέος της κεντρικής κυβέρνησης και το έλλειµµα του κρατικού προϋπολογισµού ως ποσοστό του ΑΕΠ, προβλέπεται να διαµορφωθούν σε 108% και 16% αντίστοιχα; Κατά τη διάρκεια της περιόδου 1997 – 2007, όταν η ελληνική οικονοµία αναπτυσσόταν µε µέσους ετήσιους ρυθµούς γύρω στο 4% και οι κυβερνήσεις δανείζονταν στις διεθνείς χρηµαταγορές µε επιτόκια ακόµα και κάτω του 3%, το δηµόσιο χρέος αντί να µειωθεί, δυστυχώς αυξανόταν. Άρα, πως είναι δυνατόν το 2009 ή το 2010 το κρατικό χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ να µειωθεί, την στιγµή που το ελληνικό δηµόσιο προβλέπεται να δανείζεται µε επιτόκια άνω του 6% για την χρηµατοδότηση των διαχειριστικών του ελλειµµάτων; Παρ’ ότι το δηµοσιονοµικό πρόβληµα της Ελλάδας είναι οξύτατο, δεν θα πρέπει να αγνοείται η χείρα βοηθείας που µπορεί να µας προσφέρει η ΕΚΤ, ως εγγυήτρια αρχή για την κάλυψη των δαπανών εξυπηρέτησης του δηµοσίου χρέους. Με γνώµονα τις διδαχές της ιστορίας του οικονοµικού βίου, η έξοδος της οικονοµίας µιας χώρας από την ύφεσης, προϋποθέτει την εφαρµογή αποτελεσµατικών µέτρων οικονοµικής πολιτικής, µε πρωταρχικό στόχο την ενθάρρυνση της συνολικής ζήτησης αγαθών και υπηρεσιών σε συνθήκες µακροοικονοµικής σταθερότητας και την προαγωγή της ανταγωνιστικότητας του οικονοµικού συστήµατος. Στις µέρες µας χώρες όπως η Ιρλανδία, η Φιλανδία, η Ελβετία, η Νέα Ζηλανδία, το Λουξεµβούργο, η Δανία, η Νότια Κορέα, κ.λπ., µε πολύ χαµηλό δηµόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ και µε πλεονασµατικούς συνήθως κρατικούς προϋπολογισµούς, έχουν την άνεση να λαµβάνουν πλειάδα επεκτατικών µέτρων δηµοσιονοµικής πολιτικής, ώστε να µην αντιµετωπίσουν το ενδεχόµενο µιας παρατεταµένης οικονοµικής κρίσης. Άλλωστε οι χώρες αυτές, λόγω της υγιούς κατάστασης των δηµοσίων τους οικονοµικών, συγκαταλέγονται στην κατηγορία των χωρών που χαρακτηρίζονται από το υψηλό επίπεδο ανταγωνιστικότητας των οικονοµικών τους συστηµάτων. Συνεπώς, το τετράπτυχο «ανταγωνιστικότητα – παραγωγικότητα – ανάπτυξη – υγιή δηµόσια οικονοµικά» συνιστά το ιστορικό δίδαγµα, ώστε µία χώρα ν’ αναπτύσσεται σε συνθήκες µακροοικονοµικής ισορροπίας και όταν έρχεται αντιµέτωπη µε το φάσµα της οικονοµικής ύφεσης γρήγορα να εξέρχεται αλώβητη από τη στενωπό.

��

� ��

��

> ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ  Η έµφαση στη µακροχρόνια αποδοτικότητα 

ΚΛΥΔΩΝΙΣΜΟΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Η οικονοµική κρίση έδειξε ότι τα συστήµατα που βασίζονται στην αξιοποίηση των κεφαλαίων προσωπικών λογαριασµών των ασφαλισµένων είναι αρκετά ευάλωτα. Τα κλασσικά συνταξιοδοτικά σχήµατα, που στηρίζονται στην αναδιανοµή µεταξύ εισφορών και συντάξεων, εξακολουθούν να παραµένουν µια κατάλληλη και βιώσιµη επιλογή, χρειάζονται όµως πολλές βασικές αναπροσαρµογές. // ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΕΩΡΓΙΟ ΜΕΡΓΟ* ΚΑΙ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΡΟΝΤΖΑ**

ΤΑΣΕΙΣ 2009

146

α συστήµατα κοινωνικής ασφάλισης αντιµετωπίζουν σήµερα λόγω της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης νέες προκλήσεις που διαφέρουν σηµαντικά από αυτές των προηγούµενων δεκαετιών και οι οποίες έχουν σοβαρές συνέπειες για τη χρηµατοδότηση τους. Το ζητούµενο από ένα σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης είναι η διασφάλιση κοινωνικής συνοχής, η διεύρυνση της κάλυψης και ένα ικανοποιητικό ύψος παροχών. Ο στόχος της κοινωνικής συνοχής πρέπει να επιτευχθεί µέσω της κοινωνικής ασφάλισης µεσοπρόθεσµα και µακροπρόθεσµα. Οι βασικότεροι παράγοντες που επηρεάζουν τη µακροχρόνια βιωσιµότητα του ασφαλιστικού συστήµατος είναι η γήρανση του πληθυσµού και η ταχύτατη αύξηση του κόστους υγείας. Βεβαίως, οι συνέπειες των παραγόντων αυτών πρέπει να εξετασθούν σήµερα στο πλαίσιο της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης και των επιπτώσεων της στις αγορές χρήµατος και εργασίας. Όµως, η πραγµάτωση του στόχου της κοινωνικής συνοχής διαπιστώνεται τη στιγµή που ο ασφαλιστικός οργανισµός καλείται να παρέχει τις αναµενόµενες ωφέλειες, πράγµα που σηµαίνει ότι πρωταρχικά θα πρέπει να είναι χρηµατοδοτικά βιώσιµος. Δηλα-

δή, οι επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης διαφοροποιούνται στα ασφαλιστικά συστήµατα των διαφόρων χωρών, ανάλογα µε τον τρόπο χρηµατοδότησης της κοινωνικής ασφάλισης που ακολουθούν. Ο συνήθης και σηµαντικότερος τρόπος χρηµατοδότησης είναι µέσω των εισφορών των εργαζοµένων και των εργοδοτών, µε συµπληρωµατική εισφορά από τον κρατικό προϋπολογισµό. Πρώτιστο µέληµα όλων των ασφαλιστικών συστηµάτων είναι η αποφυγή λειτουργικών ελλειµµάτων και η µέσω λειτουργικών πλεονασµάτων δηµιουργία αποθεµατικών. Στις περασµένες δεκαετίες ένας µεγάλος αριθµός χωρών έχει αρχίσει να δηµιουργεί αποθέµατα ιδιωτικών συνταξιοδοτικών προγραµµάτων που επενδύονται στις κεφαλαιαγορές για να διασφαλίσει µακροχρόνια βιωσιµότητα του ασφαλιστικού συστήµατος και να αντιµετωπίσει περιοδικές δυσκολίες.

*Καθηγητή Οικονοµικών Επιστηµών του Πανεπιστηµίου Αθηνών, πρώην Διοικητή ΙΚΑ-ΕΤΑΜ **Ειδικού Επιστήµονα του Πανεπιστηµίου Αθηνών

Προκλήσεις σε περίοδο οικονοµικής κρίσης Η οικονοµική κρίση εξελίσσεται σε µια εποχή που τα συνταξιοδοτικά συστήµατα είναι ήδη πολύ επιβαρυµένα. Μακροπρόθεσµα τα Εθνικά Συστήµατα Κοινωνικής Ασφάλισης αντιµετω-

πίζουν σε όλο τον κόσµο σηµαντικές οικονοµικές προκλήσεις που οφείλονται πρώτιστα στη δηµογραφική γήρανση του πληθυσµού, η οποία είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα οδηγήσει σε ανισορροπία µεταξύ απασχολούµενων και συνταξιούχων. Η δηµογραφική αυτή εξέλιξη µε την αύξηση του προσδόκιµου ζωής, σε συνδυασµό µε τις ταχύτατα αυξανόµενες δαπάνες υγείας, έχει ως αποτέλεσµα την άσκηση πολλαπλών οικονοµικών πιέσεων στα συνταξιοδοτικά συστήµατα. Επιπλέον, όµως, βραχυπρόθεσµα µέσα σε ένα πλαίσιο αυξανόµενης οικονοµικής αστάθειας παγκοσµίως, το ζήτηµα της βέλτιστης χρηµατοδότησης των συνταξιοδοτικών συστηµάτων αποτελεί καίριας σηµασίας ζήτηµα για όλες τις χώρες. Ειδικότερα, το άµεσο πρόβληµα που αντιµετωπίζουν σήµερα οι ασφαλιστικοί φορείς είναι η διαχείριση των κινδύνων που σχετίζονται µε την προστασία και την αξιοποίηση των διαθεσίµων και των

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Όµως η επένδυση των αποθεµάτων, τόσο των δηµοσίων όσο και των ιδιωτικών συνταξιοδοτικών προγραµµάτων, στις κεφαλαιαγορές εκθέτει το ασφαλιστικό σύστηµα στις διάφορες χρηµατοοικονοµικές κρίσεις και απαιτεί ικανότητα χειρισµού εξαιρετικά δύσκολων και ταχύτατα εξελισσόµενων χρηµατοοικονοµικών εργαλείων. Για τον λόγο αυτό κύρια µέριµνα των οργανισµών για τα αποθέµατα τους πρέπει να είναι, κατά σειρά προτεραιότητας, πρώτα ρευστότητα, µετά ασφάλεια και στη συνέχεια αποδοτικότητα.

147

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ

148

κεφαλαίων τους. Άλλωστε η τρέχουσα οικονοµική κρίση απέδειξε ότι καµία επένδυση δεν είναι αρκετά ασφαλής, και ότι η διαφοροποίηση των κεφαλαίων απαιτείται να είναι ουσιαστική προκειµένου να ελαχιστοποιεί τους κινδύνους απώλειας κεφαλαίων. Επιπρόσθετα, οι τρέχουσες συνθήκες στην αγορά θέτουν µια τεράστια πρόκληση για τους φορείς κοινωνικής ασφάλισης, οι οποίοι καλούνται να µεριµνήσουν για τη στρατηγική κατανοµή των διαθεσίµων τους, προκειµένου να εξασφαλίσουν την αποτελεσµατικότητα των επενδύσεών τους σε µακροπρόθεσµο επίπεδο. Συγχρόνως, φαίνεται ότι δεν υπάρχει κάποια γενική λύση για τις επενδύσεις κοινωνικής ασφάλισης. Εκείνο ωστόσο που ανέδειξε η διεθνής οικονοµική κρίση είναι ότι τα ασφαλιστικά συστήµατα, που στηρίζονται στο κεφαλαιοποιητικό µοντέλο και που βασίζονται στην αξιοποίηση των κεφαλαίων των προσωπικών λογαριασµών των ασφαλισµένων, είναι αρκετά ευάλωτα σε περιόδους κρίσεις. Σύµφωνα µε στοιχεία του OECD η παγκόσµια κρίση των χρηµαταγορών είχε ως αποτέλεσµα η αξία του συνόλου των περιουσιακών στοιχείων των συνταξιοδοτικών ταµείων στις χώρες του OECD κατά το 2008 να µειωθεί κατά µέσο όρο περίπου 30% ή περίπου 5 τρις. δολάρια. Η µείωση αυτή έφθασε το 45% σε πραγµατικούς όρους στην Ιρλανδία, το 40% στις ΗΠΑ, ενώ είναι µόλις 5% στην Ελλάδα. Όµως αυτό που έχει σηµασία είναι η µακροχρόνια αποδοτικότητα, αρκεί να διασφαλίζεται η αναγκαία ρευστότητα και ασφάλεια των τοποθετήσεων (asset allocation). Από την άλλη πλευρά τα κλασσικά συνταξιοδοτικά σχήµατα, τα οποία στηρίζονται στην αναδιανοµή µεταξύ εισφορών και συντάξεων εξακολουθούν να παραµένουν µια κατάλληλη και βιώσιµη επιλογή, χωρίς βέβαια αυτό να σηµαίνει ότι δεν χρειάζονται πολλές βασικές αναπροσαρµογές. Οι αναπροσαρµογές αυτές θα οδηγήσουν σε µια διαφοροποιηµένη οικονοµική λειτουργία των συστηµάτων συνταξιοδότησης και θα επιτρέψουν να προσαρµοστούν τα ασφαλιστικά συστήµατα καλύτερα και ταχύτερα στις δηµογραφικές και οικονοµικές διακυµάνσεις. Η παγκόσµια οικονοµική κρίση οδηγεί πολλές χώρες σε διόγκωση του δηµοσίου χρέους µε αποτέλεσµα έντονες πιέσεις στα ασφαλιστικά συστήµατα όπου ο κρατικός προϋπολογισµός έχει σηµαντική συµβολή. Επιπλέον, όσο η οικονοµική κρίση προχωρεί, τόσο επεκτείνεται από τις κεφαλαιαγορές στην πραγµατική οικονοµία και συνακόλουθα την αύξηση της ανεργίας και την ανάγκη για ενίσχυση των προγραµµάτων κατά της ανεργίας και ενίσχυσης της απασχόλησης. Κρίσιµο όµως ζήτηµα εξακολουθεί να παραµένει η αποτελεσµατικότητα της λειτουργίας όλων των ασφαλιστικών οργανισµών, η επίτευξη λειτουργικού πλεονάσµατος και η σύνδεση του

// ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΡΓΟΣ & ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΡΟΝΤΖΑΣ κόστους µε τα επιδιωκόµενα οφέλη. Οι δαπάνες που πραγµατοποιούνται απαιτείται να µετατρέπονται σε µετρήσιµα οφέλη, µε κυρίαρχο τον χαρακτήρα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης των γενεών. Η σύγκριση κόστους – οφέλους είναι ιδιαίτερα κρίσιµη και επιτακτική για τις δαπάνες υγείας, όπου η αυξανόµενη δαπάνη δεν συνοδεύεται πάντοτε από αντίστοιχα κοινωνικά οφέλη. Τέλος, µείζονα ρόλο διαδραµατίζει και το µέγεθος της εισφοροδιαφυγής, η πληρέστερη αντιµετώπιση της οποίας θα µεγιστοποιήσει τη λειτουργική αποτελεσµατικότητα του ασφαλιστικού συστήµατος, συµβάλλοντας στη δηµιουργία λειτουργικών πλεονασµάτων, θα θωρακίσει την κοινωνική δικαιοσύνη και θα βελτιώσει τη λειτουργία του ανταγωνισµού στην οικονοµία.

Ο Σταθεροποιητικός Ρόλος των Ασφαλιστικών Οργανισµών Μέσα στις νέες συνθήκες µιας εξελισσόµενης οικονοµικής κρίσης, οι ασφαλιστικοί οργανισµοί καλούνται να διαδραµατίσουν ένα ρόλο περισσότερο σταθεροποιητικό. Οι ασφαλιστικοί οργανισµοί µπορούν και είναι σε θέση να εγγυώνται όχι µόνο τη βιωσιµότητα του συνταξιοδοτικού συστήµατος αλλά συγχρόνως µπορούν να παρέχουν ένα «πλέγµα» ασφάλειας στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα µέσα από τα πλεονάζοντα διαθέσιµα που διακινούν, χωρίς ωστόσο να θέτουν σε κίνδυνο τα περιουσιακά τους στοιχεία. Κλειδί στον στόχο αυτό είναι η διαφοροποίηση των κεφαλαίων τους µε τρόπο που αφενός να διασφαλίζεται πάντα ένα ελάχιστο δεδοµένο επίπεδο ρευστότητας, αφετέρου να εξασφαλίζει την πραγµατοποίηση επενδύσεων µε τον βέλτιστο συνδυασµό κινδύνου - απόδοσης. Ο ρόλος βέβαια του εκάστοτε ρυθµιστικού πλαισίου είναι καθοριστικός, κυρίως µάλιστα ως προς το είδος των επενδύσεων που είναι δυνατό να πραγµατοποιήσουν οι Ασφαλιστικοί Οργανισµοί. Οι αρχές που τους εποπτεύουν οφείλουν να τους συνδράµουν προς την κατεύθυνση αυτή, δηµιουργώντας ένα ρυθµιστικό πλαίσιο λειτουργίας ικανό να εξασφαλίζει από τη µια πλευρά διαφάνεια, ευελιξία και ταχύτητα στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και από την άλλη να ελαχιστοποιεί τους κινδύνους στρέβλωσης των κινήτρων στη διαχείριση των κεφαλαίων. Συγχρόνως το πλαίσιο αυτό καλείται να συνεπικουρεί τη σταθερότητα της οικονοµίας, διασφαλίζοντας όµως και την κοινωνική συνοχή που χρειάζεται να επιτυγχάνει κάθε ασφαλιστικό σύστηµα. Με τη σειρά τους, οι Ασφαλιστικοί Οργανισµοί για να είναι σε θέση να επιτελέσουν το σταθεροποιητικό αυτό ρόλο, απαιτείται να στοχοθετήσουν τη δράση τους σε τρεις βασικούς άξονες:

1. Να επιδιώκουν δηµιουργία λειτουργικών πλεονασµάτων µε χρήση κατάλληλων τεχνολογιών προωθώντας τον τεχνολογικό µετασχηµατισµό τους, έτσι ώστε να είναι σε θέση να βελτιώνουν συνεχώς την αποδοτικότητα και την αποτελεσµατικότητα της λειτουργίας τους τόσο στο σκέλος των εσόδων όσο και στο σκέλος των δαπανών 2. Να διασφαλίζουν την ποιότητα των υπηρεσιών που παρέχουν και να στοχεύουν στη συνεχή βελτίωση, αναβάθµιση και επέκταση του επιπέδου των παροχών τους, σε τέτοιο βαθµό ώστε να υπάρχει µια πραγµατική ανταποδοτική σχέση µεταξύ των εισφορών και των παροχών, συµβάλλοντας µε τον τρόπο αυτό στην κοινωνική συνοχή. 3. Να στοχεύουν στο τρίπτυχο «ρευστότητα, ασφάλεια, αποδοτικότητα» για τα αποθέµατά τους, µε βελτιστοποίηση της σχέσης απόδοσης και κινδύνου των επενδύσεων που πραγµατοποιούν, πετυχαίνοντας την καλύτερη δυνατή διαχείριση και αξιοποίηση των αποθεµάτων τους. Οι τρεις αυτοί άξονες αποτελούν βασική προϋπόθεση για τη δηµιουργία ενός πλαισίου δράσης που θα εγγυάται την εύρυθµη και αποδοτική λειτουργία των Ασφαλιστικών Οργανισµών και θα διασφαλίζει την µακροπρόθεσµη οικονοµική τους ευρωστία.

ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΝΕΔΕΙΞΕ η διεθνής οικονοµική κρίση είναι ότι τα ασφαλιστικά συστήµατα, που στηρίζονται στο κεφαλαιοποιητικό µοντέλο και που βασίζονται στην αξιοποίηση των κεφαλαίων των προσωπικών λογαριασµών των ασφαλισµένων, είναι αρκετά ευάλωτα σε περιόδους κρίσεις.

Το ΙΚΑ αποτελεί τον σηµαντικότερο πάροχο υπηρεσιών κοινωνικής ασφάλισης στη χώρα µας. Με 6.000.000 άµεσα και έµµεσα ασφαλισµένους, µε 341 σηµεία υπηρεσίας ασφάλισης και 364 σηµεία παροχής υπηρεσιών υγείας σε όλη τη χώρα, µε περισσότερα από 200.000 άτοµα να εξυπηρετούνται καθηµερινά από τις υπηρεσίες του και µε 1.000.000 συνταξιούχους να λαµβάνουν τη σύνταξή τους κάθε µήνα, το ΙΚΑ αποτελεί τον κεντρικό πυλώνα άσκησης κοινωνικής και ασφαλιστικής πολιτικής. Ο όγκος του Οργανισµού καθιστά σαφές ότι οποιεσδήποτε λειτουργικές βελτιώσεις επιτευχθούν θα βελτιώσουν την ποιότητα ζωής και την καθηµερινότητα σχεδόν του µισού σχεδόν πληθυσµού της χώρας αλλά και τη βιωσιµότητα του ασφαλιστικού συστήµατος της χώρας µας. Με γνώµονα την κοινωνική αποστολή του, το ΙΚΑ έχει θέσει ως κεντρικό του στόχο την παροχή ποιοτικών υπηρεσιών προς τους ασφαλισµένους και τους συνταξιούχους, µε έναν Οργανισµό εύρωστο οικονοµικά, αποτελεσµατικό λειτουργικά και ευέλικτο οργανωτικά. Ο στόχος αυτός στη σηµερινή ασταθή περίοδο αποκτά ακόµα µεγαλύτερη σηµασία. Το ΙΚΑ καλείται σήµερα να ανταποκριθεί στην αποστολή του µε ένα παραχωρηµένο θεσµικό πλαίσιο, την ύπαρξη κενών σε λειτουργικές υποδοµές καθώς

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Ο Ρόλος του ΙΚΑ

149

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ

150

και καθυστερήσεις στις µεταρρυθµίσεις που συνδυάζονται µε πιέσεις στην πραγµατική οικονοµία και στην αγορά εργασίας. Μέσα στις συνθήκες αυτές το ΙΚΑ, λαµβάνοντας υπόψη τις νέες απαιτήσεις που δηµιουργούν τα νέα διεθνή οικονοµικά δεδοµένα και τον ρόλο που καλούνται σήµερα να διαδραµατίσουν οι Ασφαλιστικοί Οργανισµοί, προχωρά µε ακόµα ταχύτερους ρυθµούς στην επιδίωξη λειτουργικού πλεονάσµατος µε πρόγραµµα δράσης για το µεταρρυθµιστικό µετασχηµατισµό του. Οι ενέργειες έχουν διττό χαρακτήρα: θεσµικό και λειτουργικό. Οι θεσµικές παρεµβάσεις έχουν ως στόχο την κωδικοποίηση της ασφαλιστικής νοµοθεσίας, τον εκσυγχρονισµό της οργανωτικής δοµής του Οργανισµού, την επίλυση χρονιζόντων θεσµικών προβληµάτων και τη δηµιουργία ενός σύγχρονου κανονισµού λειτουργίας. Ειδικότερα, οι θεσµικές παρεµβάσεις περιλαµβάνουν: α) Το Σχέδιο Νόµου που αντιµετωπίζει οργανωτικά, λειτουργικά, ασφαλιστικά και οικονοµικά θέµατα του Οργανισµού. Πρωτίστως όµως επιδιώκει την ενίσχυση και ενδυνάµωση της διοικητικής του δοµής. β) Την κωδικοποίηση του Κανονισµού Ασφάλισης, η οποία προσαρµόζει και κωδικοποιεί σε ενιαίο κείµενο τις διατάξεις 27 κανονισµών, συµβάλλοντας στην απλούστευση της πολυπλοκότητας της νοµοθεσίας και των διαδικασιών, στην διαφάνεια των ενεργειών, στην ορθή, αποτελεσµατική και ποιοτική διεκπεραίωση των υποθέσεων των πολιτών, καθώς και στην ενίσχυση της αποδοτικότητας των υπηρεσιών. γ) Την τροποποίηση του Οργανισµού του ΙΚΑ, η οποία θα επιτρέψει την προσαρµογή της οργανωτικής δοµής του Ιδρύµατος στις σηµερινές πληθυσµιακές, οικονοµικές γεωγραφικές και συγκοινωνιακές συνθήκες, µε τέτοιο τρόπο ώστε να επιτευχθεί βελτιστοποίηση µε ποιοτικά κριτήρια των υπηρεσιών ασφάλισης και υγείας που παρέχει το Ίδρυµα στους ασφαλισµένους του και δ) Την επικαιροποίηση και αναθεώρηση των Κανονισµών Παροχών και Συντάξεων, η οποία θα οδηγήσει στην εξάλειψη των στρεβλώσεων και των σηµερινών αδικιών που υπάρχουν στο σύστηµα. Πέραν των θεσµικών παρεµβάσεων το ΙΚΑ προχωρά σε πέντε οργανωτικές – λειτουργικές δράσεις. Συγκεκριµένα: 1. Στον τεχνολογικό µετασχηµατισµό του Ιδρύµατος µε χρήση τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, µέσα από την ολοκλήρωση του Πληροφοριακού του Συστήµατος ΟΠΣ στις 31.12.2009, γνωστό και ως στόχος 010110, την ηλεκτρονική διαχείριση των ιατρικών πράξεων, τη µηχανοργάνωση των Μονάδων Υγείας, τη δηµιουργία υποδοµών µε βάση τη δικτυακή τεχνολογία, την πλήρη αναµόρφωση και βελτίωση του εντύπου

// ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΡΓΟΣ & ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΡΟΝΤΖΑΣ της ΑΠΔ. Οι δράσεις αυτές αποτελούν κεντρικό µοχλό και µέσο για τη βελτίωση των υπηρεσιών προς τους ασφαλισµένους και τους συνταξιούχους. 2. Στη διασφάλιση της ποιότητας των υπηρεσιών για την καλύτερη εξυπηρέτηση του συνταξιούχου, του ασφαλισµένου και του εργοδότη, µέσα από τη δηµιουργία πλήρους ολοκληρωµένου συστήµατος µέτρησης της παραγωγικότητας και της αποδοτικότητας των Υποκαταστηµάτων, τη δηµιουργία συστηµάτων µέτρησης ικανοποίησης κάθε κατηγορίας συναλλασσοµένων, ασφαλισµένων, συνταξιούχων, εργοδοτών σε διαρκή βάση και µε βάση συγκεκριµένα κριτήρια και στόχους, την επέκταση και βελτίωση των προσφερόµενων υπηρεσιών υγείας µε στόχο τη µείωση του χρόνου εξυπηρέτησης, την προσφορά καλύτερων ιατρικών υπηρεσιών και τη βελτίωση της προληπτικής ιατρικής, την παροχή πληροφοριών στους ασφαλισµένους µέσω δηµιουργίας τηλεφωνικής υπηρεσίας παροχής πληροφοριών, τη διεύρυνση της ηλεκτρονικής πληροφόρησης - εξυπηρέτησης µέσω του εµπλουτισµού µε πληροφορίες και µε νέες δυνατότητες ηλεκτρονικής εξυπηρέτησης της ιστοσελίδας του ΙΚΑ, την επιτάχυνση της απονοµής συντάξεων, µέσω της λειτουργίας νέων Κέντρων Ανακεφαλαίωσης, καθώς και µε την ολοκλήρωση της απογραφής των µελών και της απόδοσης ΑΜΚΑ προς όλους τους ασφαλισµένους. 3. Στην επιδίωξη λειτουργικού πλεονάσµατος και οικονοµικής ευρωστίας του Ιδρύµατος, µέσα από τον περιορισµό της εισφοροδιαφυγής, τη στοχευµένη µείωση παραγραφής χρεών, την αναµόρφωση της λειτουργίας της ΕΥΠΕΑ, την αξιοποίηση του οικονοµικού προφίλ των Υποκαταστηµάτων, τον εξορθολογισµό των δαπανών και δη του κλάδου υγείας, την εκ των προ-

Η ΕΠΕΝΔΥΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ, τόσο των δηµοσίων όσο και των ιδιωτικών συνταξιοδοτικών προγραµµάτων, στις κεφαλαιαγορές εκθέτει το ασφαλιστικό σύστηµα στις διάφορες χρηµατοοικονοµικές κρίσεις και απαιτεί ικανότητα χειρισµού εξαιρετικά δύσκολων και ταχύτατα εξελισσόµενων χρηµατοοικονοµικών εργαλείων.

αµοιβαία κεφάλαια, τα οποία κατά 95% είναι κεφάλαια του ΙΚΑ. Τα αποτελέσµατα που έχουν καταγραφεί από την έναρξη της λειτουργίας της µέχρι και το τέλος του 2008, ήταν πολύ θετικά, αποδεικνύοντας ότι αποτελεί µια επιτυχηµένη πρακτική διαχείρισης κεφαλαίων ακόµα και σε περιόδους οικονοµικής κρίσης. Τα αποτελέσµατα αυτά προσφέρουν τις κατάλληλες ευκαιρίες για νέες προσοδοφόρες επενδύσεις. Επιπροσθέτως το µοντέλο αυτό ανάπτυξης της ΑΕΔΑΚ είναι δυνατό να χρησιµοποιηθεί και στη δηµιουργία Ανώνυµης Εταιρείας Διαχείρισης Ακίνητης Περιουσίας των Ασφαλιστικών Οργανισµών. Προς την κατεύθυνση αυτή ήδη εργάζονται οι υπηρεσίες του ΙΚΑ σε συνεργασία µε τις υπηρεσίες του Υπουργείου.

Προκλήσεις για το µέλλον Τα συστήµατα κοινωνικής ασφάλισης αντιµετωπίζουν σήµερα νέες προκλήσεις λόγω της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης. Η κρίση αυτή ξεκίνησε από τις κεφαλαιαγορές και επεκτείνεται σταδιακά και δικαιολογηµένα στην πραγµατική οικονοµία, δηµιουργώντας έντονη αβεβαιότητα για την µακροχρόνια οικονοµική ευρωστία των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης. Όµως όσο προχωρεί η κρίση και παρά το γεγονός ότι χρειάζεται µεγαλύτερη ανάλυση για την αξιολόγηση των επιπτώσεων της ανά ασφαλιστικό ταµείο, ορισµένα συµπεράσµατα είναι εµφανή. Πρώτον, στις χώρες µε ιδιωτικά συνταξιοδοτικά προγράµµατα η χρηµατοοικονοµική κρίση έχει ήδη ένα σηµαντικό αρνητικό αποτέλεσµα για όλους όσους είναι κοντά στη συνταξιοδότηση. Δεύτερον, στις χώρες που ακολουθούν δηµόσια συνταξιοδοτικά προγράµµατα, που είναι και οι περισσότερες, δεν υπάρχει λόγος πανικού, ιδιαίτερα όταν στην διαχείριση των αποθεµάτων ακολουθούνται κανόνες χρηστής διαχείρισης. Τρίτον, δεδοµένου ότι σηµασία έχει η µακροπρόθεσµη βιωσιµότητα του συνταξιοδοτικού συστήµατος, οι βραχυχρόνιες διακυµάνσεις έχουν µικρή σηµασία, όταν υπάρχει η αναγκαία ρευστότητα. Τέταρτον, οι ασφαλιστικοί οργανισµοί µε τα αποθέµατα τους µπορούν να συµβάλλουν σταθεροποιητικά στη λειτουργία του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος, αλλά απαιτείται να αµβλυνθούν οι περιορισµοί που θέτει το πλαίσιο εποπτείας. Πέµπτον, πρώτιστη προτεραιότητα για το ασφαλιστικό σύστηµα της χώρας µας, αλλά και το ΙΚΑ ιδιαίτερα, είναι η επίτευξη λειτουργικού πλεονάσµατος και η αξιοποίηση της κινητής και ακίνητης περιουσίας µε ορθή εκτίµηση των σχέσεων κινδύνου – απόδοσης. Σηµαντικό ρόλο στην κατεύθυνση αυτή καλούνται να έχουν οι εποπτικές αρχές, όπως έχουν πράξει κατά το παρελθόν αντίστοιχες αρχές σε άλλες χώρες του OΟΣΑ στην περασµένη δεκαετία.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

τέρων εκτίµηση των υποβολών και καταβολών κάθε εργοδότη (ειδικά των µεγάλων επιχειρήσεων) µέσω της αξιοποίησης των πληροφοριών των συστηµάτων του ΟΠΣ – ΙΚΑ, του ΟΑΕΔ και του TAXIS, καθώς και µε την αναζήτηση µεθόδων διαφορετικής µεταχείρισης των εργοδοτών µε πρόσκαιρα ταµειακά προβλήµατα έναντι εκείνων που σκοπίµως δεν καταβάλουν τα προβλεπόµενα. 4. Την βελτίωση των κτιριακών υποδοµών και την αξιοποίηση της κινητής και ακίνητης περιουσίας του Φορέα, µέσα από τη δηµιουργία ολοκληρωµένου πληροφοριακού συστήµατος παρακολούθησης της περιουσιακής κατάστασης, τη λειτουργία λογισµικού διαχείρισης των αποθεµάτων µε σκοπό την παρακολούθηση των συµβάσεων ανά ποσότητα και αξία, καθώς και µε την περαιτέρω βελτίωση της απόδοσης των κεφαλαίων του Ιδρύµατος χωρίς τη δηµιουργία κινδύνου καταγραφής ζηµιών. 5. Την ενδυνάµωση του ανθρώπινου δυναµικού, µέσα από την περιοδική και πληρέστερη ενηµέρωση του προσωπικού, την αντιµετώπιση των κενών οργανικών θέσεων διοικητικού και υγειονοµικού προσωπικού, την καλύτερη κατανοµή του προσωπικού στις µονάδες ασφάλισης και υγείας, σύµφωνα µε τα πραγµατικά δεδοµένα και τις τοπικές ανάγκες, καθώς και µε τη σύναψη συνεργασιών µε εκπαιδευτικούς φορείς µε σκοπό την παροχή εξειδικευµένης κατάρτισης στο προσωπικό. Η υλοποίηση των παραπάνω δράσεων, οι οποίες είναι προς την κατεύθυνση που υποδεικνύουν οι διεθνείς πρακτικές, είναι βέβαιο ότι θα θέσουν τους όρους ανάπτυξης του Ιδρύµατος σε ισχυρή βάση, θα οδηγήσουν σε λειτουργικό πλεόνασµα, θα διασφαλίσουν τη µακροπρόθεσµη βιωσιµότητά του, ενώ συγχρόνως θα επιτρέψουν και την ποιοτική αναβάθµιση των υπηρεσιών, αναδεικνύοντας περαιτέρω την κοινωνική αποστολή του. Πέραν αυτών αξίζει να επισηµανθούν δύο ακόµα παράµετροι: η πρώτη ήταν ο ρόλος του ΙΚΑ στον νέο ασφαλιστικό νόµο. Η απορρόφηση επτά ταµείων ήταν η µεγαλύτερη πρόκληση για το ΙΚΑ το 2008 και ολοκληρώθηκε επιτυχώς. Από την πρώτη στιγµή της υλοποίησης του νέου ασφαλιστικού νόµου, το ΙΚΑ σε συνεργασία µε το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας, προσανατόλισαν τις ενέργειές τους προς την οµαλή καταβολή των συντάξεων χωρίς οποιαδήποτε δυσλειτουργία, την εναρµόνιση των πληροφοριακών συστηµάτων των υπό ένταξη ταµείων µε τα αντίστοιχα του ΙΚΑ, την οργάνωση και στελέχωση των νέων υποκαταστηµάτων που συστάθηκαν για την εξυπηρέτηση των ασφαλισµένων των εντασσόµενων ταµείων και την οµαλή µετακίνηση του προβλεπόµενου προσωπικού από τα υπό ένταξη ταµεία στο ΙΚΑ. Η δεύτερη παράµετρος αφορά την ΑΕΔΑΚ Ασφαλιστικών Οργανισµών, η οποία και διαχειρίζεται δύο

151

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

> ΣΥΝΤΑΞΕΙΣ-ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ

 Στο προσκήνιο και πάλι τα ασφαλιστικά συστήµατα πολλών πυλώνων 

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΑΝΤΟΣ ΚΑΙΡΟΥ Η κρίση καθιστά αναγκαίο τον επανασχεδιασµό των επαγγελµατικών ταµείων µε στόχο ένα πιο ισορροπηµένο µοίρασµα των κινδύνων µεταξύ των επιχειρήσεων και των ασφαλισµένων. Και, επίσης, αναδεικνύει την αξία του συστήµατος πολλών πυλώνων που είναι ευπροσάρµοστο και ανθεκτικό ακόµη και σε σοβαρές χρηµατοοικονοµικές αναταραχές. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ ΤΕΣΣΑΡΟΜΑΤΗ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

152

τις ερχόµενες δεκαετίες η αύξηση της µακροβιότητας, η υπογεννητικότητα και η συνταξιοδότηση της γενιάς των babyboomers αναµένεται να αυξήσει σηµαντικά τις κρατικές δαπάνες για συντάξεις και υγεία στις περισσότερες χώρες του ΟΟΣΑ και ειδικά στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για να εξασφαλιστεί η βιωσιµότητα και η µελλοντική επάρκεια του δηµόσιου συνταξιοδοτικού συστήµατος σε πολλές χώρες έγιναν και συνεχίζονται µέχρι σήµερα εκτενείς µεταρρυθµίσεις. Οι µεταρρυθµίσεις αυτές περιλαµβάνουν αύξηση των εισφορών, αλλαγές στην τιµαριθµοποίηση των συντάξεων, χαµηλότερη αναπλήρωση του προ σύνταξη εισοδήµατος καθώς και κίνητρα µε στόχο την επιµήκυνση του χρόνου εργασίας. Ένας αυξανόµενος αριθµός χωρών προχώρησε στην προχρηµατοδότηση των µελλοντικών συνταξιοδοτικών ελλειµµάτων, ενώ σε πολλές χώρες δόθηκαν κίνητρα για την περαιτέρω ανάπτυξη ή για τη δηµιουργία επαγγελµατικών ταµείων. Οι µεταρρυθµίσεις των συνταξιοδοτικών συστηµάτων δίνουν σηµαντικό ρόλο στην ιδιωτική ασφάλιση. Σε κάποιες χώρες οι

µεταρρύθµισες είχαν άµεσο στόχο την αναβάθµιση του ρόλου των ιδιωτικών συντάξεων, ενώ σε άλλες ήταν το αποτέλεσµα τις µείωσης των δηµοσίων συντάξεων και της συνεπαγόµενης ανάγκης για συµπληρωµατική ιδιωτική ασφάλιση. Για παράδειγµα, πέντε χώρες θεσµοθέτησαν υποχρεωτική ιδιωτική ασφάλιση σαν υποκατάστατο µέρους των δηµοσίων συντάξεων (Σουηδία, Μεξικό, Ουγγαρία, Σλοβακία και Πολωνία) ή επιπρόσθετα των δηµοσίων συντάξεων (Αυστραλία, το Χόνγκ-Κονγκ, η Ιταλία, η Νορβηγία και η Νότια Αφρική). Χώρες που µείωσαν τις δηµόσιες συντάξεις, όπως η Γερµανία και η Ιαπωνία, περιµένουν ότι η ιδιωτική ασφάλιση θα αναπληρώσει πλήρως τη µείωση των δηµοσίων συντάξεων. Σε χώρες µε χαµηλές δηµόσιες συντάξεις, όπως η Μ. Βρετανία, η ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Ιρλανδία και η Ολλανδία τα επαγγελµατικά ταµεία συνεισφέρουν σηµαντικά στο εισόδηµα των συνταξιούχων.

*Γενικού Διευθυντή ΕΔΕΚΤ-ΟΤΕ, Καθηγητή και Ακαδηµαϊκού Διευθυντή MSc Χρηµατοοικονοµικής, ALBA Graduate Business School

Σύµφωνα µε το ΟΟΣΑ υπάρχουν τρεις βασικοί τύποι επαγγελµατικών ταµείων: τα ταµεία ορισµένων παροχών (defined benefit), τα υβριδικά ταµεία ορισµένων παροχών και τα ταµεία ορισµένων εισφορών (defined contribution). Στα παραδοσιακά ταµεία ορισµένων παροχών, οι συνταξιοδοτικές παροχές συνδέονται, µε µαθηµατικό τύπο, µε τον µισθό των εργαζοµένων, τη διάρκεια της εργασίας ή και άλλους παράγοντες. Οι εισφορές των εργαζοµένων είναι σταθερές, ενώ οι εισφορές των εργοδοτών αυξοµειώνονται ανάλογα µε τη χρηµατοοικονοµική κατάσταση του ταµείου. Τα ταµεία αυτού του τύπου πληρώνουν συντάξεις µε τη µορφή ετησίας ράντας, µπορούν να αυξάνουν τις παροχές µε τον πληθωρισµό και συνήθως προσφέρουν τη δυνατότητα πρόωρης συνταξιοδότησης. Στα ταµεία ορισµένων παροχών οι επενδυτικοί και βιοµετρικοί κίνδυνοι αναλαµβάνονται εξ ολόκληρου από τις εταιρείες χορηγούς. Τα ταµεία ορισµένων εισφορών δεν προσφέρουν καµία εγγύηση είτε για τις αποδόσεις της περιουσίας του ταµείου είτε για τις

µελλοντικές συνταξιοδοτικές παροχές. Η υποχρέωση του εργοδότη εξαντλείται στην πληρωµή των προσυµφωνηµένων εισφορών στο ταµείο και δεν εκτίθεται σε επενδυτικό ή άλλους κινδύνους. Σε σχέση µε τα ταµεία ορισµένων παροχών τα ταµεία ορισµένων εισφορών αντιπροσωπεύουν, σε ότι αφορά τους κινδύνους που έχει ο εργοδότης, την άλλη άκρη του φάσµατος κινδύνου. Τα υβριδικά ταµεία ορισµένων παροχών µοιράζουν τους κινδύνους που έχει ένα ταµείο και στους εργαζόµενους. Για παράδειγµα, στα εξαρτηµένα ταµεία παροχών (conditional benefit plans), οι παροχές υπολογίζονται όπως σε ένα παραδοσιακό ταµείο ορισµένων εισφορών που όµως µπορεί να αυξοµειωθούν ανάλογα µε τις αποδόσεις της περιουσίας του ταµείου, της µελλοντικής µακροβιότητας των εργαζοµένων ή άλλους παράγοντες. Στα cash balance plans οι παροχές υπολογίζονται µε βάση ένα θεωρητικό (notional) λογαριασµό που έχει προκαθορισµένη σταθερή απόδοση. Από τους διαφορετικούς τύπους υβριδικών ταµείων, τα ταµεία εξαρτηµένων παροχών έχουν τον µικρότερο κίνδυνο για τους εργοδότες καθώς οι παροχές αυξοµειώνονται ανάλογα µε την χρηµατοοικο-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Τύποι Επαγγελµατικών Ταµείων

153

// ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΕΣΣΑΡΟΜΑΤΗΣ

ΣΥΝΤΑΞΕΙΣ-ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

154

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% ��µ�� (��)

��

10%

��µ�� (��)

��

20%

��

Το 2007 η περιουσία των ιδιωτικών συνταξιοδοτικών συστηµάτων των χωρών του ΟΟΣΑ (δεύτερος και τρίτος πυλώνας) έφτασε τα 28 τρισ. δολ. Από αυτά τα 17,9 τρισ. ή 64% του συνόλου ήταν η περιουσία των ταµείων του δευτέρου πυλώνα (επαγγελµατικά ταµεία). Την περίοδο 2001-2007 η περιουσία των επαγγελµατικών ταµείων αυξήθηκε κατά 67% ή 9% ετησίως. Το γράφηµα 2 παρουσιάζει την περιουσία των επαγγελµατικών ταµείων των χωρών του ΟΟΣΑ σαν ποσοστό του ΑΕΠ. Η περιουσία των επαγγελµατικών ταµείων ως ποσοστό του ΑΕΠ στο σύνολο των χωρών του ΟΟΣΑ ήταν 75,5%. Η περιουσία επαγγελµατικών ταµείων στην Ισλανδία, την Ολλανδία, την Ελβετία και την Αυστραλία ξεπερνά το ΑΕΠ τους. Σηµαντική περιουσία σε σχέση µε το ΑΕΠ έχουν και τα ταµεία της Μ. Βρετανίας, των ΗΠΑ, της Φινλανδίας και του Καναδά. Μόνο σε έντεκα από τις 30 χώρες, η περιουσία των ταµείων ως ποσοστό του ΑΕΠ ξεπερνά το 20%, ποσοστό, που σύµφωνα µε τον ΟΟΣΑ ορίζει και την ωριµότητα της συνταξιοδοτικής αγοράς. Περιουσία λιγότερη από το 5% του ΑΕΠ έχουν τα ταµεία της Αυστρίας, της Γερµανίας, του Βελγίου, της Ιταλίας, της Γαλλίας, του Λουξεµβούργου και της Ελλάδας. Η συµβολή της επαγγελµατικής ασφάλισης στο συνταξιοδοτικό σύστηµα εξαρτάται από το ύψος των εισφορών των εργοδοτών και των εργαζοµένων, το ποσοστό του πληθυσµού που συµµετέχει σε επαγγελµατικά ταµεία και τις αποδόσεις της περιουσίας των επαγγελµατικών ταµείων. Σε χώρες µε εύρωστα επαγγελµατικά ταµεία το ποσοστό του εισοδήµατος των συνταξιούχων που προέρχεται από επαγγελµατικές συντάξεις είναι σηµαντικό σε σχέση µε άλλες πηγές εισοδήµατος. Όσον αφορά στην κάλυψη των εργαζοµένων από επαγγελµατικά ταµεία ο πίνακας 1 δείχνει το ποσοστό του εργατικού δυναµικού που καλύπτεται από επαγγελµατικά ταµεία σε επιλεγµένες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τον Καναδά και τις ΗΠΑ.

�� µ�� µ�� µ�� (% �� µ�� )

100%

��

Η Περιουσία των Επαγγελµατικών Ταµείων και η Συµβολή τους στις Συντάξεις

��µ� 1:

��

νοµική κατάσταση του ταµείου. Ο κίνδυνος µειώνεται περαιτέρω, εάν οι συµµετέχοντες στο ταµείο δεν επιλέξουν την πληρωµή µιας ετησίας ράντας µέχρι τον θάνατο τους αλλά αντί αυτού την εφάπαξ καταβολή των συνταξιοδοτικών τους δικαιωµάτων κατά τη συνταξιοδότηση τους. Στα cash balance funds, τον κίνδυνο µακροζωίας αναλαµβάνει πλήρως ο εργαζόµενος, ενώ τον επενδυτικό κίνδυνο αναλαµβάνει ο εργοδότης.Όπως δείχνει το γράφηµα 1, η περιουσία των ταµείων ορισµένων παροχών/υβριδικά και ορισµένων εισφορών ήταν περίπου όση για το σύνολο των χωρών του ΟΟΣΑ. Πέντε τουλάχιστον χώρες έχουν µόνο ταµεία ορισµένων εισφορών, πέντε χώρες έχουν µόνο ταµεία ορισµένων παροχών, ενώ οι υπόλοιπες έχουν και τα δυο είδη ταµείων.

��: Pension Markets in Focus, Nov. 2007, OECD.

��µ� 2: ��

��µ�� µ�� , 2007 (% ��)

�� . �� : Pension Markets in Focus, Dec. 2008, OECD

�� 0

100

120

140

Υψηλή κάλυψη από επαγγελµατικά ταµεία υπάρχει στη Δανία και την Ολλανδία. Στο Βέλγιο, Γερµανία, Ιρλανδία και Μ. Βρετανία το ποσοστό κάλυψης είναι µεταξύ 20% και 70%. Μικρή συµµέτοχη των εργαζοµένων στα επαγγελµατικά ταµεία υπάρχει στην Ιταλία, Αυστρία, Γαλλία και Ισπανία, ενώ για χώρες, όπως η Πορτογαλία και η Ελλάδα η επαγγελµατική ασφάλιση είναι σχεδόν αµελητέα. Η συνεισφορά της επαγγελµατικής ασφάλισης στο εισόδηµα των συνταξιούχων ποικίλει από χώρα σε χώρα. Σε χώρες, όπως η Ολλανδία, Μ. Βρετανία, Ελβετία και ΗΠΑ το δηµόσιο συνταξιοδοτικό σύστηµα παρέχει µια βασική σύνταξη, ενώ ο δεύτερος και τρίτος πυλώνας εισφέρουν ένα σηµαντικό µέρος της συνολικής σύνταξης (πίνακας 2). Για παράδειγµα, στην Ολλανδία η δηµόσια σύνταξη αντιπροσωπεύει το 50% του εισοδήµατος ενός συνταξιούχου, ενώ άλλες πηγές εισοδήµατος, συµπεριλαµβανόµενων και των συντάξεων από επαγγελµατικά ταµεία και ιδιωτικά ασφαλιστήρια το υπόλοιπο µισό. Η συνεισφορά ιδιωτικών πηγών είναι ακόµη υψηλότερη στην Ιαπωνία (66%), ΗΠΑ (59%) και Ελβετία (58%). Σε αντίθεση, στις χώρες της Ηπειρωτικής Ευρώπης το δηµόσιο συνταξιοδοτικό σύστηµα παρέχει το µεγαλύτερο µέρος του µετά την συνταξιοδότηση εισοδήµατος των ασφαλισµένων (στη Γερµανία το 85% , στη Γαλλία το 79%). Σύµφωνα µε πρόσφατη µελέτη της Επιτροπής Κοινωνικής Προστασίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρότι το ποσοστό αναπλήρωσης που προέρχεται από συντάξεις που παρέχουν επαγγελµατικά ταµεία αναµένεται να αυξηθεί σηµαντικά σε χώρες όπως η Γερµανία και το Βέλγιο, για τις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης το δηµόσιο διανεµητικό σύστηµα θα συνεχίσει να αποτελεί την κύρια πηγή εισοδήµατος για τους συνταξιούχους.

ση των εταιρειών στη διαπίστωση, ότι η παροχή εγγύησης των συντάξεων συνεπάγεται σηµαντικούς κινδύνους που µπορεί να απειλήσουν και την οικονοµική βιωσιµότητα της εταιρείας σε ένα διεθνώς ανταγωνιστικό περιβάλλον, οδήγησε πολλές εταιρείες στην απόφαση να αντικαταστήσουν τα ταµεία ορισµένων παροχών µε ταµεία ορισµένων εισφορών. Η στροφή σε ταµεία ορισµένων εισφορών επιταχύνθηκε και από την υιοθέτηση νέων λογιστικών κανόνων (FRS 17/IAS19/ FAS87) που κάνουν τους κινδύνους που προέρχονται από συνταξιοδοτικά ταµεία περισσότερο διαφανείς. Οι εταιρείες δεν θέλουν να αναλάβουν τον χρηµατοοικονοµικό και αναλογιστικό κίνδυνο, που σε πολλές περιπτώσεις µπορεί να είναι εφάµιλλος µε τον επιχειρηµατικό κίνδυνο, που συνεπάγεται η παροχή εγγυήσεων για τις συντάξεις των εργαζοµένων τους. Βέβαια η στροφή σε υβριδικά ταµεία ή σε ταµεία ορισµένων εισφορών άρχισε πριν την εµφάνιση ελλειµµάτων στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Προβληµατισµοί είχαν εκφραστεί για το εάν πολλά ταµεία ορισµένων παροχών πρέπει να ξανά σχεδιαστούν για να δώσουν την ευελιξία που απαιτεί η κινητικότητα εργαζοµένων από µια επιχείρηση σε άλλη. Η παρούσα τάση σε ότι αφορά τους τύπους ταµείων είναι η δηµιουργία υβριδικών ταµείων. Τα υβριδικά ταµεία δίνουν τη δυνατότητα στις εταιρείες-χορηγούς να µοιράσουν τους επενδυτικούς και άλλους κινδύνους που έχει ένα ταµείο (συµπεριλαµβανοµένου και του κινδύνου µακροζωίας) και να προσαρµόζουν τις παροχές των ταµείων στις επικρατούσες οικονοµικές συνθήκες, ενώ συνεχίζουν να παρέχουν στους ασφαλισµένους ένα ελάχιστο επίπεδο παροχών.

Τάσεις και Προοπτικές των Επαγγελµατικών Ταµείων Διεθνώς

Σε πολλές χώρες του ΟΟΣΑ τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σηµαντικές αλλαγές προς το αυστηρότερο της εποπτείας και του κανονιστικού πλαισίου που διέπει τα επαγγελµατικά ταµεία. Νέοι λογιστικοί κανόνες που αφορούν την αποτίµηση των υποχρεώσεων και την αποτύπωση τους στον ισολογισµό των επιχειρήσεων έχουν µεγεθύνει και το κόστος αλλά και τους κινδύνους για τις εταιρείες χορηγούς. Ένα καλά σχεδιασµένο εποπτικό και κανονιστικό πλαίσιο εξασφαλίζει υψηλά επίπεδα εµπιστοσύνης, µε λογικό κόστος, στα µέλη των ταµείων και τις επιχειρήσεις χορηγούς. Τα τελευταία χρόνια η τάση που επικρατεί είναι η δηµιουργία κανονιστικού και εποπτικού πλαισίου µε βάση τους κινδύνους που έχει ένα ταµείο. Σε κανονιστικά πλαίσια µε βάση τους κίνδυνους (risk-based regulation) η χρηµατοδότηση ενός ταµείου πρέπει να λαµβάνει υπόψη όλους τους κινδύνους στους οποίους εκτίθενται η εταιρεία χορηγός και τα µέλη του ταµείου. Πρωτοπορία στη δηµιουργία εποπτικών πλαισίων µε βάση τους κινδύνους έχουν η Ολλανδία, η Δανία και η Σουηδία.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Στροφή σε υβριδικά ταµεία ή ταµεία ορισµένων εισφορών Η άνοδος των τιµών των µετοχών τις δεκαετίες του ‘80 και ‘90 είχε σαν αποτέλεσµα τη δηµιουργία σηµαντικών πλεονασµάτων στα ταµεία ορισµένων παροχών. Τα πλεονάσµατα αυτά “µοιράστηκαν” µεταξύ των εταιρειών χορηγών και των ασφαλισµένων. Οι ασφαλισµένοι είχαν ουσιαστικές βελτιώσεις στις παροχές τους ενώ οι εταιρείες είχαν για αρκετά χρόνια αναστολή των εισφορών τους στα ταµεία (contribution holidays). Η πτώση των µετοχικών αξιών µεταξύ του 2000 και 2002 µείωσε σηµαντικά την περιουσία των ταµείων ορισµένων παροχών. Την ίδια περίοδο η πτώση των επιτοκίων είχε σαν αποτέλεσµα την αύξηση των υποχρεώσεων τους. Η αύξηση εισφορών που συνεπάγεται η υποχρέωση κάλυψης των ελλειµµάτων των ταµείων είχε άµεσες επιπτώσεις στην κερδοφορία πολλών εταιρειών. Η αντίδρα-

Περισσότερη και καλύτερη εποπτεία

155

// ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΕΣΣΑΡΟΜΑΤΗΣ

ΣΥΝΤΑΞΕΙΣ-ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ Με στόχο την απόλυτη προστασία των ασφαλισµένων σε επαγγελµατικά ταµεία σε περίπτωση πτώχευσης της εταιρείας χορηγού πολλές χώρες έχουν δηµιουργήσει ταµεία προστασίας συντάξεων (pension guaranteed funds). Τα ταµεία προστασίας συντάξεων διασπείρουν τον κίνδυνο πτώχευσης των ταµείων και ελαχιστοποιούν το κόστος που θα απαιτούνταν εάν, σε περίπτωση πτώχευσης, το κράτος αναλάµβανε τις υποχρεώσεις του ταµείου που πτωχεύει. Ταµεία προστασίας συντάξεων υπάρχουν στις ΗΠΑ (Pension Benefit Guarantee Corporation), την Γερµανία (Pensions Sicherungs Verein), την Ελβετία (the Guaranteed Funds) και την Μεγάλη Βρετανία (Pension Protection Fund). Με δεδοµένο τον αυξανόµενο ρόλο της ιδιωτικής ασφάλισης στο συνταξιοδοτικό σύστηµα, αναµένεται δηµιουργία παρόµοιων ταµείων και σε άλλες χώρες του κόσµου.

Καλύτερη διακυβέρνηση

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Ο βασικός στόχος για µια καλή διακυβέρνηση ενός ταµείου είναι η δηµιουργία µηχανισµών που ελαχιστοποιούν τη σύγκρουση συµφερόντων µεταξύ µελών-ασφαλισµένων και της διοίκησης του ταµείου. Η καλή διακυβέρνηση είναι προϋπόθεση για τη δηµιουργία ενός αποτελεσµατικού ιδιωτικού τοµέα συντάξεων. Πρόσφατα, κάποιες χώρες υιοθέτησαν κανονισµούς χρηστής διακυβέρνησης ενώ σε άλλες οι ενώσεις επαγγελµατικών ταµείων πρωτοστατούν στη δηµιουργία κώδικα καλής διακυβέρνησης.

156

Ανάγκη νέων χρηµατοοικονοµικών προϊόντων για τη διαχείριση κινδύνων Η εστίαση στη διαχείριση κινδύνων µε βάση τις υποχρεώσεις των ταµείων, έχει δηµιουργήσει την ανάγκη για χρηµατοοικονοµικά προϊόντα (νέα ή αύξηση έκδοσης υπαρχόντων) για την αντιστάθµιση των κινδύνων που προέρχονται από τα επιτόκια, τον πληθωρισµό και την µακροζωία. Η χρήση σύγχρονων µεθόδων διαχείρισης ενεργητικού- υποχρεώσεων και η διαπίστωση ότι οι υποχρεώσεις των ταµείων είναι µακροχρόνιες µε χαρακτηριστικά οµολόγου, έχει δηµιουργήσει σηµαντική ζήτηση για κρατικά µακροχρόνια οµόλογα. Τα τελευταία πέντε χρόνια ένας αυξανόµενος αριθµός χωρών έχει προχωρήσει στην έκδοση µακροχρόνιων οµολόγων (λήξη µετά 30 χρόνια). Όσον αφορά στα κρατικά οµόλογα που είναι συνδεδεµένα µε τον πληθωρισµό, είναι κοινή η διαπίστωση, ότι η προσφορά τέτοιων οµολόγων είναι µικρή σε σχέση µε την ζήτηση. Αποτέλεσµα της µικρής προσφοράς οµολόγων µακροχρόνιας διάρκειας είναι η ζήτηση για παράγωγα οµολογιακά προϊόντα. Η αγορά συµβολαίων ανταλλαγής επιτοκίων και πληθωρισµού (interest rate and inflation swaps) έχει πολύ περισσότερη ρευστότητα και παρέχει καλύτερες δυνατότητες αντιστάθµισης επιτοκίων και πληθωριστικών κινδύνων. Η χρήση παραγώγων επιτο-

�� 1:

�� µ�� µ�� µ�� µ�� .�., �� % ��µ�� µµ�� µ�� µ��

��

13,2

��

51,0

��

39,0

��

73,0

��

8,0

��

15,0

��µ��

60-65

��

40,1

��

31,0

��

90,0

��

3,7

��

8,0

��

9,0

�. ��

47,1

��

44,4

��: Privately managed funded pension provision and their contribution to adequate and sustainable pension, Social Protection Committee, EU, 2008

�� 2:

�� µ�� µ�� (% �� µ��)

��

��µ�� µ� (1�� )

�� / �� µ��

��

��µ��

��

�. ��

��

��: IMF, Global Financial Stability Report, ��µ�� 2004

Χρηµατοπιστωτική Κρίση και Επαγγελµατικά Ταµεία Η συνεχιζόµενη χρηµατοοικονοµική κρίση και η σηµαντική πτώση στις τιµές των µετοχών έχει επιφέρει βαριές απώλειες στην περιουσία των συνταξιοδοτικών ταµείων. Η διεθνής οικονοµική κρίση αναµένεται να φέρει µείωση εταιρικών κερδών και αύξηση των πτωχεύσεων. Οι επιπτώσεις της χρηµατοοικονοµικής κρίσης στα επαγγελµατικά ταµεία είναι οι εξής: 1. Μεγάλη πτώση στην περιουσία των ταµείων. Σύµφωνα µε τον ΟΟΣΑ εξαιτίας της πτώσης των µετοχικών αξιών, τον Οκτώβριο του 2008 η συνολική περιουσία των ταµείων των χωρών του ΟΟΣΑ είχε µειωθεί κατά 3,3 τρις. δολ. ή κατά -20%. Η µείωση της περιουσίας των ταµείων είναι µικρότερη από την πτώση στα διεθνή χρηµατιστήρια, διότι τα ταµεία κατέχουν χαρτοφυλάκια µε ευρεία διασπορά και σηµαντικές επενδύσεις σε οµόλογα που στην διάρκεια του 2008 είχαν θετικές αποδόσεις. Οι επιπτώσεις από τη µείωση στην περιουσία των ταµείων εξαρτώνται από τον τύπο του επαγγελµατικού ταµείου. Για ταµεία ορισµένων εισφορών η µείωση στην περιουσία των ταµείων σηµαίνει µείωση στην αξία των χαρτοφυλακίων των ασφαλισµένων. Οι επιπτώσεις από την µείωση της αξίας των χαρτοφυλακίων είναι λιγότερο επαχθής για νέους ασφαλισµένους µε µακροχρόνιο επενδυτικό ορίζοντα. Για ασφαλισµένους κοντά στην συνταξιοδότηση που έχουν σηµαντικό µέρος του χαρτοφυλακίου τους σε µετοχές, η πτώση των τιµών σηµαίνει κατά µεγάλη πιθανότητα µείωση της αναµενόµενης σύνταξης. Οι συντάξεις που παρέχουν τα ταµεία ορισµένων

παροχών κατ’ αρχάς δεν επηρεάζονται από τις αποδόσεις του χαρτοφυλακίου του ταµείου. Στα ταµεία ορισµένων παροχών οι συντάξεις εγγυώνται από την εταιρεία χορηγό του ταµείου και, σε περίπτωση που η εταιρεία αδυνατεί να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της, από τα ταµεία προστασίας συντάξεων, όπου αυτά υπάρχουν. Όµως η µείωση της περιουσίας του ταµείου έχει επιπτώσεις στην οικονοµική φερεγγυότητα του. Η δηµιουργία ελλειµµάτων αναγκάζει τις εταιρείες χορηγούς να αυξήσουν τις εισφορές στα ταµεία έως ότου το έλλειµµα εξαφανιστεί αλλά σε κάποιες περιπτώσεις µπορεί να οδηγήσει σε µείωση των παροχών. 2. Σηµαντική πτώση στις υποχρεώσεις των ταµείων. Σύµφωνα µε την εταιρία συµβούλων ασφαλιστικών ταµείων Watson Wyatt, παρά τη µεγάλη πτώση των χρηµατιστηρίων το 2008, ο λόγος περιουσίας- υποχρεώσεων για 450 από τις 1000 εταιρίες του FORTUNE 1000, θα µειωθεί µόνο οριακά - από 96% το 2007 σε 88% το 2008. Η Watson Wyatt υπολογίζει, ότι η περιουσία των ταµείων θα µειωθεί κατά 26% το 2008, ενώ οι υποχρεώσεις τους κατά 19%. Ο λόγος µείωσης των υποχρεώσεων είναι η σηµαντική αύξηση της απόδοσης εταιρικών οµολόγων (corporate bond yields) που χρησιµοποιείται σαν προεξοφλητικό επιτόκιο κατά τον υπολογισµό της παρούσας αξίας των µελλοντικών υποχρεώσεων των ταµείων. Η χρηµατοοικονοµική κρίση επαναφέρει στο προσκήνιο την αξία αποτελεσµατικής διαχείρισης κινδύνων και χρηστής διακυβέρνησης. Η κρίση έχει επιπτώσεις σε όλα τα επαγγελµατικά ταµεία αλλά ιδιαίτερα σε εκείνα που εξαιτίας ανεπαρκών δοµών διακυβέρνησης, ανέλαβαν υπερβολικούς κινδύνους σε σχέση µε τις υποχρεώσεις τους. Η ιδιωτικοποίηση του συνταξιοδοτικού συστήµατος και η στροφή από ταµεία ορισµένων παροχών σε ταµεία ορισµένων εισφορών µεταφέρει τους κινδύνους χρηµατιστηριακών διακυµάνσεων και µακροζωίας από το κράτος και τις επιχειρήσεις στους ασφαλισµένους των ταµείων. Ακόµη και πριν την κρίση υπήρχε έντονος προβληµατισµός για το αν οι ασφαλισµένοι έχουν τη χρηµατοοικονοµική παιδεία για να αναλάβουν τη διαχείριση αυτών των κινδύνων. Η εµπειρία από τις ΗΠΑ (401k plans) είναι ότι οι περισσότεροι ασφαλισµένοι δεν κατανοούν τον τρόπο λειτουργίας των χρηµατοοικονοµικών αγορών και την ανάγκη για επαναπροσδιορισµό της κατανοµής των χαρτοφυλακίων τους σύµφωνα µε τον κύκλο ζωής. Η κρίση καθιστά αναγκαίο τον επανασχεδιασµό των επαγγελµατικών ταµείων µε στόχο ένα πιο ισορροπηµένο µοίρασµα των κινδύνων µεταξύ των επιχειρήσεων και των ασφαλισµένων. Η χρηµατοοικονοµική κρίση αναδεικνύει την αξία του συστήµατος πολλών πυλώνων που διασπείρει τη διαχείριση µακροοικονοµικών και χρηµατοοικονοµικών κινδύνων και που είναι ευπροσάρµοστο και ανθεκτικό ακόµη και σε σοβαρές χρηµατοοικονοµικές αναταραχές.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

κίων και πληθωρισµού από συνταξιοδοτικά ταµεία έχει αυξηθεί σηµαντικά την τελευταία δεκαετία. Στα ταµεία ορισµένων εισφορών ο ασφαλισµένος στη φάση της συνταξιοδότησης λαµβάνει εφάπαξ ίσο µε το σύνολο των εισφορών του συν τις όποιες αποδόσεις του χαρτοφυλακίου του. Θα ήταν προφανώς επιθυµητό εάν υπήρχε χρηµατοοικονοµικό προϊόν που σε αντάλλαγµα το εφάπαξ που λαµβάνει ο ασφαλισµένος θα υποσχόταν να πληρώνει µηνιαίως σύνταξη µέχρι τον θάνατο του ασφαλισµένου. Τέτοια προϊόντα είναι οι annuities και αγοράζονται συνήθως από ασφαλιστικές εταιρείες. Η αγορά για annuities είναι µέχρι σήµερα υπό-υπανάπτυκτη και σε πολλές χώρες η τάση είναι για µείωση των ασφαλιστικών που τις προσφέρουν. Μια λύση στη µικρή προσφορά χρηµατοοικονοµικών προϊόντων που απαιτούνται στην φάση της συνταξιοδότησης, είναι τα οµόλογα µακροζωίας. Τα οµόλογα µακροζωίας µοιάζουν µε τα κοινά οµόλογα µε µόνη διαφορά ότι δίνουν κουπόνι που είναι συνδεδεµένο µε δείκτη µακροβιότητας. Δυστυχώς, παρά το ενδιαφέρον της Ε.Ε. και της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων, το οµόλογο µακροζωίας που εξέδωσε η τράπεζα δεν κατάφερε να κερδίσει το ενδιαφέρον και την εµπιστοσύνη των ταµείων.

157

ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

> ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ

 Από την Ελλάδα του χθες στην Ελλάδα του Αύριο 

ΣΤΗΝ ΕΝΤΑΤΙΚΗ ΤΟ ΣΥΝΤΑΞΙΟΔΟΤΙΚΟ Οµαδοποίηση ταµείων σε 3, κεφαλαιοποίηση της µισής συνταξιοδοτικής παροχής, πραγµατική ηλικία συνταξιοδότησης από 60 ως 65 έτη, ποσοστό αναπλήρωσης 75%, οι βασικές παράµετροι µιας µεταρρύθµισης που θα µειώσει το κόστος του συνταξιοδοτικού συστήµατος της χώρας και θα αποτρέψει την κρίση στη χρηµατοδότησή του. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΙΛΤΙΑΔΗ ΝΕΚΤΑΡΙΟ*

Ελλάδα έχει την ευκαιρία, εκµεταλλευόµενη τη διεθνή εµπειρία των ασφαλιστικών µεταρρυθµίσεων, να προχωρήσει στην πλήρη αναδόµηση του συστήµατος συντάξεων και να δηµιουργήσει ένα νέο δηµόσιο σύστηµα καθολικής κάλυψης του πληθυσµού για κύριες και επικουρικές συντάξεις, το οποίο:

απαιτούµενους όγκους πρόσθετης κρατικής χρηµατοδότησης µετά το 2015, δεν χρειάζεται να συνεχίσουν την ανάγνωση. Παρακάτω περιγράφουµε συνοπτικά τους βασικούς άξονες της προτεινόµενης ασφαλιστικής µεταρρύθµισης καθώς και τη διαδικασία και το χρονοδιάγραµµα υλοποίησης.**

1. θα είναι από τα καλύτερα της ΕΕ σε λειτουργικό επίπεδο, µε την υιοθέτηση και άµεση εφαρµογή της πληροφορικής υποδοµής των καλύτερων ευρωπαϊκών ασφαλιστικών συστηµάτων,

Γενικό Πλαίσιο Μεταρρύθµισης

ΤΑΣΕΙΣ 2009

2. θα παρέχει επαρκή προστασία σε όλους τους ασφαλισµένους, στα σηµερινά ονοµαστικά επίπεδα,

158

3. θα είναι βιώσιµο µακροχρόνια, διατηρώντας την απαιτούµενη κρατική χρηµατοδότηση στα σηµερινά περίπου επίπεδα. Αλλά αυτή είναι πραγµατικά η τελευταία ευκαιρία, µε την έννοια ότι οι ωφέλειες από την προτεινόµενη µεταρρύθµιση θα επέλθουν µετά από τουλάχιστον 15 χρόνια. Δηλαδή, εάν ξεκινήσουµε αµέσως, οι ευεργετικές συνέπειες θα φανούν µετά το 2025. Εάν είχαµε υιοθετήσει και εφαρµόσει µια τέτοια λύση εγκαίρως, θα είµαστε σε θέση να ισορροπήσουµε το σύστηµα πριν το έτος 2015, µετά από το οποίο θα αρχίσει να αυξάνεται δραµατικά η απαιτούµενη κρατική χρηµατοδότηση. Όσοι είναι πεπεισµένοι ότι το ελληνικό κράτος θα είναι σε θέση να εξασφαλίσει τους

 Βασικά Χαρακτηριστικά: - Πλήρης διαφάνεια, µε ετήσια ενηµέρωση ασφαλισµένων - Αποτελεσµατικός οικονοµικός προγραµµατισµός, για άρτιο συνδυασµό υποχρεωτικών και προαιρετικών προγραµµάτων - Ίση µεταχείριση όλων των πολιτών, τόσο εντός της κάθε γενιάς όσο και µεταξύ των γενεών - Διατήρηση των ονοµαστικών ποσοστών αναπλήρωσης στα σηµερινά τους επίπεδα - Μακροχρόνια βιωσιµότητα του συστήµατος, µε διατήρηση

*Αναπληρωτή Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Πειραιώς ** Πληρέστερη παρουσίαση της µεταρρύθµισης στο «Ασφαλιστική Μεταρρύθµιση µε Συναίνεση και Διαφάνεια» (Εκδόσεις Παπαζήση, 2008).

 Τρεις πυλώνες για τις τρεις βασικές λειτουργίες: - Αναπλήρωση συντάξεων, µέσω των κύριων και επικουρικών συντάξεων (υποχρεωτική ασφάλιση) - Πρόνοια, µέσω της γενικευµένης εφαρµογής του ΕΚΑΣ - Κλαδική διαφοροποίηση, µέσω των Ταµείων Επαγγελµατικής Ασφάλισης (προαιρετική ασφάλιση)  Το σύστηµα των κύριων συντάξεων χρηµατοδοτείται από τους εργαζόµενους και τους εργοδότες και λειτουργεί µε τη µέθοδο Pay-As-You-Go. Το κράτος αναλαµβάνει τις δαπάνες χρηµατοδότησης κατά τη µεταβατική περίοδο καθώς και τη χρηµατοδότηση εκτάκτων αναγκών.  Το σύστηµα των επικουρικών συντάξεων χρηµατοδοτείται από τους εργαζόµενους και τους εργοδότες και λειτουργεί µε πλήρη κεφαλαιοποίηση (Full Funding).  Οι προνοιακές παροχές συντάξεων χρηµατοδοτούνται αποκλειστικά από τον κρατικό προϋπολογισµό.

 Το νέο σύστηµα αφορά τους ασφαλισµένους µετά το 1992.  Για τους ασφαλισµένους πριν το 1992, το µέγιστο ποσοστό αναπλήρωσης από κύριες και επικουρικές συντάξεις είναι 80%.  Για τους ασφαλισµένους στο Νέο Σύστηµα, το µέγιστο ποσοστό αναπλήρωσης φθίνει σταδιακά από 80% στο 75%. Κατά τη µεταβατική περίοδο (έως ότου ολοκληρωθεί η κεφαλαιοποίηση των επικουρικών συντάξεων) το ποσοστό αναπλήρωσης των κύριων συντάξεων θα βαίνει µειούµενο ενώ των επικουρικών συντάξεων αυξανόµενο, αλλά το άθροισµα και των δύο ανά πάσα στιγµή θα είναι 75%. Στο τέλος της µεταβατικής περιόδου το ήµισυ των παροχών θα προέρχεται από τις κύριες και τις επικουρικές συντάξεις αντίστοιχα.  Έµφαση στην αποτροπή της φτώχειας στην Τρίτη Ηλικία.  Αποφυγή καταναγκασµών. Ελαστικότητα ρυθµίσεων για τις αενάως διαφοροποιούµενες ανάγκες του εργατικού δυναµικού.

Ριζική Αναδιοργάνωση Συστήµατος Συντάξεων  Δηµιουργία «Εθνικού Οργανισµού Συντάξεων» (ΕΘ.Ο.Σ.), στον οποίο συγχωνεύονται σε συγκεκριµένο χρόνο όλα τα υφιστάµενα Ταµεία Κύριων Συντάξεων και υπάγονται και οι Δηµόσιοι Υπάλληλοι. Η περίοδος των συγχωνεύσεων δεν µπορεί να

ΤΑΣΕΙΣ 2009

της απαιτούµενης κρατικής χρηµατοδότησης στα σηµερινά επίπεδα περίπου - Θετικές επιδράσεις στην απασχόληση και την οικονοµική ανάπτυξη

159

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ υπερβαίνει τα 4 χρόνια. Κατά την περίοδο των συγχωνεύσεων τα υφιστάµενα ταµεία µετατρέπονται σε Υποδιοικήσεις του ενιαίου ταµείου, ως εξής: - Υποδιοίκηση για Αυτοαπασχολούµενους και Αγρότες (ΟΑΕΕ, Κλάδος Πρόσθετης Ασφάλισης ΟΓΑ, κλπ.) - Υποδιοίκηση για Δηµοσίους Υπαλλήλους

 Η ελάχιστη ηλικία συνταξιοδότησης θα είναι τα 62 έτη.

- Υποδιοίκηση Προνοιακών Παροχών (ένταξη των προνοιακών παροχών ΟΓΑ στο γενικευµένο σύστηµα ΕΚΑΣ)

 Το σύστηµα θα έχει ενσωµατωµένους αυτόµατους σταθεροποιητές για την περίπτωση αρνητικών εξελίξεων σε δηµογραφικές ή οικονοµικές παραµέτρους.

Στον νόµο για τη συγχώνευση των ταµείων θα επισυνάπτεται και το επιχειρησιακό σχέδιο για την ολοκλήρωση των συγχωνεύσεων εντός τετραετίας.  Δηµιουργία «Ενιαίου Ταµείου Επικουρικών Συντάξεων», µε την οµαδοποίηση των υφιστάµενων ταµείων και την εν συνεχεία µετατροπή τους σε Υποδιοικήσεις του ενιαίου ταµείου.  Ενιαία πληροφορική πλατφόρµα για τα κύρια και τα επικουρικά ταµεία. Τα πληροφορικά συστήµατα του ΙΚΑ βελτιώνονται και επεκτείνονται σε όλα τα προς συγχώνευση ταµεία. Με την ολοκλήρωση των συγχωνεύσεων, η πληροφορική πλατφόρµα του Εθνικού Οργανισµού Συντάξεων υποστηρίζει και τη λειτουργία του Ενιαίου Επικουρικού Ταµείου.  Αντικατάσταση των πολλαπλών αριθµών κοινωνικής ασφάλισης από τον Ατοµικό Αριθµό Φορολογικού Μητρώου.  Μόνιµη συνεργασία Εθνικού Οργανισµού Συντάξεων και του TAXIS για τη δραστική µείωση της εισφοροδιαφυγής και την είσπραξη µέρους των εισφορών µέσω των Εφοριών.  Υποχρεωτική διαχείριση των αποθεµατικών τόσο των ταµείων κύριων συντάξεων όσο και των ταµείων επικουρικών συντάξεων από την ΑΕΔΑΚ Ασφαλιστικών Οργανισµών.  Απόσχιση των Κλάδων Υγείας από τα ταµεία συντάξεων.

Κύριες Συντάξεις: Προσαρµογή του Σουηδικού Μοντέλου

ΤΑΣΕΙΣ 2009

σία για την απρόσκοπτη ολοκλήρωση του έργου, µε διαδικασία οutsourcing.  Το ενδεικτικό κεφάλαιο του Ατοµικού Λογαριασµού µετατρέπεται κατά τη στιγµή της συνταξιοδότησης σε ισόβια µηνιαία συνταξιοδοτική παροχή, η οποία αναπροσαρµόζεται ετησίως µε βάση τις αυξήσεις στις µέσες αποδοχές.

- Υποδιοίκηση για Μισθωτούς (ΙΚΑ και ταµεία ΔΕΚΟ)

160

// ΜΙΛΤΙΑ∆ΗΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ

 Το νέο σύστηµα είναι µη-κεφαλαιοποιητικό µε καθορισµένες εισφορές (Pay-As-You-Go Notional Defined Contributions). Βασίζεται στη λειτουργία Ατοµικών Ενδεικτικών Λογαριασµών (Individual Notional Accounts). Δηλαδή, οι κύριες συντάξεις είναι πλήρως αναλογικές.

 Η κρατική χρηµατοδότηση θα είναι απαραίτητη κατά τη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου ή σε περιόδους εκτάκτων αναγκών.

Υποχρεωτικές Επικουρικές Συντάξεις  Ο ρόλος των επικουρικών συντάξεων είναι κρίσιµος στο νέο σύστηµα. Αφενός στοχεύουν στη συµπλήρωση των παροχών των κύριων συντάξεων. Αφετέρου αποτελούν τον κύριο µοχλό για τη µείωση του συνολικού µακροχρόνιου κόστους του εθνικού συστήµατος συντάξεων.  Το νέο σύστηµα αφορά τους ασφαλισµένους µετά το 1992.  Οι επικουρικές συντάξεις είναι του τύπου «καθορισµένων εισφορών». Κάθε ασφαλισµένος διαθέτει Ατοµικό Λογαριασµό.  Το σύστηµα των επικουρικών συντάξεων είναι πλήρως κεφαλαιοποιηµένο. ΩΗ διαδικασία των επενδύσεων των αποθεµατικών είναι καίριας σηµασίας για την επίτευξη των στόχων. Ανατίθεται υποχρεωτικά στην ΑΕΔΑΚ Ασφαλιστικών Οργανισµών ή σε δεύτερη παρόµοια ΑΕΔΑΚ.  Διαδικασία Contracting-out: Όσα επικουρικά ταµεία επιλέξουν να µην ενταχθούν στο παραπάνω επικουρικό πλαίσιο, θα πρέπει να µετατραπούν σε Ταµεία Επαγγελµατικής Ασφάλισης (ΤΕΑ.), µε πλήρη αυτοχρηµατοδότηση και κατάργηση όλων των κοινωνικών πόρων. Η υφιστάµενη περιουσία τους θα µεταφερθεί στο νέο ΤΕΑ. Όσα µέλη τέτοιων επικουρικών ταµείων δεν επιθυµούν να συµµετάσχουν σε µια τέτοια εξέλιξη, θα µπορούν µε απλή τους δήλωση να ενταχθούν στο δηµόσιο επικουρικό σύστηµα, στο οποίο θα µεταφέρουν και τα αναλογούντα αποθεµατικά.

 Το νέο σύστηµα αφορά τους ασφαλισµένους µετά το 1992.

Γενική Εφαρµογή Συστήµατος ΕΚΑΣ

 Απαιτείται ειδικό Επιχειρησιακό Σχέδιο για τη δηµιουργία των Ατοµικών Ενδεικτικών Λογαριασµών για όλους τους µετά το 1992 ασφαλισµένους. Υπάρχει επαρκής διεθνής τεχνογνω-

 Στόχος είναι η µείωση του ποσοστού φτώχειας µεταξύ των µελών των απερχόµενων γενεών. Το φαινόµενο της φτώχειας στην Τρίτη Ηλικία µπορεί να εξαλειφθεί πλήρως, ανάλογα µε

τους διαθέσιµους κρατικούς πόρους.  Η χρηµατοδότηση των σχετικών παροχών γίνεται αποκλειστικά από τον κρατικό προϋπολογισµό.  Οι παροχές συναρτώνται µε το επίσηµο ετήσιο «ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης», όπως αυτό ορίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση.  Όσοι δεν έχουν ιστορικό ασφάλισης λαµβάνουν την ετησίως καθοριζόµενη κατώτατη σύνταξη, η οποία πρέπει να επεκταθεί και στους αγρότες.  Όσοι έχουν ιστορικό ασφάλισης, αλλά η συνολική παροχή από την κύρια και την επικουρική σύνταξη υπολείπεται του εκάστοτε «ελάχιστου επιπέδου διαβίωσης», λαµβάνουν συµπληρωµατική παροχή ΕΚΑΣ ώστε να ανέλθουν στο επίπεδο αυτό.  Η υπαγωγή στην ασφάλιση προϋποθέτει: (α) την ελληνική ιθαγένεια (ή την ιδιότητα του οµογενούς), (β) τη συνολική διάρκεια παραµονής στην Ελλάδα, (γ) την ορισµένη διάρκεια παραµονής αµέσως πριν την λήψη της παροχής.

Θέµατα Χρηµατοδότησης  Με την επιφύλαξη των αναλογιστικών εκτιµήσεων, το άθροισµα των εισφορών για κύριες και επικουρικές συντάξεις θα πρέπει να είναι ίσο ή µικρότερο από το σηµερινό ποσοστό του 26%.  Το κράτος θα αναλάβει την χρηµατοδότηση των προνοιακών παροχών του ΕΚΑΣ, καθώς και όλες τις απαιτούµενες πρόσθετες εισροές στο σύστηµα των κύριων και επικουρικών συντάξεων κατά τη µεταβατική περίοδο.  Η κρατική χρηµατοδότηση θα είναι αυξηµένη κατά την πρώτη 15ετία, όταν θα γίνεται η κεφαλαιοποίηση του συστήµατος επικουρικών συντάξεων.  Μετά την πρώτη 15ετία, η κρατική χρηµατοδότηση θα επανέλθει σε «κανονικά» επίπεδα και θα κινείται στα αντίστοιχα µέσα επίπεδα των άλλων χωρών της Ε.Ε.

Ταµεία Επαγγελµατικής Ασφάλισης (ΤΕΑ)  Ο κύριος σκοπός τους είναι η κλαδική διαφοροποίηση των εργαζοµένων ως προς τις συνταξιοδοτικές παροχές.  Οργανώνονται προαιρετικά και χρηµατοδοτούνται από τους ενδιαφερόµενους.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΤΟ ΑΙΣΙΟΔΟΞΟ ΣΕΝΑΡΙΟ είναι ότι θα αντιδράσουµε έστω και την τελευταία στιγµή, θα επιτύχουµε την απαραίτητη διακοµµατική συναίνεση, θα νοµοθετήσουµε στο τέλος του 2010, και θα ολοκληρώσουµε την υλοποίηση της ασφαλιστικής µεταρρύθµισης µέχρι το τέλος του 2012.

 Με το προτεινόµενο σύστηµα συντάξεων δεν θα χρειαστεί να αυξηθούν περαιτέρω οι συνολικές ασφαλιστικές εισφορές, οι οποίες είναι ήδη από τις υψηλότερες στην Ευρώπη.

161

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ  Δεν υπάγονται στην κοινωνική ασφάλιση για συντάξεις.  Υπάγονται στη χρηµατοοικονοµική εποπτεία του κράτους.  Για τα ΤΕΑ δεν υφίσταται κρατική εγγύηση των παροχών, αλλά τα ταµεία αυτά µπορούν να συγκροτούν Guarantee Funds.  Τα Ταµεία Εφάπαξ µετατρέπονται υποχρεωτικά σε ΤΕΑ.  Βελτιώνεται η υφιστάµενη νοµοθεσία όσον αφορά τις ιδιαίτερες προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούν οι φορείς που αναλαµβάνουν τη διαχείριση των ΤΕΑ.  Βαρέα και Ανθυγιεινά Επαγγέλµατα (ΒΑΕ). Το πρόβληµα των ΒΑΕ µπορεί να λυθεί οριστικά µε την υπαγωγή όλων των σχετικών κλάδων (παλαιών και νέων) σε ένα ιδιαίτερο Ταµείο Επαγγελµατικής Ασφάλισης Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελµάτων. Το άθροισµα των ασφαλιστικών εισφορών για τα ΒΑΕ ανέρχεται στο 5.6% και στα πλαίσια ενός ΤΑΕ µπορεί να αποφέρει ένα πρόσθετο ποσοστό αναπλήρωσης της τάξης του 15-20%. Εάν υπαχθούν και οι παλαιοί ασφαλισµένοι θα πρέπει να καλυφθούν τα αποθεµατικά για «past service». Εάν επιλεγούν πιο πρόσφατες περίοδοι ασφάλισης (ή µόνον οι ασφαλισµένοι µετά την έναρξη του νέου ταµείου), τότε το πρόβληµα της πρόσθετης αποθεµατοποίησης περιορίζεται ανάλογα.

Διοικητικά Όργανα Νέου Συστήµατος  Θεσπίζεται Εθνικό Συµβούλιο Κοινωνικής Ασφάλισης, στο οποίο ανατίθεται η εκπόνηση εθνικής στρατηγικής για τον χώρο των κοινωνικών ασφαλίσεων. Το Συµβούλιο µπορεί να εισηγείται νοµοθετικές ρυθµίσεις. Οποιαδήποτε νοµοθετική ρύθµιση έχει σχέση µε την κοινωνική ασφάλιση προϋποθέτει τη σχετική γνωµοδότηση του Συµβουλίου πριν εισαχθεί στη Βουλή. Το Συµβούλιο υποβάλλει στη Βουλή έκθεση κάθε τριετία σχετικά µε την κατάσταση του συστήµατος ασφάλισης της χώρας.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

 Τα µέλη των Διοικητικών Συµβουλίων των Ταµείων, οι Διοικητές, οι Υποδιοικητές καθώς και οι Γενικοί Διευθυντές ορίζονται µετά από ειδική διαδικασία, στην οποία περιλαµβάνεται η περιγραφή των απαιτούµενων προσόντων για την κατάληψη της κάθε θέσης καθώς και η αξιολόγηση των υποψηφίων από ειδική επιτροπή της Βουλής.

162

Διαδικασία και Χρονοδιάγραµµα Υλοποίησης Μεταρρύθµισης Η προετοιµασία, η νοµοθέτηση και η υλοποίηση της ασφαλιστικής µεταρρύθµισης µπορούν να ολοκληρωθούν εντός µιας τετραετίας. Το χρονοδιάγραµµα αυτό πρέπει να τηρηθεί διότι

// ΜΙΛΤΙΑ∆ΗΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ δεν υπάρχουν πλέον άλλα περιθώρια για αδράνεια. Παρακάτω αναφέρω τα βασικά έργα τα οποία συγκροτούν τρία µεγάλα Επιχειρησιακά Σχέδια. Το πρώτο επιχειρησιακό σχέδιο αφορά στη «Νοµοθετική Προετοιµασία της Ασφαλιστικής Μεταρρύθµισης» και µπορεί να ολοκληρωθεί σε 24 µήνες. Στην ίδια περίοδο θα ολοκληρωθεί το δεύτερο επιχειρησιακό σχέδιο για την «Προετοιµασία των Υποδοµών». Το τρίτο επιχειρησιακό σχέδιο αφορά στην «Υλοποίηση της Ασφαλιστικής Μεταρρύθµισης», θα ξεκινήσει αµέσως µετά την ψήφιση του σχετικού νόµου, και θα ολοκληρωθεί εντός δυο ετών.

Α. Νοµοθετική Προετοιµασία Ασφαλιστικής Μεταρρύθµισης (περιγραφή έργου και χρόνος υλοποίησης)  Σύσταση 11µελούς Διακοµµατικής Επιτροπής, υπό την προεδρία του Προέδρου της Βουλής (χρόνος: 1 µήνας)  Συγκρότηση 7µελούς Επιστηµονικής Επιτροπής, η οποία θα διαθέτει Γραµµατεία Τεκµηρίωσης. Η Επιτροπή θα υποβάλλει προς έγκριση προϋπολογισµό δαπανών λειτουργίας. Η διαχείριση της Επιτροπής θα τελεί υπό την εποπτεία της Διακοµµατικής Επιτροπής (χρόνος: +2 µήνες)  Το πόρισµα της Επιτροπής αποτελείται από µια (κατά πλειοψηφία) πρόταση µεταρρύθµισης καθώς και τις µειοψηφούσες προτάσεις, µε τις αντίστοιχες αναλογιστικές εκτιµήσεις κόστους για περίοδο 50 ετών. Οι αναλογιστικές µελέτες ανατίθενται από την Επιτροπή µετά από διεθνή διαγωνισµό (µε Short List αναγνωρισµένων αναλογιστικών οίκων). (χρόνος: +9 µήνες)  Πόρισµα επιστηµονικής επιτροπής υποβάλλεται στη Διακοµµατική Επιτροπή. Οριστική απόφαση της επιτροπής µετά από διαβουλεύσεις µε κόµµατα και κοινωνικούς εταίρους. (χρόνος: +6 µήνες)  Προετοιµασία σχετικού νοµοσχεδίου από την Επιστηµονική Επιτροπή, µε βάση απόφαση Διακοµµατικής Επιτροπής, και ψήφιση νόµου από τη Βουλή. (χρόνος: +6 µήνες)

ΘΑ ΧΡΕΙΑΣΤΟΥΝ πρόσθετοι πόροι για περίπου 15 έτη, ούτως ώστε οι τρέχουσες εισφορές να πληρώνουν τις τρέχουσες συντάξεις και οι πρόσθετοι πόροι να χρησιµοποιούνται για κεφαλαιοποίηση.

 Κατάλογος έργων υποδοµής: - Επέκταση πληροφοριακών συστηµάτων ΙΚΑ σε όλα τα Ταµεία Κύριων Συντάξεων - Διασύνδεση µε TAXIS: εκπόνηση νέου συστήµατος ελέγχου εργοδοτών και αυτοαπασχολούµενων - Απονοµή νέου Αριθµού Κοινωνικής Ασφάλισης, µε υιοθέτηση του Α.Φ.Μ. - Ενίσχυση ΙΚΑΝΕΤ για εξυπηρέτηση όλου του ασφαλισµένου πληθυσµού της χώρας - Βελτίωση κτιριακών υποδοµών και προµήθεια εξοπλισµού για τα συγχωνευόµενα ταµεία - Οργανωτικός και λειτουργικός εκσυγχρονισµός των συγχωνευόµενων ταµείων - Εκπαίδευση προσωπικού συγχωνευόµενων ταµείων

 Διοίκηση Έργων: - Οµαδοποίηση Ταµείων σε 3 οµάδες: (α)µισθωτών, (β) αυτοαπασχολούµενων και αγροτών, και (γ) δηµοσίων υπαλλήλων. - Συγκρότηση Στρατηγικής Επιτροπής (Διοικητές ΙΚΑ, ΟΑΕΕ, ΟΓΑ, εκπρόσωπος Γενικού Λογιστηρίου, εµπειρογνώµονες), υπό την προεδρία του Διοικητή ΙΚΑ. - Κάτω από τη Στρατηγική Επιτροπή συγκροτούνται Οµάδες Διαχείρισης για κάθε µία από τις 3 οµάδες ταµείων. Τα µέλη των Οµάδων Διαχείρισης εξαρτώνται από τον αριθµό των ταµείων σε κάθε οµάδα. - Κάτω από τις Οµάδες Διαχείρισης συγκροτούνται Οµάδες Υποέργων για κάθε ταµείο.

 Τρόπος Εκτέλεσης Έργων: Αναγκαία προϋπόθεση για την επιτυχή υλοποίηση των έργων αποτελεί η εφαρµογή της διαδικασίας Outsourcing, µε βάση την εµπειρία του προγράµµατος εκσυγχρονισµού του ΙΚΑ. Η διαδικασία Outsourcing µπορεί να υλοποιηθεί είτε µε διαγωνισµούς ανάδειξης Αναδόχων µε βάση την υφιστάµενη νοµοθεσία, είτε µε την επιλογή Αναδόχων στα πλαίσια των ΣΔΙΤ. - Η εξειδίκευση του παραπάνω προγραµµατισµού πρέπει να γίνει µε τέτοιο τρόπο ώστε να ολοκληρωθεί η υλοποίηση των έργων εντός διετίας (παράλληλα µε την προετοιµασία της ασφαλιστικής µεταρρύθµισης).

Γ. Υλοποίηση Ασφαλιστικής Μεταρρύθµισης Υποθέτουµε ότι η σχετική νοµοθεσία υιοθετεί την προτεινόµενη ασφαλιστική µεταρρύθµιση. Παραθέτουµε τα απαιτούµενα

έργα για την υλοποίηση της µεταρρύθµισης και το χρόνο υλοποίησης µετά τη ψήφιση του νόµου. • Συγκρότηση και λειτουργία Εθνικού Συµβουλίου Κοινωνικών Ασφαλίσεων, το οποίο, µεταξύ των άλλων καθηκόντων, εποπτεύει και την υλοποίηση της ασφαλιστικής µεταρρύθµισης. (χρόνος: 2 µήνες) • Ολοκλήρωση και θέση σε λειτουργία των έργων που περιλαµβάνονται στο επιχειρησιακό σχέδιο για την «Προετοιµασία των υποδοµών των ασφαλιστικών ταµείων». Τα έργα αυτά αποτελούν την προϋπόθεση για την επιτυχή υλοποίηση οποιασδήποτε µορφής ασφαλιστικής µεταρρύθµισης. • Μετατροπή ασφαλιστικής ιστορίας των ασφαλισµένων σε Ατοµικούς Ενδεικτικούς Λογαριασµούς. Η µελέτη της διεθνούς εµπειρίας και η επιλογή της κατάλληλης µεθόδου µπορούν να γίνουν εντός 2 µηνών. Το επιχειρησιακό σχέδιο: «Δηµιουργία Ατοµικών Λογαριασµών» πρέπει να ολοκληρωθεί (µε διαδικασία Outsourcing) εντός δύο (2) ετών. • Εκπόνηση οριστικών αναλογιστικών µελετών για το «νέο σύστηµα», όπως τελικά θα ψηφιστεί από τη Βουλή (σύστηµα κύριων και επικουρικών συντάξεων). (χρόνος: 6 µήνες) • Χρηµατοοικονοµικός σχεδιασµός επόµενης 50ετίας, για απαιτούµενη κρατική χρηµατοδότηση µε βάση τα αποτελέσµατα των οριστικών αναλογιστικών µελετών. (χρόνος: 7 µήνες) • Προγραµµατισµός κεφαλαιοποίησης συστήµατος επικουρικών συντάξεων για την πρώτη 15ετία, µε βάση την προηγούµενη µελέτη για τους διαθέσιµους κρατικούς πόρους. (χρόνος: 9 µήνες) • Οριστική µελέτη για οργάνωση και λειτουργία του «Εθνικού Οργανισµού Συντάξεων» καθώς και του «Ενιαίου Ταµείου Επικουρικών Συντάξεων». (χρόνος: 14 µήνες) • Υλοποίηση προτάσεων προηγούµενης µελέτης, µε διαδικασία Outsourcing, και πλήρης λειτουργία των δυο νέων Οργανισµών. (χρόνος: 24 µήνες) • Μελέτη απόσχισης Κλάδων Υγείας από Ταµεία Συντάξεων. Μπορεί να υλοποιηθεί εντός του πρώτου έτους από την ψήφιση του νόµου.

Προκαταρκτικές Εκτιµήσεις Κόστους Στην ενότητα αυτή επιχειρούµε µια πρώτη και προκαταρκτική εκτίµηση του κόστους του προτεινόµενου συστήµατος συντάξεων. Τα πραγµατικά κόστη θα εκτιµηθούν από τις απαιτούµενες αναλογιστικές µελέτες, οι οποίες θα χρησιµοποιήσουν λεπτοµερέστερα στοιχεία. Οι δικές µας εκτιµήσεις φιλοδοξούν να περιγράψουν τις τάσεις των µεγεθών [Nek-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Β. Προετοιµασία Υποδοµών Ασφαλιστικών Ταµείων

163

// ΜΙΛΤΙΑ∆ΗΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ

164

tarios, 2000, “Financing Public Pensions in Greece”, SPOUDAI, 50(3-4), p.125-139]. Τα στοιχεία του Πίνακα εκφράζονται σε όρους τρεχουσών αποδοχών (current earnings terms). Η χρησιµοποίηση των όρων αυτών καθιστά πιο εύληπτες τις διαχρονικές συγκρίσεις. Στις πρώτες στήλες του Πίνακα 1.1 παρέχονται εκτιµήσεις του κόστους του υφιστάµενου συστήµατος συντάξεων. Όπως έχει διαπιστωθεί και από άλλες µελέτες, τα κόστη αυξάνουν δραµατικά µετά το 2015, ένεκα της ωρίµανσης του συστήµατος καθώς και των αρνητικών δηµογραφικών εξελίξεων. Στις επόµενες στήλες του Πίνακα εξετάζουµε δύο σενάρια µεταρρύθµισης. Και τα δύο σενάρια υποθέτουν ότι το έτος 2000 ξεκινά η κεφαλαιοποίηση της µισής συνταξιοδοτικής παροχής. Δηλαδή, υποθέτουµε ότι το σύστηµα συντάξεων της χώρας παρέχει ένα συνολικό ποσοστό αναπλήρωσης 70%, στο οποίο η συµβολή της κεφαλαιοποίησης ανέρχεται σταδιακά στο ήµισυ των τελικών παροχών. Η διαφορά των δύο σεναρίων έγκειται στο ότι το πρώτο σενάριο υποθέτει µια πραγµατική (effective) ηλικία συνταξιοδότησης 60 ετών, ενώ στο δεύτερο σενάριο η ηλικία αυτή αυξάνεται στα 65 έτη. Σε γενικές γραµµές, τα σενάρια αυτά προσοµοιάζουν προς την προτεινόµενη µεταρρύθµιση (όπου προτείνουµε, όµως, συνολικό ποσοστό αναπλήρωσης 75%). Διαπιστώνουµε ότι και στα δύο σενάρια κατά την έναρξη της κεφαλαιοποίησης του συστήµατος, θα χρειαστούν πρόσθετοι πόροι για περίπου 15 έτη, ούτως ώστε οι τρέχουσες εισφορές να πληρώνουν τις τρέχουσες συντάξεις και οι πρόσθετοι πόροι να χρησιµοποιούνται για κεφαλαιοποίηση. Έτσι προκύπτουν βέβαια θέµατα δικαιοσύνης για τη διαχρονική αναδιανοµή εισοδηµάτων µεταξύ των διαδοχικών γενεών. Η σχετική βιβλιογραφία είναι εκτενής (Nektarios, 2000, p.130-131). Στην περίπτωση της συνταξιοδότησης σε ηλικία 60 ετών, η απαιτούµενη πρόσθετη κρατική χρηµατοδότηση θα ανέλθει στην αρχή σε 4.6% του ΑΕΠ, µετά 10 χρόνια θα προσεγγίσει το 4% του ΑΕΠ , και µετά από 20 χρόνια θα έχει περιοριστεί στο 2.1 % (µηδενίζεται στη συνέχεια). Στην δεύτερη περίπτωση διαπιστώνουµε ότι οι πρόσθετες χρηµατοδοτικές απαιτήσεις µειώνονται δραστικά εάν υιοθετήσουµε µια στρατηγική πραγµατικής συνταξιοδότησης σε ηλικία 65 ετών. Στην περίπτωση αυτή, η πρόσθετη κρατική χρηµατοδότηση θα ξεκινήσει µε ένα ποσοστό 3.1% του ΑΕΠ , σε µια δεκαετία θα έχει µειωθεί στο 0.4% του ΑΕΠ και στη συνέχεια µηδενίζεται.Το τρίτο συµπέρασµα είναι ότι ακόµα και µε ηλικία συνταξιοδότησης 60 ετών, το µακροχρόνιο κόστος του «νέου συστήµατος» είναι πολύ µικρότερο από αυτό του υφιστάµενου συστήµατος, αλλά κινείται ψηλότερα από τον µέσο

όρο της Ε.Ε.-15 (ο οποίος είναι 13.6% του αεπ και 13.3% για το 2040 και 2050 αντίστοιχα). Το τελευταίο συµπέρασµα είναι ότι όσο καθυστερούµε τη µεταρρύθµιση, τόσο αυξάνουµε την ένταση των µελλοντικών χρηµατοδοτικών προβληµάτων. Ήδη χάνεται ουσιαστικά η τελευταία κρίσιµη δεκαετία µέχρι το 2010. Εάν ξεκινήσουµε αργότερα την κεφαλαιοποίηση, τότε διαπιστώνουµε από τις πρώτες στήλες του Πίνακα 1.1, ότι θα πρέπει να εξασφαλίσουµε «πρόσθετους πόρους» σε µια περίοδο κατά την οποία η απαιτούµενη κρατική χρηµατοδότηση θα έχει ήδη λάβει µεγάλες διαστάσεις. Το πρόβληµα λαµβάνει εθνικές διαστάσεις και θα απειλήσει ευθέως την κοινωνική συνοχή της χώρας µετά από περί-

��µ�� µ�� µ��µ�� (�� ) ��

�� µ�� µ��

�� µ� µ� 60 ��

�� µ� µ� 65 ��

��. €

% ��

��. € % �� . € % ��

2000

12.9

11.3%

18.2

15.9%

16.5

14.4%

2010

15.3

13.2%

20.0

17.2%

15.8

13.6%

2020

17.9

15.9%

20.3

18.0%

15.6

13.8%

2030

20.8

18.8%

16.2

14.6%

12.3

11.1%

2040

22.3

21.5%

16.2

15.6%

12.3

11.8%

2050

22.3

21.8%

15.9

15.5%

12.0

11.7%

�� : Nektarios (2000).

που µια δεκαετία από σήµερα. Το απαισιόδοξο σενάριο είναι ότι το πολιτικό προσωπικό της χώρας θα αποδειχθεί κατώτερο των περιστάσεων και θα αποφύγει να αναλάβει τις ευθύνες της ασφαλιστικής µεταρρύθµισης, αδιαφορώντας για τις συνέπειες. Το αισιόδοξο σενάριο είναι ότι θα αντιδράσουµε έστω και την τελευταία στιγµή, θα επιτύχουµε την απαραίτητη διακοµµατική συναίνεση, θα νοµοθετήσουµε στο τέλος του 2010, και θα ολοκληρώσουµε την υλοποίηση της ασφαλιστικής µεταρρύθµισης µέχρι το τέλος του 2012. Τότε θα συνειδητοποιήσουµε ότι θα έχουµε δηµιουργήσει ένα από τα καλύτερα συστήµατα συντάξεων στην Ευρώπη (από πλευράς σχετικού µεγέθους προστασίας των εργαζοµένων καθώς και από πλευράς οργανωτικών υποδοµών), µε την απαιτούµενη κρατική χρηµατοδότηση να κινείται σε χαµηλότερα επίπεδα από τα µέσα ευρωπαϊκά.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ & ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΙ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

ΝΕΡΟ & ΡΕΥΜΑΤΑ

Φωτογραφίες ντοκουµέντου, ρεαλιστικές ή συµβολικές. Εικόνες µυθοπλασίας και αποτυπώµατα φαντασίας. Σε όλες ένας είναι ο κοινός παρανοµαστής: Το νερό. Το υδάτινο στοιχείο παρουσιάστηκε σε κάθε µορφή του, αλλά και στην εκκωφαντική απουσία της ύπαρξης του, στην έκθεση «Νερό - ρεύµατα» του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης από τις 13/12/2008 έως τις 25/ 3/2009. Η έκθεση εγκαινίασε τον θεµατικό κύκλο «Τα τέσσερα στοιχεία της φύσης και ο άνθρωπος». To βραβείο Pictet, της ελβετικής private bank Pictet & Cie, η οποία συνεργάζεται µε τους Financial Times για τη διεθνή κάλυψή του, είναι ένα παγκόσµιο βραβείο αφιερωµένο αποκλειστικά στη φωτογραφία και τη βιώσιµη ανάπτυξη. Η αποστολή του είναι, χρησιµοποιώντας τη δύναµη της φωτογραφίας, να επικοινωνήσει µηνύµατα ζωτικής σηµασίας σε ένα παγκόσµιο κοινό. Πρόκειται για ένα µοναδικό στόχο, όπου η τέχνη βρίσκεται στην υπηρεσία των κοινωνικών και περιβαλλοντικών αλλαγών που αντιµετωπίζει η ανθρωπότητα στις αρχές του 21ου αιώνα.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Οι Τάσεις παρουσιάζουν την οπτική των φιναλίστ και συµµετεχόντων στον διαγωνισµό για το βραβείο Pictet σε συνεργασία µε το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης

165

ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Section Sponsor

ΤΡΑΠΕΖΑ ΠΕΙΡΑΙΩΣ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Με στόχο τη βιώσιµη Ανάπτυξη

167

ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

> ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

 Μονόδροµος οι πράσινες πολιτικές. Κάποιοι όµως αντιστέκονται. 

Ο ΜΑΚΡΥΣ ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΠΕΓΧΑΓΗ Δεν πάει πολύς καιρός που ένας περιπλανώµενος Ινδιάνος πήγε να πουλήσει καλάθια στο σπίτι ενός γνωστού δικηγόρου που µένει στη γειτονιά µου. «Θέλετε να αγοράσετε καλάθια;» ρώτησε. «Όχι, δεν θέλουµε», ήταν η απάντηση. «Τι!» φώναξε ο Ινδιάνος βγαίνοντας από την αυλόπορτα. «Θέλετε λοιπόν να πεθάνουµε της πείνας;» Χένρι Ντέιβιντ Θορώ, Walden ή Η ζωή στο δάσος, 18541 Μνήµη Σάµιουελ Χάντιγκτον (1927 - 2008) // ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

168

χει περάσει ενάµιση αιώνας από την εποχή που ο δηµοσιογράφος, καθηγητής και διανοητής Χ. Ντ. Θορώ, από τη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ, έγραψε τα παραπάνω στο εξαιρετικό βιβλίο του το οποίο σήµερα θεωρείται ένα από τα αριστουργήµατα της αµερικανικής γραµµατείας, ένα µνηµείο φιλελεύθερης σκέψης και οικολογικής ανησυχίας. Ήταν µια εποχή κατά την οποία ο πρώιµος αµερικανικός καπιταλισµός οδηγούσε το τρένο της ανάπτυξης µε φρενήρεις ρυθµούς, ισοπέδωνε τα γεωγραφικά και φυλετικά σύνορα, εξαφάνιζε παραδοσιακά επαγγέλµατα και άλλαζε την ενδοχώρα. Η καταναλωτική συνείδηση σφυρηλατείτο µε ιδιαίτερη προσοχή γιατί έµελλε να γίνει η κυρίαρχη ιδεολογία και το αµερικανικό έθνος αποκτούσε ταυτότητα- η δουλεία δεν είχε καταργηθεί ακόµα και ο σιδηρόδροµος δεν είχε εξαπλωθεί σε όλη τη χώρα. Οι Ηνωµένες Πολιτείες, παγκόσµιος ηγέτης πλέον σε µια εποχή που οι γεωπολιτικές εξελίξεις έγειραν την πλάστιγγα αποφασιστικά υπέρ της ελεύθερης αγοράς και του νεοφιλελευθερισµού, διέρχονται µια από τις σηµαντικότερες κρίσεις της ιστορίας τους. Ο γνωστός αφορισµός του Θορώ, «Απλότητα, απλότητα, απλότητα», τον οποίο διατύπωσε σε µια εποχή που η αµερικανική

οικονοµία άρχισε να γίνεται πολύπλοκη και να δηµιουργεί άγχος στους πιονέρους της Δύσης («ένας τίµιος άνθρωπος δεν χρειάζεται να ξέρει να µετράει παραπάνω από τα δέκα του δάχτυλα. Άντε, σε ειδικές περιπτώσεις µπορεί να προσθέσει και τα δέκα δάχτυλα των ποδιών του...» υποστήριζε ο εκκεντρικός αυτός πιονέρος της αµερικανικής δηµοκρατίας), ακούγεται επίκαιρος και σήµερα. Με την αµερικανική οικονοµία στο χείλος της καταστροφής εξαιτίας µιας ανεξέλεγκτης και υπεροπτικής πορείας «ανάπτυξης», η αναζήτηση της απλότητας, της βιωσιµότητας όπως θα συµφωνούσε σήµερα ο Χ. Ντ. Θορώ, είναι επιτακτική. Αυτή η ανάγκη να απλουστευτούν τα πράγµατα, τώρα που έχουν γίνει πιο πολύπλοκα από κάθε άλλη εποχή, µοιάζει να τροφοδοτεί το όραµα και να καθοδηγεί την πολιτική του νέου Αµερικανού προέδρου Μπαράκ Οµπάµα. Ο πρώτος µαύρος πρόεδρος των ΗΠΑ, ήδη από τις 20 Ιανουαρίου και στο πλαίσιο της πολυθρύλητης αλλαγής που ευαγγελίζεται, άρχισε να λαµβάνει τα πρώτα

*Δηµοσιογράφος 1 Henry David Thoreau, Walden ή Η ζωή στο δάσος, σελ. 36, Κέδρος, Αθήνα 2007.

Το τέλος του Πρωτοκόλλου του Κιότο Το Πρωτόκολλο του Κιότο, αφού ολοκλήρωσε τον κύκλο της σύντοµης αλλά ταραχώδους ζωής του, πρέπει να τεθεί οριστικά εκτός ισχύος και να αντικατασταθεί άµεσα από µια νέα παγκόσµια συµφωνία για τον περιορισµό των εκποµπών αερίου θερµοκηπίου, στην οποία αυτή τη φορά επιβάλλεται να συµµετέχουν και οι ΗΠΑ, ο µεγαλύτερος παραγωγός τέτοιων αερίων στον κόσµο (ευθύνεται για περίπου 25% των συνολικών εκποµπών). Αυτό είναι µε µια φράση το διακύβευµα των επόµενων

10 µηνών, το µεγάλο στοίχηµα σε Ανατολή και Δύση. Την ίδια περίοδο, οι δύο µεγάλες πολιτικοοικονοµικές δυνάµεις της «παγκοσµιοποίησης», οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση, θα πρέπει να λάβουν, η κάθε µια, επιµέρους µέτρα και να προωθήσουν ξεχωριστές πολιτικές οι οποίες θα προετοιµάζουν κατά κάποιο τρόπο το πολιτικό και οικονοµικό κλίµα, προκειµένου η αντικατάσταση του Πρωτοκόλλου του Κιότο να γίνει άµεσα, οµαλά και, κυρίως, συντεταγµένα και µε ισχύ. Στις ΗΠΑ, οι οποίες αυτή τη στιγµή «καίγονται» για συγκράτηση της ανεργίας και για επανεκκίνηση της καταναλωτικής µηχανής η οποία κοντεύει να σβήσει, οι πρώτες ανακοινώσεις, αλλά και τα πρώτα µέτρα που έλαβε ο νέος πρόεδρος στοχεύουν στην αύξηση της κατανάλωσης. Πως αλλιώς να εξηγήσουµε την ξαφνική απόφαση του οικονοµικού του επιτελείου, να επιτρέψει σε 13 Πολιτείες να θέσουν οι ίδιες κι όχι σε συνεννόηση µε την κεντρική κυβέρνηση, ανώτατα επίπεδα εκποµπής ρύπων για τα οχήµατα που κινούνται στο εσωτερικό τους; Τα επίπεδα αυτά θα είναι σαφώς χαµηλότερα από εκείνα που έχει θεσπίσει (ή ανέχεται) η κεντρική κυβέρνηση, µε αποτέλεσµα σε ορισµένες πολιτείες των ΗΠΑ όπου η περιβαλλοντική συνείδηση επηρεάζει πλέον την επίσηµη πολιτική (π.χ. Καλιφόρνια/ Άρνολντ Σβαρτζενέγκερ), να επιβάλλεται η αντικατάσταση του στόλου των οχηµάτων. Όλοι γνωρίζουµε ότι µια τέτοια

ΤΑΣΕΙΣ 2009

«έλλογα» µέτρα και να επαναφέρει το «µέτρο» στην κεντρική πολιτική σκηνή της υπερδύναµης. Για τα επόµενα τέσσερα χρόνια αυτή η µάχη, η προσαρµογή δηλαδή του µέτρου στη λειτουργία µιας οικονοµίας και µιας κοινωνίας που έχει χάσει την επαφή µε το «ανθρώπινο», θα είναι το κύριο µέληµα της νέας διακυβέρνησης. Εµείς όµως ας δούµε µόνο τους επόµενους 10 µήνες κι αυτούς υπό το πρίσµα των περιβαλλοντικών εξελίξεων οι οποίες καταλαµβάνουν πλέον τις πρώτες θέσεις στην παγκόσµια ατζέντα, σε πείσµα του προηγούµενου προέδρου και των πανίσχυρων λόµπι που απροκάλυπτα εξυπηρέτησε (αυτοκινητοβιοµηχανία, πετροχηµικοί και κατασκευαστικοί όµιλοι κ.ά.).

169

ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ αντικατάσταση είναι ευεργετική για τη χειµαζόµενη αµερικανική αυτοκινητοβιοµηχανία. Πώς θα αντιδράσουν όµως οι πετρελαϊκές βιοµηχανίες που κατά την 8ετία Τζ. Μπους έγιναν ακόµα πιο ισχυρές; Σε δεύτερο επίπεδο, στόχος του αµερικανού προέδρου είναι να δηµιουργήσει ή να συγκρατήσει θέσεις εργασίας και για να το πετύχει αυτό επενδύει στους µόνους ίσως τοµείς της σύγχρονης επιχειρηµατικής παλέτας που δεν έχουν πληγεί από την κρίση: τους «πράσινους». Πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς την ξαφνική απόφασή του να ανακαινίσει τα δηµόσια και κρατικά κτίρια που καταβροχθίζουν ενέργεια και να τα µετατρέψει σε «ενεργειακά αυτόνοµους οργανισµούς»; Ο «πράσινος τοµέας» πιστεύαµε µέχρι χθες ότι µπορεί να σώσει τον κόσµο- απ΄ ότι φαίνεται θα ξεκινήσει πρώτα σώζοντας τις ...ΗΠΑ.

Ευρώπη: ευρωγκρινιάρηδες και καιροσκόποι

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού τα προβλήµατα είναι διαφορετικά. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι η πλέον φιλική προς το περιβάλλον γεωγραφική ζώνη, καθώς η περιβαλλοντική νοµοθεσία η οποία ισχύει στα κράτη µέλη της θεωρείται σύγχρονη, αποτελεσµατική και οικονοµικά συµφέρουσα- όχι όµως για το σύνολο των κρατών που την απαρτίζουν. Στην Ευρώπη συµβαίνει το αντίστροφο σε σχέση µε τις ΗΠΑ: εδώ η «κυβέρνηση» των Βρυξελλών επιχειρεί να εφαρµόσει πιο αυστηρή περιβαλλοντική νοµοθεσία κι επανέρχεται κάθε τρεις και λίγο συνεπικουρούµενη από το ιδιαίτερα πράσινο στις διαθέσεις του Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την ίδια στιγµή που ορισµένα κράτη καθυστερούν ή κωλυσιεργούν στην εφαρµογή της νοµοθεσίας (π.χ. Ελλάδα) και άλλα αρνούνται ανοιχτά (π.χ. Τσεχία, Πολωνία, Ουγγαρία κ.ά.). Τα κράτη της Νέας Ευρώπης δεν είναι διατεθειµένα να εγκαταλείψουν τις παραδοσιακές και πολύ ρυπογόνες βιοµηχανίες τους για χάρη ενός στόχου που φαντάζει τόσο δύσκολος, αλλά και τόσο ξένος προς την καθηµερινότητα που βιώνουν. Στην τελευταία σύνοδο κορυφής, στα τέλη Δεκεµβρίου του 2008, η αγωνιώδης προσπάθεια του Γάλλου προέδρου, Νικολά Σαρκοζί, να διατηρήσει τα περιβαλλοντικά κεκτηµένα των προηγούµενων χρόνων έκλεψε την παράσταση- αν κι υπάρχουν πολλοί που αµφισβητούν το πόσο πραγµατικά «πράσινος» είναι ένας ευρωπαίος ηγέτης που έχει στοιχηθεί ανοικτά πίσω από την πυρηνική ενέργεια.

170

Η πορεία προς την Κοπεγχάγη Μέχρι τον Δεκέµβριο του 2009, µήνας κατά τον οποίο θα πραγµατοποιηθεί η διάσκεψη της Κοπεγχάγης για το κλίµα, µεσολαβούν λίγοι αλλά καθοριστικοί µήνες. Το σύνολο των ανεπτυγµένων κρατών διακηρύσσουν µε παρρησία ότι οι δηµόσιες

// ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ επενδύσεις σε έργα υποδοµής, µεταξύ αυτών και τα έργα ανανεώσιµων πηγών ενέργειας, αναµένεται να αποτελέσουν τον κινητήριο µοχλό των προσπαθειών τους για το ξεπέρασµα της κρίσης. Αναµφίβολα, µια τέτοια επιλογή θα οδηγήσει σε µεγάλα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα. Φαντάζει όµως ως η µόνη λύση απέναντι σε µια χρηµατοπιστωτική κρίση που περνά στην πραγµατική οικονοµία και µετατρέπεται σε κρίση της εργασίας µε τις χιλιάδες απολύσεις που ανακοινώνουν οι επιχειρήσεις καθηµερινά. Η πορεία προς την Κοπεγχάγη θα επηρεαστεί άµεσα από µια σειρά παράγοντες. Πρώτος, η τιµή του πετρελαίου η οποία µετά το ράλι του περυσινού καλοκαιριού βρίσκεται πλέον σε εξαιρετικά χαµηλά επίπεδα. Δεύτερος παράγοντας η απόδοση των πράσινων επενδύσεων, οι οποίες πλέον ανέρχονται σε πολλά δισ. ευρώ και αντιπροσωπεύουν στην Ευρώπη περίπου το 15% των συνολικών. Το θετικό είναι ότι όλο και περισσότερα κεφάλαια επενδύονται στην πράσινη οικονοµία -από τις ανανεώσιµες πηγές µέχρι την ενεργειακή βελτιστοποίηση κτιρίων και από τη διαχείριση υδάτων µέχρι τις αντιρρυπαντικές τεχνολογίες. Τρίτος παράγοντας ο οποίος αναµένεται να επηρεάσει σηµαντικά όχι µόνο την πορεία προς την Κοπεγχάγη αλλά συνολικά τη συζήτηση για την κλιµατική αλλαγή και την ενεργειακή επάρκεια θα είναι η πυρηνική ενέργεια. «Η πυρηνική βιοµηχανία ελπίζει ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις θα οδηγήσουν σε τύπους αντιδραστήρων που θα είναι πλήρως προστατευµένοι από τυχόν λάθη χειρισµού και οι οποίοι θα παράγουν ηλεκτρισµό µε κόστος ισοδύναµο αυτού του κάρβουνου» υποστηρίζει ο γνωστός σχολιαστής των Financial Times, καθηγητής στο Harvard, επικεφαλής της National Geographic Society στην Αυστραλία και συγγραφέας, Τιµ Φλάνερι. Η συζήτηση για το µέλλον της πυρηνικής ενέργειας – η οποία άνοιξε και στην Ελλάδα - έχει πράγµατι αναζωπυρωθεί και οι πιέσεις του πυρηνικού λόµπι, προς τις κυβερνήσεις των χωρών που ήδη διαθέτουν αντιδραστήρες, αλλά και προς τους διεθνείς οργανισµούς που έχουν τη δύναµη να επηρεάζουν καταστάσεις στις υπόλοιπες, είναι πλέον συστηµατικές και ισχυρές. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι κατά την πρόσφατη (ενεργειακή) κρίση στις σχέσεις Ρωσίας- Ουκρανίας, ορισµένες από τις χώρες που επλήγησαν από τη διακοπή της τροφοδοσίας µε φυσικό αέριο, απείλησαν ότι θα ανοίξουν τα πυρηνικά τους εργοστάσια (π.χ. Βουλγαρία/ Κοζλοντούι). Μήπως είναι υπερβολή να µιλάµε για κλιµατική αλλαγή σε µια περίοδο κατά την οποία υπάρχουν ηµέρες που ανακοινώνονται οι απολύσεις 70.000 εργαζοµένων, όπως η 28η Ιανουαρίου για παράδειγµα; Μήπως είναι πολυτέλεια να ασχολούµαστε µε την πράσινη οικονοµία όταν κορυφαίοι παραγωγικοί κλάδοι, όπως π.χ. η αυτοκινητοβιοµηχανία, βιώνουν τη χειρότερη κρίση εδώ και µισό αιώνα και παραδοσιακά µεγαθήρια του λιανεµπορίου

ΑΝ Η ΔΙΑΣΚΕΨΗ της Κοπεγχάγης δεν καταλήξει σε πρακτικές αποφάσεις και στη λήψη συγκεκριµένων µέτρων, η µάχη για την επιβίωση του πλανήτη έχει χαθεί.

ότι το κόστος από την υποβάθµιση των οικοσυστηµάτων υπολογίζεται µεταξύ 2,1 και 4,8 τρισ. δολάρια, δηλαδή σαφώς µεγαλύτερο από το κόστος της χρηµατοπιστωτικής κρίσης, έτσι όπως αυτό είχε διαµορφωθεί στα τέλη του 2008. «Για πολλούς (σηµ. η Διάσκεψη της Κοπεγχάγης) θεωρείται η σηµαντικότερη διεθνής διάσκεψη που έγινε ποτέ για το µέλλον της ανθρωπότητας, η τελευταία ευκαιρία πριν το ζήτηµα της κλιµατικής αλλαγής βγει εκτός ελέγχου. Αν η συνάντηση αυτή δεν καταλήξει σε πρακτικές αποφάσεις και στη λήψη συγκεκριµένων µέτρων, η µάχη για την επιβίωση του πλανήτη έχει χαθεί. Εκεί θα υπάρχουν αντιπρόσωποι από όλα τα κράτη του πλανήτη. Εκεί ο Μπάρακ Οµπάµα, µπορεί να γίνει στ’ αλήθεια ήρωας. Θα το κάνει;» αναρωτιέται στον Guardian ο πολυβραβευµένος Βρετανός λογοτέχνης Ίαν Μακ Γιούαν. Κανείς δεν ξέρει, απλώς όλοι ελπίζουν. Η ανθρωπότητα πηγαίνει προς τη διάσκεψη της Κοπεγχάγης έχοντας, σε σχέση µε το Κιότο του 2002, α) πολύ περισσότερη πληροφόρηση για τις πραγµατικές διαστάσεις της κλιµατικής αλλαγής, β) σαφώς µεγαλύτερη διάθεση για µια συµφωνία που θα περιορίζει – στα σοβαρά πλέον- το πρόβληµα και γ) την εµπειρία µιας πρώτης, εµβρυακής θα µπορούσαµε να την αποκαλέσουµε, λειτουργίας της διεθνούς αγοράς ρύπων. Όλη αυτή η περιβαλλοντική «περιουσία» θα κάνει αισθητή την παρουσία της στη διάσκεψη και να οδηγήσει, επιτέλους, προς τη συµφωνία και άλλες χώρες που αρνούνται µέχρι σήµερα τη συµµετοχή τους.

Χώρες και λαοί ενώπιον των ευθυνών τους Όπως είναι γνωστό σε ολόκληρη την Ευρώπη ισχύει πλέον η θεµελιώδης αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» . Πρόκειται για ένα σύγχρονο περιβαλλοντικό δόγµα, το οποίο µε καθυστέρηση ετών ενσωµατώθηκε στο δίκαιο της χώρας µας, σε µια εποχή όµως που αµφισβητείται έντονα η αποτελεσµατικότητα ακόµα και αυτού του αξιώµατος ως προς την εφαρµογή του. Οι ενστάσεις οι οποίες διατυπώθηκαν πρόσφατα σχετικά µε τα όρια της προσπάθειας που καταβάλει η ανθρωπότητα για τη µείωση των εκποµπών αερίων θερµοκηπίου, αλλά και τον ρόλο που παίζει ο καθένας από µας στη µάχη που διεξάγεται και θα κορυφωθεί στην Κοπεγχάγη έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Οι Gwyn Prins και Steve Rayner, για παράδειγµα, υποστηρίζουν εδώ και µια τριετία σχεδόν ότι το Πρωτόκολλο του Κιότο θα πρέπει να στραφεί σε µια νέα κατεύθυνση, να µετατραπεί από µια συµφωνία ανταλλαγής δικαιωµάτων ρύπων η οποία επιτρέπει (αν όχι ενθαρρύνει…) σε ορισµένες χώρες ή µερικές παγκόσµιες βιοµηχανίες να συνεχίζουν ανενόχλητες το έργο τους πληρώνοντας απλώς το τίµηµα, σε µια συµφωνία η οποία θα ενθαρρύνει πραγµατικά τον περιορισµό των εκποµπών, ζητώντας από τις οντότητες που αναφέρθηκαν να αντικαταστήσουν τη ρυπογόνα δράση τους. Αφήσαµε για το τέλος έναν από τους πλέον οξυδερκείς αναλυτές του περιβαλλοντικού προβλήµατος, τον φηµισµένο Άγγλο δηµοσιογράφο της Guardian και συγγραφέα, George Monbiot, ο οποίος κριτικάροντας µε το γνωστό αυστηρό τρόπο του την υποκρισία των κρατών και των πολιτών στα πλέον ανεπτυγµένα κράτη του κόσµου ζητάει να µην περιοριστούµε σε όσα επιβάλλει (µε τον τρόπο που τα επιβάλλει) το Κιότο ή µια νέα συνθήκη στην Κοπεγχάγη. «Αγοράζοντας και πουλώντας τις εκποµπές του διοξειδίου του άνθρακα θα είναι σαν να πηγαινοφέρνετε το φαγητό στο πιάτο σας προκειµένου να δηµιουργείτε την εντύπωση ότι το έχετε φάει» υποστηρίζει και καλεί τους κατοίκους του βόρειου ηµισφαιρίου -σε πρώτη φάση- να αλλάξουν σήµερα κιόλας συµπεριφορά. Όσο για τις κυβερνήσεις της αναπτυγµένης ανθρωπότητας οι οποίες θα βρεθούν στην Κοπεγχάγη στα τέλη του 2009, θα πρέπει να προσπαθήσουν πολύ να κάνουν πράξη τις δεσµεύσεις τους, παρέχοντας ταυτόχρονα στους φτωχότερους λαούς της γης που αδυνατούν να παρακολουθήσουν, τη δυνατότητα να συµµετάσχουν στην παγκόσµια προσπάθεια. Ενισχύοντας πράσινες πολιτικές, αποτρέποντας την κλιµατική αλλαγή και σεβόµενες τη µεγάλη διαφορά που τις χωρίζει από τον ανεπτυγµένο κόσµο. Μόνο έτσι οι φόβοι του Σάµιουελ Χάντιγκτον, ο οποίος έφυγε λίγες µέρες πριν κλείσει το 2008, θα µείνουν απλώς φόβοι στα, κατά τα άλλα, εξαιρετικά οξυδερκή γραπτά ενός διανοούµενου του αιώνα που αφήσαµε πίσω µας.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

που αντιµετώπισαν τους δύο Παγκόσµιους Πολέµους κλείνουν από τη µια µέρα στην άλλη; Η απάντηση είναι ξεκάθαρη: µε οικονοµικούς όρους όχι, δεν είναι διόλου άκαιρο, αντιθέτως είναι σχεδόν επιβεβληµένο υποστηρίζουν κορυφαίοι οικονοµολόγοι όπως ο σερ Νίκολας Στερν, πρώην σύµβουλος της Παγκόσµιας Τράπεζας και της κυβέρνησης του Τόνι Μπλερ, συντάκτης της διάσηµης έκθεσης Stern Report η οποία σήµερα, δύο χρόνια µετά την αρχική δηµοσίευσή της, εξακολουθεί να είναι επίκαιρη. Ή ο Παβάν Σκούκντεβ, επικεφαλής των οικονοµολόγων της Deutsche Bank και υπεύθυνος για την έρευνα «The Economics of Ecosystem and Biodiversity», η οποία συντάχθηκε από τη γερµανική προεδρεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής πέρυσι. Η έκθεση υποστηρίζει

171

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Sebastian Copeland φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Lynn Davis φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

> ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

 Μπορούν να εξασφαλίσουν επάρκεια αποθεµάτων, ασφάλεια ανεφοδιασµού, προστασία του περιβάλλοντος 

2020. ΘΑ ΤΑ ΚΑΤΑΦΕΡΟΥΜΕ; Η Νέα Ενεργειακή Πολιτική της ΕΕ έχει θέσει τον φιλόδοξο στόχο η διείσδυση των ΑΠΕ στην τελική κατανάλωση ενέργειας να φθάσει το 20% το 2020. Το ελληνικό σενάριο προβλέπει τα Αιολικά πάρκα να έχουν ξεπεράσει τη συνεισφορά των µεγάλων υδροηλεκτρικών σταθµών, αρκεί βέβαια να γίνουν τα έργα υποδοµής που διασφαλίζουν τη µεταφορά της ενέργειας από τις περιοχές παραγωγής στην κατανάλωση. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΑΓΑΠΗΤΙΔΗ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

174

Ευρωπαϊκή Ένωση υιοθέτησε, ήδη από τα µέσα της δεκαετίας του ’90, µια «επιθετική πολιτική» για την προώθηση των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), µε διατύπωση οραµατισµού και κείµενα βασικών αρχών, όπως η Λευκή και η Πράσινη Βίβλος, αλλά και µε Οδηγίες που καθόριζαν την πολιτική στους αντίστοιχους τοµείς. Παράλληλα, η υπογραφή της συνθήκης του Κιότο έθεσε συγκεκριµένους στόχους για τη µείωση των εκποµπών των αερίων που συµβάλλουν στο φαινόµενο του θερµοκηπίου και, κυρίως, για το διοξείδιο του άνθρακα, η επίτευξη των οποίων καθιστά τις ΑΠΕ βασική επιλογή. Οι ΑΠΕ αποδείχθηκαν µια πραγµατικά στρατηγική επιλογή µε τεχνολογίες ασφαλείς, ανταγωνιστικές και ελκυστικές στους ιδιώτες επενδυτές, που η εφαρµογή τους συµβάλλει στη βελτίωση των περιβαλλοντικών δεικτών και ειδικότερα, στη µείωση των εκποµπών CO2 και την απεξάρτηση από το εισαγόµενο πετρέλαιο. Μπορούν δηλαδή να απαντήσουν αποτελεσµατικά στο τρίπτυχο των προβληµάτων που απασχολούν τον τοµέα της ενέργειας: επάρκεια αποθεµάτων, ασφάλεια ανεφοδιασµού, προστασία του περιβάλλοντος. Από τον Μάρτιο του 2007, η Νέα Ενεργειακή Πολιτική για την Ευρώπη έθεσε ακόµα πιο φιλόδο-

ξους και δεσµευτικούς στόχους και προβλέπει για το σύνολο των Κρατών-Μελών της Ε.Ε. µέχρι το 2020: • 20% µείωση των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου σε σχέση µε τα επίπεδα του 1990, • 20% διείσδυση των ΑΠΕ στην τελική κατανάλωση ενέργειας και • 20% εξοικονόµηση πρωτογενούς ενέργειας και • Αύξηση του ποσοστού των βιοκαυσίµων στις µεταφορές στο 10% Ειδικά για την Ελλάδα ο στόχος για τις εκποµπές αερίων θερµοκηπίου είναι µείωση κατά 4% στους τοµείς εκτός εµπορίας ρύπων σε σχέση µε τα επίπεδα του 2005 και 18% διείσδυση των ΑΠΕ στην τελική κατανάλωση.

Βήµατα προόδου Τα τελευταία έτη, η χώρα µας σηµειώνει σταθερά βήµατα προόδου στον τοµέα των ΑΠΕ. Η συνεισφορά τους στο εθνικό ενεργειακό ισοζύγιο ήταν της τάξης του 6% το 2006, σε επίπεδο

*Προέδρου του Κέντρου Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας

ηλεκτρικής ενέργειας. Η εγκατεστηµένη ισχύς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ ήταν 3.900 MW στο τέλος του 2006 και όπως φαίνεται στον Πίνακα 1, συνέπεια των µέτρων οικονοµικής υποστήριξης κυρίως των επιχειρησιακών προγραµµάτων «Ενέργεια» & «Ανταγωνιστικότητα» του 2ου και 3ου ΚΠΣ και του Αναπτυξιακού Νόµου είναι η σταθερά αυξανόµενη εξέλιξη που είχαν τα αιολικά, τα µικρά υδροηλεκτρικά και το βιοαέριο. Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι η διακύµανση που παρουσιάζουν τα στατιστικά στοιχεία των τελευταίων ετών ως προς το ποσοστό συµµετοχής των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή (1012%), οφείλεται, κυρίως, στη µεταβλητότητα της λειτουργίας των µεγάλων υδροηλεκτρικών σταθµών που εξαρτάται, από το επίπεδο των υδατικών αποθεµάτων. Αξιοσηµείωτη πάντως είναι η απήχηση των κινήτρων του πρόσφατου νόµου για τις ΑΠΕ ειδικά για τα φωτοβολταϊκά συ-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

συνολικής διάθεσης πρωτογενούς ενέργειας στη χώρα και της τάξης του 18%, σε επίπεδο εγχώριας παραγωγής πρωτογενούς ενέργειας. Η παραγωγή πρωτογενούς ενέργειας από ΑΠΕ το 2006 ήταν 1,6 Mtoe, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 ήταν 1,2 Mtoe (τόνους ισοδύναµου πετρελαίου). Η ηλεκτροπαραγωγή από ΑΠΕ στην Ελλάδα (εξαιρώντας τα µεγάλα υδροηλεκτρικά) αυξάνεται σηµαντικά τα τελευταία χρόνια και είναι της τάξης του 3,3% της ακαθάριστης εγχώριας κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας. Αφορά κυρίως σε αιολικά και µικρά υδροηλεκτρικά, σε µικρό βαθµό τη βιοµάζα, ενώ τελευταία αρχίζει να γίνεται αισθητή και η συνεισφορά των φωτοβολταϊκών. Εάν συµπεριληφθούν τα µεγάλα υδροηλεκτρικά (εξαιρώντας την παραγωγή από άντληση), η ηλεκτροπαραγωγή από ΑΠΕ είναι στα επίπεδα του 12,4% της ακαθάριστης εγχώριας κατανάλωσης

175

// ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΑΠΗΤΙ∆ΗΣ

ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Η ΗΛΕΚΤΡΟΠΑΡΑΓΩΓΗ από ΑΠΕ στην Ελλάδα -εξαιρώντας τα µεγάλα υδροηλεκτρικά- αυξάνεται σηµαντικά τα τελευταία χρόνια. Αφορά κυρίως σε αιολικά και µικρά υδροηλεκτρικά, σε µικρό βαθµό τη βιοµάζα, ενώ τελευταία αρχίζει να γίνεται αισθητή και η συνεισφορά των φωτοβολταϊκών.

��µ�� µ� �� 2020 ��

��µ��

10,1 3.7 13.8 5,5 0,2 0,6 0,2 0.2 0,1 6,8 20,9

�� µ�� µ�� µ� �� 2020 ��

��µ��

2,1 0,8 0,2 1,0 3,1

��

�� 1. ��µ�� (MW) ��

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

��

2.411

2.515

2.541

2.552

2.551

2.757

2.896

3.068

3.299

3.369

3.388

3.473

3.597

3.622

3.894

��

2.408

2.512

2.523

2.522

2.728

2.856

2.959

3.072

3.076

3.078

3.079

3.099

3.106

3.125

315

520

615

699

�� µ�� /� -1 MW*

2006

�/� 1-10 MW*

�/� 10+MW*

2.063

2.167

2.166

2.165

2.197

2.294

2.317

2.311

2.317

2.318

��µ��

��

109

226

270

287

371

472

491

745

��

* �� µ��µ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

�� 2.

176

�� µµ��

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

��

1.999

3.173

2.397

2.588

2.879

3.816

4.542

4.132

3.936

4.992

4.562

3.553

4.206

6.432

6.420

6.971

8.558,7

��

1.771

3.101

2.211

2.329

2.636

3.563

4.386

3.918

3.787

4.755

4.144

2.925

3.543

5.866

5.887

6.378

7.948,7

��

35.714

36.459 38.016 39.205 41.006 42.349 43.917 45.800 47.939 49.796 53.832 56.204 57.504 60.571 61.630 63.800

64.285

��µµ�� µ�� /� ��

5,00%

8,50%

12,40%

5,80% 5,90% 6,40% 8,40% 10,00% 8,60% 7,90% 9,50% 7,70% 5,20% 6,20% 9,70% 9,60% 10,00%

Καθοριστικά τα Αιολικά πάρκα Εν όψει των απαιτητικών στόχων της Νέας Ευρωπαϊκής Πολιτικής, οι προσπάθειες που θα καταβάλει η χώρα είναι να πορευθεί σύµφωνα µε τις εξελίξεις που εξετάζονται στον Μακροχρόνιο Ενεργειακό Σχεδιασµό του Υπουργείου Ανάπτυξης και που εµπεριέχουν µεγάλα ποσοστά διείσδυσης των ΑΠΕ στο Ελληνικό Ενεργειακό Ισοζύγιο. Τα σενάρια που εξετάζονται αποτελούν εναλλακτικές λύσεις υλοποίησης των Εθνικών και Ευρωπαϊκών Στόχων Ενεργειακής και Περιβαλλοντικής Πολιτικής µέσω διαφορετικών προσεγγίσεων. Οι δύο βασικές παράµετροι είναι το µείγµα των καυσίµων ηλεκτροπαραγωγής και κατά συνέπεια η ασφάλεια εφοδιασµού που σχετίζεται µε την ηλεκτροπαραγωγή και το µείγµα τεχνολογιών ΑΠΕ που µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την επίτευξη του στόχου της νέας Οδηγίας των ΑΠΕ. Προκειµένου να

διεισδύσουν οι τεχνολογίες ΑΠΕ σύµφωνα, µε τα σενάρια που αξιολογήθηκαν, θα απαιτηθούν έργα υποδοµής που αφορούν: 1. Στην κατασκευή µεγάλου αριθµού υποσταθµών 150/20 kV προκειµένου να συνδεθούν τα Αιολικά πάρκα 2. Στην υλοποίηση έργων διασύνδεσης του διασυνδεδεµένου συστήµατος µε νησιωτικά συµπλέγµατα όπως οι Κυκλάδες και ενδεχοµένως η νήσος Μήλος σε επόµενο στάδιο. 3. Στην κατασκευή αντλητικών υδροηλεκτρικών έργων, ένα ενδεχόµενο που αν και εµπεριέχει γνωστές δυσκολίες θα πρέπει να µελετηθεί για να απορροφηθεί η απορριπτόµενη αιολική ενέργεια, που για το 2020 υπολογίζεται στις 2000 GWh σύµφωνα µε τα σενάρια που µελετήθηκαν. Τα έργα αυτά θα πρέπει να χρηµατοδοτηθούν είτε από τα διαρθρωτικά ταµεία της ΕΕ, είτε από το Ταµείο που θα προκύψει από την εθνική δηµοπρασία εκποµπών. Στο σενάριο που εµφανίζει την ορθολογικότερη υποδοµή και στηρίζεται σε πρόσφατες µελέτες, επιλέγεται το πρόγραµµα αποσύρσεων-εντάξεων λιγνιτικών σταθµών της ΔΕΗ, που στην ουσία αποτελεί ορθολογική χρήση του εθνικού καυσίµου. Μέχρι το 2020 στο διασυνδεδεµένο σύστηµα ηλεκτρικής ενέργειας προβλέπονται 10.1 GW θερµικών και 3.7 GW µεγάλων υδροηλεκτρικών σταθµών. Ο στόχος για τις ΑΠΕ όσον αφορά στην ηλεκτροπαραγωγή επιτυγχάνεται µε τον συνδυασµό των µεγάλων υδροηλεκτρικών και ενός µείγµατος τεχνολογιών, όπου τα Αιολικά πάρκα στο διασυνδεδεµένο σύστηµα είναι 5.500 MW και 800 MW στο νησιωτικό σύστηµα, τα µικρά υδροηλεκτρικά είναι 200 MW, τα Φωτοβολταϊκά Συστήµατα είναι 600 MW στο διασυνδεδεµένο σύστηµα και 200 MW στο νησιωτικό και προβλέπονται επίσης 200 MW βιοαερίου και 200 MW συµπαραγωγής από βιοµάζα στην βιοµηχανία. Θεωρώντας ότι υπάρχει η δυνατότητα σύνδεσης της Μήλου µε τις Κυκλάδες, θεωρούνται εκµεταλλεύσιµα 120 MW γεωθερµίας υψηλής ενθαλπίας από τη Μήλο. Για το 2009, που πρόσφατα ανακηρύχθηκε από τον υπουργό Ανάπτυξης, Κωστή Χατζηδάκη, ως έτος ΑΠΕ, οι προοπτικές διαγράφονται θετικές και η ελληνική αγορά θα έρθει αντιµέτωπη µε σηµαντικές προκλήσεις και κρίσιµες επιλογές, που θα καθορίσουν το ενεργειακό τοπίο και ιδιαίτερα τον χώρο των ΑΠΕ για τα επόµενα χρόνια. Οι εξελίξεις σχετικά µε την ένταξη των ΑΠΕ στο ελληνικό ενεργειακό σύστηµα είναι θετικές, τα προβλήµατα ωστόσο που πρέπει να ξεπεραστούν είναι πολλά και ο δρόµος που έχουµε να διανύσουµε µακρύς. Για την επίτευξη όλων των στόχων απαιτείται ξεκάθαρη στρατηγική και συστηµατική αξιοποίηση των πλεονεκτηµάτων που µας παρέχει το ελληνικό δυναµικό ΑΠΕ.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

στήµατα. Ήδη η ΡΑΕ (Ρυθµιστική Αρχή Ενέργειας) διαµόρφωσε πρόγραµµα ανάπτυξης των φωτοβολταϊκών σταθµών το οποίο περιλαµβάνει τόσο τα όρια διείσδυσης ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος όσο και τον συσχετισµό αυτών των ορίων µε την ισχύ της εγκατάστασης (20kW, 150kW, 2MW και άνω). Ο εθνικός στόχος για τη διείσδυση των φωτοβολταϊκών στο ενεργειακό σύστηµα έχει καθοριστεί στα 800MW περίπου. Όσον αφορά στην παραγωγή θερµικής ενέργειας από ΑΠΕ, αυτή προέρχεται κυρίως από ενεργητικά ηλιακά, θερµικές χρήσεις της βιοµάζας και γεωθερµικές αντλίες θερµότητας. Η µεγάλη ανάπτυξη της βιοµηχανίας ηλιακών συλλεκτών κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει οδηγήσει την Ελλάδα στη δεύτερη θέση σε εγκατεστηµένη επιφάνεια συλλεκτών σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ωστόσο η κύρια παραγωγή θερµότητας από ΑΠΕ προέρχεται είτε από καύση βιοµάζας, στον οικιακό τοµέα, είτε από υπολείµµατα βιοµάζας σε βιοµηχανικές µονάδες κατεργασίας ξύλου, τροφίµων, βάµβακος, κ.λπ. όπου και χρησιµοποιείται για ίδιες ανάγκες. Θα µπορούσε κανείς να πει ότι η ελληνική αγορά θερµότητας από ΑΠΕ είναι σε στάδιο εκκίνησης. Ένα προνοµιακό πεδίο για τη θερµική διείσδυση των ΑΠΕ φαίνεται να είναι ο κτιριακός τοµέας, σε συνδυασµό πάντοτε µε την αναθεώρηση της εθνικής νοµοθεσίας για τα «κτίρια αυξηµένης ενεργειακής αποδοτικότητας». Η χρήση των βιοκαυσίµων στην Ελλάδα είναι επίσης σε φάση εκκίνησης. Στην παρούσα φάση η προσοχή έχει στραφεί προς το βιο-ντήζελ (µέσα στο 2006 λειτούργησαν ήδη 10 εταιρείες παραγωγής µε δυναµικότητα σχεδόν 400.000τόνους βιοντίζελ) και αναµένεται σύντοµα να εξεταστεί και η προοπτική της βιοαιθανόλης. Προς το παρόν πάντως, η διάθεση και εισαγωγή της βιοαιθανόλης δεν αναµένεται να ξεκινήσει πριν από το 2010.

177

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Edward Burtynski φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Jesus Abad Colorado φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

> ΑΙΟΛΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ

 Η Ελλάδα µπορεί να γίνει το Ανεώσιµο Ενεργειακό Πρότυπο της Ευρώπης 

ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΗΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ Η γραφειοκρατική αδειοδοτική διαδικασία, η έλλειψη των απαιτούµενων ηλεκτρικών δικτύων µεταφοράς και οι αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών είναι τα µεγάλα προβλήµατα της ανάπτυξης της αιολικής ενέργειας αλλά και των άλλων ΑΠΕ στη χώρα µας. Η Ελλάδα, όµως, θα µπορούσε να αποτελέσει το Ανανεώσιµο Ενεργειακό πρότυπο της Ευρώπης καθώς είναι προικισµένη µε άριστο δυναµικό όλων των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΤΣΙΠΟΥΡΙΔΗ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

180

πό την Πηνελόπη και µετά κάτι άλλαξε ριζικά σε αυτά τα χώµατα. Η αναµονή έγινε καθεστώς και η υποµονή προσόν. Στη δε Ελλάδα η αναµονή θεσµοθετήθηκε και ενσωµατώθηκε σε κάθε πτυχή της ζωής µας. Όσο για την υποµονή δεν γίνεται πλέον λόγος για προσόν, γιατί στις µέρες µας θεωρείται «ελάχιστη τεχνική απαίτηση επιβίωσης». Τις ελάχιστες φορές που κάτι πραγµατοποιείται σε αποδεκτά (µε βάση τους κανόνες της επιστήµης και λογικής) χρονικά όρια, αντιµετωπίζεται ως υπεράνθρωπο επίτευγµα και παίρνει τη θέση στη ζώνη τηλε-παραθύρων µε την υψηλότερη θέαση, ο δε «υπεράνθρωπος» πολιτικός ο οποίος πιστώνεται το έργο αυτό εξασφαλίζει τη δια βίου εκλογή του. Η Αιολική ενέργεια δεν θα µπορούσενα ξεφύγει από αυτόν τον κανόνα. Έτσι, εµείς που είχαµε την τύχη να ασχοληθούµε µε αυτόν τον κατά τα άλλα σπουδαίο κλάδο, ως άλλες Πηνελόπες, περιµένουµε τον Αίολο µας να φυσήξει και στη χώρα τούτη. Ο υπογράφων περιµένει από το 1984. Άλλοι περισσότερο, αρκετοί

λιγότερο. Το 1982 κατασκευάσαµε το πρώτο αιολικό πάρκο της Ευρώπης στην Κύθνο.Αυτό είναι µέρος της χάρης µας. Του ύψους και του βάθους, έτσι καταφέραµε και το Ευρωπαϊκό κύπελλο στο ποδόσφαιρο. Μετά όµως; Από το 1982 µέχρι σήµερα, δηλαδή σε 26 χρόνια έχουµε εγκαταστήσει ανεµογεννήτριες συνολικής ισχύος 985 MW. Την ίδια στιγµή, µόνο το 2007 η Γερµανία εγκατέστησε 1.667 MW, η Ισπανία 3.522 MW, η Γαλλία 888 MW, η Ιταλία 603 MW, η Πορτογαλία 434 MW κ.ο.κ., χώρες που το 1982 δεν είχαν ούτε ένα πτερύγιο να γυρίζει. Απλά µελέτησαν και ανέδειξαν τα πλεονεκτήµατα της αιολικής ανάπτυξης και προχώρησαν χωρίς να περιµένουν. Ενώ εµείς...

*Προέδρου της Ελληνικής Επιστηµονικής Ένωσης Αιολικής Ενέργειας

Η χώρα µας θα µπορούσε να αποτελέσει το Ανανεώσιµο Ενεργειακό πρότυπο της Ευρώπης και του κόσµου. Η Ελλάδα είναι προικισµένη µε άριστο δυναµικό όλων των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας Ηλιακή, Αιολική, Γεωθερµία, Βιοµάζα, Κυµατική, Υδροδυναµική, τις έχουµε όλες. Όταν υπάρχουν οι φυσικοί πόροι σε τέτοια διαθεσιµότητα, όταν η τεχνολογία εκµετάλλευσης τους είναι προσβάσιµη και εµπορική, όταν το ανθρώπινο επιστηµονικό και τεχνικό δυναµικό είναι έµπειρο και επαρκές, τότε στοιχειώδης οικονοµική σκέψη υπαγορεύει την ανάπτυξη των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ). Αν δε προσθέσει κανείς στην παραπάνω εξίσωση

τις διεθνείς υποχρεώσεις που προκύπτουν από την παγκόσµια εκστρατεία αντιµετώπισης των κλιµατικών αλλαγών και λάβει υπόψη του ότι η µη τήρηση αυτών των υποχρεώσεων επιφέρει ποινικές ρήτρες (µε τις οποίες ήδη επιβαρύνεται ο ισολογισµός της ΔΕΗ), η στροφή στην εκµετάλλευση των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας γίνεται επιτακτική. Τέλος, για µια χώρα, που δεν έχει την πολυτέλεια να επιλέγει οικονοµικούς κλάδους για ανάπτυξη, ιδιαίτερα κατασκευαστικούς, η επιλογή της ανάπτυξης των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας, θα έπρεπε να ήταν εθνική υπόθεση. Δεν είναι όµως τίποτε από αυτά. Και η ανάπτυξη της αιολικής ενέργειας (και των άλλων ΑΠΕ) αραχνιάζει στα συρτάρια των καλύτερων γραφειοκρατών του πλανήτη. Για κάθε ένα θέµα

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Αφθονία ανεκµετάλλευτων πηγών ενέργειας

181

ΑΙΟΛΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ που λύνεται, προκύπτουν 10 καινούργια. Κάθε τροπολογία που έρχεται να ρυθµίσει κάποια αναχρονιστική διάταξη, ανοίγει νέα γραφειοκρατικά µονοπάτια, κάτι πανεύκολο στη χώρα της πολυνοµίας, όπου δεν φτάνει να λέγεται τι δεν είναι νόµιµο, αλλά πρέπει να ορίζεται σαφώς και τι είναι νόµιµο. Η χαρά του γραφειοκράτη. Έτσι τόσα χρόνια µετά την πρώτη εγκατάσταση και µε τα επιχειρήµατα υπέρ της ανάπτυξης να συνωστίζονται στους προθαλάµους υπουργείων και περιφερειών, επιγραµµατικά και µόνο τα προβλήµατα της ανάπτυξης της αιολικής ενέργειας είναι: Η χρονοβόρα και γραφειοκρατική αδειοδοτική διαδικασία. Όταν από ηµεροµηνία πρώτης αιτήσεως µέχρι ηµεροµηνία εγκαινίων µεσολαβούν 5-7 χρόνια δεν χρειάζεται να αναφερθούν άλλες λεπτοµέρειες.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΑΠΟ ΤΟ 1982 ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ, δηλαδή σε 26 χρόνια έχουµε εγκαταστήσει ανεµογεννήτριες συνολικής ισχύος 985 MW. Την ίδια στιγµή, µόνο το 2007 η Γερµανία εγκατέστησε 1.667 MW, η Ισπανία 3.522 MW, η Γαλλία 888 MW, η Ιταλία 603 MW, η Πορτογαλία 434 MW κ.ο.κ., χώρες που το 1982 δεν είχαν ούτε ένα πτερύγιο να γυρίζει.

182

Η έλλειψη των απαιτούµενων ηλεκτρικών δικτύων. Το µόνο ουσιαστικό τεχνικό πρόβληµα που υπάρχει. Για να πραγµατοποιηθεί η εκµετάλλευση των λιγνιτών της Πτολεµαΐδας και της Μεγαλόπολης, η Πολιτεία προχώρησε στην κατασκευή δικτύου µεταφοράς της ενέργειας από τον τόπο παραγωγής της στα µεγάλα αστικά κέντρα. Το ίδιο πρέπει να γίνει και για την εκµετάλλευση των ΑΠΕ. Η Πολιτεία πρέπει να κατασκευάσει το απαιτούµενο δίκτυο µεταφοράς ενέργειας (τις περισσότερες φορές µόνο να ενισχύσει το υπάρχον), από τις περιοχές µε το πλούσιο αιολικό (ή άλλο ανανεώσιµο) δυναµικό προς τα κέντρα κατανάλωσης. Ένα τεχνικό θέµα, γνωστό σε όλους τους αρµόδιους και µη, από τις αρχές της δεκαετίας του ’90. Σχεδόν 20 χρόνια µετά, όχι µόνο εξακολουθεί να είναι ένα από τα κύρια αιτήµατα του κλάδου, αλλά αρχίζει να γίνεται και δικαιολογία από την πλευρά της πολιτείας, για την καθυστέρηση υλοποίησης των έργων. Αυτό κι αν είναι παραγραφή. Η έλλειψη του Ειδικού Χωροταξικού Πλαισίου, είχε οδηγή-

// ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΣΙΠΟΥΡΙΔΗΣ σει σε αναστολές και ακυρώσεις εκτέλεσης έργων. Μέχρι πρόσφατα. Γιατί πλέον έχουµε ένα Χωροταξικό στα χέρια µας, Άρα αυτό το πρόβληµα τουλάχιστον έχει λυθεί; Η νεκροψία θα δείξει. Μένει να δούµε, πως θα εφαρµοστεί και πόσα έργα θα «θανατωθούν» ή θα ακρωτηριαστούν στην πορεία εφαρµογής. Όλοι οι φορείς των ΑΠΕ έχουν εκφράσει τις επιφυλάξεις τους. Σίγουρα δεν είναι το Χωροταξικό Πλαίσιο ανάπτυξης που θα οδηγήσει τη χώρα στην επίτευξη των στόχων της νέας Κοινοτικής Οδηγίας, που είναι - για την Ελλάδα - 18% της συνολικής παραγωγής ενέργειας το 2020 να προέρχεται από ΑΠΕ. Είναι όµως το πρώτο βήµα που χρειαζόταν για να πραγµατοποιηθεί το επόµενο. Το οποίο πρέπει να γίνει σύντοµα. Οι αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών Όσο απίστευτα κι αν είναι, τα επιχειρήµατα εναντίον της ανάπτυξης της αιολικής ενέργειας, πρέπει να αποδειχθεί µε επιστηµονικά επιχειρήµατα και στοιχεία ότι δεν ευσταθούν. Κυρίως, όµως, πρέπει να ενηµερωθούν οι πολίτες για τα οφέλη των ΑΠΕ και τους κινδύνους των άλλων ενεργειακών επιλογών (λιθάνθρακας, πυρηνική ενέργεια). Ο ενηµερωµένος πολίτης και ιδιαίτερα ο ενηµερωµένος νέος - αυτός που θα υποστεί τα χειρότερα από τις κλιµατικές αλλαγές - θα στραφεί υπέρ της ανάπτυξης των ΑΠΕ. Μόνο που ενηµέρωση χρειάζονται και οι πατέρες του έθνους, για να µπορέσουν να αντιληφθούν ότι το µέλλον της πατρίδας και του πλανήτη είναι άρρηκτα δεµένο µε την ανάπτυξη των ΑΠΕ. Για να αντιληφθούν, ότι τα ορυκτά καύσιµα στα οποία στηρίχτηκε η ανάπτυξη της κοινωνίας είχαν απόλυτα καταστροφικές παρενέργειες, που δεν περιορίζονται στο τοπικό επίπεδο, αλλά έχουν αγκαλιάσει όλον τον πλανήτη και απειλούν το σύνολο της ανθρωπότητας. Και ότι η λύση δεν είναι ούτε ο λιθάνθρακας ούτε η πυρηνική ενέργεια. Και τι γίνεται τώρα; Περιµένουµε. Περιµένουµε την άφιξη του Αίολου, αρθρογραφώντας, οργανώνοντας ηµερίδες, γκρινιάζοντας, αλλά γνωρίζοντας πολύ καλά ότι η καθυστέρηση αποβαίνει εις βάρος της χώρας, γιατί το τρένο της πράσινης ανάπτυξης - που τελευταία όλοι ανακάλυψαν φραστικά τουλάχιστον -, θα φύγει χωρίς εµάς, όπως άλλωστε και προηγούµενα τρένα ευκαιριών ανάπτυξης της χώρας. Το τρένο της τουριστικής ανάπτυξης Το τρένο της γεωργικής ανάπτυξης Είναι δυνατόν να έχουµε αυτό τον πλούτο στη διάθεση µας, και να µην τον αξιοποιήσουµε; Είναι δυνατόν να αδιαφορούµε; Είναι δυνατόν να χάσουµε και αυτό το τρένο;

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Ι

Τ Ο Υ

Κ Ο Σ Μ Ο Υ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Reza Deghati φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

> ΥΠΕΥΘΥΝΟ ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ

ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

 Αλλάζει το τοπίο για τις περιβαλλοντικές υποχρεώσεις των επιχειρήσεων 

ΚΛΕΙΔΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Νέες συνθήκες διαµορφώνονται για την εταιρική σχέση των επιχειρήσεων µε το περιβάλλον. Πέρα από τα διοικητικά πρόστιµα, θα είναι πλέον υπεύθυνες για το πλήρες κόστος αποκατάστασης, θα ασφαλίζουν τους περιβαλλοντικούς κινδύνους, ενώ η περιβαλλοντική τους συµπεριφορά θα επηρεάζει και το κόστος χρηµατοδότησής τους. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΤΣΟΛΑΚΙΔΗ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

184

α ζητήµατα που αφορούν στην ενεργό προστασία του περιβάλλοντος σε σχέση µε τις υποχρεώσεις των επιχειρήσεων κατακτούν ολοένα και περισσότερο χώρο στις καταχωρήσεις των µέσων ενηµέρωσης, σε µια εποχή όπου και στην Ελλάδα τα περιβαλλοντικά ζητήµατα ευαισθητοποιούν και προβληµατίζουν την κοινή γνώµη. Επιπρόσθετα, η εξέλιξη της περίπτωσης του Ασωπού, για µια ακόµη φορά επαναφέρει στο προσκήνιο το εκκρεµές ζήτηµα της παρακολούθησης των επιπτώσεων των επιχειρήσεων στο περιβάλλον, καλώντας όλες τις εµπλεκόµενες πλευρές να αναλάβουν τις ευθύνες τους: κοινωνία, διοίκηση, επιχειρήσεις. Η αποτελεσµατική διαχείριση του περιβαλλοντικού ρίσκου από την επιχειρηµατική δραστηριότητα αποτελεί τη λυδία λίθο του σύγχρονου και αποδοτικού «επιχειρείν» αφού προϋποθέτει εκ των προτέρων µια βιώσιµη αξιακή θεώρηση της καθηµερινής επιχειρηµατικής πραγµατικότητας, η οποία πρέπει να εδράζεται στους τρεις πυλώνες της αειφορίας δηλ. τον κοινωνικό, τον οικολογικό και τον οικονοµικό, µε την παράλληλη χρήση κριτηρίων παρακολούθησης, αξιολόγησης και κοινοποίησης της προόδου που επιτυγχάνεται µέσα και έξω από την επιχείρηση. Στο σηµείο

αυτό, αξίζει να δούµε δύο εκ διαµέτρου αντίθετες θεωρήσεις σε σχέση µε το περιβαλλοντικό ρίσκο, αυτή δηλαδή που πρεσβεύει την «άυλη» υπόστασή του καθώς επίσης και αυτή του «υπερβολικού κόστους». Η θεώρηση ότι τα περιβαλλοντικά ζητήµατα και ως εκ τούτου το επιχειρηµατικό ρίσκο που αναλαµβάνεται αποτελούν «άυλες» παραµέτρους προς αποφυγή – ειδικά σε περίοδο χρηµατοπιστωτικής κρίσης - έχει ανεπίστρεπτα παρέλθει, ενώ η περιβαλλοντική εικόνα της επιχείρησης και η φιλικότητα προς το περιβάλλον των παραγοµένων αγαθών και υπηρεσιών, αποτελούν πλέον ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα ή και ακόµη κριτήριο πρόσβασης στις υφιστάµενες ή τις νέες αγορές. Στον αντίποδα, η θεώρηση του περιβαλλοντικού ρίσκου ως µιας κοστοβόρου παραµέτρου που πρέπει κατά κανόνα να αποφεύγεται π.χ. στο πλαίσιο περιστολής λειτουργικών δαπανών, ενέχει καταστροφικούς κινδύνους για την επιχειρηµατικότητα. Εκτός του ότι η

*Πολιτικού - Περιβαλλοντολόγου Μηχανικού, υποδιευθυντή στην Interamerican Γενικών Ασφαλίσεων για τις Περιβαλλοντικές Ασφαλίσεις και τις Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας

παρεµβάσεων, οι οποίες στόχο έχουν την αποτελεσµατικότερη προστασία της δοκιµαζόµενης φύσης. Η Οδηγία 2003/87/ΕΚ που αφορά «στη θέσπιση του συστήµατος εµπορίας δικαιωµάτων εκποµπής αερίων θερµοκηπίου», ο Κανονισµός (EK) 1907/2006 που αφορά «στην καταχώριση, αξιολόγηση, αδειοδότηση και τους περιορισµούς των χηµικών προϊόντων (REACH) κ.λπ.», η Οδηγία 96/82/ΕΚ «για την αντιµετώπιση των κινδύνων µεγάλων ατυχηµάτων σχετιζόµενων µε επικίνδυνες ουσίες» (SEVESO II) αποτυπώνουν τη σαφή πρόθεση του Ευρωπαίου νοµοθέτη να θεσπίσει αυστηρό πλαίσιο παρακολούθησης και ελέγχου των επιπτώσεων στο περιβάλλον, από κάθε είδους έργο και δραστηριότητα.

Υποχρεωτική η ασφάλιση για περιβαλλοντικούς κινδύνους Στο µακρύ κατάλογο της εναρµονισµένης στο ελληνικό δίκαιο κοινοτικής περιβαλλοντικής νοµοθεσίας, αναµένεται στο

ΤΑΣΕΙΣ 2009

φιλοπεριβαλλοντική τεχνολογία απαξιώνεται οικονοµικά µε γεωµετρική πρόοδο, δεν είναι επίσης τυχαίο ότι λαµβανοµένης υπόψη της κατάστασης του πλανήτη, τόσο ο Ο.Η.Ε. δια του Γ.Γ. του, όσο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δια του Ευρωπαίου Επίτροπου για το Περιβάλλον προτείνουν σήµερα ένα νέο «πράσινο new deal», µέσω του οποίου, θα επιχειρηθεί η ανάκαµψη της οικονοµίας µε την ταυτόχρονη εκµετάλλευση α. της καινοτοµικής φιλοπεριβαλλοντικής τεχνολογίας ως µέσου τόνωσης των αγορών και εν τέλει ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα και β. των µέτρων εξορθολογισµού των χρηµατοπιστωτικών αγορών. Άξιο λόγου επίσης είναι ότι το µέσο της πράσινης οικονοµίας ως πολιτικός στόχος, έχει ήδη ενσωµατωθεί στην ατζέντα των περισσότερων σύγχρονων κοµµατικών σχηµατισµών της Ευρώπης. Με δεδοµένα τα παγκόσµια οικολογικά προβλήµατα αλλά και την κατάσταση του περιβάλλοντος στην Ευρώπη, τα τελευταία χρόνια είµαστε µάρτυρες σειράς νοµοθετικών και θεσµικών

185

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΥΠΕΥΘΥΝΟ ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ

186

ερχόµενο χρονικό διάστηµα να προστεθεί και η Οδηγία 2004/ 35/ΕΚ «σχετικά µε την περιβαλλοντική ευθύνη όσον αφορά την πρόληψη και την αποκατάσταση περιβαλλοντικής ζηµίας». Σκοπός της Οδηγίας αυτής η οποία βρίσκεται εκπρόθεσµα σε διαδικασία ενσωµάτωσης στο ελληνικό δίκαιο µέσω Προεδρικού Διατάγµατος, επιχειρείται η δηµιουργία ενός καθεστώτος απόδοσης ευθύνης στον υπαίτιο βάσει της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» και αφορά στα ύδατα, στο έδαφος, στα προστατευόµενα είδη και στους φυσικούς οικοτόπους. Σύµφωνα µε την Οδηγία, ο υπαίτιος αναλαµβάνει εξ’ ολοκλήρου το κόστος που θα του καταλογιστεί από την αρµόδια αρχή για την πρόληψη µιας εν δυνάµει περιβαλλοντικής ζηµίας ή για την αποκατάσταση µιας επελθούσας. Και τούτο σε αντίθεση µε το παρελθόν, όπου ο εκάστοτε υπαίτιος όφειλε απλά το επιβαλλόµενο διοικητικό πρόστιµο, χωρίς να απαιτείται η ανάληψη από αυτόν του κόστους αποκατάστασης. Στο Άρθρο 14 της Οδηγίας µε τίτλο Χρηµατοοικονοµική ασφάλεια, τα κράτη µέλη της Ε.Ε. καλούνται να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη µέσων και αγορών χρηµατοοικονοµικής ασφάλειας ώστε οι επιχειρηµατικοί φορείς που εµπίπτουν στην Οδηγία να έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης στα µέσα αυτά ώστε να καλύψουν προληπτικά τις απορρέουσες ευθύνες τους. Επίσης, µέχρι τις 30.4.2010 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα υποβάλει έκθεση αναφορικά µε την αποτελεσµατικότητα της εν λόγω Οδηγίας, διερευνώντας και το ενδεχόµενο διεύρυνσης του καθεστώτος υποχρεωτικής ασφάλισης στην Ε.Ε. Σε καθεστώς υποχρεωτικών χρηµατοοικονοµικών εγγυήσεων εµπίπτει ήδη σειρά ελληνικών επιχειρήσεων, οι οποίες είτε διαθέτουν, είτε αξιοποιούν, είτε συλλέγουν και µεταφέρουν εντός Ελλάδος ή διασυνοριακά, επικίνδυνα απόβλητα (βλ. Η.Π. 13588/725/28.3.2006 και Η.Π. 8668/2.3.2007). Για την εφαρµογή της εν λόγω Οδηγίας στη χώρα µας προβλέπεται να δηµιουργηθούν ειδικές συντονιστικές δοµές αντιµετώπισης περιβαλλοντικών ζηµιών καθώς και γνωµοδοτικές επιτροπές στο Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. και στις κατά τόπους Περιφέρειες, µε την παράλληλη ενδυνάµωση του ρόλου της Ειδικής Υπηρεσίας των Επιθεωρητών Περιβάλλοντος. Σύµφωνα µε το σχέδιο Π.Δ. που αναρτήθηκε στον ιστοχώρο του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. στις 15.9.2008, προβλέπεται ότι από την 1.5.2010 θα ισχύσει το καθεστώς υποχρεωτικής υπαγωγής σε σύστηµα χρηµατοοικονοµικής ασφάλειας όλων των φορέων εκµετάλλευσης επαγγελµατικών δραστηριοτήτων που υπάγονται στο πεδίο εφαρµογής του συγκεκριµένου προεδρικού διατάγµατος. Πλέον των προαναφερθέντων, µε τη νέα Οδηγία 2008/99/ΕΚ «σχετικά µε την προστασία του περιβάλλοντος µέσω του ποινικού δικαίου», υποχρεώνονται τα κράτη µέλη να προβλέψουν στην εθνική τους νοµοθεσία ποινικές κυρώσεις οι οποίες είναι αποτελεσµατικές, ανάλογες και αποτρεπτικές για σοβαρές παρα-

// ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΟΛΑΚΙ∆ΗΣ βιάσεις του κοινοτικού δικαίου όσον αφορά την προστασία του περιβάλλοντος. Όπως λοιπόν προκύπτει από τα παραπάνω, µε τις Οδηγίες 2004/35/ΕΚ και 2008/99/ΕΚ ολοκληρώνεται η διαµόρφωση ενός τρισδιάστατου πλαισίου απόδοσης της περιβαλλοντικής ευθύνης: - το διοικητικό µέτρο, µέσω της επιβολής προστίµου, - η ευθύνη πρόληψης και αποκατάστασης της περιβαλλοντικής ζηµίας µε την ανάληψη του κόστους από τον υπαίτιο και - η τιµωρία του υπαιτίου της περιβαλλοντικής ζηµίας µέσω του ποινικού δικαίου. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι ο εν δυνάµει περιβαλλοντικός κίνδυνος, ο οποίος λαµβάνεται υπόψη κατά την έκδοση των απαραίτητων αδειών για την εγκατάσταση και λειτουργία οποιασδήποτε επιχείρησης και αποτελεί µέληµά της, συνοδεύεται από µια σηµαντική οικονοµική – εκτός των άλλων (κοινωνική, εµπορική βλάβη στην εικόνα κ.λπ.), επισφάλεια, η οποία θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη, τόσο στον προγραµµατισµό λειτουργίας µιας επιχείρησης, όσο και στον χρηµατοοικονοµικό της προγραµµατισµό. Η περιβαλλοντική συµπεριφορά των επιχειρήσεων αποτελεί επίσης σηµαντικό στοιχείο που αφορά άµεσα στους τραπεζοασφαλιστικούς φορείς. Και τούτο διότι µια περιβαλλοντική ζηµία σε µια επιχείρηση, µπορεί να ανατρέψει πλήρως την εκτιµηθείσα εικόνα της συνολικής επισφάλειας µιας επιχείρησης, εποµένως και τους όρους δανεισµού και τις απαιτούµενες διασφαλίσεις. Θεωρώντας για παράδειγµα ότι το υπέρογκο ύψος αποκατάστασης του περιβάλλοντος θα µπορούσε να προκαλέσει εκτός του οικονοµικού στραγγαλισµού της επιχείρησης – ειδικά την περίοδο που διανύουµε, όπου το κόστος χρήµατος είναι υψηλό – και την απαξίωση των υποδοµών της (π.χ. απαξίωση εγκαταστάσεων και ακινήτων λόγω ρυπασµένου εδάφους, µε συνεπακόλουθο το υψηλό κόστος απορρύπανσης), ο περιβαλλοντικός κίνδυνος αποτελεί µια επιπλέον αξιοσηµείωτη οικονοµική επισφάλεια. Σηµειωτέον ότι για την τεκµηριωµένη καταγραφή και εκτίµηση των οικονοµικών επισφαλειών µιας επιχείρησης ως προς το περιβάλλον, υπάρχει δεδοµένη µεθοδολογία διενέργειας προσήκοντος περιβαλλοντικού ελέγχου (Environmental Due Diligence) κατά τα διεθνή πρότυπα ISO 14015 και ASTM E1528-06. Ήδη οι περισσότεροι ευρωπαϊκοί τραπεζικοί οργανισµοί κύρους όσο και κάποιοι ελληνικοί, έχουν αρχίσει να ενσωµατώνουν περιβαλλοντικά κριτήρια στην αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας του επιχειρηµατικού τους πελατολογίου. Με άλλα λόγια, η επιχείρηση η οποία λειτουργεί ‘στα όρια’ της ισχύουσας περιβαλλοντικής νοµοθεσίας, αυξάνει το εκτιµώµενο επίπεδο της συνολικής επισφάλειας, εποµένως οι όροι χρηµατοδότησης αλλάζουν προς το επαχθέστερο για τις επιχειρήσεις αυτές.

Ζούµε σε µια χώρα όπου η ασφαλιστική κουλτούρα απέχει σηµαντικά από τη µέση ευρωπαϊκή, µε την ασφάλιση να θεωρείται ακόµη ως κόστος προς αποφυγή. Για τις περισσότερες ελληνικές επιχειρήσεις, η ασφαλιστική νοοτροπία δυστυχώς περιορίζεται στις βασικές καλύψεις των ασφαλιστηρίων πυρός, τα οποία σκιαγραφώνται στα «όρια» µιας τυπικής άδειας πυρασφάλειας, µε τη δηλωµένη υπασφάλιση να θέτει σε κίνδυνο την κατά το νόµο υποχρέωση της ασφαλιστικής να καλύψει αποτελεσµατικά στην περίπτωση επέλευσης ενός ζηµιογόνου γεγονότος. Τα κριτήρια επιλογής ασφαλιστικής εταιρείας περιορίζονται από τον µέσο έλληνα επιχειρηµατία κυρίως στο κόστος του ασφαλιστηρίου συµβολαίου και όχι σε ποιοτικά κριτήρια που αφορούν στη φερεγγυότητα της ασφαλιστικής εταιρίας την οποία επιλέγει (π.χ. θέση στην ασφαλιστική αγορά, ποιότητα προσφεροµένων υπηρεσιών) για να συνδιαχειριστεί το ρίσκο του. Το αποτέλεσµα µια τέτοιας νοοτροπίας είναι η συγκέντρωση του οικονοµικού ρίσκου στην ίδια την επιχείρηση, απεµπολώντας τη δυνατότητα συνδιαχείρισης του ρίσκου αυτού (είτε συνολικά – είτε εν µέρει) µε έναν αξιόπιστο ασφαλιστικό φορέα. Η επιλογή της αποφυγής χρήσης της ασφάλισης ως µέσου διαχείρισης των οικονοµικών επισφαλειών µιας επιχείρησης έχει και ένα άλλο αντίκτυπο: στο ύψος των ασφαλίστρων, τα οποία διατηρούνται σε υψηλό επίπεδο τη στιγµή που ο «πληθυσµός» των ασφαλιστη-

ρίων συµβολαίων κατά κλάδο αποτελούν ένα ελάχιστο ποσοστό σε σχέση µε το εν δυνάµει. Ένα άλλο σηµαντικό στοιχείο που αφορά άµεσα στη χρήση της ασφάλισης ως µέσου διαχείρισης της οικονοµικής επισφάλειας από την περιβαλλοντική ζηµία είναι και το ζήτηµα της ασφαλισιµότητας της ίδιας της επιχείρησης: οι όροι ασφάλισης, το ύψος των ασφαλίστρων αλλά και η ανάληψη ή όχι του κινδύνου από την ασφαλιστική, είναι συνάρτηση της γενικότερης εικόνας της επιχείρησης, των µέτρων πρόληψης και προστασίας που είναι εγκατεστηµένα αλλά και της αντίληψης του ρίσκου από τη διοίκηση της επιχείρησης. Σε κάθε περίπτωση, το ελάχιστο κριτήριο ασφαλισιµότητας µιας επιχείρησης είναι η αποδεδειγµένη τήρηση της περιβαλλοντικής νοµοθεσίας, η οποία ως προς τις κατά περίπτωση απαιτήσεις καταγράφεται στην άδεια λειτουργίας. Τυχόν παράβαση της ισχύουσας νοµοθεσίας θέτει την επιχείρηση εκτός ασφαλιστικής κάλυψης. Στο νέο διαµορφούµενο πλαίσιο περιβαλλοντικής συµµόρφωσης, οι πολύπλευρες προκλήσεις που καλούνται να αντιµετωπίσουν τόσο οι ελληνικές επιχειρήσεις, όσο και ο τραπεζοασφαλιστικός κλάδος στο εγγύς µέλλον, είναι µεγάλες. Το πλέον σίγουρο είναι ότι οι επιχειρηµατικοί φορείς κάθε κλάδου οι οποίοι έχουν προετοιµαστεί κατάλληλα για τη νέα εποχή, θα είναι αυτοί οι οποίοι θα αναδειχθούν µε ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα στις προκλήσεις των καιρών.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Οι περισσότεροι ευρωπαϊκοί τραπεζικοί οργανισµοί κύρους όσο και κάποιοι ελληνικοί, έχουν αρχίσει να ενσωµατώνουν περιβαλλοντικά κριτήρια στην αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας του επιχειρηµατικού τους πελατολογίου. Η επιχείρηση που λειτουργεί στα όρια της ισχύουσας περιβαλλοντικής νοµοθεσίας, αυξάνει το εκτιµώµενο επίπεδο της συνολικής επισφάλειας, εποµένως οι όροι χρηµατοδότησης αλλάζουν προς το επαχθέστερο.

187

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Chris Jordan φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Christian Cravo φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

190

ΤΑΣΕΙΣ 2009

> ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ  Η µάχη ανάµεσα στις ρυπογόνες και τις καθαρότερες µορφές ενέργειας 

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ DEBATE

ενέργεια αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα παγκόσµια προβλήµατα. Η ενεργειακή επάρκεια του πλανήτη, υπό το βάρος της αυξανόµενης ζήτησης και µε την απειλή της κλιµατικής αλλαγής να περιορίζει καθηµερινά τις επιλογές µας, εξελίσσεται στον µεγαλύτερο «πονοκέφαλο» της διεθνούς κοινότητας και το πιο καυτό θέµα στην παγκόσµια πολιτική και οικονοµική ατζέντα. Μετά από ενάµιση αιώνα ενεργειακού «παραδείσου» κατά τη διάρκεια του οποίου η ανθρωπότητα άλλαξε στην κυριολεξία µορφή, εξαιτίας του περάσµατος από τη χρήση του κάρβουνου και του ατµού στη χρήση του πετρελαίου και των υποπροϊόντων του, σήµερα καλούµαστε να αντιµετωπίσουµε µια πραγµατική απειλή. Πρόκειται για το δεύτερο «καµπανάκι», µετά από εκείνο που χτύπησε - όχι τόσο δυνατά όσο θα έπρεπε - τη δεκαετία του ΄70 µε τις δύο πετρελαϊκές κρίσεις. Η ερµηνεία των προειδοποιητικών εκείνων σηµαδιών ως ένα «απλό παιχνίδι εντυπώσεων και δυνάµεων» ανάµεσα στις πετρελαιοπαραγωγούς χώρες και τους µεγάλους τοποτηρητές συµφερόντων στη Δύση κι όχι ως ένα πρώτο δείγµα της ενεργειακής στειρότητας που θα προκύψει εφόσον δεν απεξαρτηθούµε από τα ορυκτά καύσιµα, καθυστέρησε, όπως είδαµε όλοι, τη λήψη αποφάσεων. Ελάχιστοι πρωτοπόροι είδαν πίσω από την κρίση του ΄70 το πρόβληµα και έστησαν ανεµογεννήτριες στα νησιά της Δανίας και

φωτοβολταϊκά στις στέγες της Γερµανίας. Αυτό το διάστηµα, η ανθρωπότητα έχει την ευκαιρία να παρακολουθεί τις γοργές και σύνθετες εξελίξεις σε µια ευρεία γκάµα ενεργειακών πηγών και την αναζήτηση πολλών καινούργιων. Ορισµένες πλέον βρίσκονται στο µεταίχµιο της καθιέρωσης, καθώς πλησιάζουν στο grid parity, στο σηµείο δηλαδή κατά το οποίο το κόστος παραγωγής ενέργειας συγκρίνεται µε το κόστος παραγωγής από τις συµβατικές µεθόδους. Η συζήτηση για το grid parity των αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων αναµένεται πως θα έχει λήξει οριστικά, µε θετική βέβαια έκβαση, σε µια περίοδο 5-7 χρόνων, ενώ για τις υπόλοιπες µεθόδους θα αργήσει. Για κάποιες µάλιστα, όπως η πυρηνική ενέργεια, ενδεχοµένως να µην λήξει ποτέ καθώς η εξίσωση της ενέργειας µε τον συντελεστή της ασφάλειας µπορεί να µην λυθεί στη διάρκεια αυτού του αιώνα. Στον πίνακα που ακολουθεί επιχειρούµε µια πρώτη αποτίµηση των ενεργειακών λύσεων, χωρίς να τις υποβάλλουµε στη βάσανο της πλήρους οικονοµοτεχνικής µελέτης. Βασιζόµενοι στη διεθνή βιβλιογραφία, η οποία κι αυτή διατηρεί αρκετές επιφυλάξεις και χρησιµοποιώντας ορισµένα από τα πιο διαδεδοµένα µοντέλα προβλέψεων (όπως αυτό που εκπόνησε η Shell το 2007 και αφορά µέχρι το 2050), σκιαγραφούµε, χωρίς να µπαίνουµε σε απαγορευτικές οικονοµοτεχνικές ή γεωστρατηγικές αναλύσεις, την παρουσία των κύριων πηγών ενέργειας.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Ενεργειακές λύσεις µικρότερης ή µεγαλύτερης θερµαντικής ικανότητας, λιγότερο ή περισσότερο καταστρεπτικές για το περιβάλλον ή και καθόλου, εύκολα ή δύσκολα αξιοποιήσιµες, ανανεώσιµες ή µη, συµµετέχουν στο συνεχώς διαφοροποιούµενο ενεργειακό µείγµα των καιρών µας. Ποια θα επικρατήσει; // ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

191

// ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

 ΚΑΡΒΟΥΝΟ + Φθηνή πηγή ενέργειας. - Ελάχιστη ενεργειακή δύναµη, ελάχιστη πλέον διάδοση σε υπανάπτυκτες χώρες ή σε αποµονωµένες περιοχές του κόσµου Μη ανανεώσιµη πηγή, εξαιρετικά ρυπογόνα.

 ΛΙΓΝΙΤΗΣ + Φθηνή πηγή ενέργειας. - Μέση ενεργειακή δύναµη, περιορισµένη πλέον διάδοση για ορισµένες µόνο χρήσεις, όπως παραγωγή ρεύµατος. Μη ανανεώσιµη πηγή, εξαιρετικά ρυπογόνα.

 ΒΙΟΚΑΥΣΙΜΑ + Μεγάλη ενεργειακή δύναµη, ανανεώσιµη πηγή ενέργειας, ευκολία στην αποθήκευση και τη µεταφορά. Επαρκής γη, σε παγκόσµιο επίπεδο για καλλιέργεια ενεργειακών φυτών. - Λανθασµένοι χειρισµοί από κυβερνήσεις και οργανισµούς, οδήγησαν στη συσχέτισή τους, όχι άδικα σε ορισµένες περιοχές του κόσµου, µε την αποψίλωση δασών, τη διακοπή καλλιεργειών και τη διατροφική κρίση.

 ΒΙΟΜΑΖΑ + Μέτρια ενεργειακή δύναµη, ανανεώσιµη πηγή ενέργειας, ευκολία στην αποθήκευση και τη µεταφορά. - Υψηλό κόστος εγκαταστάσεων, λιγοστή ποσότητα ενέργειας που µπορεί να παραχθεί µε τις µέχρι σήµερα µεθόδους που έχουν επιλεγεί.

 ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ + Μεγάλη ενεργειακή δύναµη, εξαιρετική διάδοση σε όλη την ανθρωπότητα, χαµηλή τιµή εµπορίας, ευκολία στην αποθήκευση, σχετικά φθηνή µεταφορά. - Μη ανανεώσιµη πηγή, εξαιρετικά ρυπογόνα, εκτεθειµένη στις χρηµατιστηριακές διακυµάνσεις. Η παραγωγή και η µεταφορά της µαθηµατικά θα ακριβύνουν στο µέλλον, ακόµα κι αν δεν έχουµε φτάσει στο πολυθρύλητο peak της παραγωγής.

 ΑΙΟΛΙΚΗ + Μεγάλη ενεργειακή δύναµη, ανανεώσιµη πηγή ενέργειας. - Υψηλό κόστος αρχικών εγκαταστάσεων (υποχωρεί όµως...), ενστάσεις τοπικών κοινωνιών για την αλλοίωση της αισθητικής της γεωγραφίας του τοπίου. Δυσκολία στην αποθήκευση.

 ΦΩΤΟΒΟΛΤΑΪΚΑ  ΦΥΣΙΚΟ ΑΕΡΙΟ + Μεγάλη ενεργειακή δύναµη, αυξανόµενη διάδοση σχετικά φθηνή µορφή ενέργειας, περιορισµένη ρύπανση. - Μη ανανεώσιµη πηγή, εκτεθειµένη στις χρηµατιστηριακές διακυµάνσεις και τα πολιτικά παιχνίδια. Υψηλό κόστος µεταφοράς.

 ΥΔΡΟΓΟΝΟ + Τεράστια αφθονία πρώτων υλών, σχεδόν µια ανανεώσιµη πηγή. Τεράστια ενεργειακή δύναµη. - Υψηλό κόστος παραγωγής, προβλήµατα ασφάλειας στη χρήση και µεγάλη δυσκολία στην αποθήκευση.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

 ΠΥΡΗΝΙΚΗ

192

+ Τεράστια ενεργειακή δύναµη. - Τεράστιο κόστος παραγωγής, λόγω αρχικής εγκατάστασης, πρόβληµα στη διάθεση των αποβλήτων, ζήτηµα µε την επάρκεια των πρώτων υλών σε παγκόσµιο επίπεδο και, οπωσδήποτε, ζήτηµα ασφάλειας που µπλοκάρει τις εξελίξεις.

+ Μεγάλη ενεργειακή δύναµη, ανανεώσιµη πηγή ενέργειας. - Ανάγκη µεγάλου εµβαδού εγκατάστασης (αναµένεται να λυθεί...), δυσκολία στην αποθήκευση.

 ΥΔΡΟΗΛΕΚΤΡΙΚΑ + Μεγάλη ενεργειακή δύναµη, ανανεώσιµη πηγή ενέργειας. - Δυσκολία στην αποθήκευση, ενστάσεις µερίδας περιβαλλοντικών οµάδων. Αποδοτική µόνο σε ορισµένα µέρη του κόσµου λόγω γεωγραφίας.

 ΚΥΜΑΤΙΚΗ + Μέση ενεργειακή δύναµη, ανανεώσιµη πηγή ενέργειας. - Τεχνικά εµπόδια στην εγκατάσταση και τροµερά υψηλό κόστος, έχουν ακυρώσει σχεδόν όλα τα σχετικά επενδυτικά προγράµµατα στον κόσµο.

 ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ + Μέση θερµαντική δύναµη, ανανεώσιµη πηγή ενέργειας. - Δεν αφορά στην παραγωγή ενέργειας, αλλά µόνο στις θερµαντικές χρήσεις. Υψηλό κόστος αρχικής εγκατάστασης.

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Ι

Τ Ο Υ

Κ Ο Σ Μ Ο Υ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Roman Signer φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

> ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ

ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

 Το σύνολο των ελληνικών πολιτικών προκρίνουν τη λύση των οδικών µεταφορών 

ΑΠΟΔΟΣΗ, ΤΑΧΥΤΗΤΑ ΚΑΙ ‘ΠΡΑΣΙΝΟ’ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ Η Ελλάδα, διαµετακοµιστικός κόµβος της Ανατολικής Μεσογείου, προσπαθεί να ακολουθήσει τις παγκόσµιες εξελίξεις εκσυγχρονίζοντας τις µεταφορές σε γη, αέρα και θάλασσα. Τα αποτελέσµατα προµηνύονται - αν µη τι άλλο - ανταποδοτικά, χωρίς αυτό να σηµαίνει απαραίτητα ότι η πολιτική µας ευθυγραµµίζεται απόλυτα µε τις σύγχρονες επιταγές της (ουσιαστικής) περιβαλλοντικής προστασίας. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Μ 194

ε καθυστέρηση πολλών δεκαετιών, το γιγαντιαίο πρόγραµµα κατασκευής σύγχρονων αυτοκινητόδροµων βρίσκεται στο στάδιο της ολοκλήρωσης µεταβάλλοντας δραστικά τόσο τη συνδεσιµότητα µεταξύ των νοµών της χώρας, όσο και την ποιότητα αλλά και την ασφάλεια των µετακινήσεων. Τα έξι µεγάλα έργα κόστους άνω των 8 δισ. ευρώ δηµιουργούν 1.426 νέα χιλιόµετρα για τα οχήµατά µας, επιλύνοντας ουσιαστικά µεγάλα προβλήµατα του παρελθόντος αλλά και τηρώντας, χάρη στην εξελιγµένη τεχνολογία οδοποιίας, τα απαραίτητα µέτρα περιβαλλοντικής προστασίας στους όγκους και τις περιοχές από τις οποίες διέρχεται η άσφαλτος. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα του µεγαλύτερου από αυτά τα έργα, της Εγνατίας Οδού, όπου οι µελέτες αποκατάστασης τοπίου, οι πρακτικές εξοικονόµησης ενέργειας κατά το στάδιο των κατασκευών αλλά και των λοιπών προστατευτικών για το περιβάλλον παρεµβάσεων, αποτέλεσαν προϋπόθεση για

την περάτωση του έργου. Οι ενστάσεις των οικολογικών φωνών δεν εκλείπουν για τα περισσότερα από αυτά τα έργα, η ουσία παραµένει όµως ότι καλύτεροι και περισσότεροι δρόµοι σηµαίνουν ανεµπόδιστη ροή των οχηµάτων στις «καλές» ταχύτητες (η εκποµπή ρύπων σε σχέση µε το παραγόµενο έργο βρίσκονται στην καλύτερη δυνατή σχέση), µείωση της κατανάλωσης καυσίµων και περισσότερη ασφάλεια. Η ελκυστικότητα όµως των οδικών αξόνων και η απόλυτη προτεραιότητα που φαίνεται να δίνει η πολιτεία σε αυτούς, παραµερίζει αναγκαστικά το πιο οικολογικό µέσο µετακίνησης που δεν είναι άλλο από τον ...βαρυγκωµούντα ελληνικό σιδηρόδροµο.

Τρένο: το πιο οικολογικό µέσο Με δύο εκατ. ευρώ την ηµέρα χρέη, τα οποία προκύπτουν από µια ολοκληρωµένη πολιτική κακής χρήσης των υποδοµών, µη σχεδιασµένων επενδύσεων, κακοδιοίκησης χρόνων αλλά

195

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ και έλλειψης πελατείας, ο σιδηρόδροµος καλείται την επόµενη δεκαετία να αναγεννηθεί ουσιαστικά «από τις στάχτες του» και να αποτελέσει εναλλακτική επιλογή µεταφοράς τόσο για τους ταξιδιώτες όσο και για τις εταιρείες που ενδιαφέρονται να µεταφέρουν τα εµπορεύµατά τους µε ασφάλεια και ταχύτητα. Ήδη οι ταχύτητες των 350 χλµ. /ώρα έχουν επιτευχθεί σε άλλες χώρες, καθιστώντας το τρένο «νικητή» στην κούρσα του ακόµη και µε το αεροπλάνο για τη διάνυση συγκεκριµένων αποστάσεων (µέχρι τα 500 χλµ. υποστηρίζουν οι Γάλλοι µηχανικοί). Πίσω στη χώρα µας, διαπιστώνουµε ότι το απαρχαιωµένο δίκτυό µας θα εκσυγχρονιστεί και θα ηλεκτροδοτηθεί µέχρι το 2013. Τα νέα έργα υπόσχονται να ενώσουν περισσότερες πόλεις µεταξύ τους, παράγοντας αντίστοιχο µεταφορικό έργο µε τόσο µικρό περιβαλλοντικό κόστος ανά επιβάτη (σε σχέση π.χ. µε τα αυτοκίνητα), που οι µελλοντικές γενιές οι οποίες θα κληθούν να αντιµετωπίσουν ακόµη πιο επιτακτικά τα περιβαλλοντικά προβλήµατα, θα καταδικάσουν πραγµατικά την αδικαιολόγητη καθυστέρηση (και) των µεταφορικών µας πολιτικών. Δυστυχώς

Η ΕΛΚΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΟΔΙΚΩΝ ΑΞΟΝΩΝ και η απόλυτη προτεραιότητα που φαίνεται να δίνει η πολιτεία σε αυτούς, παραμερίζει αναγκαστικά το πιο οικολογικό μέσο μετακίνησης που δεν είναι άλλο από τον ...βαρυγκωμούντα ελληνικό σιδηρόδρομο.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

όµως, ο χαµένος χρόνος δεκαετιών που άφησε το πιο περιβαλλοντικό µέσο στο περιθώριο, δεν είναι δυνατόν να καλυφθεί ούτε µε τις εξαγγελίες των σχεδίων εξυγίανσης ούτε µε κανένα άλλο µέτρο, εφόσον ουσιαστικά το σύνολο των πολιτικών µας προκρίνουν τη λύση των οδικών µεταφορών.

196

Ναυτιλία και αεροπλοΐα: αναµένοντας το επόµενο Κιότο Σε στάδιο αυτοπροσδιορισµού σε σχέση µε τον περιβαλλοντικό τους ρόλο, οι αεροµεταφορές, στις οποίες οφείλεται το 5% της εκποµπής των ρύπων του θερµοκηπίου, αναµένεται να διέπονται σύντοµα από συγκεκριµένη, αυστηρότερη κατά τα

// ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ αναµενόµενα, νοµοθεσία, µε τις µεγαλύτερες εταιρείες ήδη να φροντίζουν για την εύρεση των κατάλληλων τεχνολογιών που θα κάνουν τις πτήσεις τους πιο «πράσινες». Ανάλογη δραστηριότητα επικρατεί και στους αερολιµένες, χώρους έντονης κίνησης, όχλησης και περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Τα σηµαντικότερα από αυτά, µεταξύ των οποίων και το δικό µας, λαµβάνουν σειρά µέτρων και εκσυγχρονίζουν δοµές και διαδικασίες προκειµένου να ανταποκριθούν στις νέες περιβαλλοντικές απαιτήσεις, συχνά δε, βραβεύονται για ορισµένες καινοτοµίες τους και το Ελευθέριος Βενιζέλος είναι ένα από αυτά. Όσον αφορά στη ναυτιλία, έναν από τους σηµαντικότερους πλουτοπαραγωγικούς κλάδους της οικονοµίας µας κι εκεί οι εξελίξεις είναι ενδιαφέρουσες. Αντίθετα µε όσα πιστεύουν οι περισσότεροι, τα πλοία ευθύνονται µόνο για το 15% της θαλάσσιας ρύπανσης, ενώ τόσο ο ρυθµός όσο και η ποσότητα των ατυχηµάτων (τα οποία οφείλονται σηµειωτέον κατά 90% στον ανθρώπινο παράγοντα) δεν καθίστανται ικανά να προκαλέσουν µόνιµες και σηµαντικές βλάβες στα θαλάσσια οικοσυστήµατα, πλην των συγκεκριµένων περιπτώσεων (ναυάγιο «Prestige»). Η ναυτιλία όµως είναι στο στόχαστρο αν και θεωρείται από τις πλέον ελεγχόµενες βιοµηχανίες. Πράγµατι, η νοµοθεσία που καλύπτει τους περιβαλλοντικούς όρους τόσο της κίνησης των πλοίων όσο και της λειτουργίας των λιµένων εξελίσσεται ραγδαία από τη δεκαετία του 1950 και έκτοτε, µε τη χώρα µας να αποτελεί αρωγό αυτών των προσπαθειών που προκύπτουν από τους διεθνείς οργανισµούς. Η αυστηρότητα των µέτρων µάλιστα, για µια δραστηριότητα στην οποία το παγκόσµιο εµπόριο οφείλει πολλά και ευθύνεται µόλις για το 4% των εκποµπών ρύπων που προκαλούν το φαινόµενο του θερµοκηπίου, αναγκάζει µικρούς πλοιοκτήτες, µην αντέχοντας το κόστος της τήρησης της περιβαλλοντικής προστασίας, να οδηγούνται στην «έξοδο». Με τα σηµαντικότερα λιµάνια µας να έχουν ήδη πιστοποιηθεί για την ορθή τήρηση των περιβαλλοντικών τους πρακτικών από κορυφαίους οργανισµούς, µε την τεχνολογία να εφαρµόζεται στα φουγάρα αλλά και στις µηχανές των πλοίων παρακρατώντας επικίνδυνα αέρια και ουσίες και τέλος µε την τεχνολογία αποκατάστασης των θαλάσσιων οικοσυστηµάτων µετά από τα ατυχήµατα να κάνει θαύµατα, η ναυτιλία µπορεί αισθάνεται ισότιµη των άλλων ευρωπαϊκών, αλλά και να σχεδιάζει απρόσκοπτα το µέλλον της. Αρκεί φυσικά να τηρηθεί η υπάρχουσα φιλοσοφία που διέπει τους νοµοθετικούς διεθνείς οργανισµούς και οι πλοιοκτήτες να προσαρµόσουν αβίαστα τους κανονισµούς που πλέον καθορίζουν τη λειτουργία των πλοίων τους.

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Ι

Τ Ο Υ

Κ Ο Σ Μ Ο Υ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Malcolm Hutcheson φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

> ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

 Η αγροτική οικονοµία πρέπει να αναπτυχθεί χωρίς να εξαντλεί τους φυσικούς πόρους 

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΩΝ Οι αγροτικές κινητοποιήσεις του Ιανουαρίου 2009 έφεραν στο προσκήνιο, για πρώτη φορά εδώ και αρκετές δεκαετίες, τη διάχυτη ανησυχία των νέων κυρίως αγροτών για το µέλλον της δουλειάς τους. Οικονοµική κρίση από τη µια, περιβαλλοντικά προβλήµατα από την άλλη δηµιουργούν ένα νέο περιβάλλον όπου η αγροτική οικονοµία πρέπει να συνεχίσει να αναπτύσσεται µε τρόπο φιλικό προς το περιβάλλον. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

την πρόσφατη διάσκεψη των υπουργών Γεωργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία πραγµατοποιήθηκε στην αναστατωµένη από τις διαµαρτυρίες των Τσέχων αγροτών Πράγα, ο Έλληνας υπουργός Σωτήρης Χατζηγάκης παρέδωσε µαθήµατα αντιµετώπισης οργισµένων µε τις κοινοτικές πολιτικές αγροτών και δέχτηκε τα συγχαρητήρια όλων των συναδέλφων του. Η νίκη του, η οποία συνίσταται στο ότι πέτυχε να λήξει χωρίς περαιτέρω όξυνση η αντιπαράθεση των αγροτών µε την κυβέρνηση, εξασφαλίστηκε µε την εκταµίευση κονδυλίων για πληρωµές, µε ρυθµίσεις στα ήσσονος σηµασίας αιτήµατα των αγροτών και µε - τι άλλο;- υποσχέσεις για τα σηµαντικότερα. Η νίκη ήταν Πύρρειος.

198

Νέοι φόβοι Αυτό που δεν φάνηκε να λαµβάνεται υπόψη στην πρωτεύουσα της Τσεχίας, είναι η ποιοτική διαφοροποίηση των αγροτικών αιτηµάτων, σε σχέση µε παλαιότερες κινητοποιήσεις. Αν

στο πρόσφατο παρελθόν, οι διεκδικήσεις συµπυκνώνονταν στο απλοϊκό αλλά επιτακτικό «Όλα τα κιλά, όλα τα λεφτά» σήµερα και κατά πάσα πιθανότητα από εδώ και στο εξής, το ερώτηµα είναι «τι κάνουµε από εδώ και στο εξής» το οποίο διατυπώνουν πλέον οι νεότεροι αγρότες. Το ερώτηµα περί των νέων όρων ύπαρξης της ελληνικής γεωργίας, η αγωνία για τη µορφή που θα λάβει η παραγωγή τις επόµενες δεκαετίες, είναι διάχυτη στις τάξεις τους. Πριν µερικές εβδοµάδες, είχαµε την ευκαιρία να συνοµιλήσουµε µε έναν νέο αγρότη και επιχειρηµατία από τη Στερεά Ελλάδα, τον Νίκο Ζαχαρία, συνιδιοκτήτη του Κτήµατος Μουσών και αντιπρόεδρο της Ένωσης Οινοποιών Κεντρικής Ελλάδος. Τον συναντήσαµε στα Διονύσια 2009, στο Ζάππειο και η εικόνα που µας µετέφερε από την µάλλον προνοµιούχα, σε σχέση µε άλλες αγροτικές ζώνες, Βοιωτία, ήταν αποκαρδιωτική. «Στις κινητοποιήσεις των αγροτών, τα χρήµατα και οι επιδοτήσεις δεν ήταν το κύριο αίτηµά τους. Αν κάνετε µια βόλτα στην Στερεά Ελλάδα, θα δείτε ότι οι αγρότες είναι απελπισµένοι, δεν βλέπουν µέλλον, νιώθουν ότι δεν θα αλλάξουν τα πράγµατα και το συναίσθηµα

199

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

200

// ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ, αλλά και οι σχεδιασµοί για την ενίσχυση της αγροτικής παραγωγής, περνούν µέσα από την περί του περιβάλλοντος συζήτηση. Στην Ελλάδα, η οποία εφαρµόζει µε ιερή ευλάβεια, ένα παρωχηµένο κατά µερικούς, µοντέλο αγροτικής παραγωγής, η συζήτηση αναγκαστικά φέρνει το περιβάλλον απέναντι στην ανάπτυξη, τους γεωργούς απέναντι στους φυσικούς πόρους, την κυβέρνηση απέναντι στις τοπικές κοινωνίες.

Περιβάλλον και γεωργία: δύσκολη η συµβίωση Τι σχέση έχουν όµως οι αγροτικές κινητοποιήσεις του Ιανουαρίου µε το περιβάλλον; Πως συνδέεται η συζήτηση για το δυσοίωνο µέλλον της αγροτικής παραγωγής µε την αειφορία; Η διατροφική κρίση η οποία ξέσπασε το 2007 και κορυφώθηκε το 2008, η αντιπαράθεση για τα βιοκαύσιµα, αλλά και η νέα γενιά των γενετικά τροποποιηµένων οργανισµών που επιθυµούν να αποκτήσουν το πολυπόθητο διαβατήριο για την Ευρώπη, συνθέτουν την παγκοσµιοποιηµένη και γι΄αυτό, η πλέον προβεβληµένη, πλευρά του θέµατος. Η συζήτηση για το µέλλον της ευρωπαϊκής γεωργίας, αλλά και οι σχεδιασµοί για την ενίσχυση της αγροτικής παραγωγής, περνούν µέσα από την περί του περιβάλλοντος συζήτηση. Στην Ελλάδα, η οποία εφαρµόζει µε ιερή ευλάβεια, ένα παρωχηµένο κατά µερικούς, µοντέλο αγροτικής παραγωγής, η συζήτηση αναγκαστικά φέρνει το περιβάλλον απέναντι στην ανάπτυξη, τους γεωργούς απέναντι στους φυσικούς πόρους, την κυβέρνηση απέναντι στις τοπικές κοινωνίες. Η εκτροπή του Αχελώου, τα υδροηλεκτρικά φράγµατα, οι επιδοτήσεις των καλλιεργειών κ.ά. είναι τα θέµατα που µε τον έναν ή τον άλλο τρόπο δηµιουργούν εντάσεις. Μερίδα του οικολογικού κινήµατος, η οποία εκφράζει αντισυστηµικές θέσεις, υποστηρίζει ότι την ευθύνη για την αντιπαράθεση της γεωργίας µε το περιβάλλον φέρει το υπάρχον µοντέλο βιοµηχανικής και εντατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας. Αυτό εξαντλεί τους φυσικούς πόρους, ρυπαίνει και επιβαρύνει το έδαφος, τον αέρα και το νερό, σπαταλά ενέργεια και υδάτινους πόρους, απειλεί τη βιοποικιλότητα, επιβαρύνει την υγεία των καταναλωτών, απαξιώνει τη µικρή παραγωγή και τις τοπικές κοινότητες, υπονοµεύει την παραγωγική ικανότητα χωρών σαν τη δική µας», όπως εκτιµούν οι αντισυστηµικοί της σύγχρονης οικολογίας. Απέναντί τους οι τεχνοκράτες της ανάπτυξης: επιχειρούν να ισορροπήσουν πράσινες πολιτικές και σύγχρονες εφαρµογές τους. Σύµφωνα µε τον Δηµήτρη Κουτσογιάννη, καθηγητή στον Τοµέα Υδατικών Πόρων του ΕΜΠ, το θέµα της χρήσης υδατικών πόρων είναι συνυφασµένο µε τις ιδιαιτερότητες κάθε χώρας. «Ο Θεός έχει δώσει το τέλειο κλίµα στην Ελλάδα, το τίµηµα όµως είναι ότι πρέπει να αρδεύουµε. Άλλοι λαοί στην Ευρώπη, όπως οι Άγγλοι, δεν αρδεύουνε διότι δεν υπάρχει λόγος - οι βροχοπτώσεις είναι καθηµερινές εκεί. Δεν µπορούµε να έχουµε ως πρότυπο αγροτικής ανάπτυξης π.χ. την Αγγλία, διότι το κλίµα της Ελλάδας είναι διαφορετικό». Όπως υποστηρίζει, υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης των δικτύων διανοµής νερού προκειµένου

να µειωθούν οι απώλειες, αλλά χρειάζονται επενδύσεις, βελτίωση των τρόπων άρδευσης και αποθήκευσης και έργα σύγχρονα που να περιορίζουν τις απώλειες.

Προς µια νέα αγροτική παραγωγή Πως λοιπόν µπορεί να επηρεάσει το περιβάλλον την αγροτική παραγωγή; Όπως είναι γνωστό η Κοινή Αγροτική Πολιτική, η οποία τέθηκε σταδιακά σε εφαρµογή από το 2003, αποσυνδέει τις πληρωµές που καταβάλλονται στους παραγωγούς από τις παραγόµενες ποσότητες και θέτει περιβαλλοντικούς όρους στις ενισχύσεις. Στο πλαίσιο αυτό η Ε.Ε. αποθαρρύνει ορισµένες παραγωγές (το υδροφόρο βαµβάκι βρίσκεται στο στόχαστρο) και ενθαρρύνει κάποιες άλλες όπως η βιολογική γεωργία. Ειδικά για την τελευταία, η οποία αποτελεί ελπιδοφόρο µοντέλο γεωργικής ανάπτυξης παγκοσµίως, αξίζει να σηµειώσουµε ότι αποτελεί το 4% των καλλιεργούµενων εδαφών στην Ελλάδα (περιλαµβάνεται και η βιολογική κτηνοτροφία) κι απασχολεί, σύµφωνα µε στοιχεία του πιστοποιητικού φορέα ΔΗΩ, περίπου 24.000 βιοκαλλιεργητές. Η φωνή τους όµως, σπάνια ακούγεται. Η αγροτική παραγωγή θα συνδέεται όλο και περισσότερο µε το περιβάλλον, τις ενεργειακές επιλογές του πλανήτη και τα µέτρα περιορισµού της κλιµατικής αλλαγής- αυτή τη σύνδεση θα τη βιώσουµε κι εδώ, στην άκρη των Βαλκανίων. Όπως υποστηρίζει ο Miguel Altieti, καθηγητής Αγροτικής Οικονοµίας στο πανεπιστήµιο του Berkeley, στην Καλιφόρνια, ο µόνος τρόπος για να συνδέσουµε αρµονικά περιβάλλον και γεωργία είναι η µετάβαση από τις εκτατικές βιοµηχανικές καλλιέργειες στην µικρής κλίµακας βιολογική γεωργία και τη µείωση της κατανάλωσης καυσίµων. Ο ίδιος δεν είναι όµως αισιόδοξος. «Η ενεργειακή κρίση έχει δηµιουργήσει νέες ισχυρές παγκόσµιες συνεργασίες µεταξύ των εταιρειών πετρελαίου, τροφίµων, γενετικής µηχανικής και αυτοκινήτων. Αυτές οι νέες συµµαχίες τροφίµων και καυσίµων αποφασίζουν για το µέλλον του παγκόσµιου αγροτικού τοπίου».1 Μέσα σε ένα τόσο ζοφερό σκηνικό, δηµιούργηµα της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης, η ελληνική αγροτική παραγωγή καλείται α) να αναδιαρθρώσει τις δοµές της, β) να αναπτύξει νέες καλλιέργειες, γ) να επεκτείνει τη βιολογική παραγωγή- τουλάχιστον στα (τριπλάσια σε σχέση µε τα δικά µας) ευρωπαϊκά επίπεδα, δ) να δηµιουργήσει νέα δίκτυα διανοµής και εµπορίας προϊόντων και ε) να εγγυηθεί ποιότητα σε ανταγωνιστικές τιµές και να αναπτύξει µεθόδους καλλιέργειας που δεν εξαντλούν το φυσικό περιβάλλον. Υποσηµειώσεις Κείµενο από το οικολογικό µανιφέστο Order81/ αναδηµοσίευση εφηµ. «Το Πράσινο Κατάστηµα», φύλλο 28, Οκτώβριος 2008.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

αυτό δεν επηρεάζει µόνο τους ίδιους, αλλά και τις οικογένειές τους, τους συγχωριανούς τους, την κοινωνία ολόκληρη».

201

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

David Maisel φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Lynn Davis φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

> ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ

ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

 Μεταφορές, Γεωργία, Ενέργεια οι τοµείς που µπορούν να κάνουν τη διαφορά! 

ΣΗΜΑ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Οι προκλήσεις για την αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής είναι µεγάλες. Η διαχείρισή τους είναι µονόδροµος και περνά µέσα από τη γνώση των βασικών θεµάτων στα οποία εάν εστιαστεί το ενδιαφέρον µπορεί να δροµολογηθεί η βιώσιµη ανάπτυξη. // ΑΠΟ ΤΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΤΩΝ ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

204

ια να σταθεροποιηθεί το επίπεδο της συγκέντρωσης των αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα στα 450 ppm CO2, θα πρέπει να µειωθούν οι εκποµπές αυτών των αερίων κατά 40% ως το 2050. Αυτό εκτιµά ο Οργανισµός Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης στην πρόσφατη έκθεσή του για τις περιβαλλοντικές προοπτικές ως το 2030.  ΕΝΕΡΓΕΙΑ. Με τις τρέχουσες τάσεις, και χωρίς αλλαγή πολιτικής, οι εκποµπές του διοξειδίου του άνθρακα, βασικού αερίου του θερµοκηπίου, που προέρχονται µόνο από την κατανάλωση ενέργειας θα αυξηθούν κατά 52% ως το 2030. Σύµφωνα µε τον διεθνή οργανισµό το πιο επείγον, πέρα από τις πολιτικές των κυβερνήσεων για την ενίσχυση της καινοτοµίας και της χρήσης ανανεώσιµων πηγών ενέργειας, είναι η προώθηση της ενεργειακής αποδοτικότητας στις µεταφορές, τα κτίρια και την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας.  ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ. Η ρύπανση του περιβάλλοντος και οι εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου από τις µεταφορές αυξάνονται ταχύτατα (οδικές, εναέριες, θαλάσσιες). Με τις σηµερινές τάσεις οι εκποµπές αυτές θα έχουν αυξηθεί κατά 58% τα επόµενα 20 χρόνια. Ο τοµέας είναι υπεύθυνος για πάνω από 20% των εκποµπών αερίων του

θερµοκηπίου, ο δεύτερος µεγαλύτερος ρυπαντής µετά τον ενεργειακό κλάδο. Διέξοδος η προώθηση των αυτοκινήτων νέας τεχνολογίας για την εξοικονόµηση καυσίµων, τα υβριδικά κ.λ.π. αλλά και, καθοριστικός παράγοντας, η βελτίωση των µέσων µαζικής µεταφοράς ως εναλλακτικά της χρήσης ιδιωτικών αυτοκινήτων.  ΓΕΩΡΓΙΑ. Η γεωργία είναι ο µεγαλύτερος καταναλωτής νερού και υπεύθυνη σε µεγάλο βαθµό για τη µόλυνσή του. Η παραγωγή των βασικών καλλιεργειών αναµένεται να αυξηθεί κατά 50% ως το 2030 και των κτηνοτροφικών προϊόντων κατά 46%. Οι συνδεδεµένες µε την παραγωγή επιδοτήσεις, συντέλεσαν σε αυξανόµενη ρύπανση των υπόγειων υδάτων µε την απορρόφηση λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων. Η πρακτική αυτή βέβαια εγκαταλείπεται στην ΕΕ. Επίσης κάποιου είδους φορολόγηση των χρησιµοποιούµενων χηµικών αλλά και η κατάλληλη τιµολόγηση του νερού θα συνέβαλλε στην ορθολογική χρήση τους, λαµβάνοντας υπόψη το περιβαλλοντικό κόστος. Πρόσθετος παράγοντας επιβάρυνσης είναι η παραγωγή βιοκαυσίµων, οι καλλιεργούµενες εκτάσεις µε ενεργειακά φυτά για την παραγωγή τους αναµένεται να αυξηθούν κατά 250% ως το 2030, µε συνέπειες τη µείωση της βιοποικιλότητας, την απώλεια δασικών εκτάσεων για την καλλιέργεια τους στις αναπτυσσόµενες χώρες, την αύ-

Η ΕΕ εφαρµόζει την αρχή «ο ρυπαίνων (θα) πληρώνει» Η Ευρωπαϊκή Ένωση παίρνει για τη µείωση των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Τα µέτρα θα έχουν κόστος, κυρίως για τη βιοµηχανία. Το πακέτο µέτρων θα εφαρµοστεί σταδιακά, µε κατα-

ληκτικό χρονικό ορίζοντα το 2020 και προβλέπει τη µείωση των εκποµπών διοξειδίου του άνθρακα κατά 20%, την εξοικονόµηση ενέργειας κατά 20% και την αύξηση της παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιµες πηγές στο 20% της συνολικής κατανάλωσης. Αναθεωρεί το ισχύον σύστηµα εµπορίας εκποµπών ρύπων, που επιτρέπει την ως ένα όριο δωρεάν εκποµπή. Θα εφαρµοστεί από το 2013 µε στόχο τη µείωση κατά 21% των εκποµπών σε σχέση µε αυτές του 2005. Το σύστηµα εµπορίας καλύπτει αυτή την στιγµή 10 χιλ. βιοµηχανίες και εργοστάσια παραγωγής ενέργειας, τοµείς που ευθύνονται για τις µισές σχεδόν εκποµπές του διοξειδίου του άνθρακα και το 40% των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου. Οι επιχειρήσεις αυτές λαµβάνουν σήµερα δωρεάν το µεγαλύτερο µέρος των δικαιωµάτων ρύπανσης ενώ πλήρωναν µόνο για τις υπερβάσεις αγοράζοντας πρόσθετα δικαιώµατα. Από το 2013 καταργείται για τις εγκαταστάσεις παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας η χορήγηση δωρεάν δικαιωµάτων, που σηµαίνει ότι θα πληρώνουν πλέον για όλες τις εκποµπές τους. Το µέτρο θα επεκταθεί σταδια-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ξηση της χρήσης λιπασµάτων κ.λπ. Η ΕΕ, λαµβάνοντας υπόψη τους παράγοντες αυτούς, καταργεί το 2009 την επιδότηση των βιοκαλλιεργειών.  ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ. Το πετρέλαιο θα συνεχίσει να αποτελεί τη µεγαλύτερη πηγή ενέργειας (33% της συνολικής προσφοράς το 2030 από 36% σήµερα). Η παραγωγή ηλεκτρισµού και οι µεταφορές είναι οι µεγαλύτεροι καταναλωτές ενέργειας. Αναγκαία προϋπόθεση για τη αποτροπή της επιδείνωσης της κλιµατικής αλλαγής είναι η ενθάρρυνση της αποτελεσµατικότερης χρήσης ενέργειας. Επιπλέον, απαιτείται ένα αποτελεσµατικό σύστηµα εµπορίας ρύπων, ενώ αναγκαστική είναι η στροφή από τα ορυκτά καύσιµα στις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας ή και την πυρηνική.

205

ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ κά σε όλες τις ρυπογόνες βιοµηχανίες (χαλυβουργεία, διυλιστήρια, εξορυκτικές εγκαταστάσεις, τσιµεντοβιοµηχανίες κλπ). Από την πλευρά τους, τα κράτη µέλη πρέπει να µειώσουν µέχρι το 2020 τις εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου που προέρχονται από πηγές οι οποίες δεν καλύπτονται από το σύστηµα εµπορίας ρύπων, όπως είναι οι οδικές και οι θαλάσσιες µεταφορές, η γεωργία και οι οικοδοµές. Οι πηγές αυτές ευθύνονται για το 60% περίπου του συνόλου των αερίων του θερµοκηπίου στην ΕΕ. Κατά συνέπεια, στόχος είναι να µειωθούν οι συγκεκριµένες εκποµπές τουλάχιστον κατά 10% στο χρονικό διάστηµα 2013 - 2020. Οι εκποµπές διοξειδίου του άνθρακα, για τις οποίες ευθύνεται η αυτοκινητοβιοµηχανία θα πρέπει να µειωθούν στα 120 γρ./χλµ µέχρι το 2012 για τα καινούργια αυτοκίνητα από τα 160 γρ./χλµ. σήµερα. Σε περίπτωση που οι αυτοκινητοβιοµηχανίες δεν συµµορφωθούν θα υποχρεωθούν να καταβάλουν πρόστιµο. Συγκεκριµένα, από το 2012 έως το 2018 θα πληρώνουν 5 ευρώ για το πρώτο επιπλέον γραµµάριο διοξειδίου του άνθρακα, 15 για το δεύτερο, 25 για το τρίτο και 95 για το τέταρτο και πέρα. Από το 2019 οι κατασκευαστές θα είναι υποχρεωµένοι να καταβάλουν 95 ευρώ για κάθε γραµµάριο που υπερβαίνει τους στόχους τους. Επίσης, ως το 2020 οι ανανεώσιµες πηγές ενέργειας θα πρέπει να αποτελούν τουλάχιστον το 10% της συνολικής κατανάλωσης καυσίµων όλων των µορφών µεταφορών. Κάθε κράτος µέλος θα πρέπει, εποµένως, να αυξήσει κατά 10% την χρήση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας στον τοµέα των µεταφορών.

Το αλφαβητάρι των καυτών θεµάτων για το περιβάλλον  Αν δεν ληφθούν µέτρα, οι εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου θα αυξηθούν κατά 37% ως το 2030 και κατά 52% ως το 2050, σύµφωνα µε την έκθεση του ΟΟΣA Environmental Outlook to 2030.  Tο κόστος των µέτρων για την αποτροπή της αύξησης των αερίων του θερµοκηπίου αντιστοιχεί σε µόλις 2% του παγκόσµιου αεπ ως το 2030.  Η έλλειψη νερού, αποτέλεσµα της µη βιώσιµης διαχείρισής του και της κλιµατικής αλλαγής, θα αυξήσει τον πληθυσµό της γης που ζει σε συνθήκες έλλειψης κατά 1 δισ. στα 3,8 δισ. το 2030.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

 Τα προβλήµατα υγείας θα αυξηθούν, αποτέλεσµα της αύξησης της συγκέντρωσης όζοντος και σωµατιδίων στην ατµόσφαιρα.

206

 Η κατανάλωση ενέργειας από τους αναπτυσσόµενους «γίγαντες», Κίνα, Ινδία, Ρωσία και Βραζιλία, θα αυξηθεί κατά 70% ως το 2030. Αν δεν ληφθούν µέτρα, οι εκποµπές αερίων θερµοκηπίου από τις 4 αυτές χώρες µόνο θα αυξηθούν κατά 70%, υπερκαλύπτοντας την αύξηση όλων των ανεπτυγµένων χωρών.  Η ανάπτυξη της τεχνολογίας για τα βιοκαύσιµα δεύτερης γε-

// ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΤΑΣΕΩΝ νιάς, µε την αξιοποίηση των απορριµµάτων βιοµάζας, θα αποτρέψει την αυξανόµενη χρήση λιπασµάτων, φυτοφαρµάκων και νερού καθώς και τις δυσµενείς επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήµατα που προκάλεσε η εντατική καλλιέργεια των βιοκαυσίµων µέχρι σήµερα.  Τα ορυκτά καύσιµα, που είναι οι κύριοι υπεύθυνοι για την ατµοσφαιρική ρύπανση και τα αέρια του θερµοκηπίου, χωρίς αλλαγή πολιτικής, θα αναλογούν το 2030 στο 90% της προσφοράς ενέργειας.  Η συµµετοχή του πετρελαίου στη συνολική προσφορά ενέργειας θα αυξηθεί από 33% σήµερα σε 36% το 2030.  Η κατανάλωση ενέργειας των νοικοκυριών στις ανεπτυγµένες χώρες θα αυξάνεται 1,4% ετησίως την επόµενη 20ετία. Στις αναπτυσσόµενες η άνοδος προβλέπεται µεγαλύτερη.  Η ναυτιλία αποκτά αυξανόµενη σηµασία ως ρυπαντής. Μέχρι στιγµής πάντως είναι υπεύθυνη για µόλις 2% των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου.  Οι αεροπορικές µεταφορές αυξάνουν τη σηµασία τους ως ρυπαντής. Οι εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου σε µεγάλα ύψη πιστεύεται ότι έχουν µεγαλύτερη επίπτωση στο φαινόµενο του θερµοκηπίου από τις επίγειες εκποµπές. Πολύ σηµαντική είναι η εκτίµηση ότι η επίπτωση των εκποµπών άλλων αερίων του θερµοκηπίου, πέραν του διοξειδίου του άνθρακα, είναι πολύ µεγαλύτερη.  Η χαλυβουργία είναι υπεύθυνη για 7% των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου.  Η βιοµηχανία χαρτιού παράγει το 50% των ενεργειακών της αναγκών από τα απορρίµµατα της βιοµάζας της, και θα µπορούσε να αποτελέσει στο µέλλον παροχέα καθαρής ενέργειας. Όµως συνδέεται µε σηµαντική περιβαλλοντικά προβλήµατα, ιδίως στον κλάδο µεταφοράς.  Σχεδόν 55 εκατ. τόνοι νιτρικών θα φθάνουν στη θάλασσα το 2030 (+4% από το 2000). Τα εδάφη που κινδυνεύουν από διάβρωση από νερά θα αυξηθούν κατά το 1/3 στο 1/5 των παγκόσµιων εδαφών µε επιπτώσεις στις δυνατότητες παραγωγής τροφίµων.  Σήµερα το 50% του πληθυσµού ζει σε πόλεις. Το 2030 το ποσοστό θα έχει αυξηθεί σε 60%. Σε µεγάλο βαθµό η αύξηση αυτή θα προέλθει από τις αναπτυσσόµενες χώρες, όπου οι υποδοµές είναι ανεπαρκείς για την προστασία του περιβάλλοντος (διαχείριση απορριµµάτων, µέσα µαζικής µεταφοράς κ.λπ.).

Προς µια πράσινη οικονοµία Βασική επιλογή είναι οι εφαρµογές του «ο ρυπαίνων πληρώνει» µε την ευρεία έννοια. Όπως και το κόστος των µεταφορών δεν περιλαµβάνει και το περιβαλλοντικό κόστος, ανάλογα συµβαίνει και σε άλλους τοµείς. «Getting the prices right», όπως χαρακτηριστικά γράφει η έκθεση του ΟΟΣΑ, είναι ένας πολύ αποτελεσµατικός δρόµος προς µία πράσινη οικονοµία (συγχρόνως µειώνεται το κόστος των περιβαλλοντικών πολιτικών).

Γεωργία Πιο αποτελεσµατική χρήση νερού µε την αύξηση της τιµής του για τους αγρότες ώστε να αντανακλά το πραγµατικό κόστος και αποσύνδεση των επιδοτήσεων από την παραγωγή, ώστε να περιορισθεί η χρήση επιβλαβών για το περιβάλλον λιπασµάτων και φυτοπροστατευτικών. Στη γεωργία αναλογεί 40% της χρήσης γής στις χώρες του ΟΟΣΑ και το 70% της κατανάλωσης νερού.

Αλιεία

Μεταφορές Μείωση της ενεργειακής έντασης στις µεταφορές, µεγαλύτερη φορολόγηση καυσίµων και υψηλότερα στάνταρντς ενεργειακής αποτελεσµατικότητας στα αυτοκίνητα. Διασφάλιση ότι οι τιµές των βιοκαυσίµων (και συνεπώς οι ενισχύσεις στους καλλιεργητές) αντανακλούν πλήρως τις επιπτώσεις της καλλιέργειάς τους στο περιβάλλον.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Μείωση των ανώτατων ορίων επιτρεπόµενης αλιείας καθώς σε αρκετά είδη οι αλιευόµενες ποσότητες βρίσκονται στο όριο της διατηρησιµότητας του είδους. Έλεγχος των υδατοκαλλιεργειών για ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών τους επιπτώσεων.

207

> ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ

ΠΡΑΣΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΠΡΑΣΙΝΟΣ Ο ΒΟΡΡΑΣ Γερµανία, Βέλγιο, Ολλανδία, Αυστρία και Σουηδία. Διαχειρίζονται µε φιλικούς προς το περιβάλλον τρόπους πάνω από τα µισά απορρίµµατά τους. Οι επιδόσεις της Ελλάδας απογοητευτικές, µε µόλις 17%. // EΠΙΤΕΛΕΙΟ ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

208

ισός περίπου τόνος αστικών αποβλήτων αντιστοιχεί σε κάθε Ευρωπαίο (στοιχεία 2007). Η Ελλάδα βρίσκεται σχετικά χαµηλά στην κλίµακα, µε µόλις 448 κιλά ανά κάτοικο, ποσότητα σχεδόν µισή από της Δανίας που έχει την πρωτιά, καταλαµβάνοντας µια από τις τελευταίες θέσεις στην ΕΕ. Σηµασία όµως έχει ο τρόπος που τα διαχειριζόµαστε. Στην Ευρώπη στις χωµατερές κατευθύνεται µόνο 42% των απορριµµάτων. Ο µέσος όρος όµως κρύβει µεγάλες αποκλίσεις. Στη Γερµανία µόνο 1% των απορριµµάτων κατευθύνεται στις χωµατερές, στην Ολλανδία 3%, στη Σουηδία και το Βέλγιο 5%, στην Αυστρία 13%. Στους αντίποδες οι χώρες της διεύρυνσης, τα νέα µέλη της ΕΕ, και µαζί µε αυτές η Ελλάδα. Αποθέτουν πάνω από τα τρία τέταρτα των απορριµµάτων τους στις χωµατερές. Με πρώτη τη Βουλγαρία που δεν έχει άλλο τρόπο διαχείρισης των απορριµµάτων της και 9η στην κατάταξη την Ελλάδα, που αποθέτει το 84% ανεπεξέργαστο στις χωµατερές. Το αδιαµφισβήτητο συµπέρασµα; Όσο πιο υψηλό το επίπεδο ανάπτυξης µια χώρας τόσο χαµηλότερο το ποσοστό απορριµµάτων που πάει στις χωµατερές. Το 1/5 περίπου των αστικών απορριµµάτων κατευθύνεται στην ανακύκλωση. Πρωτοπόρος η Γερµανία, ανακυκλώνει σχεδόν τα µισά της απορρίµµατα. Η χώρα έχει µακρά παράδοση στην ανακύκλωση, ήδη από τη δεκαετία του 30 τα νοικοκυριά στο Βερολίνο διαχώριζαν τα απορρίµµατά τους. Ακολουθούν το Βέλγιο µε 39%, η Σουηδία µε 37% ενώ ψηλά στην κλίµακα µε 34% είναι η Εσθονία και η Ιρλανδία. Χαµηλά στην κατάταξη είναι

οι µεσογειακές χώρες, η Ελλάδα µε 14%, η Ισπανία και η Ιταλία µε 13% και 11%, η Πορτογαλία µε 8% και ακολουθούν οι νέες χώρες µέλη. Το Λουξεµβούργο δεν ανακυκλώνει αλλά καιει περίπου τα µισά απορρίµµατά του ενώ κατευθύνει το 1/3 περίπου στην κοµποστοποίηση (επεξεργασία βιοδιασπώµενων υλικών). Οι βόρειες χώρες καίνε µεγάλο µέρος των απορριµµάτων, καθώς η πρόοδος στην τεχνολογία έχει µειώσει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της καύσης µε παράλληλη ωφέλεια την παραγωγή θερµότητας. Πρωτοπόροι στην κοµποστοποίηση είναι η Αυστρία µε 38%, η Ιταλία µε 33%, το Λουξεµβούργο και η Ολλανδία µε 28%. Στην Ελλάδα µόλις το 2% οδηγείται στην κοµποστοποίηση. Το γενικό συµπέρασµα είναι ότι η Γερµανία είναι η πιο ευαισθητοποιηµένη για το περιβάλλον χώρα. Διαχειρίζεται φιλικά προς το περιβάλλον το 64% των απορριµµάτων της (ανακύκλωση και κοµποστοποίηση). Ακολουθεί το Βέλγιο µε 62%, η Ολλανδία µε 60%, η Αυστρία µε 59%, η Σουηδία µε 49% και η Ιταλία µε 44% (κοµποστοποίση το 33%). Η Ελλάδα ουραγός, βρίσκεται στην τελευταία θέση των 15 ανεπτυγµένων παλαιών µελών της ΕΕ, χαµηλότερα και από την Πορτογαλία. Χαµηλότερες επιδόσεις από την Ελλάδα έχουν όλα τα νέα µέλη της ΕΕ εκτός από την Εσθονία και τη Σλοβενία. Παρά τις σηµαντικές χρηµατοδοτήσεις από την ΕΕ η Ελλάδα παρέµεινε ουραγός στην περιβαλλοντική διαχείριση. Όταν οι άλλες χώρες προχωρούν σε άλλου είδους δράσεις, στην Ελλάδα το θέµα είναι το που θα χωροθετηθούν οι ΧΥΤΑ και οι αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών. Όσον αφορά την ανακύκλωση ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης αποδεικνύεται ανεπαρκής.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

��

��.��

��

��-27

��

40 35 30 25 20 15 10 5 0

��

��.��

��

��µ��

��

��/��

��

��/��

��

��µ��

��

��-27

��.��

��

��µ��

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

��

��-27

��

��µ��

��

��/��

��

��µ��

��

��/��

��

��-27

��

��.��

��

��µ��

��

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ ΧΩΜΑΤΕΡΕΣ %

ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ %

ΚΑΥΣΗ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ % ΣΥΝΟΛΟΥ

ΚΟΜΠΟΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ % ΣΥΝΟΛΟΥ

209

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Christian Cravo φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Mary Mattingly φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

��

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � ��

�� Η��Δ�ΥΝΑΜΗ ΣΤΗΝ ��Ο ��ΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ��Ε�ΝΗΜΕΡΩΣΗ ��

ΟΙ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΟΙ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Η ΕΠΙΛΟΓΗ κυκλοφορεί σε συνδροµητές και στα σηµεία διανοµής του Πρακτορείου Ξένου Τύπου χωρίς τις ετήσιες εκδόσεις. Πληροφορίες & συνδροµές στο 210 64018 50 ή www.economics.gr. Οι ετήσιες εκδόσεις περιλαµβάνονται στη συνδροµή. ��

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

Section Sponsor

MARFIN

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Επιχειρείν στην αιχµή της ανάπτυξης

213

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

> ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ

 Παρά τις προσπάθειες, τα καρτέλ είναι κράτος εν κράτει 

ΧΑΜΗΛΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Η Ελλάδα, όπως και άλλες µικρές ευρωπαϊκές χώρες, είναι λόγω συνθηκών επιρρεπής στα καρτέλ. Έτσι, οι περιορισµένες δυνατότητες της Επιτροπής Ανταγωνισµού για τη διεξαγωγή ελέγχων και ερευνών αγοράς, η χαµηλή ποιότητα των αποφάσεων, τα χαµηλά πρόστιµα και τροποποιήσεις του νοµοθετικού πλαισίου σε λάθος κατεύθυνση, όπως αυτές του 2005, δηµιουργούν µεγάλα προβλήµατα. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

214

ύµφωνα µε το Δίκαιο του Ανταγωνισµού, κάθε απόφαση δύο ή περισσοτέρων επιχειρήσεων να δράσουν από κοινού µε αποτέλεσµα τον περιορισµό του ανταγωνισµού µπορεί να θεωρηθεί παράνοµη συµφωνία ή σύµπραξη. Μια πολύ σηµαντική διάκριση σχετικά µε το πότε µια συµφωνία µπορεί να θεωρηθεί παράνοµη είναι η διάκριση µεταξύ Οριζόντιων και Κάθετων Συµφωνιών. Ο λόγος είναι ο σαφής διαχωρισµός ως προς τις επιδράσεις τους από την οικονοµική θεωρία. Η οικονοµική θεωρία προβλέπει ότι οι κάθετες συµφωνίες1 έχουν συχνά και ευεργετικές επιδράσεις στην κοινωνική ευηµερία2, επιδράσεις οι οποίες πρέπει να συνυπολογίζονται µε τις δυνητικά αντι-ανταγωνιστικές επιδράσεις όταν τέτοιες συµφωνίες εξετάζονται από µια Αρχή Ανταγωνισµού3, ακόµη και όταν οι επιχειρήσεις που εµπλέκονται στην συµφωνία έχουν σηµαντική δύναµη στην αγορά τους. Οι δυνητικά ευεργετικές επιδράσεις στην κοινωνική ευηµερία κάθετων συµφωνιών, αναγνωρίζεται στο Δίκαιο του Ανταγωνισµού και µέσω του µεγαλύτερου εύρους εξαιρέσεων που προτείνονται για αυτές τις συµφωνίες βάση της Αρχής De minimis - που επιτρέπει «συµφωνίες περιορισµένης σηµασίας» - (όταν τα µερίδια των επιχειρήσεων

είναι σχετικά χαµηλά) και των Block exemptions (που εξαιρούν συγκεκριµένες κατηγορίες συµφωνιών - στις οποίες συγκαταλέγονται και οι κάθετες συµφωνίες). Σχετικά τώρα µε Οριζόντιες Συµφωνίες4, για να θεωρηθεί µια οριζόντια συµφωνία παράνοµη είναι απαραίτητο ότι: η απόφαση των επιχειρήσεων να δράσουν από κοινού προκύπτει είτε από κάποια ρητή συµφωνία (µε τη µορφή συµβάσεων ή ρητής συνεργασίας για συντονισµένη συµπεριφορά όπως αποδεικνύεται από «σκληρά» αποδεικτικά στοιχεία – explicit collusion) είτε από την υιοθέτηση µιας οµοιόµορφης ή ενσυνείδητα παράλληλης συµπεριφοράς ή εναρµονισµένης πρακτικής (concerted practice) που έχει στόχο τον περιορισµό του ανταγωνισµού (tacit collusion). Ο όρος «Καρτέλ» χρησιµοποιείται επίσης συχνά για “hard-core” οριζόντιες συµφωνίες που αφορούν καθορισµό τιµών, περιορισµό της ποσότητας παραγωγής και καθορισµό περιοχών πώλησης. Όπως αναγνωρίζει η οικονοµική θεωρία, οι επιχειρήσεις έχουν ισχυρά κίνητρα για να δηµιουργήσουν Καρτέλ αλλά και σηµαντικά αντικίνητρα για να µην διατηρήσουν µία τέτοια συ-

*Καθηγητή του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών

γικών που αφορούν στη διαµόρφωση εκπτώσεων, καθορισµό περιοχών πώλησης κλπ). Ανεξάρτητα, όµως, από τη µορφή της συνεργασίας των επιχειρήσεων, ρητή ή σιωπηρή, τα Καρτέλ εκµηδενίζουν τον ανταγωνισµό. Για τον λόγο αυτό, τα Καρτέλ θεωρούνται ίσως η χείριστη επιχειρησιακή πρακτική κατά της λειτουργίας του ελεύθερου ανταγωνισµού και σε παγκόσµιο επίπεδο η πρακτική είναι «απαγορευµένη Per Se». Αυτό είναι κάτι που ισχύει µόνο για εκείνες τις εξαιρετικές περιπτώσεις που µια πρακτική επιχειρήσεων αναµένεται να έχει πάντα ή σχεδόν πάντα σηµαντικά αρνητικές επιδράσεις στην κοινωνική ευηµερία.

Εµπειρικά Αποτελέσµατα για τα Καρτέλ Ας έρθουµε τώρα σε ορισµένα εµπειρικά αποτελέσµατα αναφορικά µε τα Καρτέλ. Καταρχάς, αναφέρουµε ότι πολλά Καρτέλ λειτουργούν σε παγκόσµιο επίπεδο µε ιδιαίτερα αρνητικές επιδράσεις. Το πιο περίφηµο παράδειγµα είναι ίσως τα 16 Καρτέλ των βιταµινών µεταξύ 1990-99, ενδεχοµένως λόγω των τεράστιων προστίµων που επέβαλαν οι αρµόδιες επιτροπές στην βόρεια Αµερική και στην Ευρώπη7. Σχετικά µε το µέγεθος των αρνητικών επιδράσεων, αυτό φαίνεται να είναι ιδιαίτερα υψηλό και επηρε-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

µπεριφορά. Αφενός µεν η συµµετοχή µίας επιχείρησης σε ένα Καρτέλ ενισχύει τα µακροχρόνια κέρδη της όσο το Καρτέλ διατηρείται, αφετέρου δε κάθε επιχείρηση που συµµετέχει σε ένα Καρτέλ έχει κίνητρο να µειώσει την τιµή της, κάτω από το επίπεδο που έχει συµφωνηθεί, και έτσι να αυξήσει βραχυχρόνια σηµαντικά το µερίδιο της και το κέρδος της στην αγορά. Τα κίνητρα / αντικίνητρα αυτά επηρεάζονται από διάφορα χαρακτηριστικά της τεχνολογίας, της ζήτησης, της αγοράς και της επιχείρησης5. Έτσι, κάποιες αγορές και κάποιες χώρες (όπως η Ελλάδα ή η Ολλανδία6) έχουν χαρακτηριστικά που τις κάνουν πιο επιρρεπείς σε Καρτέλ από άλλες αγορές και χώρες (όπως οι ΗΠΑ). Επίσης, είναι συχνή η χρήση «διευκολυντικών πρακτικών» (facilitating practices) από τις επιχειρήσεις, οι οποίες ευνοούν τη δηµιουργία των Καρτέλ. Για παράδειγµα, µία συνηθισµένη πρακτική των επιχειρήσεων είναι να χρησιµοποιούν τις «ενώσεις» που σχηµατίζουν µεταξύ τους για να µεταφέρουν πληροφορίες, οι οποίες συµβάλλουν στη διατήρηση του καρτέλ. Η δηµιουργία ενός Καρτέλ δεν προϋποθέτει ρητή συνεργασία µεταξύ των επιχειρήσεων αλλά µπορεί να προκύπτει και από κάποια σιωπηρή συµφωνία µεταξύ τους για τη διαµόρφωση των τιµών τους, της παραγωγής τους και γενικότερα διαφόρων επιχειρησιακών στρατηγικών (όπως, για παράδειγµα, στρατη-

215

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

άζεται από διάφορους παράγοντες. Καταρχάς, οι επιδράσεις αυτές εξαρτώνται από το ποσοστό της αγοράς που επηρεάζεται από τα καρτέλ, το οποίο σύµφωνα µε εµπειρικές µελέτες είναι συχνά υψηλότερο ακόµη και από 70%. Σύµφωνα µε µία πρόσφατη µελέτη που εξέτασε 283 καρτέλ της περιόδου 1990 έως 2006, οι πωλήσεις τους ήταν 1,2 τρισεκατοµµύρια δολάρια και το κέρδος που αποκόµισαν ήταν επίσης πολύ υψηλό. Καθοριστικός παράγοντας για το µέγεθος των αρνητικών επιδράσεων των Καρτέλ είναι και η διάρκεια τους, η οποία φαίνεται ότι συχνά είναι πολύ σηµαντική. Για παράδειγµα, στη δεκαετία του 1990 τα καρτέλ είχαν διάρκεια 6 χρόνια κατά µέσο όρο, η οποία όµως στα επόµενα χρόνια φαίνεται να έχει µειωθεί. Τέλος, σηµαντικό ρόλο στο µέγεθος των αρνητικών επιδράσεων παίζουν οι επιπτώσεις στις τιµές. Έρευνες δείχνουν ότι η δηµιουργία των καρτέλ συνεπάγεται αύξηση των τιµών πάνω από 45% κατά µέσο όρο σε σχέση µε αυτές που θα επικρατούσαν υπό συνθήκες αποτελεσµατικού ανταγωνισµού. Μία σηµαντική παρατήρηση είναι ότι η αύξηση αυτή εµφανίζεται να είναι µεγαλύτερη σε Καρτέλ εκτός των Ηνωµένων Πολιτειών. Επιπλέον, τα κέρδη των Καρτέλ είναι πολύ υψηλά. Σύµφωνα µε την µελέτη που εξέτασε τα 283 Καρτέλ τα κέρδη τους ανέρχονται σε 500 δισεκατοµµύρια δολάρια. Θα πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι οι µετρήσιµες αυτές επιδράσεις δεν περιλαµβάνουν όλες τις αρνητικές επιδράσεις στην κοινωνική ευηµερία, που προέρχονται από την αύξηση της τιµής των επιχειρήσεων που συµµετέχουν στο Καρτέλ και την µείωση της παραγωγής τους8. Στην Ελλάδα, οι συνθήκες που επικρατούν την καθιστούν ως µία από τις χώρες όπου η συχνότητα των Καρτέλ αναµένεται να είναι υψηλή. Κατ’ αρχάς υπάρχουν σχετικά µικρές αγορές και η συγκέντρωση σε πολλές από αυτές είναι υψηλή, δηλαδή υπάρχει ένας µικρός αριθµός επιχειρήσεων που ελέγχει πολύ υψηλά ποσοστά των συνολικών πωλήσεων9. Επίσης, υπάρχουν υψηλά εµπόδια εισόδου στις αγορές, τα οποία πολύ συχνά είναι αποτέλεσµα κρατικών ρυθµίσεων10. Τέλος, στην αύξηση της συχνότητας εµφάνισης των καρτέλ συµβάλλουν και οι χαµηλοί ρυθµοί καινοτοµικότητας. Οι τρεις αυτοί παράγοντες ενισχύουν την πιθανότητα εµφάνισης αλλά και διατήρησης των καρτέλ στην χώρα µας.

216

// ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ τική Ανταγωνισµού χαρακτηρίζεται από το νοµοθετικό πλαίσιο, το οποίο στην Ελλάδα περιλαµβάνει το νόµο 703/1979 και διάφορους Κοινοτικούς Κανονισµούς12. Τέλος, χαρακτηρίζεται από τον σχεδιασµό και την αποτελεσµατικότητα των µηχανισµών εφαρµογής (enforcement mechanisms), που αναφέρονται, στην υπό εξέταση περίπτωση αντιµετώπισης των Καρτέλ, στη δυνατότητα αναγνώρισης πιθανών Καρτέλ και στην ποιότητα των αποφάσεων σε περίπτωση αναγνώρισης τους. Η αποτελεσµατικότητα των µηχανισµών εφαρµογής επηρεάζεται βέβαια από το θεσµικό και το γενικό νοµοθετικό πλαίσιο αλλά και από άλλους παράγοντες όπως άλλες κρατικές ρυθµίσεις, τους πόρους που διατίθενται για την εφαρµογή της Πολιτικής Ανταγωνισµού και τις λειτουργικές δυνατότητες της Επιτροπής Ανταγωνισµού. Η Πολιτική Ανταγωνισµού στην Ελλάδα παρουσιάζει βασικές αδυναµίες. Για παράδειγµα, στη Γερµανία υπάγεται στο θεσµικό πλαίσιο και µία άλλη Αρχή, η οποία δρα παράλληλα µε την Επιτροπή Ανταγωνισµού, το Monopolcommission, καθώς και ένα Ειδικό Δικαστήριο, το οποίο εξετάζει υποθέσεις ανταγωνισµού. Παρόµοια είναι η κατάσταση στην Αγγλία, ενώ Ειδικό Δικαστήριο λειτουργεί σε πολλές ακόµη (Ευρωπαϊκές και άλλες) χώρες. Επιπλέον, σηµαντικές αδυναµίες παρουσιάζονται στο νοµοθετικό πλαίσιο οι οποίες δεν αντιµετωπίσθηκαν, αντίθετα ενδυναµώθηκαν µε την τελευταία (2005) τροποποίηση του νόµου13, και στον σχεδιασµό και στην αποτελεσµατικότητα των µηχανισµών εφαρµογής. Η αποτελεσµατικότητα της Πολιτικής Ανταγωνισµού στην αντιµετώπιση των Καρτέλ αξιολογείται βάσει ορισµένων κριτηρίων. Αυτό βέβαια το οποίο κρίνεται είναι το ευρύτερο θεσµικό και νοµοθετικό πλαίσιο όπως και η αποτελεσµατικότητα στην εφαρµογή της Επιτροπής Ανταγωνισµού. Βασικά κριτήρια αξιολόγησης είναι: 1. H αποτρεπτική αποτελεσµατικότητα (Deterrence), µε την οποία κρίνεται κατά πόσο το θεσµικό και νοµοθετικό πλαίσιο καθώς και οι ενέργειες της Επιτροπής Ανταγωνισµού αποτρέπουν τις επιχειρήσεις από το να δηµιουργούν Καρτέλ.

Αποτελεσµατικότητα της Πολιτικής Ανταγωνισµού

2. Η αναγνωριστική αποτελεσµατικότητα (Detection - Coverage rate), η οποία κρίνεται από το ποσοστό των καρτέλ που ερευνάται από την Επιτροπή Ανταγωνισµού, το οποίο υπολογίζεται ότι κυµαίνεται, ανάλογα µε τη χώρα, από 10% (ή και λιγότερο) έως 30%.

Σηµειώνουµε κατ’ αρχάς ότι η Πολιτική Ανταγωνισµού11 χαρακτηρίζεται από το θεσµικό πλαίσιο το οποίο στην Ελλάδα αποτελείται από την Επιτροπή Ανταγωνισµού καθώς και τις Ανεξάρτητες Κλαδικές Ρυθµιστικές Αρχές, οι οποίες είναι επίσης υποχρεωµένες να εφαρµόζουν το δίκαιο του ανταγωνισµού. Επίσης, η Πολι-

3. Η αποτελεσµατικότητα εφαρµογής (effectiveness of enforcement procedures - Conviction rate), µε την οποία κρίνονται η δυνατότητα της Επιτροπής να καταδικάσει Καρτέλ, η ποιότητα των αποφάσεων της Επιτροπής και η διαχειριστική αποτελεσµατικότητα, δηλαδή κατά πόσο οι αποφάσεις της Επιτροπής λαµβά-

νονται µε τρόπο γρήγορο και αποτελεσµατικό. Σχετικά µε την αποτρεπτική αποτελεσµατικότητα οι βασικοί παράγοντες που την επηρεάζουν είναι:

Δύο πρόσφατα παραδείγµατα αποφάσεων της Επιτροπής Ανταγωνισµού, των οποίων η ποιότητα αµφισβητείται έντονα, αφορούν το καρτέλ γάλακτος και το καρτέλ των εταιρειών εµπορίας πετρελαίου BP- SHELL.

(β) τα προγράµµατα επιείκειας που εφαρµόζονται. Σχετικά µε την αναγνωριστική αποτελεσµατικότητα και την αποτελεσµατικότητα εφαρµογής οι βασικοί παράγοντες που τις επηρεάζουν είναι: Η ποσότητα και η ποιότητα του επιστηµονικού δυναµικού, οι υποδοµές, ο προϋπολογισµός και η οργανωτική δοµή της Επιτροπής Ανταγωνισµού. Αυτοί οι παράγοντες προσδιορίζουν τις δυνατότητες ελέγχων και τις έρευνες αγορών που διεξάγει η Επιτροπή, τη διαχειριστική αποτελεσµατικότητα και τις καθυστερήσεις στις αποφάσεις καθώς και την ποιότητα των αποφάσεων και συγκεκριµένα τη δυνατότητα οικονοµετρικών αναλύσεων από την Επιτροπή Ανταγωνισµού - δυνατότητα η οποία θεωρείται ότι περιορίζει τα σφάλµατα αποφάσεων είτε αυτά είναι Τύπου I (λανθασµένες καταδικαστικές αποφάσεις) είτε Τύπου ΙΙ (λανθασµένες αθωωτικές αποφάσεις). Εµπειρικά αποτελέσµατα δείχνουν ότι τα πρόστιµα είναι χαµηλότερα από τα πρόστιµα που θα ήταν αποτελεσµατικά σε όρους αποτρεπτικότητας στη χώρα µε τα υψηλότερα πρόστιµα, δηλαδή στις Ηνωµένες Πολιτείες14. Σύµφωνα µε εµπειρικές µελέτες, τα πρόστιµα στις Ηνωµένες Πολιτείες, αν και είναι υψηλότερα από αυτά της Ευρώπης, θεωρούνται σχετικά χαµηλά. Εποµένως, το γεγονός αυτό καθιστά τα πρόστιµα στην Ευρώπη, όπου η αύξηση των τιµών από καρτέλ είναι µεγαλύτερη από τις Ηνωµένες Πολιτείες, πολύ χαµηλά. Ωστόσο, η κατάσταση αυτή τείνει να αλλάξει την τελευταία πενταετία, ιδιαίτερα µετά την ανάληψη των καθηκόντων της κας Kroes ως Επιτρόπου Ανταγωνισµού στην Ευρώπη15. Όσον αφορά την ελληνική πραγµατικότητα, φαίνεται ότι υπάρχει σηµαντικό πρόβληµα σχετικά µε τα πρόστιµα που επιβάλλονται στην Ελλάδα. Η αναγνωριστική αποτελεσµατικότητα της Επιτροπής Ανταγωνισµού στην Ελλάδα είναι πάρα πολύ χαµηλή µε αποτέλεσµα οι επιχειρήσεις που συµµετέχουν

ΤΑΣΕΙΣ 2009

(α) τα πρόστιµα και οι ποινές που επιβάλλονται όταν η απόφαση είναι καταδικαστική και

217

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ

218

σε Καρτέλ να αναµένουν να διερευνηθούν µε πολύ χαµηλή πιθανότητα. Εποµένως, ceteris paribus, τα πρόστιµα στην Ελλάδα θα έπρεπε να είναι υψηλότερα από εκείνα που επιβάλλονται στην Αµερική και στην Ευρώπη αλλά στην πραγµατικότητα συµβαίνει το αντίθετο. Ένα σηµαντικό θέµα είναι επίσης το κατά πόσο θα έπρεπε να επιβάλλονται στις επιχειρήσεις που συµµετέχουν σε Καρτέλ µόνο πρόστιµα. Στην Αµερική για παράδειγµα µπορεί να προκύψουν και ποινικές ευθύνες της διοίκησης, σε αντίθεση µε την Ευρώπη (και την Ελλάδα), όπου επιβάλλεται πρόστιµο στην επιχείρηση αλλά δεν µπορεί να επιβληθεί ποινή π.χ. στον διευθύνοντα σύµβουλο της επιχείρησης, παρ’ ότι έχει διαπιστωθεί ότι αυτός είναι ο υπεύθυνος για τη δηµιουργία του Καρτέλ. Επίσης, στην Αµερική οποιοσδήποτε καταναλωτής έχει τη δυνατότητα να προσφύγει στο δικαστήριο και να ζητήσει αποζηµίωση από µία επιχείρηση η οποία χρέωνε πολύ υψηλές τιµές λόγω της συµµετοχής της σε Καρτέλ (private damages). Αυτή η δυνατότητα των καταναλωτών φαίνεται να λειτουργεί αποτελεσµατικά στην Αµερική και πρόσφατα εξετάζεται η εφαρµογή της και στην Ευρώπη16. Σηµαντική επιρροή στην αποτελεσµατικότητα της Πολιτικής Ανταγωνισµού, όπως αναφέρθηκε, ασκούν τα προγράµµατα επιείκειας που εφαρµόζονται από τις Αρχές Ανταγωνισµού. Σύµφωνα µε τα προγράµµατα αυτά, επιχειρήσεις, οι οποίες καταγγέλλουν την ύπαρξη ενός Καρτέλ και τη συµµετοχή τους σε αυτό και παράλληλα συµβάλλουν στην προσπάθεια της Επιτροπής Ανταγωνισµού να καταδικάσει το συγκεκριµένο Καρτέλ, απαλλάσσονται και δεν επιβάλλεται σε αυτές πρόστιµο. Εποµένως, τα προγράµµατα επιείκειας δίνουν κίνητρο στις επιχειρήσεις που συµµετέχουν σε ένα Καρτέλ να βοηθήσουν την Επιτροπή να το διερευνήσει και να το καταδικάσει. Τα προγράµµατα αυτά πρωτοεµφανίστηκαν στις Ηνωµένες Πολιτείες (το 1978) και στη συνέχεια τροποποιήθηκαν δύο φορές (1993, 2004). Η εφαρµογή τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση ξεκίνησε το 1996 και έκτοτε εφαρµόστηκαν σε πολλές χώρες. Στην Ελλάδα ξεκίνησαν µόνο πολύ πρόσφατα, το 2005. Η σηµασία των προγραµµάτων επιείκειας έγκειται στο ότι, θεωρητικά τουλάχιστον, µειώνουν τη συχνότητα των Καρτέλ (cartel creation) και αυξάνουν το ρυθµό αναγνώρισης πιθανών Καρτέλ (cartel detection)17. Υπάρχει, δηλαδή, ισχυρή θεωρητική στήριξη για την ύπαρξη αυτών των προγραµµάτων. Ωστόσο, τα θεωρητικά αποτελέσµατα δεν έχουν εµπειρικά αποδειχθεί. Αυτό το οποίο έχει διαπιστωθεί είναι ότι τα προγράµµατα επιείκειας έχουν χρησιµοποιηθεί σε πολλές περιπτώσεις, στις οποίες καταδικαστικές αποφάσεις στηρίχθηκαν στις µαρτυρίες των επιχειρήσεων. Ένα ζήτηµα σχετικά µε τα προγράµµατα επιεικείας είναι η επιλογή του

// ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ άριστου τύπου προγράµµατος. Υπάρχουν σηµαντικές διαφοροποιήσεις µεταξύ της αµερικάνικης και της ευρωπαϊκής, και συνεπώς της ελληνικής, πρακτικής. Για παράδειγµα, θα πρέπει να διευκρινιστεί αν θα υπάρχει επιείκεια µόνο για την πρώτη επιχείρηση ή και για άλλες επιχειρήσεις και κατά πόσο η επιείκεια για την πρώτη επιχείρηση θα εφαρµόζεται υπό όρους, όπως στην Αµερική, ή όχι. Η θεωρητική και εµπειρική βιβλιογραφία δεν έχει ξεκάθαρες απαντήσεις ακόµη σε αυτά τα ερωτήµατα.

Μεγάλες αδυναµίες της Επιτροπής Ανταγωνισµού Η αποτελεσµατικότητα της εφαρµογής της Πολιτικής Ανταγωνισµού, όπως αναφέρθηκε, εξαρτάται καίρια από το δυναµικό και τις υποδοµές της Επιτροπής Ανταγωνισµού. Γενικά, οι υποδοµές και το δυναµικό θα έπρεπε να χρησιµοποιούνται για να παρέχεται η δυνατότητα στην Επιτροπή να διενεργεί και ελέγχους και έρευνες αγορών. Ωστόσο, οι δυνατότητες στην Ελλάδα είναι πολύ µικρές συγκριτικά µε το µέγεθος του προβλήµατος, ιδιαίτερα µε δεδοµένο ότι µια δοµική προσέγγιση (structural approach) - δηλαδή µια προσέγγιση που υποστηρίζει τη διερεύνηση Καρτέλ σε κλάδους µε συγκεκριµένα δοµικά και άλλα χαρακτηριστικά που τα ευνοούν - είναι επιθυµητή στην Ελλάδα όπου η συχνότητα των Καρτέλ όπως ήδη αναφέρθηκε φαίνεται ότι είναι σχετικά υψηλή. Γενικά, η οικονοµία της Ελλάδας και οι αγορές της θεωρείται ότι έχουν κάποια χαρακτηριστικά τα οποία ενισχύουν τη συχνότητα των Καρτέλ, συγκριτικά µε άλλες χώρες, κάτι που ισχύει όµως και για άλλες µικρές ευρωπαϊκές χώρες. Εποµένως, οι περιορισµένες δυνατότητες της Επιτροπής, για τη διεξαγωγή ελέγχων και ερευνών αγοράς, δηµιουργούν µεγάλα προβλήµατα. Επιπλέον, η διαχειριστική αποτελεσµατικότητα είναι πολύ χαµηλή. Υπάρχει µεγάλη καθυστέρηση στις αποφάσεις, γεγονός που ισχύει όµως γενικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, µε αποτέλεσµα Καρτέλ να έχουν αποφύγει πρόστιµα λόγω της ύπαρξης ενός ορίου πέντε ετών για να καταδικαστεί ένα Καρτέλ, µετά την πάροδο του οποίου δεν µπορεί να επιβληθεί πρόστιµο.

ΚΑΠΟΙΕΣ ΑΓΟΡΕΣ και κάποιες χώρες, όπως η Ελλάδα ή η Ολλανδία, έχουν χαρακτηριστικά που τις κάνουν πιο επιρρεπείς σε καρτέλ από άλλες αγορές και χώρες, όπως οι ΗΠΑ.

Υποσηµειώσεις 1 Δηλαδή συµφωνίες µεταξύ επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε διαφορετικά στάδια της παραγωγικής αλυσίδας. 2 Κάθετες συµφωνίες, σε αντίθεση γενικά µε οριζόντιες, µπορεί να έχουν σηµαντικές ευεργετικές επιδράσεις και για τους καταναλωτές (µέσω βελτίωσης του συντονισµού, άµβλυνσης διαφόρων προβληµάτων από εξωτερικότητες που µειώνουν τα κίνητρα για επενδύσεις κλπ.) 3 Με άλλα λόγια γενικά οι Κάθετες συµφωνίες πρέπει να αξιολογούνται µε Rule of Reason. Γενικά η λογική αυτή έχει γίνει αποδεκτή από τα δικαστήρια και τους θεσµούς εφαρµογής του Δικαίου του Ανταγωνισµού όπως φαίνεται και από την πρόσφατη επέκταση της προσέγγισης Rule of Reason ακόµη και σε Resale Price Maintenance από το Ανώτατο Δικαστήριο σε ΗΠΑ (όχι ακόµη σε ΕΕ) – απόφαση Leegin (2007). 4 Δηλαδή συµφωνίες µεταξύ επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην ίδια αγορά. 5 Βλέπε για παράδειγµα Βέττας Ν. και Γ. Κατσουλάκος (2004) «Πολιτική Ανταγωνισµού και Ρυθµιστική Πολιτική», Τυπωθύτω Δαρδανός, Κεφάλαιο 11. 6 Harrington J. (2005) “Detecting Cartels” (joe.harrington@jhu.edu). 7 Βλέπε John M Connor “Price-Fixing Overcharges: Focus on Europe”, 2005 (jconnor@purdue.edu). Τα εµπειρικά στοιχεία σε αυτή την ενότητα βασίζονται στο άρθρο του Connor. 8 Συγκεκριµένα οι µετρήσιµες επιδράσεις δεν περιλαµβάνουν τις απώλειες που οι οικονοµολόγοι ονοµάζουν “deadweight” απώλειες κοινωνικής ευηµερίας από την αύξηση της τιµής. 9 Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι από την διαθέσιµη επιστηµονική πληροφόρηση, οι µετρήσεις του βαθµού συγκέντρωσης στην ελληνική βιβλιογραφία δεν βασίζονται σε σωστά προσδιορισµένες σχετικές αγορές προϊόντων και, συνεπώς, δεν θεωρούνται ιδιαίτερα αξιόπιστες. 10 Για το πρόβληµα του Ρυθµιστικού Βάρους λόγω κρατικών ρυθµίσεων βλέπε και Γ. Κατσουλάκος «Αγορές, Ανταγωνισµός και Ρυθµιστικό Περιβάλλον», ΤΑΣΕΙΣ, 2008. 11 Οι κύριοι τοµείς εφαρµογής της Πολιτικής Ανταγωνισµού είναι οι συµφωνίες επιχειρήσεων (που περιλαµβάνουν τα καρτέλ), η καταχρηστική εκµετάλλευση δεσπόζουσας θέσης και οι συγχωνεύσεις. Η παρούσα ανάλυση πρώτο στον πρώτο µόνο από αυτούς τους τοµείς. 12 Στην ΕΕ το άρθρο 81 ΕΚ είναι το αντίστοιχο νοµοθετικό πλαίσιο Το άρθρο (81(3) αναφέρει εξαιρέσεις στις απαγορευµένες πρακτικές που προσδιορίζονται στο 81(1). 13 Βλέπε για λεπτοµέρειες και Γ. Κατσουλάκος «Αγορές, Ανταγωνισµός και Ρυθµιστικό Περιβάλλον», ΤΑΣΕΙΣ, 2008. 14 Σύµφωνα µε τον Conor (2005) “Price-Fixing Overcharges: Focus on Europe” (jconnor@purdue.edu), τα πρόστιµα εκτιµώνται ότι είναι µόνο 60% των κερδών των Καρτέλ. 15 Όπως αναφέρεται στην Ετήσια Έκθεση για το 2007 της Διεύθυνσης Ανταγωνισµού της ΕΕ: “The Commission issued eight final decisions in which it fined 418 undertakings a total of EUR 3 334 million (compared with 2006 when there were seven final decisions, 419 undertakings fined and a total of EUR 1 846 million). The Commission imposed the highest fine per cartel case to date of EUR 992 million in the Elevators and Escalators case and also, in the same case, the highest fine per undertaking for a cartel violation with the imposition of a penalty of EUR 477 million on the ThyssenKrupp group”. 16 White Paper σχετικά µε το θέµα που έχει προταθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή βρίσκεται στο στάδιο διαβούλευσης. 17 Βλέπε για αυτό και τον άριστο σχεδιασµό προγραµµάτων επιείκειας, που αναφέρονται και παρακάτω, Harrington (2008) “Optimal Corporate Leniency Programs”, The Journal of Industrial Economics. 18 Για την δοµική και, ιδιαίτερα, την συµπεριφορική προσέγγιση για την αναγνώριση Καρτέλ βλέπε και Harrington J. (2005) “Detecting Cartels” (joe. harrington@jhu.edu).

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Επίσης, ένα άλλο σηµαντικό στοιχείο της αποτελεσµατικότητας στην εφαρµογή της Πολιτικής Ανταγωνισµού είναι η ποιότητα των αποφάσεων. Η ποιότητα των αποφάσεων της Επιτροπής Ανταγωνισµού στην Ελλάδα θεωρείται ότι είναι χαµηλή. Βασικός λόγος γι’ αυτό είναι οι πολύ µικρές δυνατότητες εφαρµογής οικονοµικών - οικονοµετρικών αναλύσεων. Τα τελευταία δέκα - δεκαπέντε χρόνια ξεκίνησε από την Αµερική και επεκτάθηκε στην Ευρώπη αλλά και σε όλο τον κόσµο µία επανάσταση στην εφαρµογή οικονοµικών και οικονοµετρικών µοντέλων κατά την εφαρµογή της Πολιτικής Ανταγωνισµού. Αυτή η επανάσταση όµως δεν φαίνεται να έχει επεκταθεί στην Ελλάδα. Ωστόσο, αν υπήρχε η δυνατότητα να διεξαχθούν τέτοιου είδους αναλύσεις τότε η αποτελεσµατικότητα της Επιτροπής θα ήταν πολύ µεγαλύτερη. Συγκεκριµένα, θα µπορούσε να υιοθετηθεί και µία συµπεριφορική προσέγγιση (behavioral approach) µε στόχο την αναγνώριση των συµπράξεων είτε εµµέσως - λόγω του ότι τα στοιχεία δείχνουν ότι η συµπεριφορά δεν είναι συµβατή µε «ανταγωνισµό», ή τα στοιχεία δείχνουν ότι υπάρχει µία διακριτή αλλαγή (structural break) στην συµπεριφορά - είτε µε άµεση σύγκριση των στοιχείων µε αυτά που θα αναµενόταν υπό συνθήκες «ανταγωνισµού» από την µια µεριά και «σύµπραξης» από την άλλη µεριά18. Η χαµηλή ποιότητα των αποφάσεων όµως µπορεί να οφείλεται και σε πολιτικές παρεµβάσεις. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ασκούνται πιέσεις στην Επιτροπή Ανταγωνισµού να λάβει συγκεκριµένες αποφάσεις και να κινηθεί σε συγκεκριµένη κατεύθυνση. Δύο πρόσφατα παραδείγµατα αποφάσεων της Επιτροπής Ανταγωνισµού των οποίων η ποιότητα αµφισβητείται έντονα - και σωστά κατά την γνώµη µου - αφορούν το Καρτέλ γάλακτος και το Καρτέλ των εταιρειών εµπορίας πετρελαίου BP- SHELL. Συµπερασµατικά, η αποτελεσµατικότητα της Πολιτικής Ανταγωνισµού στην Ελλάδα φαίνεται να είναι µάλλον πολύ χαµηλή. Προκειµένου να βελτιωθεί απαιτείται κατ’ αρχάς να συµπληρώσουµε τους θεσµούς ρύθµισης του ανταγωνισµού. Επίσης, θα πρέπει να αναβαθµίσουµε το νοµοθετικό πλαίσιο, εφόσον οι τροποποιήσεις που έγιναν το 2005 ήταν σε λάθος κατεύθυνση, έτσι ώστε να βελτιώσουµε την αποτρεπτική και αναγνωριστική αποτελεσµατικότητά του. Σε σχέση µε την αντιµετώπιση των Καρτέλ ιδιαίτερη σηµασία θα πρέπει να δοθεί στο θέµα των προστίµων και στις άλλες ποινές όπως και στο πρόγραµµα επιείκειας που ισχύει στην Ελλάδα. Τέλος, ιδιαίτερα µεγάλη σηµασία έχει να βελτιώσουµε, στηρίζοντας την λειτουργική και οργανωτική αναβάθµιση της Επιτροπής Ανταγωνισµού, την αναγνωριστική αποτελεσµατικότητα (detection) και την ποιότητα των µηχανισµών εφαρµογής (enforcement procedures) της Επιτροπής.

219

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Munem Wasif φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Robert Polidori φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

222

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

> ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ

 Κεφαλαιακή επάρκεια, ποιοτική κεφαλαιακή διάρθρωση, διαχείριση κινδύνων η αχίλλειος πτέρνα 

ΙΣΧΥΡΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ Το ελληνικό τραπεζικό σύστηµα αποδείχθηκε ισχυρό σε περιβάλλον κρίσης. Όλοι όµως έχουν µια αχίλλειο πτέρνα που καλεί σε επαγρύπνηση έστω και εάν οι δυσµενείς διεθνείς εξελίξεις στις αγορές χρήµατος και κεφαλαίου είχαν περιορισµένη επίπτωση στη σταθερότητα λειτουργίας του ελληνικού τραπεζικού συστήµατος. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ ΓΕΩΡΓΙΚΟΠΟΥΛΟ*

µειωµένης εξασφάλισης και υψηλού ρίσκου, αλλά ουσιαστικά επωφελήθηκαν. Επιπροσθέτως, όσες επενδυτικές τράπεζες καταφέρουν τελικά να αντέξουν ως το πέρας της κρίσης, θα έχουν τελείως διαφορετικό ρόλο από αυτόν που είχαν έως σήµερα και σίγουρα όχι τον πρωταγωνιστικό. Μία κρίση που ουσιαστικά ξεκίνησε από την άλλη άκρη του Ατλαντικού και άπλωσε τα δίχτυα της σε όλη σχεδόν την υφήλιο. Τα πρώτα εµφανή ρήγµατα στα θεµέλια του αµερικανικού χρηµατοπιστωτικού συστήµατος, εµφανίστηκαν τον Αύγουστο του 2007. Ωστόσο, οι κραδασµοί συνεχίστηκαν, κάνοντας εντονότερα τα σηµάδια της κρίσης στη Γηραιά Ήπειρο στα µέσα του 2008.

*Οικονοµολόγου - Ερευνητή στο Κέντρο Προγραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευνών (ΚΕΠΕ), Επιστηµονικού Συνεργάτη του Institute for Financial Engineering - Imperial College London.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ο 2008 ήταν αναµφισβήτητα ένα δύσκολο έτος για το διεθνές χρηµατοοικονοµικό σύστηµα. Πολλά αξιοσηµείωτα γεγονότα διαδραµατίστηκαν στην «αρένα» των διεθνών χρηµατοπιστωτικών αγορών και συνάµα τόσο γρήγορα, που ουσιαστικά δεν ενδείκνυται ακόµα και σήµερα να προβούµε σε προβλέψεις για το µέλλον του διεθνούς χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Αρκετές αµερικανικές και ευρωπαϊκές τράπεζες έχουν ήδη πτωχεύσει, εκ των οποίων µερικές από αυτές µε έντονη διασυνοριακή δικτύωση, ενώ κάποιες άλλες εξαγοράστηκαν ή διασώθηκαν την τελευταία στιγµή, µετά από κρατικές παρεµβάσεις και ενέσεις ρευστότητας δισεκατοµµυρίων. Το σίγουρο είναι ότι µετά το τέλος της κρίσης θα υπάρξει ριζική αναδιάρθρωση του παγκόσµιου χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Στο νέο αυτό σχήµα προβλέπεται να κυριαρχήσουν τελικά λίγες µόνο µεγάλες τράπεζες, που όχι απλά δεν έπεσαν θύµατα της αρνητικής συγκυρίας στην αγορά ενυπόθηκων δανείων

223

// ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΕΩΡΓΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ Αναµφισβήτητα, σηµείο αναφοράς για τη µετέπειτα εξέλιξή της αποδείχτηκε η πτώχευση της επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers, τον Σεπτέµβριο του 2008. Ταυτόχρονα, η κατάρρευση της παραπάνω τράπεζας ανέδειξε διεθνώς το πρόβληµα της κεφαλαιακής επάρκειας των χρηµατοπιστωτικών οργανισµών, της ποιοτικής διάρθρωσης των κεφαλαίων τους αλλά και τις αστοχίες του παγκόσµιου χρηµατοοικονοµικού συστήµατος σε επίπεδο υπολογισµού των ανειληµµένων κινδύνων.

�� (�� . €) �� µ�� , µ�� 08/09/08 - 31/12/08.

12,00 10,00 8,00 6,00 4,00

Ανθεκτικές οι ελληνικές τράπεζες

2,00

Ευτυχώς για την Ελλάδα, η εξωγενής αυτή κρίση και οι δυσµενείς διεθνείς εξελίξεις στις αγορές χρήµατος και κεφαλαίων είχαν σχετικά περιορισµένη επίπτωση στη σταθερότητα του ελληνικού χρηµατοπιστωτικού συστήµατος, σε σχέση µε τα συστήµατα άλλων χωρών που επλήγησαν από την κρίση αυτή. Δεν είναι όµως τυχαίο το γεγονός ότι οι ελληνικές τράπεζες είχαν τόσο καλές αντιστάσεις. Επιγραµµατικά, η αντοχή που επέδειξε το ελληνικό τραπεζικό σύστηµα οφείλεται στους παρακάτω έξι παράγοντες:

0,00 08/09/2008

24/10/2008

19/12/2008

31/12/2008

�� µ�� µ��

1. Στην σχεδόν αµελητέα τοποθέτηση των ελληνικών τραπεζών σε προϊόντα άλλων τραπεζών που πτώχευσαν, καθώς και σε προβληµατικά χρηµατοοικονοµικά προϊόντα υψηλού ρίσκου. 2. Στη µικρή µόχλευση στους ισολογισµούς των τραπεζών (το ποσοστό, δηλαδή, των δανεικών κεφαλαίων προς τα ίδια κεφάλαια). 3. Στην ισχυρή καταθετική τους βάση. 4. Στην ικανοποιητική ρευστότητα στο σύστηµα, που οφείλεται στην ισχυρή ανάπτυξη της ελληνικής οικονοµίας τα τελευταία χρόνια και συγχρόνως στην επέκταση των ελληνικών τραπεζών στις ταχύτατα αναπτυσσόµενες χώρες της Νοτιανατολικής Ευρώπης.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

5. Στη σχετικά ικανοποιητική κεφαλαιακή του επάρκεια (τη συσχέτιση, δηλαδή, του ύψους των κεφαλαίων ως προς τους αναλαµβανόµενους κινδύνους).

224

6. Στη σχετικά καλή ποιοτική διάρθρωση των εποπτικών ιδίων κεφαλαίων του (το ποσοστό, δηλαδή, των ιδίων κεφαλαίων χωρίς χαρακτηριστικά χρέους σε σχέση µε τα κεφάλαια που διαθέτουν χαρακτηριστικά χρέους). Η κεφαλαιακή επάρκεια των ελληνικών τραπεζικών οµίλων, αλλά και η ποιοτική διάρθρωση των εποπτικών ιδίων κεφαλαίων τους, αν και αναφέρθηκαν τελευταία, διαδραµατίζουν καταλυτικό ρόλο για τη σταθερότητα του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος και την αντιµετώπιση των κινδύνων που το υπονοµεύουν. Αυτό ισχύει διότι η προστασία από τους κινδύνους δεν έγκειται µόνο στο ύψος των κεφαλαίων αλλά και στη ποιό-

�� µ�� Tier I �� , �� µ�� , µ�� 2005 - �1 2008.

25% 20% 15% 10% 5% 0% 2005

��

2006

2007

��

H1 2008 ��

Σηµείωση: Οι µικρής κεφαλαιοποίησης όµιλοι δεν έκαναν χρήση υβριδικών πριν το 2007, γι αυτό δεν υπάρχουν τιµές στο παραπάνω γράφηµα για τα έτη 2005 και 2006.

Οι ανάγκες για φθηνά κεφάλαια Η αναγκαιότητα όµως, για πιο φθηνά κεφάλαια λόγω του ανταγωνισµού και της διαρκούς επέκτασης των δραστηριοτήτων των πιστωτικών ιδρυµάτων οδήγησαν στην έκδοση νέων προϊόντων, τα οποία παρόλο που ονοµάστηκαν κεφάλαια είχαν και χαρακτηριστικά χρέους. Δεδοµένου ότι µε την εισαγωγή των προϊόντων αυτών έγινε περισσότερο δυσδιάκριτος ο διαχωρισµός ανάµεσα στα ίδια κεφάλαια και το χρέος, οι εποπτικές αρχές υπό την αιγίδα της Επιτροπής της Βασιλείας επέβαλαν ορισµένους κανόνες σύµφωνα µε τους οποίους αναγνωρίζονται µια σειρά από αυτά τα προϊόντα ως κεφάλαια. Τα κεφάλαια αυτά ονοµάζονται εποπτικά ίδια κεφάλαια. Ακόµα και στην περίπτωση αυτή όµως και δεδοµένης της πληθώρας των προϊόντων υπάρχει διαφοροποίηση µεταξύ των καλύτερης ποιότητας εποπτικών κεφαλαίων και των λιγότερο καλύτερης ποιότητας εποπτικών κεφαλαίων. Σε ό,τι αφορά την αξιολόγηση της ποιότητας στην κεφαλαιακή διάρθρωση, τα εποπτικά κεφάλαια χωρίς χαρακτηριστικά χρέους θεωρούνται τα καλύτερης ποιότητας κεφάλαια σε σχέση µε τα εποπτικά κεφάλαια µε ορισµένα χαρακτηριστικά χρέους (τα λιγότερο καλύτερης ποιότητας) και πολύ καλύτερα από τα κεφάλαια µε κυρίως χαρακτηριστικά χρέους (τα χειρότερης ποιότητας κεφάλαια). Η ποιοτική διαβάθµιση των εποπτικών κεφαλαίων παρουσιάζεται στο επόµενο σχεδιάγραµµα, ξεκινώντας από αριστερά µε τα καλύτερης ποιότητας κεφάλαια και µεταβαίνοντας προς τα δεξιά στα λιγότερο καλύτερης ποιότητας κεφάλαια:

Tier I ---------> Tier IΙ ή πιο αναλυτικά: Upper Tier I ----> Lower Tier I ---------> Upper Tier IΙ ----> Lower Tier IΙ

Μία σηµαντική κατηγορία εποπτικών κεφαλαίων που έχουν χαρακτηριστικά χρέους είναι τα ονοµαζόµενα υβριδικά κεφάλαια (hybrid capital), τα οποία ανάλογα µε την ποιοτική τους διαβάθµιση αναγνωρίζονται είτε ως Lower Tier I είτε ως Upper Tier II είτε τέλος ως Lower Tier IΙ κεφάλαια. Μία ειδική κατηγορία υβριδικών κεφαλαίων, είναι οι υποχρεώσεις µειωµένης εξασφάλισης (subordinated debt) οι οποίες κατά κανόνα θεωρούνται τα χειρότερης ποιότητας κεφάλαια. Αναλυτικότερα, οι υποχρεώσεις µειωµένης εξασφάλισης διακρίνονται µε τη σειρά τους σε δύο υποκατηγορίες: Στις υποχρεώσεις µειωµένης εξασφάλισης αορίστου διάρκειας (perpetual subordinated debt) και στις υποχρεώσεις µειωµένης εξασφάλισης ορισµένης διάρκειας (long term subordinated debt). Η µεν πρώτη κατηγορία εντάσσεται στα Upper Tier II κεφάλαια, ενώ η τελευταία κατηγορία υπάγεται στα Lower Tier II κεφάλαια.

Συγκρίσεις µε την Ευρώπη Στην παρούσα ανάλυση επιχειρείται µια σύγκριση ανάµεσα στους ελληνικούς τραπεζικούς οµίλους και σε ένα αντιπροσωπευτικό δείγµα τραπεζικών οµίλων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) σχετικά µε την εξέλιξη στα υβριδικά κεφάλαια και στις υποχρεώσεις µειωµένης εξασφάλισης. Τέτοια ανάλυση κρίνεται απαραίτητη διότι µία εκτεταµένη χρήση τέτοιων χρηµατοοικονοµικών προϊόντων, θα είχε ίσως ως αποτέλεσµα την αδυναµία των πιστωτικών ιδρυµάτων να αντιµετωπίσουν επαρκώς τους κινδύνους που εµπεριέχονται στο χαρτοφυλάκιό τους και ενδεχοµένως θα υπονοµευόταν η χρηµατοπιστωτική σταθερότητα του τραπεζικού συστήµατος. Αναφορικά µε την ανάλυση των εποπτικών ιδίων κεφαλαίων, επιλέχθηκε αρχικά ένα δείγµα τραπεζών από τις εξής χώρες: Μεγάλη Βρετανία, Γερµανία, Αυστρία, Ιρλανδία, Ολλανδία, Δανία και Ρουµανία, όπου υπήρχαν διαθέσιµα στοιχεία για τη δραστηριότητά τους στην αγορά υβριδικών κεφαλαίων και υποχρεώσεων µειωµένης εξασφάλισης. Η περίοδος αναφοράς καλύπτει εν µέρει τα έτη από το 2004 έως το 2007. Στη συνέχεια πραγµατοποιήθηκε ταξινόµηση των τραπεζών µε βάση το µέγεθος της κεφαλαιοποίησής τους. Ως εκ τούτου, οι τράπεζες που επιλέχθηκαν για την µεγάλη κεφαλαιοποίηση είναι οι Barclays (Μεγάλη Βρετανία), Abbey National (Μεγάλη Βρετανία), Bank of Scotland (Μεγάλη Βρετανία), Natwest (Μεγάλη

ΤΑΣΕΙΣ 2009

τητά τους. Και για του λόγου το αληθές, η επενδυτική τράπεζα Lehman Brothers είναι ένα τρανταχτό παράδειγµα προς αποφυγή, µιας τράπεζας που υποστήριξε τις επενδύσεις της βασιζόµενη σε υψηλό ποσοστό δανεικών κεφαλαίων, αυξάνοντας έτσι δραµατικά τον κίνδυνο µόχλευσης στο χαρτοφυλάκιό της, µε αποτέλεσµα όταν η διεθνής κατάσταση επιδεινώθηκε, η ίδια να καταρρεύσει και να δηµιουργήσει δυσµενείς καταστάσεις στον κλάδο της τραπεζικής ανά τον κόσµο. Σε καµία περίπτωση όµως, δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι η µη εφαρµογή βασικών κανόνων διαχείρισης κινδύνων και η ασυδοσία που επικρατούσε σε κάποιες επενδυτικές τράπεζες ισχύει γενικά και για τις εµπορικές τράπεζες. Οι εµπορικές τράπεζες, ιδιαίτερα οι εισηγµένες, εποπτεύονται αυστηρότερα από τις αρµόδιες εγχώριες εποπτικές αρχές και είναι υποχρεωµένες να εφαρµόζουν ορισµένους κανόνες της Επιτροπής της Βασιλείας για την τραπεζική εποπτεία (Basel Committee on Banking Supervision).

225

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ Βρετανία), Dresdner Bank (Γερµανία), Bank of Ireland (Ιρλανδία), Commerzbank (Γερµανία), Bayerishe Hypo und Vereinsbank (Γερµανία), Erste Group (Αυστρία). Οι τράπεζες που επιλέχθηκαν για τη µεσαία κεφαλαιοποίηση είναι Alliance & Leicester (Μεγάλη Βρετανία), Banca Transilvania (Ρουµανία), Credit Europebank (Ρουµανία), Deutsche Postbank (Γερµανία), Triodos Bank (Ολλανδία), Bankaktieselskabet (Δανία). Για τους οµίλους µικρής κεφαλαιοποίησης των παραπάνω χωρών, δεν υπήρχε επαρκής διαθεσιµότητα στοιχείων κατά την υπό εξέταση περίοδο (2004 - 2007) και για το λόγο αυτό δεν συµπεριλήφθησαν στη συγκεκριµένη ανάλυση. Τέλος, το εύρος της ανάλυσης πραγµατοποιείται σύµφωνα µε τον βαθµό κεφαλαιοποίησης των οµίλων, την πολιτική που ακολουθούν στην δραστηριοποίηση και ανάπτυξή τους και µε το είδος των εργασιών τους. Ωστόσο, έπειτα από την έντονη πτωτική πορεία του τραπεζικού δείκτη µετοχών, ειδικότερα µετά τη χρεοκοπία της Lehman Brothers µέχρι και το τέλος του προηγούµενου έτους, παρατηρείται σηµαντική µείωση της αξίας των ελληνικών χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων και του βαθµού της κεφαλαιοποίησής τους. Στην περίοδο αυτή, τράπεζες µεγάλης κεφαλαιοποίησης «θεωρούνται» οι τράπεζες µε αξία µεγαλύτερη των €2 δισ. (Εθνική, Alpha, Eurobank), τράπεζες µεσαίας κεφαλαιοποίησης, εκείνες µε αξία µεταξύ €700 εκατ. και €2 δισ. (Εµπορική, Πειραιώς, ATEbank) και µικρής κεφαλαιοποίησης εκείνες µε αξία µικρότερη των €700 εκατ. (όλες οι υπόλοιπες ελληνικές εισηγµένες).

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Οµοιότητες ελληνικών και ευρωπαϊκών οµίλων

226

Πριν παρουσιαστούν οι κύριες διαφορές µεταξύ των ελληνικών τραπεζικών οµίλων και των συγκρινόµενων οµίλων της ΕΕ, αξίζει να επισηµανθούν κάποιες οµοιότητες που παρατηρήθηκαν µεταξύ τους. Καταρχήν, τόσο οι ελληνικοί όµιλοι µεγάλης κεφαλαιοποίησης όσο και οι όµιλοι µεγάλης κεφαλαιοποίησης της ΕΕ, που δραστηριοποιούνται σε περισσότερο ανταγωνιστικές και διεθνοποιηµένες αγορές, προσφεύγουν ευκολότερα στη λύση των χαµηλότερης διαβάθµισης ποιότητας κεφαλαίων. Και αυτό διότι έχουν άµεση ανάγκη για περισσότερα και φθηνότερα κεφάλαια ώστε να υποστηρίξουν τις επενδύσεις τους. Αντιθέτως, οι όµιλοι που δραστηριοποιούνται περισσότερο σε εγχώριες αγορές δεν ακολουθούν, κατά κανόνα, την παραπάνω τάση. Συγκεκριµένα, παρατηρείται ότι ο λόγος των υποχρεώσεων µειωµένης εξασφάλισης ως προς το σύνολο των εποπτικών ιδίων κεφαλαίων είναι σχετικά υψηλός στους ελληνικούς και ξένους οµίλους µε έντονη διασυνοριακή επέκταση. Βέβαια, η

// ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΕΩΡΓΙΚΟΠΟΥΛΟΣ χρήση των προϊόντων αυτών εξαρτάται και από το είδος των εγχώριων δραστηριοτήτων των τραπεζικών οµίλων. Όµιλοι που έχουν, παραδείγµατος χάριν, δραστηριότητα στην επενδυτική τραπεζική ή/και είναι υποχρεωµένοι να υποστηρίξουν τραπεζοασφαλιστικές υπηρεσίες και προϊόντα, διατηρούν κατά κανόνα υψηλό δείκτη υποχρεώσεων µειωµένης εξασφάλισης ως προς τα ίδια κεφάλαια. Από την άλλη µεριά, όµιλοι που δεν έχουν σηµαντική διείσδυση σε τραπεζοασφαλιστικά προϊόντα και επενδυτικές υπηρεσίες κατέχουν λιγότερα ποσοστά υποχρεώσεων µειωµένης εξασφάλισης. Επίσης, παρατηρείται ότι οι όµιλοι που δραστηριοποιούνται εκτός των εγχώριων αγορών τους µε «συντηρητική», όµως, πολιτική ανάπτυξης, προτιµούν να κάνουν µεγαλύτερη χρήση καλύτερης ποιότητας υβριδικών κεφαλαίων πριν καταφύγουν στη χρήση των χειρότερης ποιότητας υβριδικών κεφαλαίων. Ενδεικτικά, αναφέρεται πως σε περιπτώσεις συντηρητικών ελληνικών οµίλων ο λόγος των υποχρεώσεων µειωµένης εξασφάλισης ως προς το σύνολο των εποπτικών ιδίων κεφαλαίων κυµαίνεται σε ποσοστά µικρότερα του 10%, ενώ στις περιπτώσεις περισσότερο επιθετικών οµίλων που έχουν δραστηριότητα σε επενδυτική τραπεζική ή/και πρέπει να υποστηρίξουν τραπεζοασφαλιστικές υπηρεσίες ο λόγος αυτός µπορεί να κυµαίνεται µεταξύ 25 - 30% ή και σε ορισµένες περιπτώσεις δύναται να ξεπεράσει το 30%.

Σηµεία διαφοράς ελληνικών και ευρωπαϊκών οµίλων Προχωρώντας τώρα στις διαφορές µεταξύ των ελληνικών και των ξένων οµίλων, τα αποτελέσµατα αυτής της έρευνας δείχνουν ότι οι ελληνικοί τραπεζικοί όµιλοι χρησιµοποιούν, κατά κανόνα, κεφάλαια καλύτερης ποιότητας σε σχέση µε τους λοιπούς τραπεζικούς οµίλους της ΕΕ. Στην Ελλάδα, ο λόγος των βασικών ιδίων κεφαλαίων - Tier I (τα καλύτερης ποιότητας κεφάλαια) ως προς τα συνολικά εποπτικά ίδια κεφάλαια, κυµαίνεται άνω του 80% για κάθε κατηγορία κεφαλαιοποίησης. Στις περιπτώσεις των οµίλων της ΕΕ, ο λόγος αυτός δεν ξεπέρασε το 80% για κανέναν όµιλο υπό εξέταση, ενώ σε ορισµένες περιπτώσεις ήταν κατώτερος του 70%. Επίσης, από την ίδια έρευνα διαφαίνεται ότι την τελευταία τετραετία 2005 - 2008 στους ελληνικούς οµίλους υπάρχει µια τάση µείωσης των υβριδικών κεφαλαίων που αναγνωρίζονται ως πρόσθετα βασικά ίδια κεφάλαια - Lower Tier I (τα λιγότερο καλύτερης ποιότητας κεφάλαια), αλλά και των υποχρεώσεων µειωµένης εξασφάλισης (τα χειρότερης ποιότητας κεφάλαια). Αντιθέτως, στους υπό εξέταση οµίλους της ΕΕ, παρατηρείται ανάµικτη τάση τόσο στα υβριδικά κεφάλαια όσο και στις υποχρεώσεις µειωµένης εξασφάλισης.

χαµηλότερο κόστος. Επιπλέον, από την έρευνα αυτή διαφαίνεται ότι το µέγεθος και ο βαθµός κεφαλαιοποίησης των εξεταζόµενων τραπεζών επιδρά στην απόφασή τους για την επιλογή των κεφαλαίων τους, αλλά όχι µε τον ίδιο τρόπο µεταξύ των ελληνικών και των ευρωπαϊκών τραπεζικών οµίλων. Στην Ελλάδα, οι όµιλοι µε υψηλό βαθµό κεφαλαιοποίησης κάνουν µεγαλύτερη χρήση των καλύτερης ποιότητας κεφαλαίων, αξιοποιώντας περισσότερο τα καλύτερης διαβάθµισης υβριδικά κεφάλαια πριν προσφύγουν στις υποχρεώσεις µειωµένης εξασφάλισης. Από την άλλη µεριά, οι όµιλοι υψηλής κεφαλαιοποίησης της ΕΕ, κάνουν µικρότερη χρήση των καλύτερης διαβάθµισης υβριδικών κεφαλαίων σε σχέση µε τους ελληνικούς, ενώ γίνεται µεγαλύτερη χρήση των υποχρεώσεων µειωµένης εξασφάλισης.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Επιπροσθέτως, οι ελληνικοί όµιλοι κάνουν γενικά χρήση των καλύτερης διαβάθµισης υβριδικών κεφαλαίων που αναγνωρίζονται έως Lower Tier I, ενώ η χρήση των υβριδικών κεφαλαίων που αναγνωρίζονται έως Upper Tier II είναι σχετικά περιορισµένη. Συγκεκριµένα, η χρήση είναι µικρότερη του 2% του συνόλου των εποπτικών ιδίων κεφαλαίων. Αντίθετα, στους οµίλους της ΕΕ και ιδιαίτερα στους οµίλους της µεγάλης κεφαλαιοποίησης, γίνεται ευρεία χρήση των υβριδικών κεφαλαίων που αναγνωρίζονται έως Upper Tier II, η οποία σε ορισµένες περιπτώσεις προσεγγίζει το 20% του συνόλου των εποπτικών ιδίων κεφαλαίων. Τέτοια ποσοστά παρατηρούνται συνήθως σε τραπεζικούς οµίλους µε επιθετική πολιτική διείσδυσης σε χώρες εκτός των συνόρων τους, εφόσον απαιτείται πιο άµεση χρηµατοδότηση και µε

227

// ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΕΩΡΓΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ

40%

�� µ��µ�� µ�� Tier I� �� , �� µ�� , µ�� 2005 - �1 2008.

35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2005 ��

40%

2006

2007

H1 2008

��

�� µ�� Tier I �� µ��, µ�� 2004 - 2007

35% 30%

Στην περίπτωση των ελληνικών τραπεζών µεσαίας κεφαλαιοποίησης διαπιστώνεται ότι κάνουν χρήση µεγαλύτερου ποσοστού των λιγότερο καλύτερης ποιότητας κεφαλαίων σε σχέση µε τις ελληνικές τράπεζες της µεγάλης κεφαλαιοποίησης, προσφεύγοντας µε µεγαλύτερη ευκολία στις υποχρεώσεις µειωµένης εξασφάλισης. Εν αντιθέσει, οι όµιλοι µεσαίας κεφαλαιοποίησης της ΕΕ κάνουν µικρότερη χρήση των υποχρεώσεων µειωµένης εξασφάλισης σε σχέση µε τις υπόλοιπες τράπεζες της ΕΕ που ανήκουν στο δείγµα της υψηλής κεφαλαιοποίησης. Από την σύγκριση, τώρα, µεταξύ των ελληνικών και των ευρωπαϊκών τραπεζών µεσαίας κεφαλαιοποίησης διαφαίνεται µία ανάµικτη τάση στις υποχρεώσεις µειωµένης εξασφάλισης και κατά συνέπεια δεν µπορούν να εξαχθούν µε βεβαιότητα κάποια σχετικά αποτέλεσµα. Τέλος, αναφορικά µε τις µικρής κεφαλαιοποίησης ελληνικές τράπεζες, προκύπτει η εξής αξιόλογη παρατήρηση: Χρησιµοποιούν, κατά κόρον, υποχρεώσεις µειωµένης εξασφάλισης αντί για τα καλύτερης διαβάθµισης υβριδικά κεφάλαια ώστε να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες τους για φθηνότερα κεφάλαια.

25% 20%

CDS-Σηµάδια των καιρών

15% 10% 5% 0% 2004

2005 2004

2005 2006

Barclays (�� ) Bayerische Hypo und Vereinsbank (��µ��)

2006

2007 2007

Dresdner Bank (��µ��) Erste Group (��)

Σηµείωση: Για την Barclays δεν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία για το έτος 2007.

45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

�� µ��µ�� µ�� Tier II �� µ��, µ�� 2004 - 2007.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

2004

228

Barclays (�� ) Bank of Scotland (�� )

2005 Dresdner Bank (��µ��) Erste Group (��)

2006

2007 Commerzbank (��µ��) Deutsche Postbank (��µ��)

Σηµείωση: Δεν δύναται να έχουµε ετήσια στοιχεία για όλες τις εξεταζόµενες τράπεζες, γι αυτό δεν υπάρχουν συνεχείς παρατηρήσεις για όλες τις τράπεζες στο παραπάνω γράφηµα.

Παρόλο που οι ελληνικοί τραπεζικοί όµιλοι δεν ακολούθησαν σε γενικές γραµµές, το µοντέλο της αναπτυξιακής τάσης και επέκτασης των άλλων ευρωπαϊκών τραπεζών, που στηρίχτηκαν σε µεγαλύτερα ποσοστά χαµηλότερης διαβάθµισης κεφαλαίων και προχώρησαν σε επενδύσεις βασιζόµενοι σε υψηλότερα ποσοστά δανεικών κεφαλαίων, εντούτοις, η αβεβαιότητα για το µέγεθος και τη διάρκεια της διεθνούς κρίσης µπορεί να αποτελέσει παράγοντα ανησυχίας για τις ελληνικές τράπεζες το 2009. Αναφορικά, τώρα, µε την τάση των περιθωρίων επικινδυνότητας - Credit Default Swap spreads (CDS) των τεσσάρων ελληνικών εισηγµένων τραπεζών, Εθνική, Eurobank, Alpha Bank και Πειραιώς, παρατηρήθηκαν αξιοσηµείωτες µεταβολές µετά την πτώχευση της Lehman Brothers έως και τις αρχές Ιανουαρίου 2009. Όπως είναι γνωστό, οι παραπάνω ελληνικές τράπεζες έχουν σηµαντική παρουσία και επιχειρηµατική δραστηριότητα στις περιοχές των Βαλκανίων, της αναπτυσσόµενης Ευρώπης και της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και έχουν ήδη ανακοινώσει ότι θα ενταχθούν στο σχέδιο ενίσχυσης της ρευστότητας της ελληνικής οικονοµίας. Συγκεκριµένα, προς το τέλος του Σεπτεµβρίου 2008 είχαν καταγραφεί σχετικά χαµηλές τιµές στα CDS spreads που κυµαίνονταν στα επίπεδα των 100 - 150 µονάδων βάσης. Στη συνέχεια, παρουσίασαν αξιοσηµείωτη αύξηση µε αποτέλεσµα να φθάσουν σε υψηλά επίπεδα της τάξης

Η οδός της αρετής Καταρχήν, όλα τα πιστωτικά ιδρύµατα οφείλουν να αξιοποιήσουν το συντοµότερο δυνατόν το πακέτο οικονοµικής στήριξης ύψους 28 δις ευρώ. Θα ήταν θεµιτό η αξιοποίηση αυτή να συνοδεύεται από αυξήσεις στους δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας, και συγκεκριµένα στον δείκτη κεφαλαιακής επάρκειας µε TIER I κεφάλαια καθώς και βελτίωση της κεφαλαιακής τους βάσης και διάρθρωσης µε ακόµα καλύτερης ποιότητας κεφάλαια. Επιπλέον, τα πιστωτικά ιδρύµατα θα πρέπει να προσπαθήσουν να αυξήσουν περαιτέρω την καταθετική τους βάση από επενδυτές που στρέφονται σε προθεσµιακές καταθέσεις λόγω

ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΟΜΙΛΟΙ µεγάλης κεφαλαιοποίησης όσο και οι όµιλοι µεγάλης κεφαλαιοποίησης της ΕΕ, που δραστηριοποιούνται σε περισσότερο ανταγωνιστικές και διεθνοποιηµένες αγορές, προσφεύγουν ευκολότερα στη λύση των χαµηλότερης διαβάθµισης ποιότητας κεφαλαίων.

της αποφυγής ριψοκίνδυνων επενδύσεων καθώς και της αρνητικής πορείας του ελληνικού χρηµατιστηρίου το τελευταίο διάστηµα. Επίσης, οι τράπεζες θα πρέπει να ικανοποιούν την επιπλέον αναγκαιότητά τους για πιο φθηνά κεφάλαια, µε τη µέγιστη δυνατή χρήση των καλύτερης διαβάθµισης υβριδικών κεφαλαίων (τα λιγότερο καλύτερης ποιότητας κεφάλαια) και να µειώσουν στο µέγιστο δυνατό τη χρήση υποχρεώσεων µειωµένης εξασφάλισης (τα χειρότερης ποιότητας κεφάλαια). Η Τράπεζα της Ελλάδος (ΤτΕ) από την πλευρά της, θα πρέπει να αξιολογήσει επαρκώς τους κινδύνους που εµπεριέχονται στα χαρτοφυλάκια των εµπορικών τραπεζών, ιδιαίτερα αυτών µε έντονη παρουσία στις χώρες της αναπτυσσόµενης Ευρώπης και της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, δεδοµένου ότι οι κίνδυνοι από επενδύσεις στις αγορές αυτές είναι αρκετά υψηλότεροι σε σχέση µε την εγχώρια αγορά. Εν συνεχεία, να ζητήσει από τους οµίλους να ενισχύσουν την κεφαλαιακή τους επάρκεια ανάλογα µε τον βαθµό επικινδυνότητας που εµπεριέχεται στα χαρτοφυλάκια τους. Εάν όµως, επιβάλει µία συγκεκριµένη αύξηση, για όλες ανεξαρτήτως της τράπεζες, από το 4% που ισχύει τυπικά για το δείκτη κεφαλαιακής επάρκειας µε TIER I κεφάλαια, τότε θα δυσκολευτεί να επιβάλει τους στόχους της το 2009 για ρυθµό πιστωτικής επέκτασης στο 10%. Ταυτόχρονα, θα εντείνει το ήδη υπαρκτό πρόβληµα ρευστότητας και θα ενισχύσει το φαινόµενο της προκυκλικότητας, δεδοµένου ότι σε περιόδους οικονοµικής ύφεσης οι πιστωτικοί κίνδυνοι αυξάνονται και τα πιστωτικά ιδρύµατα περιορίζουν κατά κανόνα την πιστωτική επέκταση, µε αποτέλεσµα την επιδείνωση της ύφεσης. Επίσης, στο πλαίσιο αυτό, αναγκαίο θα ήταν ο ελάχιστος απαιτούµενος δείκτης κεφαλαιακής επάρκειας των τραπεζών να συνδεόταν άµεσα µε τον εκάστοτε κύκλο της οικονοµίας. Ένα άλλο σηµαντικό σηµείο που θα πρέπει να αναθεωρήσουν οι τράπεζες, είναι ο τρόπος που αντιλαµβάνονται τους κινδύνους. Κατά τη διάρκεια της κρίσης φάνηκε ξεκάθαρα ότι τα µοντέλα διαχείρισης κινδύνων που χρησιµοποιούνται για να εκτιµηθούν οι µελλοντικοί κίνδυνοι, αποδείχτηκαν µη επαρκή. Και αυτό διότι αγνόησαν πιθανά µελλοντικά σενάρια ή προσέδωσαν ελάχιστη πιθανότητα εµφάνισης τους στο µέλλον. Απαιτείται, λοιπόν, να υπάρχει πλήρης επικοινωνία µεταξύ των στελεχών των τραπεζών στο τµήµα αξιολόγησης κινδύνων και στο τµήµα διαχείρισης κινδύνων. Τέλος, θα πρέπει να βελτιωθούν άµεσα οι µέθοδοι και οι διαδικασίες διαχείρισης και παρακολούθησης των κινδύνων σε όλους σχεδόν τους τραπεζικούς οµίλους - ιδιαίτερα σε εκείνους που διεισδύουν «επιθετικά» σε ξένες αγορές - µε συνεχείς και προγραµµατισµένους ελέγχους από ειδικούς µε τεχνογνωσία και εµπειρία στον χώρο της διαχείρισης κινδύνων (Risk Management).

ΤΑΣΕΙΣ 2009

των 350 - 500 µονάδων βάσης κατά την περίοδο 22 - 24 Οκτωβρίου 2008. Κατόπιν, υπήρξε µία ανακοπή ή ακόµα και πτώση της έντονα ανοδικής τάσης που διήρκησε µέχρι και τις αρχές Νοεµβρίου 2008, ενώ µέχρι το τέλος του Νοεµβρίου παρουσιάστηκε µια ανάµικτη εικόνα σε ό,τι αφορά τις τιµές των CDS spreads τόσο µε ανοδικές όσο και µε καθοδικές τάσεις. Στη συνέχεια, παρατηρήθηκαν αυξητικές τάσεις στα CDS spreads των τραπεζών έως και τις 18 Δεκεµβρίου, τάσεις οι οποίες ,όµως, ανακόπτονται και διαπιστώνεται µια οµαλοποίηση των τιµών µε χαµηλότερη µεταβλητότητα. Η χαµηλή αυτή µεταβλητότητα συνεχίστηκε έως και τις πρώτες µέρες του Ιανουαρίου 2009 µε ταυτόχρονη πτώση στις τιµές. Η εξέλιξη αυτή των τελευταίων ηµερών οφείλεται εν µέρει και στη θετική επίδραση του νοµοσχεδίου για την ενίσχυση της ρευστότητας της ελληνικής οικονοµίας. Οι τιµές των CDS spreads στις αρχές Ιανουαρίου 2009, κυµαίνονται κατά µέσο όρο στα επίπεδα των 520 µονάδων βάσης, που είναι υψηλές µεν, αλλά χαµηλότερες από τις υψηλότερες τιµές που παρατηρήθηκαν στα µέσα Δεκεµβρίου 2008.

229

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Christian Cravo φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

David Maisel φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

> ΣΤΕΓΑΣΤΙΚΑ ∆ΑΝΕΙΑ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

 Αποτέλεσµα της αποτυχίας ή της ανυπαρξίας της αγοράς η κρίση; 

ΔΕΝ ΦΤΑΙΝΕ ΜΟΝΟ ΤΑ «ΑΤΑΚΤΑ ΠΑΙΔΙΑ» Όλοι µιλούν για την αποτυχία της αγοράς που οδήγησε στην κρίση. Μάλλον όµως το πρόβληµα δηµιουργήθηκε από την ανυπαρξία µιας οργανωµένης δευτερογενούς αγοράς για την ορθολογική αποτίµηση των παράγωγων χρηµατοδοτικών εργαλείων. // ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟ ΧΙΟΝΗ* ΚΑΙ ΠΕΡΙΚΛΗ ΓΚΟΓΚΑ**

ΤΑΣΕΙΣ 2009

232

ετά ή κατά τη διάρκεια κάθε οικονοµικής κρίσης εξάγονται πολύτιµα συµπεράσµατα τόσο για την οικονοµική πολιτική όσο και για τη διαχείριση των κρίσεων. Ο µεγάλος κίνδυνος που ελλοχεύει σε πολλές περιπτώσεις είναι να εξαχθούν εσφαλµένα συµπεράσµατα µε αποτέλεσµα η κρίση να εκτείνεται χρονικά και οι συνέπειες για την οικονοµία να είναι πραγµατικά µεγάλες. Τους τελευταίους µήνες η άµεση ανταπόκριση των κυβερνήσεων στην εκδήλωση της κρίσης ήταν η παροχή βοήθειας στις τράπεζες προκειµένου αυτές να ενισχύσουν την θέση τους. Με την προοπτική της παγκόσµιας ύφεσης και του αποπληθωρισµού στον ορίζοντα υπάρχει ένας προβληµατισµός για το αν πρέπει να συνεχιστεί η χορήγηση πακέτων βοήθειας στις τράπεζες ή θα πρέπει η αντίστοιχη στήριξη να απευθύνεται στα υπερχρεωµένα νοικοκυριά. Στην συνέχεια

το αµέσως επόµενο βήµα ήταν η ενοχοποίηση του µοντέλου της οικονοµίας της αγοράς στις σύγχρονες οικονοµίες και η προσπάθεια επαναφοράς του κρατικού ελέγχου.

Το Πρόβληµα Εδώ και περισσότερο από ενάµισι χρόνο άρχισαν να εµφανίζονται τα πρώτα προβλήµατα στην τραπεζική αγορά των Ηνωµένων Πολιτειών αρχικά στις τράπεζες που εξειδικεύονταν στα στεγαστικά δάνεια (mortgages) και στη συνέχεια στο ευρύτερο

* Καθηγητή του Δηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης ** Λέκτορα στο Δηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Θράκης

233

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΣΤΕΓΑΣΤΙΚΑ ΔΑΝΕΙΑ

234

τραπεζικό και χρηµατοπιστωτικό σύστηµα. Η κυβέρνηση Bush κατά το παρελθόν είχε θεωρήσει ως σωστό µέτρο άσκησης κοινωνικής πολιτικής να ωθήσει τους αµερικανούς πολίτες να αποκτήσουν σπίτια διευκολύνοντας παράλληλα την παροχή τέτοιων δανείων (sub-prime loans) από τις στεγαστικές τράπεζες. Οι κατασκευαστές αντέδρασαν σε αυτή την πολιτική µε πολύ µεγάλη αύξηση των κατασκευών νέων κατοικιών, κρατώντας παράλληλα τεχνητά τις τιµές σε υψηλά επίπεδα παρά τη µεγάλη προσφορά. Αφορµή για την εκδήλωση του προβλήµατος στάθηκε η αύξηση των επιτοκίων στην αµερικανική οικονοµία γεγονός που οδήγησε πολλούς από τους δανειολήπτες σε αδυναµία να εξυπηρετήσουν τις µηνιαίες τοκοχρεολυτικές τους δόσεις. Τη δύσκολη αυτή κατάσταση επέτεινε η πολύ σηµαντική αύξηση της τιµής του πετρελαίου που επιδείνωσε ακόµη περισσότερο την οικονοµική κατάσταση των νοικοκυριών. Η µαζική αθέτηση των δανειακών υποχρεώσεων και οι επακόλουθοι πλειστηριασµοί σε µια αγορά ακινήτων ήδη κορεσµένη και υπερτιµηµένη οδήγησε στην κατάρρευση της αγοράς και στη σηµαντική πτώση των τιµών των κατοικιών καθώς χιλιάδες πλέον ακίνητα παρέµεναν αδιάθετα. Έτσι τράπεζες και χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί γενικότερα αναγκάστηκαν να καταγράψουν σηµαντικές ζηµίες. Το φαινόµενο αυτό ήταν πιο έντονο σε συγκεκριµένες τράπεζες που βάσισαν την ανάπτυξή τους στον µεγάλο βαθµό χρηµατοοικονοµικής µόχλευσης (leverage). Αυτές ήταν οι πρώτες που είδαν τα ίδια κεφάλαια τους να εξανεµίζονται και να βρίσκονται πλέον σε χρεωκοπία. Σε επόµενο στάδιο η κρίση άρχισε να διαχέεται από τις στεγαστικές τράπεζες οι οποίες είχαν στο ενεργητικό τους τα πρωτογενή στεγαστικά δάνεια υπό αθέτηση σε άλλες εµπορικές και επενδυτικές τράπεζες, σε ασφαλιστικές εταιρείες και στα συνταξιοδοτικά ταµεία των ΗΠΑ αλλά και του εξωτερικού. Αυτά τα χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα είχαν «µολύνει» το ενεργητικό τους µε παράγωγα υψηλού κινδύνου των πρωτογενών δανείων υπό την µορφή των οµολόγων τιτλοποιήσεων στεγαστικών δανείων ή MBS (mortgage backed securities). Η τακτική της τιτλοποίησης των πρωτογενών χρηµατοδοτικών προϊόντων (δάνεια, πιστωτικές κάρτες, δάνεια αυτοκινήτων κλπ) σε παράγωγα χρηµατοοικονοµικά εργαλεία –τα οµόλογα τιτλοποιήσεων- έλαβε πολύ µεγάλες διαστάσεις τα τελευταία πέντε χρόνια και ιδιαίτερα στην περίπτωση των στεγαστικών δανείων. Στην Ελλάδα η τιτλοποίηση ξεκίνησε το 1993 και σηµείωσε µεγάλη ανάπτυξη τα τελευταία δύο χρόνια. Τα πλεονεκτήµατα για τις τράπεζες που κατείχαν τα υποκείµενα περιουσιακά στοιχεία (πωλητές των MBS) ήταν σηµαντικά και σχετίζονταν µε την άµεση αύξηση της ρευστότητας του ενεργητικού τους καθώς και η εξασφάλιση για τη διάρκεια του δανείου των προµηθειών εξυπηρέτησης των υποκείµενων δανείων (servicing

// ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΧΙΟΝΗΣ & ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΓΚΟΓΚΑΣ fees). Για τους επενδυτές, τα MBS και ιδιαίτερα των sub-prime στεγαστικών δανείων είχαν αποδόσεις, τουλάχιστον στην αρχή, υψηλότερες από τις αντίστοιχες των prime στεγαστικών και πολύ πιο ανταγωνιστικές από άλλες κατηγορίες οµολόγων. Έτσι ενώ τα MBS αντιπροσώπευαν το 1980 µόλις το 10% της αγοράς των στεγαστικών δανείων, το αντίστοιχο ποσοστό έφτασε το 2007 στο 70%. Αντίστοιχα όµως αυξήθηκε και η συµµετοχή των subprime στεγαστικών ως ποσοστό στο σύνολο των MBS: από 47% το 1996 σε πάνω από 75% τους πρώτους µήνες του 2007. Πρέπει να σηµειωθεί ότι οι επενδυτές στην αγορά των MBS αντιµετωπίζουν τρία είδη κινδύνου: τον κίνδυνο επιτοκίου από πιθανή µείωσή τους καθώς τα υποκείµενα δάνεια συνοδεύονται συνήθως από κυµαινόµενα επιτόκια, τον κίνδυνο προπληρωµής του δανείου και τέλος τον κίνδυνο αθέτησης (default risk). Η τρέχουσα κρίση αφορά στην τελευταία µορφή κινδύνου. Γιατί όµως η αγορά αυτή παρουσίασε τόσο σηµαντικά προβλήµατα και έφτασε σε κατάρρευση; Γιατί δεν λειτούργησαν οι µηχανισµοί που λειτουργούν σε άλλες αγορές παρεµφερών προϊόντων έτσι ώστε να αποτιµηθούν αποτελεσµατικά τα παράγωγα αυτά προϊόντα και να αποφευχθεί η κρίση; Η απάντηση στα παραπάνω κρίσιµα ερωτήµατα εµπεριέχει εν πολλοίς και τη συνταγή αντιµετώπισης της κρίσης.

Αν Λειτουργούσε η Οικονοµία της Αγοράς Η συνιστώσα των απόψεων για την αντιµετώπιση της κρίσης σχετίζεται µε τη διεύρυνση της παρέµβασης του κράτους σε ένα ευρύ φάσµα δράσης που ξεκινά από τη χρηµατοδότηση και στήριξη των προβληµατικών τραπεζών και επιχειρήσεων και φτάνει σε οριακές θέσεις για κρατικοποίηση των τραπεζών και των ασφαλιστικών εταιρειών. Αρκετές προτάσεις προτείνουν την επαναφορά ενός ρυθµιστικού πλαισίου αρκετά αυστηρού έτσι ώστε να αποφευχθούν στο µέλλον αντίστοιχα φαινόµενα. Είναι όµως η λειτουργία της ελεύθερης αγοράς των τίτλων αυτών που οδήγησε στην κρίση και εποµένως χρειαζόµαστε µεγαλύτερο βαθµό παρέµβασης ή αντίθετα η έλλειψη µιας οργανωµένης αποτελεσµατικής αγοράς όπου οι διαπραγµατευόµενοι τίτλοι θα αποτιµούνταν αποτελεσµατικά; Πρέπει να αναφερθεί ότι τα οµόλογα που προέρχονται από την τιτλοποίηση αποτελούν ουσιαστικά παράγωγα χρηµατοοικονοµικά προϊόντα. Για την περίπτωση των MBS το υποκείµενο περιουσιακό στοιχείο είναι ένα µεγάλο σύνολο ατοµικών στεγαστικών δανείων όπου ο κίνδυνος αθέτησης δεν είναι οµοιογενής. Το γεγονός αυτό µπορεί µεν να δηµιουργεί συνθήκες διασποράς του κινδύνου αθέτησης όµως ο µεγάλος αριθµός των ατοµικών δανείων και ο όγκος δεδοµένων για το καθένα

προαίρεσης (options) κλπ, τα οποία διεθνώς διαπραγµατεύονται σε εξειδικευµένα χρηµατιστήρια, τις αγορές παραγώγων. Αν υπήρχε η οργανωµένη δευτερογενής αγορά των προϊόντων των τιτλοποιήσεων τότε αυτή θα πρόσφερε: • Ποσότητες MBS που θα προσαρµόζονταν στη ζήτηση • Αποτελεσµατικότερη αποτίµηση και τιµολόγησή τους • Αντικειµενική -σύµφωνα µε την αγορά- αξιολόγηση του κινδύνου • Υψηλή ρευστότητα για τους επενδυτές σε αυτά τα παράγωγα χρηµατοδοτικά προϊόντα • Καλύτερο και ευκολότερο ποιοτικό έλεγχο από τις εποπτικές αρχές • Μεγαλύτερη διαφάνεια κατά τη διενέργεια των συναλλαγών Γίνεται αντιληπτό ότι µε αυτόν τον τρόπο η οργανωµένη αγορά θα οδηγούσε στην ελεγχόµενη προσφορά των τίτλων και δεν θα ευνοούσε την αλόγιστη παραγωγή υψηλού ρίσκου (subprime) τιτλοποιηµένων στεγαστικών δανείων. Επιπλέον οι τίτλοι

ΤΑΣΕΙΣ 2009

από αυτά δηµιουργεί ένα σοβαρό πρόβληµα στην αντικειµενική και χρηµατοοικονοµικά αποτελεσµατική αξιολόγηση και τελικά αποτίµηση των παραγώγων. Δηµιουργούνται έτσι οι συνθήκες για ασύµµετρη πληροφόρηση ανάµεσα στον εκδότη των παραγώγων αυτών και τον ενδιαφερόµενο επενδυτή οδηγώντας στο πρόβληµα της δυσµενούς επιλογής των δεύτερων. Οι επενδυτές δεν είχαν τη δυνατότητα να αξιολογήσουν τον κίνδυνο που αναλάµβαναν και να τον αξιολογήσουν µε τις αποδόσεις. Η έλλειψη της πληροφόρησης οδηγούσε στην πληρωµή ενός ασφαλίστρου (premium) από την µεριά των επενδυτών. Ο βαθµός δυσκολίας αποτίµησης γίνονταν ακόµα µεγαλύτερος στην περίπτωση των CDOs, παραγώγων οµολόγων που χρησιµοποιούσαν ως υποκείµενο περιουσιακό στοιχείο τα MBS. Γίνεται αντιληπτό ότι το πρόβληµα δηµιουργήθηκε από την έλλειψη µιας οργανωµένης δευτερογενούς αγοράς για τα παράγωγα αυτά περιουσιακά στοιχεία, όπως συµβαίνει µε άλλες µορφές παραγώγων, όπως τα συµβόλαια µελλοντικής εκπλήρωσης (futures), τα δικαιώµατα

235

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

236

οµολόγων παραγώγων βασισµένα στα στεγαστικά δάνεια που θα διαπραγµατεύονταν στην οργανωµένη δευτερογενή αγορά θα µπορούσαν να αποτιµηθούν στην πραγµατική τους αξία µε βάση την αρχή της αποτελεσµατικότητας των αγορών χρήµατος και κεφαλαίου. Με την έλλειψη της οργανωµένης αγοράς η προσπάθεια για την αποτίµησή από τους οργανισµούς αξιολόγησης του κινδύνου ήταν ανεπιτυχής καθώς η αθέτηση των στεγαστικών δανείων θεωρούνταν απίθανο ενδεχόµενο, χαρακτηρίζοντας τα MBS ως παράγωγα µικρού ή ακόµα και µηδενικού ρίσκου! Η αδυναµία αποτίµησης των τιτλοποιηµένων προϊόντων σε µια οργανωµένη δευτερογενή αγορά είχε σαν αποτέλεσµα και την αδυναµία επικαιροποίησης των τιµών τους τόσο από τις τράπεζες όσο και από τις εταιρείες αξιολόγησης. H λογιστική πρακτική και τα Διεθνή Λογιστικά Πρότυπα τιµολόγησαν τα παραπάνω προϊόντα µε βάση την αρχή του fair value, δηλαδή µε βάση την πραγµατική τρέχουσα αγοραία τιµή η οποία παρέµενε αµετάβλητη. Δεν υπήρχε µια δευτερογενής αγορά µε το απαραίτητο βάθος –πλήθος επενδυτών- ώστε να αποτυπωθεί και ενσωµατωθεί σταδιακά στην τρέχουσα τιµή το σύνολο της πληροφόρησης για την πραγµατική αναµενόµενη απόδοση και ρίσκο των παραγώγων αυτών. Έτσι, οι επενδυτές δεν είχαν τη δυνατότητα στην αρχή της κρίσης να ρευστοποιήσουν έστω µε κάποιες ζηµίες τα χαρτοφυλάκια των τιτλοποιηµένων sub-prime στεγαστικών δανείων. Επιπλέον, το γεγονός της αδυναµίας αποτίµησης αδυνάτησε και τα όργανα ελέγχου. Αυτά δεν είχαν ακριβή και πραγµατικά δεδοµένα για να αξιολογήσουν και αποτιµήσουν τα στοιχεία του ενεργητικού των τραπεζών και των δεικτών ρίσκου και ρευστότητας που συνιστούν το εποπτικό και ελεγκτικό τους έργο. Οι εποπτικές αρχές (π.χ. Federal Reserve) θα είχαν την δυνατότητα να εποπτεύσουν καλύτερα και πιο άµεσα την φρενήρη ανάπτυξη της αγοράς και να αξιολογήσουν τον κίνδυνο που αναλάµβαναν οι τράπεζες µε την προσθήκη τέτοιων περιουσιακών στοιχείων ως σηµαντικού ποσοστού στο ενεργητικό τους. Οι λόγοι για την αδυναµία ελέγχου και περιορισµού από το Federal Reserve του υψηλού κινδύνου που αναλάµβαναν οι τράπεζες στην παρούσα κρίση µπορούν να περιλαµβάνουν τη συστηµική αδράνεια του µηχανισµού εποπτείας ή άλλους λόγους. Στην περίπτωση όµως που λειτουργούσε µια οργανωµένη αγορά τέτοιων τίτλων οι ευθύνες του Federal Reserve θα ήταν µεγαλύτερες και πιο ελεγχόµενες. Σε αυτό το περιβάλλον η παρατηρούµενη πρόθεση για µεγαλύτερη παρέµβαση του κράτους µε την µορφή αυστηρότερων ρυθµιστικών και κανονιστικών πλαισίων δεν θα µπορέσει να πετύχει το αναµενόµενο αποτέλεσµα αν δεν αντιµετωπιστεί το πρόβληµα στην βάση του που είναι η δηµιουργία οργανωµένων και εξειδικευµένων αγορών για την ορθολογική αποτίµηση των

> ΣΤΕΓΑΣΤΙΚΑ ∆ΑΝΕΙΑ παράγωγων χρηµατοδοτικών εργαλείων. Η αύξηση της κρατικής παρέµβασης και η εφαρµογή αυστηρότερων ρυθµιστικών πλαισίων θα οδηγήσει σε ένα καθεστώς υπερρύθµισης (overregulation). Το κόστος συντήρησης αυτών των ρυθµιστικών πλαισίων, το οποίο θα επιβαρύνει τελικά τα νοικοκυριά, θα οξύνει ακόµη περισσότερο τα αρνητικά αποτελέσµατα της χρηµατοπιστωτικής κρίσης στην πραγµατική οικονοµία βαθαίνοντας και επιµηκύνοντας χρονικά την φάση της κρίσης.

Λύσεις για τα Οµόλογα των Τιτλοποιήσεων Πέρα όµως από το τι πρέπει να γίνει για να αποφευχθούν παρόµοια προβλήµατα από την έλλειψη οργανωµένων αγορών και παρεπόµενων κρίσεων στο µέλλον, το πρόβληµα παραµένει. Τα προβληµατικά επενδυτικά προϊόντα υπάρχουν ακόµη στους ισολογισµούς των τραπεζών και των χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων και υπάρχει περαιτέρω κίνδυνος ζηµιών από τη διαγραφή αυτών των τίτλων και την αθέτηση των δανείων που συνδέονται µαζί τους. Ποια είναι η κατάλληλη αντιµετώπιση του προβλήµατος; Αποτελεί η παροχή ρευστότητας στις τράπεζες µια κίνηση που θα αµβλύνει µακροπρόθεσµα το πρόβληµα και θα το αντιµετωπίσει στην αιτία του ή απλά και µόνο µε αυτό τον τρόπο διαχειριζόµαστε τα συµπτώµατα της κρίσης; Πρέπει να επαναλάβουµε ότι η αιτία της εµφάνισης της τρέχουσας κρίσης ήταν η αδυναµία της εξυπηρέτησης των subprime δανείων από τα νοικοκυριά της µεσαίας και κατώτερης οικονοµικής κατάστασης. Αν αυτοί οι δανειολήπτες συνεχίσουν να εξυπηρετούν τα δάνεια τότε ανασυγκροτείται η αγορά των sub-prime και τιµολογούνται ανάλογα τα παράγωγα επενδυτικά προϊόντα. Εποµένως σκοπός των µέτρων θα πρέπει να είναι η αντιµετώπιση του αιτίου και όχι του συµπτώµατος. Με την ενίσχυση των νοικοκυριών που αδυνατούν να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους αλλά και αυτών που αντιµετωπίζουν λιγότερο σοβαρά προβλήµατα εξυπηρέτησης των δανειακών τους υποχρεώσεων δεν θα σταµατήσει η ροή ρευστότητας από τους δανειολήπτες στις στεγαστικές τράπεζες και από εκεί στους επενδυτές στα παράγωγα των στεγαστικών δανείων. Το αποτέλεσµα θα είναι διττό και θα επιφέρει αποτελέσµατα τόσο στον κοινωνικό όσο και στον οικονοµικό τοµέα. Τα νοικοκυριά που αντιµετώπισαν τα προβλήµατα των υψηλών επιτοκίων και της αύξησης της τιµής του πετρελαίου δεν θα χάσουν τα σπίτια τους και θα σταµατήσουν οι πλειστηριασµοί στηρίζοντας έτσι και τις τιµές στην αγορά ακινήτων. Αφετέρου, για τις τράπεζες τόσο τα στεγαστικά δάνεια υψηλού ρίσκου όσο και η τιτλοποίησή τους δεν θα χρειαστεί να διαγραφούν ως επισφαλή από τα ίδια κεφάλαιά τους. Οι χρηµατοροές από τους δανειζόµενους προς τους

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Το πρόβληµα δηµιουργήθηκε από την έλλειψη µιας οργανωµένης δευτερογενούς αγοράς για τα παράγωγα στεγαστικών δανείων, όπως συµβαίνει µε άλλες µορφές παραγώγων, όπως τα συµβόλαια µελλοντικής εκπλήρωσης, τα δικαιώµατα προαίρεσης κ.λπ., τα οποία διεθνώς διαπραγµατεύονται σε εξειδικευµένα χρηµατιστήρια, τις αγορές παραγώγων.

δανειστές θα συνεχιστούν κανονικά και θα ανατιµηθούν τα MBS που βρίσκονται ακόµη στο ενεργητικό των τραπεζών, αυξάνοντας την ρευστότητα και µειώνοντας τον κίνδυνο για τις τράπεζες και τους καταθέτες τους. Με τον τρόπο αυτό οι τράπεζες θα συνεχίσουν να επιτελούν τη λειτουργία της χρηµατοοικονοµικής διαµεσολάβησης, παρέχοντας δάνεια στην οικονοµία. Η ρευστότητα θα παρέχεται στην αγορά κατά τρόπο συνεχή και η αγορά των στεγαστικών δανείων θα επαναλειτουργήσει µε τους όρους και τις πρακτικές που ίσχυαν πριν την κρίση. Η οµαλοποίηση στην αγορά αυτή θα έφερνε την ανάκαµψη και τη βελτίωση της ρευστότητας και στη συγκοινωνούσα αγορά των MBS και CDOs. Επιπρόσθετα πρέπει να αναφερθεί ότι η προτεινόµενη και επιχειρούµενη άµεση παροχή εφάπαξ ρευστότητας στις τράπεζες εµπεριέχει τον ηθικό κίνδυνο εκ µέρους των τραπεζικών ιδρυµάτων για χρήση της προσφερόµενης ρευστότητας σε άλλες αγορές και διαφορετικούς από τους επιθυµητούς σκοπούς, ή τη διατήρηση της ρευστότητας τους σε µια πρακτική αυξηµένης φειδούς στη χορήγηση δανείων προκειµένου να διατηρήσουν ικανοποιητική ρευστότητα σε µια αγορά σε κρίση. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις η παροχή της ρευστότητας απ’ ευθείας στον τραπεζικό τοµέα θα αποτελέσει µια αποσπασµατική, αµφίβολης επιτυχίας πολιτική που παρακάµπτει την πραγµατική και υγιή δοµή των χρηµατοροών στην αγορά των τραπεζικών δανείων. Είναι µια προσπάθεια που προσπερνά την πηγή του προβλήµατος και της κρίσης, τις οικονοµικές µονάδες από όπου ξεκίνησε το πρόβληµα των sub-prime και αυτό επεκτάθηκε στον τραπεζικό κλάδο: τα νοικοκυριά που επιβαρύνονται µε στεγαστικά δάνεια! Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να βρεθούν οι τράπεζες µε ρευστότητα την οποία δεν θα µπορούν να διαθέσουν στην αγορά όταν ήδη τα νοικοκυριά αδυνατούν να πληρώσουν τα πρώτα στεγαστικά δάνεια που έχουν χρεωθεί. Η στήριξη λοιπόν των δανειοληπτών από τους οποίους ξεκίνησε το πρόβληµα, αποτελεί και άµεση στήριξη στην αγορά ακινήτων αλλά και των MBS. Τέλος, η εξασφάλιση τέτοιων πακέτων µέτρων σωτηρίας για τις τράπεζες µπορεί να επιτείνουν τον κίνδυνο εµφάνισης παρόµοιων κρίσεων και στο µέλλον καθώς αυξάνουν τον ηθικό κίνδυνο από την πλευρά των τραπεζιτών: γνωρίζοντας ότι το κράτος θα παρέµβει για να σώσει µια µεγάλη τράπεζα που αντιµετωπίζει προβλήµατα από την υπερβολική έκθεση σε κίνδυνο έτσι ώστε να αποφευχθεί µια νέα εκτεταµένη κρίση, µπορούν να ρισκάρουν ακόµη περισσότερο. Αντίθετα για τους δανειζόµενους στην αγορά στεγαστικών δανείων ο ηθικός κίνδυνος είναι πολύ µικρός λόγων του ασήµαντου µεγέθους καθενός χωριστά στη συνολική αγορά στεγαστικών δανείων. Γνωρίζει έτσι ότι αν δεν ανταποκριθεί στο δάνειό του η πιθανότητα να ενισχυθεί από το κράτος είναι µηδαµινή.

237

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Thomas Joshua Cooper φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Roman Signer φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

> ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝ∆ΥΣΕΙΣ

 Τράπεζες, Τηλεπικοινωνίες, Μεταφορές µπορούν να αλλάξουν το σκηνικό 

ΑΝΑΠΤΕΡΩΝΟΝΤΑΙ ΟΙ ΕΛΠΙΔΕΣ Η Ελλάδα αναπτύσσει σταδιακά ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα σε κλάδους εντάσεως εξειδικευµένης εργασίας και ανθρώπινου κεφαλαίου όπως ο τραπεζικός, οι τηλεπικοινωνίες και οι µεταφορές. Δηµιουργούνται έτσι οι προϋποθέσεις για να προσελκύσει ξένες επενδύσεις στους κλάδους αυτούς µιας και ξένες πολυεθνικές θα προωθήσουν την Ελλάδα ως την πύλη εισόδου τους στα Βαλκάνια και τη Ν.Α. Ευρώπη. //ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

240

ποτελεί κοινή παραδοχή ότι τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια η ελληνική οικονοµία προσελκύει ιδιαίτερα µικρό όγκο εισροών για Ξένες Άµεσες Επενδύσεις (ΞΑΕ εφεξής), µολονότι σε παγκόσµιο επίπεδο οι ροές για ΞΑΕ αυξήθηκαν σηµαντικά την ίδια περίοδο.1 Αυτή η χαµηλή ελκυστικότητα της ελληνικής οικονοµίας για ΞΑΕ απεικονίζεται χαρακτηριστικά στο Διάγραµµα 1 που παρουσιάζει τις εισροές για ΞΑΕ στην Ελλάδα ως ποσοστό των εισροών ΞΑΕ στην Ε.Ε. (περίοδος 1992-2007). Το φαινόµενο αυτό έχει κατά καιρούς αποδοθεί σε ενδογενείς παράγοντες της ελληνικής οικονοµίας, όπως στη µακροοικονοµική αβεβαιότητα, στις δυσκαµψίες και στρεβλώσεις στις αγορές προϊόντων και εργασίας, στις συχνές αλλαγές του θεσµικού πλαισίου που διέπει τη λειτουργία των πολυεθνικών επιχειρήσεων στη χώρα, στους υψηλούς φορολογικούς συντελεστές, στη γραφειοκρατία κ.λ.π. Στην ετήσια µελέτη της η UNCTAD παρουσιάζει τη δυνητική ελκυστικότητα 140 χωρών του κόσµου, συ-

µπεριλαµβανοµένης και της Ελλάδας, και την αντιπαραβάλει µε την πραγµατική θέση κάθε µιας από τις χώρες αυτές ως αποδέκτη εισροών ΞΑΕ.2 Η UCTAD εκτιµά την δυνητική ελκυστικότητα για ΞΑΕ µιας χώρας µε βάση σειρά δεικτών που προσεγγίζουν παραµέτρους που θεωρούνται σηµαντικές για την προσέλκυση ΞΑΕ, όπως το επίπεδο οικονοµικής ανάπτυξης της χώρας, η οικονοµική της µεγέθυνση, οι εξαγωγικές της δυνατότητες, οι υποδοµές για οικονοµική ανάπτυξη (π.χ. το µέγεθος του δικτύου σταθερής και κινητής τηλεφωνίας), οι δαπάνες για έρευνα και τεχνολογία, το επίπεδο εκπαίδευσης, ο βαθµός πολιτικοοικονοµικού κινδύνου της χώρας κ.λ.π. Σύµφωνα µε τη µελέτη αυτή, η Ελλάδα κατατάσσεται µεταξύ της 34ης (1988-92) και 39ης θέσης (1994-96) παγκοσµίως για την περίοδο 1988-2007. Συνεπώς, η δυνητική θέση της χώρας ως πόλου έλξης εισροών για ΞΑΕ παραµένει λίγο πολύ σταθερή κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι ετών, και

*Καθηγητή του ALBA Graduate Business School

το έλλειµµα προσέλκυσης ΞΑΕ στην χώρα (Διάγραµµα 2). Δύο λοιπόν είναι τα καίρια ερωτήµατα που άµεσα προκύπτουν: 1. Γιατί η Ελλάδα προσελκύει λιγότερες εισροές για ΞΑΕ σε σχέση µε τις δυνατότητές της. 2. Ποιες είναι οι µελλοντικές προοπτικές της χώρας ως πόλος έλξης εισροών ΞΑΕ.

Ανταγωνιστικό Πλεονέκτηµα και Εισροές ΞΑΕ Μια πολυεθνική επιχείρηση πραγµατοποιεί µια ΞΑΕ σε µια χώρα για δύο βασικούς λόγους: είτε για να εξυπηρετήσει την αγορά της χώρας αυτής (Οριζόντιες ΞΑΕ), είτε για να εκµεταλλευτεί κάποιο ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα της χώρας και στη συνέχεια να εξάγει το παραγόµενο προϊόν σε τρίτη χώρα (Κάθετες

ΤΑΣΕΙΣ 2009

άρα η χώρα παρουσιάζει µια σχετική σταθερότητα σχετικά µε τις δυνατότητές της να προσελκύσει εισροές για ΞΑΕ. Ταυτόχρονα, η παραπάνω µελέτη της UNCTAD κατατάσσει τις χώρες ανάλογα µε τις εισροές για ΞΑΕ που πραγµατικά δέχτηκαν την ίδια περίοδο. Εδώ λοιπόν η κατάταξη της Ελλάδας παρουσιάζει ραγδαία επιδείνωση τα τελευταία χρόνια. Ενώ η χώρα κατατασσόταν στην 37η θέση το 1988, υποβαθµίστηκε τελικά στην 127η θέση για την περίοδο 2001-03. Μολονότι δηλαδή η δυνητική θέση της Ελλάδας ως αποδέκτης εισροών ΞΑΕ δεν µεταβλήθηκε σηµαντικά τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, η πραγµατική της θέση χειροτέρευσε θεαµατικά. Συνεπώς διαπιστώνεται µια δραµατική επιδείνωση της ελκυστικότητας της χώρας για εισροές ΞΑΕ παρά το γεγονός ότι οι δυνατότητές της για κάτι τέτοιο παραµένουν σχετικά σταθερές, γεγονός που αποδεικνύει

241

ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΞΑΕ). Πρόσφατες µελέτες δείχνουν ότι σηµαντικό πλέον τµήµα των ΞΑΕ που εκρέουν από τις ανεπτυγµένες χώρες είναι κάθετες ΞΑΕ.3 Επιπλέον, οι Markusen και Maskus (1999), δείχνουν ότι σχετικά µικρές οικονοµίες (όπως για παράδειγµα η Ελλάδα) προσελκύουν ως επί το πλείστον Κάθετες ΞΑΕ. Το ανταγωνιστικό πλεονεκτήµα όµως της ελληνικής οικονοµίας (που βασίστηκε στο σχετικά χαµηλό κόστος) περιορίζεται κυρίως σε κλάδους που είναι σχετικά εντάσεως εργασίας, όπως τα χηµικά, τα φάρµακα, τα πλαστικά, τα είδη ένδυσης/κλωστοϋφαντουργικά κ.λ.π. (βλ. Δηµέλη, 2004). Συνεπώς είναι αναµενόµενο η χώρα µας να προσελκύει κυρίως εισροές ΞΑΕ στους ίδιους κλάδους. Αυτό τουλάχιστον δείχνει η µελέτη των Barbosa and Louri (2002) που διαπιστώνει ότι το 24% του συνόλου των ΞΑΕ στη χώρα µας κατευθύνεται στον κλάδο των τροφίµων/ποτών/καπνού, το 22,6% στον κλάδο των χηµικών, και το 10,5% στον κλάδο των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων.

Εισροές ΞΑΕ από Παραδοσιακούς Εταίρους Ο πίνακας 1 παρουσιάζει τις χώρες που αποτελούν τις βασικές πηγές για τις µέχρι σήµερα εισροές ΞΑΕ στην Ελλάδα. Με βάση τα στοιχεία του 1993, η Γερµανία, οι Η.Π.Α., η Μ. Βρετανία, η Ολλανδία και η Ελβετία κάλυπταν το σύνολο σχεδόν των εισροών

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η Ελλάδα έχασε την ελκυστικότητά της ως προορισµός ξένων επενδύσεων. Και αυτό γιατί το µέχρι πρότινος πλεονέκτηµα του σχετικού χαµηλού κόστους υπεραντισταθµίστηκε από τις χώρες της Βαλκανικής και κάποιες της Ασίας.

242

για ΞΑΕ στην χώρα. Τα στοιχεία του 2002 όµως παρουσιάζουν µια σηµαντική αναδιάρθρωση της συµµετοχής των χωρών αυτών στις εισροές ΞΑΕ στην Ελλάδα. Έτσι, η συµµετοχή της Γερµανίας, της Μ. Βρετανίας και της Ολλανδίας περιορίστηκε δραστικά, ενώ µόνο αυτή των Η.Π.Α. παρέµεινε στα ίδια επίπεδα µ’ εκείνα του 1993 (19,5%). Το ερώτηµα που τίθεται λοιπόν είναι: γιατί χώρες, που παραδοσιακά αποτελούσαν την κύρια πηγή άντλησης κεφαλαίων για εισροές ΞΑΕ στην Ελλάδα, µείωσαν τόσο δραστικά τη συµµετοχή τους στις εισροές αυτές τα τελευταία χρόνια; Τα στοιχεία για τη γερµανική οικονοµία είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικά. Ενώ το 1993 οι εκροές ΞΑΕ προς την Ελλάδα αντι-

// ΚΩΣΤΑΣ ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ στοιχούσαν στο 0,7% του συνόλου των εκροών από τη χώρα, το ποσοστό αυτό έπεσε στο 0,2% το 2002. Ταυτόχρονα, ενώ οι γερµανικές εκροές για ΞΑΕ π.χ. προς την Τσεχία ήταν µόλις το 2,3% του συνόλου (1993), το 2002 το ποσοστό αυτό αυξήθηκε σε 16,5%. Κάτι ανάλογο συνέβη µε τις γερµανικές εκροές για ΞΑΕ στη Βουλγαρία και Ρουµανία κατά την ίδια περίοδο. Τέλος, οι γερµανικές εκροές για ΞΑΕ προς στις 10 νέες χώρες της Ε.Ε. ενώ αντιστοιχούσαν στο 10% του συνόλου το 1993, αυξήθηκαν στο 27,9% του συνόλου το 2002. Αναµφίβολα λοιπόν η Γερµανία, χώρα η οποία παραδοσιακά αποτελούσε τη µεγαλύτερη πηγή για τις εισροές ΞΑΕ στην Ελλάδα, έχει στρέψει πλέον τα επενδυτικά της ενδιαφέροντα προς τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και προς κάποιες χώρες της Βαλκανικής και όχι προς την Ελλάδα. Ανάλογες τάσεις παρατηρούνται στις εκροές ΞΑΕ από την Ολλανδία πού έχει στρέψει πλέον το επενδυτικό της ενδιαφέρον σε χώρες όπως η Ιρλανδία και χώρες της Ασίας, όπως για παράδειγµα η Σιγκαπούρη. Επίσης, οι βρετανικές εκροές για ΞΑΕ κατευθύνονται πλέον προς τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (όπως για παράδειγµα η Ουγγαρία και Τσεχία), και κάποιες χώρες της Ασίας. Ταυτόχρονα, σηµαντική αναδιάρθρωση παρατηρείται και στην κλαδική κατανοµή των εκροών για ΞΑΕ από τις παραπάνω χώρες, όπου κλάδοι όπως τα χηµικά προϊόντα, που η χώρα µας παραδοσιακά δεχόταν εισροές για ΞΑΕ, συµµετέχουν πλέον πολύ λίγο στις εκροές αυτές. Συνεπώς, η µείωση των εισροών για ΞΑΕ στην Ελλάδα φαίνεται να σχετίζεται και µε τον περιορισµό των εκροών ΞΑΕ προς κλάδους οι οποίοι παραδοσιακά προσέλκυαν τον κύριο όγκο των εισροών για ΞΑΕ στη χώρα. Συµπερασµατικά λοιπόν τα τελευταία 15 χρόνια παρατηρείται µια δραµατική µείωση της συµµετοχής της Ελλάδος στις εκροές ΞΑΕ από χώρες που παραδοσιακά αποτελούσαν τις κύριες πηγές κεφαλαίων για τις εισροές για ΞΑΕ στη χώρα. Ταυτόχρονα, χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων αυξάνουν σηµαντικά τη συµµετοχή τους στις εκροές κεφαλαίων για ΞΑΕ από τις χώρες που παραδοσιακά αποτελούσαν πηγή άντλησης κεφαλαίων για την Ελλάδα. Χαρακτηριστικά, πρόσφατη µελέτη (Lorentowicz et al., 2002) δείχνει ότι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (όπως, για παράδειγµα, η Ουγγαρία, η Τσεχία και η Σλοβακία) δέχονται εισροές για ΞΑΕ που διαφορετικά θα κατευθύνονταν σε χώρες όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα. Συνεπώς βασική αιτία της πτώσης των εισροών ΞΑΕ στην Ελλάδα θα πρέπει να θεωρηθεί η δραστική στροφή του επενδυτικού ενδιαφέροντος ορισµένων χωρών, όπως η Γερµανία, η Ολλανδία και η Μ. Βρετανία, προς τρίτες χώρες εκτός της Ελλάδας. Και αυτό είναι άµεσο αποτέλεσµα του γεγονότος ότι η Ελλάδα έχει χάσει το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµά της σε συγκεκριµένους κλάδους που παραδοσιακά προσέλκυαν εισροές ΞΑΕ στην χώρα.

ΒΕΡΟΛΙΝΟ

τη Γαλλία. Παραδοσιακά αποτελούσε τη µεγαλύτερη πηγή για τις εισροές άµεσων ξένων επενδύσεων στην Ελλάδα, τώρα όµως έχει στρέψει τα επενδυτικά της ενδιαφέροντα προς τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και προς κάποιες χώρες της Βαλκανικής και όχι προς την Ελλάδα. Οι γερµανικές εκροές για άµεσες ξένες επενδύσεις προς στις 10 νέες χώρες της Ε.Ε., ενώ αντιστοιχούσαν στο 10% του συνόλου το 1993, αυξήθηκαν στο 28% του συνόλου µια δεκαετία αργότερα. Συνολικά ο αριθµός των νέων επενδυτών σχεδίων από το εξωτερικό έφθασε τα 15 στην Ελλάδα το 2008, τα 71 στη Ρουµανία, τα 30 στη Βουλγαρία, τα 35 στην Τσεχία, τα 50 στην Ουγγαρία και τα 18 στη Σλοβακία.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΣ ΕΠΕΝΔΥΤΗΣ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟ 2008 ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΗΠΑ, το Ην. Βασίλειο και

243

ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ

// ΚΩΣΤΑΣ ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΡΧΙΖΕΙ ΣΤΑΔΙΑΚΑ Ν’ ΑΝΑΠΤΥΣΣΕΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΣΕ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ ΕΝΤΑΣΕΩΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ. ΈΝΑΣ ΑΠΟ ΑΥΤΟΥΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Η ΕΞΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΤΟΥ ΛΙΜΕΝΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΕΖΙΚΗ COSCO. ΣΤΙΣ ΑΕΡΟΜΕΤΑΦΟΡΕΣ Η ΕΞΑΓΟΡΑ ΤΕΛΙΚΑ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΚΗΣ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΌΜΙΛΟ MIG, ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΕΝΑ ΔΙΚΤΥΟ ΣΥΝΕΡΓΙΩΝ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΚΤΟΠΛΟΪΑ.

244

Νέο Ανταγωνιστικό Πλεονέκτηµα και Εισροές ΞΑΕ

α) Στη µείωση της συµµετοχής της Ελλάδας στις εκροές για ΞΑΕ από χώρες που παραδοσιακά αποτελούσαν τις κύριες πηγές αυτών των ροών για τη χώρα µας. β) Στην στροφή του επενδυτικού ενδιαφέροντος κάποιων χωρών που παραδοσιακά αποτελούσαν πηγή για τις εισροές ΞΑΕ στην Ελλάδα προς τρίτες χώρες (π.χ. χώρες της Ανατολικής Ευρώπης). Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα δέχεται µικρό όγκο εισροών ΞΑΕ κυρίως διότι έχει χάσει το ανταγωνιστικό της πλεονέκτηµα σε κλάδους που παραδοσιακά προσέλκυε εισροές για ΞΑΕ. Συνεπώς, το έλλειµµα των εισροών για ΞΑΕ στην Ελλάδα απεικονίζει ουσιαστικά το έλλειµµα ανταγωνιστικότητας της χώρας σε κλαδικό επίπεδο και άρα το πρόβληµα δεν είναι συγκυριακό. Από την άλλη πλευρά όµως, υπάρχουν ενδείξεις ανάπτυξης καινούργιων ανταγωνιστικών πλεονεκτηµάτων σε συγκεκριµένους κλάδους της χώρας. Εφόσον αυτή η τάση παγιωθεί και καταφέρουµε τελικά να αναπτύξουµε νέους κλάδους-«πρωταθλητές» τότε και πάλι θα αποτελέσει η χώρα µας πόλο έλξης ξένων κεφαλαίων. Αυτό όµως θα πρέπει να γίνει σύντοµα µιας και ο χρόνος δυστυχώς πιέζει. Υποσηµειώσεις 1 “World Investment Report 2008: Transnational Corporations and the Infrastructure Challenge,” UNCTAD, 2009. 2 Βλ. για παράδειγµα Lorentowicz et al. (2002).

�� .�.

1.5 1 0.5 0 1

6 7 8 9 1992-2007

10 11 12 13

��: UNCTAD: World Investment Report

Διάγραµµα 2

΄Ελλειµµα Προσέλκυσης των ΞΑΕ στην Ελλάδα

0 -20

-40 -60 -80 -100 -120 �� 1988-2007

�� 1

��µµ�� (% �� ) 1993 1994 1995 1996 ��

0,75

1998 1999 2000

2001

2002

1,03

0,09

0,49

1,95

��

6,65

��µ��

37,95

49,62

��

5,47

23,6 19,31 13,69

��

1997

16,06 16,4

30,3 44,61

0,46

1,32 11,72

35,55 42,55 31,36 30,36

5,87

7,79

6,21

15,76 16,49 26,72

4,69

16,58

0,87

12,07 11,02

4,87

9,29

7,09

22,09 5,86

60,37 14,48

��

20,07 43,2

25,44 38,17 40,92

�.�.�.

20,43 16,8

14,09

2,52

19,58

��

9,27

0,46

5,01

2,59

��

0,58

��

9,27

0,46

5,01

��: Eurostat

0,62

12,44 16,38 4,41 13,48

��µ�.

5,34

2,59 8,39

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Τα παραπάνω δείχνουν ότι το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα στο οποίο στηρίχτηκε η Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες έχει πλέον χαθεί. Από την άλλη πλευρά όµως συγκεκριµένοι κλάδοι της ελληνικής οικονοµίας κυρίως στον τοµέα των υπηρεσιών, όπως ο τραπεζικός, οι τηλεπικοινωνίες και οι µεταφορές παρουσιάζουν ιδιαίτερη ανάπτυξη µε τη συµµετοχή των εξαγωγών των κλάδων αυτών στις παγκόσµιες εξαγωγές να διπλασιάζεται µέσα σε λίγα χρόνια (από 1,4% το 1997 σε 2,7% το 2005). Φαίνεται λοιπόν ότι η ελληνική οικονοµία αρχίζει σταδιακά ν’ αναπτύσσει ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα σε καινούργιους κλάδους εντάσεως εξειδικευµένης εργασίας και ανθρώπινου κεφαλαίου. Εφόσον αυτή η τάση παγιωθεί, αργά ή γρήγορα θα προσελκύσει εισροές ΞΑΕ στους κλάδους αυτούς µιας και ξένες πολυεθνικές θα προωθήσουν την Ελλάδα ως το προπύργιο εισόδου τους στα Βαλκάνια και την Ν.Α. Ευρώπη. Άλλωστε, κλασικό παράδειγµα αυτής της στρατηγικής αποτελούν οι πρόσφατες εξαγορές της Εµπορικής Τράπεζας από την Credit Agricole, του ΟΤΕ από την Deutsche Telecom και του εµπορευµατικού σταθµού του Οργανισµού Λιµένος Πειραιώς από την Cosco. Το έλλειµµα εισροών για ΞΑΕ στην Ελλάδα την τελευταία δεκαπενταετία τουλάχιστον δεν αποτελεί συγκυριακό και προσωρινό φαινόµενο. Φαίνεται αντίθετα ότι µπορεί ν’ αποδοθεί, σε σηµαντικό βαθµό:

Εισροές ΞΑΕ στην Ελλάδα ώς % των Εισροών ΞΑΕ στην ΕΕ

Διάγραµµα 1

245

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Benoit Aquin φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Lynn Davis φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

> ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ  Εποχή για δηµιουργία νέας στρατηγικής και οράµατος 

ΕΥΑΛΩΤΟΣ ΣΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΚΡΙΣΗ Η κρίση κάποια στιγµή θα ξεπεραστεί, το θέµα είναι µε όραµα, σχεδιασµό και προσήλωση στο έργο να επωφεληθούµε από την κίνηση του επόµενου ανοδικού κύκλου της παγκόσµιας οικονοµίας ώστε να µη φτάσουµε πάλι σε σηµείο να αναρωτηθούµε γιατί χάνουµε και το καινούργιο τρένο. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

248

παγκόσµια κρίση που σαρώνει τις οικονοµίες όλων των χωρών της υδρογείου, επηρεάζει εξαιρετικά αρνητικά τόσο τα δηµόσια οικονοµικά όσο και την πραγµατική οικονοµία τους, σε έκταση ακόµη απροσδιόριστη ως προς το εύρος και τη χρονική διάρκεια. Οι οικονοµικές αυτές κρίσεις, όµως, είναι πάντοτε και µια ευκαιρία για τις µεν επιχειρήσεις να κάνουν αυτοκριτική και επανεξέταση όλων των λειτουργικών τους παραµέτρων, για τις Aρχές δε, να αντιληφθούν και αναθεωρήσουν τις σχέσεις τους µε τους τοµείς της οικονοµίας, επαναξιολογώντας τη σηµασία, την ιεράρχηση και τη συµβολή τους στην οικονοµία και στην κοινωνία. Έτσι, τώρα είναι η καταλληλότερη ευκαιρία όπου το πολιτικό σύστηµα πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι ο τουρισµός είναι όχι µόνο ο σηµαντικότερος κλάδος της οικονοµίας ως προς τη συνεισφορά του στο ΑΕΠ, στην απασχόληση και την περιφερειακή ανάπτυξη, αλλά είναι και ο µόνος µε διαχρονικά αυξανόµενη συµβολή στα µακροοικονοµικά µεγέθη της χώρας και στην ποσοτική και ποιοτική βελτίωση των παραµέτρων της πραγµατικής οικονοµίας. Συνεπώς, είναι ο τοµέας που κατά προτεραιότητα έχει τις προϋποθέσεις για ταχεία αναστροφή της αρνητικής οικονοµικής συγκυρίας µέσα από έντονες διεργασίες ανταποδοτικότητας. Ευρισκόµενοι, λοιπόν, στην αρχή µιας βαθειάς κρίσης, είµαστε όλοι οι εµπλεκόµενοι στον τοµέα του τουρισµού επικεντρωµένοι στην προσπάθεια να αντλήσουµε τα κατάλληλα οικονοµικά εφόδια για να διατηρήσουµε χωρίς απώλειες τις επιχειρήσεις όλων των κλάδων του τουρισµού. Σε αυτή την προσπάθεια, η συνδρο-

µή του κράτους είναι αναγκαία και συνεχής, ώστε το τουριστικό µας προϊόν να µη χάσει τη φήµη και την ελκυστικότητα που έχει στη διεθνή αγορά. Το ίδιο σηµαντική σε αυτή την προσπάθεια είναι και η συνδροµή – συνεργασία του τραπεζικού συστήµατος, αφού, εκτός των άλλων, υπάρχει ένα ισχυρό στοιχείο αλληλεξάρτησης µε τις τουριστικές επιχειρήσεις και ιδιαίτερα µε αυτές που λειτουργούν στη βάση παγίων µεγάλης αξίας. Τα πρώτα αρνητικά σηµάδια εµφανίστηκαν ήδη µε την λήξη της τουριστικής περιόδου 2008, όπου σε επίπεδο ιδιωτικής οικονοµίας, οι δραστηριοποιούµενες επιχειρήσεις στον τουριστικό τοµέα, βρέθηκαν στην εξαιρετικά δυσάρεστη θέση αδυναµίας είσπραξης του πραγµατοποιηθέντος κύκλου εργασιών τους για τους µήνες Αύγουστο ως και Οκτώβριο. Αυτό συνέβη εξαιτίας της αδυναµίας των τραπεζών των χωρών προέλευσης των πελατών µας να χρηµατοδοτήσουν τις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον εξερχόµενο τουρισµό. Αποτέλεσµα αναπόφευκτο αυτής της αδυναµίας είναι η µη εκπλήρωση των υποχρεώσεων των ξένων tour operators προς τις ελληνικές τουριστικές επιχειρήσεις όλων των κατηγοριών. Αυτή η αρνητική εξέλιξη συνδυάζεται µε την - ακόµα και σήµερα - εξαιρετικά αµυντική και σε κάποιες περιπτώσεις αρνητική πολιτική που ασκούν οι ελληνικές τράπεζες απέναντι στο σύνολο σχεδόν των ελληνικών τουριστικών επιχειρήσεων, µέσα από µια πολιτική αύξησης των

*Προέδρου του Συνδέσµου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων

ορθολογική ανάπτυξη στο άµεσο µέλλον. Τα µέτρα στήριξης και ενίσχυσης της τουριστικής οικονοµίας αναµένεται να λειτουργήσουν ευεργετικά για το σύνολο της οικονοµίας, δεδοµένων των πολλαπλασιαστικών επιδράσεων του τουρισµού. Ο κύριος και πρωταρχικός στόχος είναι η διατήρηση των θέσεων εργασίας. Ο στόχος αυτός καθίσταται επιτεύξιµος από τη στιγµή που διευκολύνεται η ρευστότητα και µειώνεται το κόστος λειτουργίας των τουριστικών επιχειρήσεων. Παράλληλα, ενισχύεται η προσπάθεια διατήρησης του επιπέδου της ζήτησης στα περυσινά επίπεδα, δροµολογούνται και επιταχύνονται λύσεις σε µία σειρά δυσλειτουργιών επί επενδυτικών και φορολογικών θεµάτων, ενώ η ιδιαίτερη αναφορά στην άµεση υλοποίηση του ΕΣΠΑ 2007 - 2013 για χρηµατοδότηση δράσεων τουριστικών υποδοµών δηµιουργεί προσδοκίες για την ανάδειξη και ενίσχυση του πρωταγωνιστικού ρόλου του τουριστικού τοµέα στο σύνολο της οικονοµίας.

περιθωρίων, αλλά και µέσα από την άρνηση χρηµατοδότησης µε κεφάλαια κίνησης, ακόµη και µέσα στα όρια εγκεκριµένων πιστωτικών γραµµών. Με δεδοµένα τα παραπάνω, ο ΣΕΤΕ κατέθεσε τις προτάσεις του που αφορούσαν σε µια σειρά µέτρων προς δυο κατευθύνσεις: Α. Επίλυση των προβληµάτων ρευστότητας όλων ανεξαιρέτως των επιχειρήσεων αυτού του τοµέα της οικονοµίας. Β. Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού τουριστικού προϊόντος, τόσο προς την κατεύθυνση της µείωσης - ελέγχου του κόστους, όσο και προς την κατεύθυνση της προώθησής του µε σηµαντικά υψηλότερα κονδύλια στις διεθνείς αγορές. Συνέπεια αυτών των ενεργειών, ήταν η υιοθέτηση και η εξαγγελία από τον Πρωθυπουργό των µέτρων που προτάθηκαν από τον ΣΕΤΕ. Ο τουριστικός κόσµος δέχθηκε µε ικανοποίηση τα εξαγγελθέντα µέτρα στήριξης του τουρισµού αφού αναµένεται να βοηθήσουν τόσο την αντιµετώπιση της παρούσας κρίσης, όσο και να ενισχύσουν στο άµεσο µέλλον την ανταγωνιστικότητα του ελληνικού τουρισµού. Με τα ανακοινωθέντα µέτρα, ικανοποιούνται αφενός µεν ορισµένα από τα διαχρονικά αιτήµατα του τουριστικού τοµέα, αφετέρου δε τίθενται οι βάσεις για

Σχετικά µε την κίνηση για το 2009, η εξέλιξη θα φαίνεται µέρα µε τη µέρα, αλλά σε κάθε περίπτωση αναµένεται µια δύσκολη τουριστική χρονιά. Ήδη, σε επίπεδο προκρατήσεων, υπάρχει µείωση, και αυτό παρά τις εκπτώσεις που δίνονται µέσω early bookings, κινήσεις οι οποίες έχουν αυξηθεί τόσο ποσοστιαία, όσο και ως προς το εύρος της εφαρµογής τους. Στην πράξη αυτό σηµαίνει ότι η µείωση των εσόδων της φετινής χρονιάς θα είναι µεγαλύτερη από την όποια µείωση των αφίξεων. Συνολικά, οι εξελίξεις των πρώτων µηνών στην παγκόσµια οικονοµία θα καθορίσουν σε µέγιστο βαθµό και την εξέλιξη της τουριστικής κίνησης. Αν η κρίση επιδεινωθεί, τότε οι εκπτώσεις θα συνεχιστούν και θα είναι µεγαλύτερες. Εάν τα πράγµατα βελτιωθούν, η τιµολογιακή πολιτική θα πρέπει να προσαρµοστεί ανάλογα. Σε κάθε περίπτωση, η πολιτική των στοχευµένων εκπτώσεων είναι κατανοητή µε δεδοµένη την αβεβαιότητα που χαρακτηρίζει την επόµενη χρονιά. Ο ΣΕΤΕ συστήνει σε όλους τους επιχειρηµατίες να ασκούν σφιχτό έλεγχο στην εκπτωτική τους πολιτική, την οποία πάντα να συνδέουν µε την εξέλιξη των booking positions, τόσο της επιχείρησής τους και της ευρύτερης περιοχής τους, όσο και µε την εξέλιξη του εξερχόµενου τουρισµού από κάθε συγκεκριµένη αγορά µε την οποία συνεργάζονται. Σε καµία περίπτωση δεν δικαιολογείται ο πανικός, αλλά όµως πρέπει να βρισκόµαστε όλοι σε εγρήγορση. Η κρίση θα ξεπεραστεί αργά ή πολύ αργά, αλλά το ερώτηµα παραµένει: ποιες θα είναι οι απώλειες, ποιοι και πώς θα επιβιώσουν και στη συνέχεια ποια θα είναι η θέση µας ως ελληνική τουριστική οικονοµία στην κίνηση του επόµενου ανοδικού κύκλου της παγκόσµιας οικονοµίας. Εδώ είναι η πρόκληση, εδώ είναι και το σηµείο όπου χρειάζεται το όραµα, ο σχεδιασµός και η προσήλωση στο έργο ώστε να µη φτάσουµε πάλι σε σηµείο να αναρωτηθούµε γιατί χάνουµε και το καινούργιο τρένο.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Εγρήγορση για να ξεπεραστεί η κρίση

249

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Benoit Aquin φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Carl De Keyzer φιναλίστ διαγωνισµού Prix Pictet

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

> ∆ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΙΝ∆ΥΝΩΝ

 Παγιωµένες πρακτικές και πάλι για επανεξέταση 

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΒΑΣΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ Το κυρίαρχο ζήτηµα σήµερα είναι η περιρρέουσα «γκρίζα» ατµόσφαιρα των οικονοµικών εξελίξεων στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, κυρίως η έκδηλη έλλειψη ρευστότητας στην αγορά, που υπαγορεύει και το κλείσιµο της στρόφιγγας των δανειοδοτήσεων από µέρους των τραπεζών. Υπό το πρίσµα αυτό, είναι απολύτως λογικό να γίνει ένα βήµα πίσω και να διερευνηθούν οι βασικές αρχές που διέπουν την αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας ενός πελάτη. // ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΖΟΠΟΥΝΙΔΗ* ΚΑΙ ΧΡΗΣΤΟ ΛΕΜΟΝΑΚΗ**

ΤΑΣΕΙΣ 2009

252

διαχείριση του πιστωτικού κινδύνου αποτελεί µια από τις κυρίαρχες αρµοδιότητες κάθε πιστωτικού ιδρύµατος, ενώ επηρεάζει σηµαντικά και τον τρόπο άσκησης της πολιτικής του έναντι του ανταγωνισµού. Κατά την τρέχουσα περίοδο, η παγκόσµια χρηµατοοικονοµική κρίση, που ήρθε ως επακόλουθο της κατάρρευσης των subprime δανείων της αµερικανικής τραπεζικής αγοράς και τη µετέπειτα επίδρασή τους στις παγκόσµιες αγορές, πλήττει σαφώς και την οικονοµία της χώρας µας. Το κυρίαρχο ζήτηµα της παρούσας περιόδου είναι η περιρρέουσα «γκρίζα» ατµόσφαιρα των οικονοµικών εξελίξεων στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, κυρίως δε η έκδηλη έλλειψη ρευστότητας στην αγορά, που υπαγορεύει και το κλείσιµο της στρόφιγγας των δανειοδοτήσεων από µέρους των πιστωτικών ιδρυµάτων στους ήδη υπάρχοντες και πολύ περισσότερο σε νέους δανειολήπτες. Υπό το πρίσµα αυτό, είναι απολύτως λογικό να γίνει ένα βήµα πίσω και να διερευνηθούν οι βασικές αρχές που διέπουν την αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας ενός πε-

λάτη, και αυτό διότι η πολιτική πιστοδοτήσεων ενός πιστωτικού ιδρύµατος συνδέεται µε τρόπο άµεσο µε τη βέλτιστη διαχείριση των κεφαλαίων του. Εντάσσοντας την έννοια του κύκλου ζωής µιας τυπικής διαδικασίας διαχείρισης του πιστωτικού κινδύνου πελατών, η οποία περιλαµβάνει γενικότερα: 1. τη γνώση του πελάτη, 2. την εξεύρεση της κατάλληλης δανειακής ανάγκης, κατά περίπτωση πελάτη (λιανικής τραπεζικής ή/και τραπεζικής µεγάλων πελατών), 3. τη σύνταξη αιτήµατος δανειοδότησης, 4. την εισήγηση υπηρεσιακής µονάδος, 5. την αξιολόγηση πιστοληπτικής ικανότητας, 6. την έγκριση δανειοδότησης και εκταµίευση *Καθηγητή, διευθυντή του Εργαστηρίου Συστηµάτων Χρηµατοοικονοµικής Διοίκησης του Πολυτεχνείου Κρήτης ** Μέλος του Εργαστηρίου Συστηµάτων Χρηµατοοικονοµικής Διοίκησης του Πολυτεχνείου Κρήτης

καταστάσεις (π.χ.: ανάλυση ακραίων σεναρίων-stress testing, διαχείριση κρίσεων, κ.λ.π.).

Κύκλος Ζωής του Πιστωτικού Κινδύνου Ο πιστωτικός κίνδυνος γενικότερα εστιάζεται στην πιθανότητα αδυναµίας ανάκτησης ενός στοιχείου του ενεργητικού, λόγω γενικής αδυναµίας δανειολήπτη ή λόγω καθυστέρησης αποπληρωµής των υποχρεώσεων του. Η ύπαρξή του πιστωτικού κινδύνου οφείλεται στη µη βεβαιότητα ότι κάποιος δανειολήπτης θα µπορέσει να καταβάλει όλο ή µέρος του ποσού που έχει δανειοδοτηθεί πλέον των αναλογούντων τόκων του. Αυτό ισχύει τόσο για τον καταναλωτικό δανεισµό (λιανικό), όσο και τον εταιρικό δανεισµό (εµπορικό). Ο κύκλος ζωής του πιστωτικού κινδύνου, ο οποίος εξαρτάται από τις ιδιαίτερες απαιτήσεις κάθε πιστωτικού ιδρύµατος, περιλαµβάνει τις ακόλουθες ειδικές διαδικασίες: I. συλλογή στοιχείων χρηµατοοικονοµικής εικόνας δανειολήπτη

Με την κατανόηση της τυπικής διαδικασίας αποτίµησης του πιστωτικού κινδύνου, µπορούµε να προσδιορίσουµε τους βασικούς τοµείς προτεραιότητας ενός πιστωτικού ιδρύµατος, κυρίως όµως τις προκλήσεις που καλείται να αντιµετωπίσει.

II. υπολογισµός πιστωτικού κινδύνου III. παρακολούθηση και έλεγχος πιστοληπτικής ικανότητας πιστούχου IV. διαχείριση χαρτοφυλακίου και κατανοµή κεφαλαίου Ο Πίνακας 1 της επόµενης σελίδας δίνει έµφαση στα κύρια χαρακτηριστικά και στις προκλήσεις που µπορεί να αντιµετωπίσει ένα πιστωτικό ίδρυµα στις ηµέρες µας και περιλαµβάνει κάθε ένα από τα τέσσερα ως άνω ειδικά βήµατα-διαδικασίες. Ειδικότερα έχουµε τα ακόλουθα:

Ι. Συλλογή στοιχείων δανειολήπτη και δανείου Το ίδιο το πιστωτικό ίδρυµα στηρίζεται στα οικονοµικά στοιχεία και εν γένει στα στοιχεία του πιστούχου, που λαµβάνει από τα παρεχόµενα πληροφοριακά συστήµατα εντός και εκτός του Οργανισµού (π.χ.: πληροφοριακά Συστήµατα της ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ ΑΕ), τα δεδοµένα και τις πληροφορίες της αγοράς, αλλά και την

ΤΑΣΕΙΣ 2009

7. την επαναξιολόγηση στοιχείων και δεδοµένων πελάτη και αγοράς (π.χ.: για επιχειρηµατικά δάνεια), 8. τη διατήρηση ή και αναπροσαρµογή του χρηµατοοικονοµικού ανοίγµατος από το πιστωτικό ίδρυµα, ανάλογα µε την περίπτωση (π.χ.: για επιχειρηµατικά δάνεια), αναγνωρίζονται τα βασικά καθήκοντα και οι απαιτούµενες ενέργειες, στις οποίες οφείλει ένα πιστωτικό ίδρυµα να προβεί για την αντιµετώπιση του αναλαµβανόµενου πιστωτικού κινδύνου των δανειοδοτήσεων του, αντιµετωπίζοντας παράλληλα και προκλήσεις, που προέρχονται τόσο από τα δεδοµένα της αγοράς, όσο και τα ενδογενή στοιχεία και χαρακτηριστικά του (π.χ.: συγκεκριµένη πολιτική διαχείρισης των στοιχείων Ενεργητικού-Παθητικού, επισφάλειες, κ.λ.π.). Ειδικότερα, ο πιστωτικός κίνδυνος διαχωρίζεται: 1. στον γενικό πιστωτικό κίνδυνο που οφείλεται στο γεγονός ότι όσο περισσότερες οι πιστοδοτήσεις ενός πιστωτικού ιδρύµατος στην αγορά, τόσο και µεγαλύτερη η πιθανότητα να µην εισπραχθεί ένα µέρος τους. 2. στον ειδικό πιστωτικό κίνδυνο, που προέρχεται από το γεγονός ότι εάν ένας πελάτης δανειστεί ένα µεγαλύτερο ποσό από αυτό που υπαγορεύουν τα πραγµατικά χρηµατοοικονοµικά του στοιχεία, τότε αυξάνεται η πιθανότητα το ποσό αυτό να µην επιστραφεί στο σύνολό του, είτε να επιστραφεί ένα µόνο µέρος του. Η αποτίµηση του πιστωτικού κινδύνου περιλαµβάνει και στοιχεία τα οποία και δυσκολεύουν την όλη διαδικασία αξιολόγησης. Από τη µια, η συνεχής και αποτελεσµατική παρακολούθηση των µεταβολών της πιστοληπτικής ικανότητας των δανειοδοτούµενων αποτελεί µια σαφώς προγραµµατισµένη και άρτια οργανωµένη διαδικασία του ιδρύµατος. Παρά ταύτα, η έκθεση ενός πιστωτικού ιδρύµατος στον πιστωτικό κίνδυνο που αντισταθµίζεται µε την ύπαρξη ανάλογων εµπράγµατων διασφαλίσεων, δεν σηµαίνει κατ’ ανάγκη ότι βελτιώνει και την πρωτογενή «πιστοληπτική ποιότητα» του δανειολήπτη, παρότι µειώνει τον ενδοιασµό από µέρους του πιστωτικού ιδρύµατος για την ανάληψη της αντίστοιχης δανειοδότησης. Επιπλέον, στην περίπτωση αθέτησης της υποχρέωσης κάποιου πελάτη έναντι του πιστωτικού ιδρύµατος, που σε συνδυασµό µε το ύψος της επισφαλούς απαίτησης που δηµιουργείται, δύναται αυτή να καλυφθεί από τη διεκδίκηση των υφιστάµενων διασφαλίσεων µε ένδικα µέσα, καθιστά την ακριβή εκτίµηση της έκθεσης του πιστωτικού ιδρύµατος µια περισσότερο πολύπλοκη διαδικασία από τη συνηθισµένη. Με την κατανόηση της έννοιας του κύκλου ζωής της τυπικής διαδικασίας αποτίµησης του πιστωτικού κινδύνου, µπορούµε να προσδιορίσουµε τους βασικούς τοµείς προτεραιότητας ενός πιστωτικού ιδρύµατος., κυρίως όµως τις προκλήσεις που καλείται να αντιµετωπίσει στην περιοχή του πιστωτικού κινδύνου και τα πιθανά σενάρια απεµπλοκής του από ενδεχόµενες δύσκολες

253

// ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΟΠΟΥΝΙ∆ΗΣ & ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΕΜΟΝΑΚΗΣ

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΙΝΔΥΝΩΝ

��

��-�� (�.�.)

1 �� -1 ��

-2 ��µ��

-3 ��/��

-4 ��/��µ� �� µ�

��

�� µµ��

��µ��

��

��µ�� (Probability of Default)

�� µ� �� µ�� (�� µ��µ�� )

��µ�� µ� �� µ��µ�� µ��µ��

�� µ�� (�.�.: �� ,

��µ��: 1. ��µ��µ�� µ�� (Loss Given Default-LGD)

�� µ�� .�.

��µ��

�� , �.�.�.)

2. ��µ�� µ�� (Exposure at Default-EAD)

��

�� (stress testing)

3. ��µ��µ�� µ�� (Expected Loss-EL)

-1

-2

-3

-4

�� µ�� µ��µ��

��

�� µ� ��µ�� (computer-based)

��

��µ�� µ� �� (�� ), �� µ� �� .

�� µ�� µ�� µ�� (Exposure at Default-EAD)

�� µ��

�� (Stress Testing)

�� µ��µ��

�� µ�� .

�� µ��

��µ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

2. �� & ��

254

��

��µ��µ��

��

�� µ�� /�� µ�� µ��µ�� (�� )

� ��µ� ��

��µ��

� ��

�� (P.D.)

��

ΙΙ. Υπολογισµός του Πιστωτικού Κινδύνου Γενικότερα η µέτρηση του πιστωτικού κινδύνου απαιτεί µια συγκεκριµένη και απόλυτα δοµηµένη προσπάθεια από µέρους του πιστωτικού ιδρύµατος που σκοπό έχει την καλύτερη δυνατή αποτίµησή του. Οι βασικές µέθοδοι που χρησιµοποιούνται για τη µέτρηση του είναι κυρίως δυο: i. η µέθοδος του credit scoring, που αφορά στις χρηµατοδοτήσεις ιδιωτών, επαγγελµατιών και µικρών επιχειρήσεων και ii. η µέθοδος του credit rating, για τις χρηµατοδοτήσεις µεγάλων επιχειρήσεων. Το συγκεκριµένο χαρακτηριστικό του πιστωτικού κινδύνου στηρίζεται στον υπολογισµό βασικών δεικτών Πιστοληπτικής Αξιολόγησης Πελάτη, όπως µεταξύ των άλλων: i. της Πιθανότητας Αθέτησης Υποχρέωσης Δανειολήπτη (Probability of Default), ii. της Αναµενόµενης Ζηµίας (Loss Given Default-LGD), iii. του Ανοίγµατος Χρηµατοδότησης (Exposure at Default-EAD) και iv. της Αναµενόµενης Ζηµίας ανά κατηγορία κατάταξης (Expected Loss-EL). Οι προκλήσεις και τα σηµαντικά σηµεία της διαδικασίας αυτής αναφέρονται: i. στη σωστή προσέγγιση της Πιστοληπτικής Αξιολόγησης του Δανειολήπτη, ii. στον ορθό υπολογισµό του Ανοίγµατος Χρηµατοδότησης (Exposure at Default-EAD) και iii. στο εύρος κάλυψης όλων των δυνατών περιπτώσεων δανειοδότησης από τα µοντέλα Πιστοληπτικής Αξιολόγησης Πελάτη. Ειδικότερα, τα κριτήρια του πιστωτικού κινδύνου διακρίνονται σε δυο γενικές κατηγορίες: 1. Ποσοτικά κριτήρια αξιολόγησης (quantitative criteria) 2. Ποιοτικά κριτήρια αξιολόγησης (qualitative criteria) Τα ποσοτικά κριτήρια αξιολόγησης αντλούνται, ανάλογα µε τα τηρούµενα οικονοµικά βιβλία, από τις οικονοµικές καταστάσεις του πιστούχου (επιχείρησης ή ιδιώτη) και όπου είναι δυνατόν, διαµορφώνονται και κατάλληλοι χρηµατοοικονοµικοί δείκτες, οι οποίοι συγκρίνονται µε αντίστοιχους δείκτες πρότυπα, είτε και πραγµατοποιείται διαχρονική αποτίµησή τους. Τα δε ποιοτικά κριτήρια αξιολόγησης αναφέρονται στην ικανότητα των φορέων

και στα ποιοτικά χαρακτηριστικά της επιχείρησης, όπως η οργάνωση και διοίκησή της, η εµπειρία των στελεχών, η ανταγωνιστικότητα προϊόντων, η διάδοχος κατάσταση, κ.λ.π. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζεται ένα δείγµα των ποσοτικών και ποιοτικών παραγόντων, που βαθµολογεί το πρότυπο για έναν δανειολήπτη.

ΙΙΙ. Παρακολούθηση/έλεγχος πιστοληπτικής ικανότητας πιστούχου Η αξιολόγηση του πιστωτικού κινδύνου οφείλει να εξασφαλίζει ότι οι εκτιµήσεις και οι περιπτώσεις εξαιρέσεων περνούν από κατάλληλες εγκρίσεις των ανάλογων µε το ύψος και την περίπτωση του δανείου Εγκριτικών Κλιµακίων του πιστωτικού ιδρύµατος, όπως καθορίζονται από τις οδηγίες και την ισχύουσα πιστωτική πολιτική του. Το Σύστηµα παρακολούθησης της πιστοληπτικής ικανότητας πιστούχου πρέπει να εξασφαλίζει ότι οι εκτιµήσεις της οικονοµικής του κατάστασης (κυρίως για τα επιχειρηµατικά δάνεια) αναθεωρούνται περιοδικά και βασίζονται, επίσης, στα εγκεκριµένα κατά περίπτωση κριτήρια. Οι προκλήσεις της διαδικασίας αυτής αναφέρονται στην προσπάθεια του πιστωτικού ιδρύµατος: i. για αύξηση της παρακολούθησης των πιστοδοτήσεων µε αυτοµατοποιηµένο τρόπο (computer-based), ii. για τακτική ανάδραση των στοιχείων της αξιολόγησης και ύπαρξη οριοθετηµένου επιπέδου ετοιµότητας κατά περίπτωση και iii. για τις απαιτήσεις που επιβάλλονται από το Ρυθµιστικό Πλαίσιο. Η καταγραφή των ποσών που καταλήγουν σε αθέτηση (default) διαµορφώνει το στατιστικό µέγεθος της αναµενόµενης ζηµιάς (Expected Loss) στο Π.Ι.

IV. Διαχείριση/κατανοµή του κεφαλαίου σε ένα πιστωτικού ιδρύµατος Η διαδικασία αυτή περιλαµβάνει -µεταξύ των άλλων- τον έλεγχο του χαρτοφυλακίου πιστοδοτήσεων του πιστωτικού ιδρύµατος, την ανάλυση της πιθανής απώλειας από τα χορηγούµενα δάνεια, την τιµολογιακή πολιτική των δανείων, την ανάλυση κερδοφορίας, τον προσδιορισµό της εσωτερικής κεφαλαιακής διάρθρωσης και την ανάλυση της αποδοτικότητας του κεφαλαίου. Κατά τη διαδικασία αυτή µπορούν να εκτιµηθούν τα γενικά ποιοτικά χαρακτηριστικά των πιστοδοτήσεων, να αξιολογηθεί η αποδοτικότητα του χαρτοφυλακίου, να προσδιορισθούν οι διοικητικές και ελεγκτικές απαιτήσεις καθώς και η συχνότητα της επιθεώρησης των υπηρεσιακών του µονάδων. Η κυριότερη πρόκληση που αντιµετωπίζει το πιστωτικό ίδρυµα κατά την διαδικασία αυτή αναφέρεται στη σωστή και αποδοτική εξοικονόµηση πόρων για την αποτελεσµατικότερη, ανταποδοτικότερη και πληρέστερη λειτουργία του.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

εικόνα του πελάτη από παρελθούσες δανειοδοτήσεις του. Το χαρακτηριστικό αυτό αποτελεί το πρώτο κρίσιµο βήµα σε οποιαδήποτε διαδικασία κύκλου ζωής του πιστωτικού κινδύνου σε κάθε Τραπεζικό Οργανισµό. Οι προκλήσεις και τα σηµαντικά σηµεία της διαδικασίας αυτής αναφέρονται: i. στη σωστή ερµηνεία της λαµβανόµενης πληροφόρησης για τον πελάτη, ii. στη συµπλήρωση της πλήρους εικόνας του µε στοιχεία της αγοράς (εξωτερική πληροφόρηση), παράλληλα µε την εσωτερική αξιολόγησή του από το Π.Ι., και iii. στην ποιότητα της λαµβανόµενης πληροφόρησης από τις πηγές εισόδου αυτής.

255

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Susanna Majuri συµµετέχων διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Carlos και Jason Sanchez συµµετέχων διαγωνισµού Prix Pictet

> ΕΞΑΓΩΓΕΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ  Ποιες οι προοπτικές βελτίωσης µέσα στη δυσµενή συγκυρία 

ΑΠΟΝΕΡΑ ΕΞΩΣΤΡΕΦΕΙΑΣ Παρά τη γενικά περιορισµένη δυναµική των ελληνικών εξαγωγών, υπάρχουν κάποια αισιόδοξα µηνύµατα για το µέλλον. Συγκεκριµένα, οι εξαγωγές ορισµένων αγαθών αυξάνονται µε ταχύτερους ρυθµούς από ό,τι τα αντίστοιχα προϊόντα σε παγκόσµια κλίµακα που σηµαίνει ότι η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων - και κατ’ επέκταση της ελληνικής οικονοµίας - µπορεί να ενισχύσει τη θέση τους στις ξένες αγορές. // ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΥΠΡΙΑΝΟ ΠΡΟΔΡΟΜΙΔΗ*

ΤΑΣΕΙΣ 2009

258

ίναι γνωστό ότι η χαµηλή ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονοµίας αντικατοπτρίζεται στο αρνητικό και διαχρονικά διευρυνόµενο έλλειµµα του εµπορικού ισοζυγίου της. Η διαπίστωση αυτή στηρίζεται στα στοιχεία του Πίνακα 1, στον οποίο δίνονται οι λόγοι εισαγωγών (cif) προς εξαγωγές (fob) των εµπορεύσιµων αγαθών κατά κλάδο, σύµφωνα µε την τυποποιηµένη ταξινόµηση διεθνούς εµπορίου (ΤΤΔΕ), για την περίοδο 1990-2007. Από µια σύντοµη επισκόπηση των δεδοµένων του πίνακα αυτού συνάγονται τα εξής: Πρώτον, µε εξαίρεση τα έλαια και λίπη ζωϊκής και φυτικής προέλευσης (ΤΤΔΕ 4) και τα µη ταξινοµηµένα είδη και συναλλαγές (9), που είναι πλεονασµατικοί κλάδοι, οι υπόλοιποι οκτώ είναι ελλειµµατικοί. Δεύτερον, σε όλους σχεδόν τους κλάδους παρατηρείται διαχρονική επιδείνωση του σχετικού λόγου, ακόµη και στους κλάδους που είναι πλεονασµατικοί. Σχετική βελτίωση παρουσίασαν οι πρώτες ύλες εκτός καυσίµων (2), τα χηµικά προϊόντα (5) και τα βιοµηχανικά είδη ταξινοµηµένα κατά πρώτη ύλη (6), των οποίων

όµως οι εισαγωγές κινούνται σε διπλάσια και τριπλάσια επίπεδα από τις αντίστοιχες εξαγωγές τους. Τρίτον, χειροτέρευση παρουσίασαν επίσης οι επιδόσεις των τροφίµων και ζώντων ζώων (ΤΤΔΕ 0), των παραδοσιακών προϊόντων ποτών και καπνού (1) και των βιοµηχανικών ειδών (8). Η σχετική βελτίωση του λόγου που αναφέρεται στα µηχανήµατα και το υλικό µεταφορών (7) µπορεί να θεωρηθεί ως ενθαρρυντική, πλην όµως παρόµοια διαπίστωση δεν µπορεί να γίνει για την κατηγορία 3. Οι εξαγωγές αγαθών διακρίνονται σε βιοµηχανικές (κατηγορίες (ΤΤΔΕ 5-9), µη βιοµηχανικές (0,1,2,4) και ενεργειακές (3). Η συµµετοχή στο σύνολο των εξαγωγών αγαθών ήταν της τάξεως του 35% για τις µη βιοµηχανικές, 9% για τις ενεργειακές και 56%

*Επιστηµονικού Διευθυντή του Κέντρου Προγραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευνών

προϊόντα καπνού, το τυρί και το πηγµένο γάλα για τυρί, τα µεταλλεύµατα αλουµινίου και η αλουµίνα και τα παρασκευάσµατα από δηµητριακά. Από τα βιοµηχανικά αγαθά, κύριο λόγο φαίνεται να έχουν τα γυναικεία ενδύµατα και ακολούθως τα πάσης φύσεως φάρµακα, τα βιοµηχανικά λιπάσµατα, τα διάφορα χηµικά προϊόντα και το αλουµίνιο, ενώ δεν πρέπει να παραγνωριστεί η σηµασία των οικοδοµικών υλικών και του τηλεπικοινωνιακού εξοπλισµού. Αν και τα ανωτέρω υποδεικνύουν ότι η εικόνα των εξαγωγών µας δεν φαίνεται να είναι καλή, εντούτοις τα δεδοµένα του Πίνακα 3 προσφέρουν κάποια αισιόδοξα µηνύµατα για το µέλλον. Συγκεκριµένα, οι εξαγωγές ορισµένων αγαθών φαίνεται να αυξάνονται µε ταχύτερους ρυθµούς από ό,τι τα αντίστοιχα προϊόντα σε παγκόσµια κλίµακα κατά το διάστηµα 2002-2005. Επί παραδείγµατι, από τις δέκα κατηγορίες των σηµαντικότερων ελληνικών µη βιοµηχανικών εξαγωγών, οι εξαγωγές θείου και άφρυκτων σιδηροπυριτών, αυγών, κρεάτων (αλατισµένων ή αποξηραµένων, παρασκευασµένων ή διατηρηµένων), βουτύ-

ΤΑΣΕΙΣ 2009

για τις βιοµηχανικές για την υπόψη περίοδο. Από αυτές, οι σηµαντικότερες δίνονται στον Πίνακα 2 και ταξινοµούνται σε τρεις υποκατηγορίες, δηλαδή σε αυτές µε ποσοστιαία συµµετοχή στις εξαγωγές των επιµέρους κατηγοριών µεγαλύτερη από 10%, µεταξύ 7%-9,9% και µεταξύ 3%-6,9%. Χωρίς να παραγνωρίζεται η σηµασία των εξαγωγών αγαθών που συνεισφέρουν λιγότερο από 3%, αυτοί δεν αναφέρονται εδώ για λόγους οικονοµίας χώρου. Ειδικότερα, τα φρούτα και οι καρποί σε νωπή ή κατεψυγµένη µορφή, τα έλαια πετρελαίου και παρεµφερή προϊόντα, καθώς και τα γυναικεία ενδύµατα µε ποσοστιαία συµµετοχή µεγαλύτερη του 10% είναι οι κυριότεροι εκπρόσωποι των τριών κλάδων αντίστοιχα. Σηµαντική θεωρείται επίσης η συµβολή, µεταξύ 7%-9,9%, των παρασκευασµένων ή διατηρηµένων λαχανικών, των φυτικών ελαίων και λιπών, του µη βιοµηχανοποιηµένου καπνού, του βαµβακιού, των παρασκευασµένων ή διατηρηµένων φρούτων, καθώς και των ψαριών σε νωπή ή κατεψυγµένη µορφή. Ακολουθούν µε χαµηλότερη συµµετοχή ( 3%-6,9%) τα νωπά ή κατεψυγµένα λαχανικά, τα αλκοολούχα ποτά, τα βιοµηχανικά

259

ΕΞΑΓΩΓΕΣ ρου, ακατέργαστων γουνοδερµάτων κ.λπ. αυξάνονται ταχύτερα από τις αντίστοιχες παγκοσµίως, και σύµφωνα µε την ιεράρχησή τους, σε εγχώριο και διεθνές επίπεδο, υπάρχουν προοπτικές περαιτέρω βελτίωσης. Παρεµφερή συµπεράσµατα εξάγονται και για τις σηµαντικότερες εξαγωγές των ενεργειακών προϊόντων, π.χ. αέριο πετρελαίου, προϊόντα πετρελαίου, λιθάνθρακες κ.λπ. και των βιοµηχανικών αγαθών, π.χ. κασσίτερος, απορρίµµατα και ξέσµατα ή θραύσµατα από πλαστικό, ράβδοι από σίδηρο και χάλυβα, πολυµερή αιθυλενίου, µόλυβδο κ.λπ. Από άλλη σκοπιά εξεταζόµενα, τα διάφορα εξαγώγιµα προϊόντα µπορεί να ταξινοµηθούν σε τρεις οµάδες. Στην πρώτη οµάδα κατατάσσονται αυτά που έχουν θετική συµβολή στο εµπορικό ισοζύγιο στη δεύτερη, τα αγαθά που παρουσιάζουν αρνητική συµβολή και στην τρίτη όσα βιοµηχανικά αγαθά έχουν αρνητική µεν, πλην όµως διαχρονικά βελτιούµενη, συµβολή στο εµπορικό ισοζύγιο. Τα ανήκοντα στην πρώτη και την τρίτη οµάδα δίνονται στους Πίνακες 4 και 5, αντίστοιχα. Στα αγαθά της πρώτης οµάδας

ΤΑΣΕΙΣ 2009

Από τα βιοµηχανικά αγαθά, κύριο λόγο στις εξαγωγές έχουν τα γυναικεία ενδύµατα, τα φάρµακα, τα βιοµηχανικά λιπάσµατα, τα διάφορα χηµικά προϊόντα και το αλουµίνιο, ενώ δεν πρέπει να παραγνωριστεί η σηµασία των οικοδοµικών υλικών και του τηλεπικοινωνιακού εξοπλισµού.

260

περιλαµβάνονται τα µη βιοµηχανικά παραδοσιακά προϊόντα, όπως µη βιοµηχανοποιηµένος καπνός, φυτικά έλαια, φρούτα, λαχανικά, καθώς και ψάρια, δέρµατα, αλεύρια, κ.λπ. τα ενεργειακά: έλαια πετρελαίου και υγροποιηµένο προπάνιο και βουτάνιο και τα βιοµηχανικά: γυναικεία ενδύµατα, διάφορα αντικείµενα ένδυσης, αργίλιο, δοµικά υλικά, κ.λπ. (Πίνακας 4). Τέλος, στην τρίτη οµάδα που χαρακτηρίζεται από ελλειµµατικά βιοµηχανικά προϊόντα µε αυξανόµενους όµως λόγους εξαγωγών προς εισαγωγές περιλαµβάνονται τεχνουργήµατα από καουτσούκ και πλαστικές ίνες, διάφορα είδη ένδυσης και κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, µηχανές και συσκευές, πολυµερή στυρενίου, φάρµακα, κ.λπ. (Πίνακας 5). Κατά τα τελευταία χρόνια, οι µη βιοµηχανικές εξαγωγές µας κατευθύνονται κυρίως προς τις βαλκανικές και µεσογειακές χώρες, καθώς και στις χώρες µέλη της ΕΕ-25, ειδικότερα δε προς

// ΚΥΠΡΙΑΝΟΣ ΠΡΟ∆ΡΟΜΙ∆ΗΣ τις: Αλβανία, Βουλγαρία, ΠΓΔΜ, Κροατία, Ρουµανία, Κύπρο, Μάλτα, Ιταλία, Ισπανία, Αίγυπτο, Τυνησία, Ισραήλ και Τουρκία, Γερµανία, Γαλλία και Ηνωµένο Βασίλειο. Σε γενικές γραµµές, οι χώρες αυτές εισάγουν την πλειονότητα των µη βιοµηχανικών εξαγωγών µας τόσο σε ποικιλία ειδών όσο και σε αξία. Παρεµφερής είναι η διαπίστωση και για τις εξαγωγές βιοµηχανικών αγαθών, οι οποίες διοχετεύονται κυρίως στις βαλκανικές και τις χώρες της ΕΕ-25. Αντίθετα, οι εξαγωγές µας (αυτών των κατηγοριών προϊόντων) προς τις µεγάλες χώρες είναι είτε µηδαµινές ως ασήµαντες (Ινδία, Κίνα, Ιαπωνία, Βραζιλία) ή πολύ χαµηλές (Αυστραλία, ΗΠΑ, Ρωσία). Οι εξαγωγές ενεργειακών προϊόντων διοχετεύονται κυρίως στις βαλκανικές χώρες, Τουρκία και Κύπρο (κατεργασµένο πετρέλαιο), και ΠΓΔΜ, Ιράν, Σ. Αραβία (προπάνιο). Το γεγονός ότι, κατά τα τελευταία χρόνια, οι εξαγωγές διαφόρων αγαθών αυξάνονται µε ταχύτερους ρυθµούς από ό,τι τα αντίστοιχα προϊόντα διεθνώς· βρίσκονται σε αρκετά ικανοποιητικό επίπεδο στην παγκόσµια κατάταξη (Πίνακας 3)· συµβάλλουν θετικά στη διαµόρφωση του εµπορικού ισοζυγίου (Πίνακας 4) ή συντελούν στη µείωση της παθητικότητάς του (Πίνακας 5) δείχνουν το δρόµο προς τον οποίο είναι σκόπιµο να κατευθυνθούν οι προσπάθειες των παραγωγικών και των εξαγωγικών φορέων, καθώς και η οικονοµική πολιτική. Ο στόχος είναι η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων και κατ’ επέκταση της ελληνικής οικονοµίας. Ο στόχος αυτός µπορεί να επιτευχθεί µε τη µείωση του κόστους παραγωγής των επιχειρήσεων µέσω νέων, καινοτόµων, διαδικασιών· την τυποποίηση των προϊόντων τους και την καθιέρωση ονοµασίας προέλευσης αυτών· την προώθηση των προϊόντων µε την κατάλληλη, κατά περίπτωση, διαφήµιση στις ξένες αγορές τη διείσδυσή τους σε οικονοµίες µε µεγάλη δυνητική απορροφητικότητα, κ.ο.κ. Από τη µεριά της, η Πολιτεία µπορεί να συνδράµει στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων και, εποµένως, να υποβοηθήσει την εξαγωγιµότητα των προϊόντων τους ποικιλοτρόπως. Συγκεκριµένα, µπορεί να προβεί σε ενέργειες που οδηγούν στη µείωση του κόστους παραγωγής τους µέσω της επιτάχυνσης των διαδικασιών υποκατάστασης του πετρελαίου µε φυσικό αέριο ή ανανεώσιµες πηγές ενέργειας για την παραγωγή φθηνότερης ηλεκτρικής ενέργειας να συντονίσει τις προσπάθειες του ιδιωτικού και του δηµόσιου τοµέα αναφορικά µε την αύξηση των δαπανών για έρευνα και ανάπτυξη να χορηγήσει αµεσότερα οικονοµικά κίνητρα στις επιχειρήσεις, όπως είναι π.χ. η περαιτέρω µείωση των φορολογικών συντελεστών τους, η µερική επιδότηση του επιτοκίου δανεισµού των εξαγωγικών επιχειρήσεων, κ.λπ.

1. �� 0

��

1990

1995

2005

2000

2007

��µ� ��

1,55

1,71

1,93

1,98

��

0,73

0,86

0,95

1,24

1,47

�� , µ� ��µ��, �� µ�

2,1

1,18

1,2

1,59

2,05

��, ��µ�, ��, �.��.

2,59

2,63

2,48

5,96

4,03

��

0,27

0,15

0,22

0,32

0,63

��µ��

6,3

6,39

3,95

3,11

3,27

��µ�� µ�µ��

2,16

��µ�� µ��

�� µ��

�� µ� ��µ�µ��

0-9

��

2,1

2,19

2,35

2,06

18,23

8,08

7,82

7,14

7,08

0,95

1,48

1,77

2,67

3,58

…

0,25

0,02

0,21

0,76

2,46

2,36

2,72

3,14

3,24

��µ��: �� µ�� . �� µ�� . ��. ��: ��, �� , �� .

2. �� 10%

7%-9,9%

3%-6,9%

�. ��µ�� µ� ��µ�� & ��, �� µ�� (057)

�� µ. � ��. (056)

��, �� . (054)

�� & ��, �� (421)

��, �� (112)

�� µ� ��µ��µ�� (121)

��µ��. �� (122)

��µ�� (263)

�� µ��

��, ��µ. � ��. (058)

�� (024)

��, �� µ�� (034)

��µ�� µ�� & ��µ�� (285) ��µ�� µ�� (048)

�� µ� ��µ�� % �� : 35% .

�. ��µ�� & ��

��µ�� (342)

��, ��µ�� (334) �� % �� : 9% .

�. ��µ�� µ�� µ�� (844, 845)

��µ�� (��µ�� µ��) (542)

��, ��µ��, �.� (661)

��µ��, ��µ�� (562)

�� µ�� (764)

��µ�� (598) ��µ�� (684)

��µ�� : �. �� µ�� . �� € 250 ��. � µ��. �� µ�� µ�� : 5,8% �� µ� ��µ�� , 12,7% �� 9,4% �� µ�� . �. � ��µ�� µ��. �� : �. ��-��, �. ��, �. ��, �. �� . �� (2008), �� µ��, �� µ�� , �� , ��, ��.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

�� µ�� % �� : 56% .

261

// ΚΥΠΡΙΑΝΟΣ ΠΡΟ∆ΡΟΜΙ∆ΗΣ

ΕΞΑΓΩΓΕΣ

3 �� , 2002-2005 ��

��

��µ��

��

�. ��µ�� µ� ��µ�� (µ�� 0,1,2, 4) 1,9

0,17

�� (025)

�� (274)

1,08

-0,02

��µ�� (044)

0,86

-0,09

�� µ�� µ�� (016)

0,64

-0,04

�� (023)

0,61

0,03

��µ�� (212)

0,4

-0,01

�� µ. � ��µ�� (017)

0,4

0,03

��µ�� (272)

0,4

-0,05

�� µ�� (047)

0,33

-0,06

��, µ��, µ�� (061)

0,27

-0,05

�� µ�� µ�� µ� ��µ��. ��

0,06

0,04

�. ��µ�� (µ�� 3) �� .��. …… (344)

9,36

9,32

�� µµ�� , �.��. (335)

0,47

0,43

�� (321)

0,34

0,29

�� , ��, ��, �� (334)

0,15

0,11

�� µ�� µ��

0,11

0,15

�. ��µ�� µ�� (µ�� 6-9) �� (687)

166,36

21,06

�� (686)

99,78

0,78

��µµ��, ��µ��, ��µ�� (579)

90,05

17,19

��, �� µ�� µ��. µ�� (781)

62,32

-2,75

123

�� .�. �� (676)

42,53

13,27

��µ�� (542)

39,68

-1,88

110

38,5

-3,01

126

38,35

10,91

��, ��, �� (793)

ΤΑΣΕΙΣ 2009

��µ�� µ�� (725)

262

��µ�� µ�� (571)

35,43

10,22

�� (685)

33,39

5,75

�� µ�� µ�� µ��

9,38

5,45

��µ�� : � ��µ�� µ��. �� µ� �� µ�� µ�� µ�� . �� : ��. �� 2.

4. �� . �� µ��

�. ��µ��

��µ�� (263)

��µ�� (844)

�� (421)

�� (684)

�� µ. � ��µ�� (058)

�� µ��µ�� µ� ��µ�µ�� ’ �� (931)

�� µ�� (057)

��, ��µ�� (661)

�� µ� ��µ��. (121)

��µ�� , �.�. (845)

��, ��µ. � ��µ�� (056)

��µ�� µ��µ�� µ�� (848)

��, �� µ�� (034)

�� µ� ��µ�� (773)

��µ�� µ�� µ�� (285)

�� µ�� (873)

�� (278)

�� (692)

��µ� (211)

��µ�� (655)

�� (042)

��µ�� (811)

�� (046) ��µµ�� µ�� µ� �� (288) �. ��

�� (334) ��µ�� (342) ��µ��: � ��µ�� µ�� µ�� . �� : ��. �� 2.

��µ�� (629)

��, ��, �.�. (574)

��µ�� µ�� (572)

��µ��µ�� (846)

�� µ� �� (714)

�� µ��, �� , �.��. (657)

�� µ�� , �� (691)

�� µ�� (575)

��µ�� µ�� (652)

��µµ��, ��µ��, ��µ�� (579)

�� (582)

��µ�� (893)

��µ�� (651)

�� µ�� (724)

�� .��. �� (679)

��µ�� (542)

�� (531) ��µ��: � ��µ�� µ�� . �� : ��. �� 2.

ΤΑΣΕΙΣ 2009

5 �� (2002-2005)

263

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Ι

Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ο Ι

ΤΟΥ

Κ Ο Σ Μ ΟΥ

Ν Ε Ρ Ο & Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Σ Ε Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Μ Ε Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Φ Ω Τ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

Jordi Bernadό συµµετέχων διαγωνισµού Prix Pictet

Τ Ο Υ ∆ΑΤΙΝΟ Σ ΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ Π ΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Α ΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Νίκος Μάρκου συµµετέχων διαγωνισµού Prix Pictet

Section Sponsor

MARFIN

ΤΑΣΕΙΣ 2009

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

267

DATA SECTION �. ��

1. �� . ��µ�� , ��. �� 2. �� µ�� , (�� ), ��.m3

��. ��

2006

8,18

9,62

I. INVESTMENT

1. Investment Budget Expenditure, bn euros

2007

2008

82.293

78.206

64.800

2. Volume of private constructions - country total, thousand m3

2006

2007

2008

II. CONSUMPTION

158,5

167,5

171,0

Retail trade value index (2000=100)

% µ��

10,8

5,7

2,1

% change over previous year, value

% µ��

8,0

2,3

-1,5

% change over previous year, volume

- �� µ�� µ��, % µ��

11,1

2,0

1,1

Super markets, % change over previous year, volume

- ��µ��, % µ��

18,5

2,7

1,0

Department stores, % change over previous year, volume

2006

2007

2008

III. INDUSTRIAL PRODUCTION

�� (2000=100)

100,1

102,2

98,5

INDUSTRIAL PRODUCTION (2000=100)

�� (2000=100)

98,1

99,9

95,7

MANUFACTURING PRODUCTION (2000=100)

��µ��

100,7

100,9

93,5

Intermediate goods

��

77,8

75,9

72,9

Capital goods Consumer durables

��

80,7

81,7

75,1

��

102,3

106,5

105,5

Non-durable consumer goods

��

107,3

111,3

108,8

Energy

��, ��

2006

2007

2008

SALES, ORDERS

�� , ��µ��, % �� .��

12,2

1,6

-0,6

Industrial new orders, % change over previous year

�� , % µ�� .��

12,6

4,0

7,5

Industrial turnover, % change over previous year

2006 �� µ��, ��µ�� > 50 �� , <50 µ��

�V. ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

8,81

2008

2006

�� (2000=100)

��. ��

268

2007

52,4 2006

2007 53,7 2007

2008 50,4 2008

Purchasing managers' index, values >50 increase, 50< decrease in activity

IV. PRICES

�� , �� µ�� %

3,2

2,9

4,2

CONSUMER PRICE INDEX, annual % change

�� , �� µ�� %*

2,7

2,9

3,4

CORE INFLATION*

��µ� �� µ� ��

5,7

6,3

1,9

Food and non alcoholic beverages

6,1

2,9

7,8

5,1

2,3

5,0

6,0

-1,0

3,7

�� , �� , µ�� % " �� µ� �� , �� µ�� % * �� µ� ��µ�� µ� ��

INDUSTRIAL PRODUCER PRICE INDEX, domestic market, annual % change " excluding energy INDUSTRIAL PRODUCER PRICE INDEX, non-durable consumer goods, annual % change

> ΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 2006

�� µ�� 3, ��

7.789,7

�� µ�� 3, ��

180,2

2007

2008

V. MONEY billion euros, monthly data annual % change

8.685,1

9.409,0

M3 Eurozone

205,7

235,1

M3 Greece

2006

2007

2008

��

173,37

197,23

227,06

��

23,53

25,01

21,82

��µ��

77,86

73,56

67,33

��µ��

71,99

98,66

137,91

Repos ��

1,56

0,69

0,37

VI. �� . ��

VII. ��

2006

DEPOSITS billion euros Total deposits of enterprises and households Sight deposits Savings deposits Time deposits Repos of enterprises and households

2007

2008

VI. INTEREST RATES

�� µ�� 10 �� -µ�� µ�� 10 �� - �� -µ��

4,1 3,9

4,5 4,3

4,8 4,2

Government bond yield, maturity 10 years -benchmark Government bond yield, maturity 10 years -benchmark- Eurozone

��. ��, �� 1 ��, 1 ��. €, �� : �� µ��

5,8

6,6

6,8

Bank loans: business, up 1 m €, up to 1 y fixed rate, new loans -monthly/annual avg

�� , ��, ��µ��µ�� 1 ��, �� - µ��

7,9

7,7

8,6

Consumer loans to households, floating or up to 1 year initial rate fixation, new loans -monthly/annual average

�� , ��, �� 1 �� 5 ��, �� - µ��

4,5

4,4

4,6

For house purchase, over 1 and up to 5 years initial rate fixation, new loans - monthly/annual average

��. ��, �� 1 ��, 1 ��. €, �� : �� (µ�� ) - ��

4,6

5,6

6,1

Bank loans: business, up 1 m €, up to 1 y fixed rate, new loans (monthly/annual avg) - Eurozone

�� , ��µ��µ�� 1 �� µ�� - ��

7,3

8,0

8,6

Consumer loans to households, floating or up to 1 year initial rate fixation, new loans -monthly/annual average - Eurozone

2006

2007

2008

��

179,5

215,4

249,7

�� - �� µ��

93,58

111,2888

132,458

CREDIT TO ENTERPRISES

92,36

107,85

BANK LOANS TO ENTERPRISES

VIII. �� , ��. ��

��

79,52

VIII. CREDIT TO THE PRIVATE SECTOR, outstanding balance at year end, billion euros CREDIT TO ENTERPRISES AND HOUSEHOLDS

��

19,51

21,49

24,87

CREDIT TO INDUSTRY

��

23,71

27,67

32,99

CREDIT TO TRADE

��

4,80

5,88

7,03

CREDIT TO TOURISM

��

6,81

8,30

10,23

CREDIT TO SHIPPING

��

8,00

9,13

8,33

CREDIT TO OTHER FINANCIAL ENTERPRISES

��

6,50

8,33

11,26

CREDIT TO THE CONSTRUCTION INDUSTRY

��

1,88

2,70

3,52

CREDIT TO ELECTRICITY, GAS etc

��

2,47

3,67

4,64

CREDIT TO TRANSPORT (other than shipping)

��

85,88

104,12

117,20

��

57,15

69,36

77,70

HOUSING LOANS

��

26,60

31,94

36,44

CONSUMER LOANS

CREDIT TO HOUSEHOLDS

ΤΑΣΕΙΣ 2009

V. �� . ��, µ�� % µ��

269

DATA SECTION IX. �� . ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

2008

IX. PUBLIC SECTOR FINANCE

2009

billion euros

1. ��

54,03

56,63

65,97

�� (µ�� )

49,15

51,66

62,27

��

4,88

4,98

3,70

2. ��

64,54

70,55

74,78

2. EXPENDITURE

�� (��µ�� )

55,73

60,93

65,98

Ordinary budget (including interest payments on public debt)

��

8,81

9,62

8,80

3. �� (1)-(2)

-11,20

-13,92

-16,10

1. REVENUE ORDINARY BUDGET (net revenue, after tax rebates) INVESTMENT budget revenue

Investment budget 3. BALANCE (1)-(2)

�� % ��

-4,9

-5,7

-6,2

4. ��

9,80

11,21

12,00

4. INTEREST PAYMENTS

5. �� (3)+(4)

-1,40

-2,71

-4,10

5. PRIMARY BALANCE (3)+(4)

as % of GDP

�� % ��

-0,6

-1,1

-1,6

as % of GDP

7. �� % ��

-3,4

-3,7

7. GENERAL GOVERNMENT BALANCE % GDP

8. �� % ��

94,8

95,7

96,3

8. Public Debt as % of GDP

X. ��

270

2007

2006

2007

2008

X. STOCK MARKET

�� µ�� µ�� (1980=100)

3.986

4.876

3.403

General share price index (1980=100)

�� µ�� µ�� (30/12/2005=5000)

5.592

7.018

4.643

Banks (30/12/2005=100)

5.995

5.774

4.192

Insurance companies (30/12/2005=5000)

�� (30/12/2005=5000)

��µ��µ�� (30/12/2005=5000)

7.029

10.563

7.608

Financial services (30/12/2005=5000)

��µ�� & �� (30/12/2005=5000)

5.819

7.878

5.171

Industrial (30/12/2005=5000)

�µ�� (30/12/2005=5000)

5.935

7.277

5.801

Trade (30/12/2005=5000)

�� & �� (30/12/2005=5000)

5.268

7.472

5.054

Personal care & household products (30/12/2005=5000)

��µ�� & �� (30/12/2005=5000)

5.424

8.021

7.063

Food and beverages (30/12/2005=5000)

�� (30/12/2005=5000)

6.149

8.864

4.757

Primary materials (30/12/2005=5000)

�� & �� (30/12/2005=5000)

6.125

6.976

4.365

Construction (30/12/2005=5000)

��µ�� (30/12/2005=5000)

7.777

13.096

9.941

Chemicals (30/12/2005=5000)

�� µ�� (30/12/2005=5000)

5.370

5.438

4.757

Media (30/12/2005=5000)

5.060

4.559

2.247

Technology (30/12/2005=5000)

6.354

4.443

Telecommunications (30/12/2005=5000)

6.281

5.723

Utilities (30/12/2005=5000)

2.172

2.606

3.810

FT/ASE 20 index

123.465

119.938

76.513

�� (30/12/2005=5000)

�� µ�� µ�� FTASE-20 �� (��. ��)

5.168 5.202

Total value of dealings in shares (million euros)

> ΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ XI. BALANCE OF PAYMENTS million euros

2006

2007

-35.286

-41.499

-44.049

1. TRADE BALANCE

-8.761

-9.220

-12.155

Oil

�� µ�

-26.525

-32.280

-31.894

Non-oil

��

51.441

58.945

63.862

IMPORTS

11.701

12.257

16.409

16.154

17.446

19.813

1. �� µ��

�� µ�� µ��

2008

Oil imports EXPORTS

11.583

12.133

13.976

2. ��

15.337

16.592

17.199

2. BALANCE ON SERVICES

Non-oil exports (excluding ships)

��

RECEIPTS

28.364

31.337

34.093

��

11.357

11.319

11.662

Tourism

��-��

14.325

16.939

19.188

Transport (shipping)

��

13.027

14.746

16.894

�� , ��, �� .��

2.383

2.486

2.643

��

6.991

7.771

9.316

-7.119

-9.077

-10.889

3. �� (=8-9)

PAYMENTS Tourism services, health and educational expenses Transport 3. BALANCE ON INCOME

4. ��

3.400

1.591

2.759

4. BALANCE ON CURRENT TRANSFERS

��

3.041

4.332

4.091

BALANCE ON CAPITAL TRANSFERS

��

3.117

4.401

4.242

General Government receipts mainly from the EU

I. �� (=1+2+3+4)

-23.668

-32.393

-34.981

I. CURRENT ACCOUNT BALANCE (=1+2+3+4)

II. �� /�� (=5+6+7+8)

20.364

27.361

30.160

II. FINANCIAL ACCOUNT (=5+6+7+8)

5.�µ��

954

-2.499

1.667

5.Direct investment

-3.322

-3.900

-1.810

Abroad

��

4.275

1.401

3.477

6.��

8.115

17.442

16.428

��

-6.961

-16.351

-269

��

15.077

33.793

16.697

7.��

Home 6.Portfolio investment Assets Liabilities

11.519

12.741

12.095

8.�� µ�� µ��, (-)��, (+)µ��

-224

-322

-29

8.Change in reserve assets,(-)increase, (+)decline

III. ��

263

700

730

III.BALANCING ITEM

��. �� . ��

�� * �� 27 �� µ�� - �� µ�� µ�� 2008: ��µ��

2006 48.008,7 27.717,5 7.081,0 1.638,7 10.740,5 1.424,9 143,6 2006 6.339,5 5.899,5 3.577,1 1.818,7 3.006,5

2007 53.006,6 32.133,0 7.850,6 2.375,9 10.816,4 1.819,8 216,6 2007 7.114,4 6.467,2 3.130,3 2.794,5 3.080,5

7.Other investment

2008 58.365,1 33.258,0 ... ... ... ... ... 2008 7.238 6.918 4.454 3.347 3.098

XII. FOREIGN TRADE million euros

TOTAL IMPORTS European Union Countries Other European countries America Asia Africa Australia - New Zealand Greece's biggest suppliers in 2008: Germany Italy Russian Federation China France

ΤΑΣΕΙΣ 2009

XI. �� .��

271

ΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ��. ��

��.

2006

��

�� 27 �� µ�� - �� µ�� 2008: �� µ��

2006

��. ��

1. �� µ�, ��,�� µ�� µ��µ�� µ�, �� µ��, ��, ��µ�� µ�� µ�� 2. �� µ�, ��,�� µ�� µ��µ�� µ�, �� µ��, ��, ��µ�� µ�� µ��

X��. ��

ΤΑΣΕΙΣ 2009

µ�� µ��

272

2007

16.433,6 8.927,2 2.807,2 984,2 1.334,1 764,6 92,3 2006 1.861,9 1.878,5 1.052,5 890,6 725,8 -31.575,1

��. ��

�� . �� (ecu �� 1999) �� . �� . ��

> ΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

USD/EUR JPY/EUR GBP/EUR CHF/EUR TRL/EUR RUB/EUR CNY/EUR EUR / USD JPY/USD CHF/USD

XII. FOREIGN TRADE

2008

17.139,5 11.116,0 2.782,2 987,6 1.092,2 612,9 98,1 2007 1.841,1 1.980,3 1.109,9 1.111,9 692,6 -35.867,1 2007

million euros

17.333,1 11.102,0 ... ... ... ... ... 2008 2.001,9 1.821,3 1.237,0 1.103,0 885,4 -41.032,0

TOTAL EXPORTS EU Countries Other European countries America Asia Africa Australia - New Zealand Greece's biggest export markets in 2008: Italy Germany Bulgaria Cyprus USA TRADE BALANCE

XIII. FOREIGN TRADE

2008

48.008,7 5.128,1 735,3 490,1 9.510,2 6.926,7 24.630,3 327,6 16.433,6 2.842,0 455,5 606,2 2.149,1 2.177,4 7.467,3 932,7

53.006,6 5.723,0 821,8 760,2 8.312,6 7.725,1 31.442,5 652,7 17.139,5 3.018,6 430,2 340,1 2.079,7 2.363,2 7.987,5 924,8

58.365,1 ... ... ... 11.892,4 ... ... ... 17.333,1 ... ... ... 1.871,4 ... ... ...

2006

2007

2008

1,256 146,06 0,682 1,573 1,807 34,115 10,017 0,797 116,24 1,253

1,371 160,50 0,685 1,643 1,787 35,005 10,379 0,730 117,79 1,201

1,471 151,79 0,797 1,587 1,907 36,423 10,222 0,684 103,35 1,082

million euros

1. IMPORTS ,total Food, drinks, tobacco Raw materials non edible Minerals and ores Petroleum products Chemicals, plastics, fertilisers etc Manufactures Other items 2. EXPORTS,total Food, drinks, tobacco Raw materials non edible Minerals and ores Petroleum products Chemicals, plastics, fertilisers etc Manufactures Other items

XV. EXCHANGE RATES average annual rates USD/EUR JPY/EUR GBP/EUR CHF/EUR TRL/EUR RUB/EUR CNY/EUR EUR / USD JPY / USD CHF/USD

US dollar per euro Yen per euro Pound sterling per euro Swiss franc per euro Turkish lira per euro Russian rouble per euro Chinese yuan renminbi per euro Euro per US dollar Yen per US dollar Swiss franc per US dollar

* �� 2006 �� 2007 �� µ�� µ�� (2, 8 �� 2,6 ��. ��), �� µ��

��

� �

��

� ��

��

� ��

��

� ��

��

� ��

��

� ��

��

� � ��

��