Redité Umanis, 14 Agustus 2016
Bali L e m b a r
B a l i
Wangun Badé
Bencingah
Matumpang miwah Mapepalihan BMP/wan
Jro Mangku Nyoman Artana
Taksunipun Sayan Ical RI KALA ngamargiang upacara yadnya sinah patut kadulurin antuk nabdabang taler nyangkepang sakancan sarana sané jagi kawigunayang. Yéning sakadi sané akéh kapanggih tatkala punika majanten kramané jagi ngaryanin makudangkudang piranti sané kawigunayang inucap praragan kasarengin olih semeton miwah pisaganyané. Parikrama inucap majanten jagi nelasang galah napi malih yening karya sané jagi kamargiang punika wantah karya ageng. Sakéwanten ring kahanan sakadi mangkin, nénten akidik krama sané makayunan jagi numbas piranti-piranti inucap duaning ipun nénten akéh madué galah madabdaban. Yadiastun tata-titi miwah taksu saking piranti sané katumbas inucap nénten pateh sakadi sané kakaryanin praragan. Indik kadi asapunika sané taler kapanggih ring indik badé sakadi sané kabaosang olih Jero Mangku Nyoman Artana. Mangku Undagi saking Br. Padang Tegal Mekarsari, Ubud, Gianyar puniki maosang sangkaning kaicénin tetamian indik pakem miwah tata-titi makarya badé olih Sang Pitara Pekak dané, majanten punika sané satata kawigunayang napkala dané makarya wadah utawi badé. Sakéwanten kasuén-suén kawéntenan badé punika sayan nglimbak ring pakraman utamanipun nyantos ring Ubud miwah Denpasar tur dados barang sané kaadolang sakéwanten pakem ipun mabinayan saking tata-titi sané kapolihang tur katamian dané. Sané ngawinang nénten pateh punika duaning wadah miwah badé sané kaadolang inucap nénten ngawigunayang sikut utawi gegulak sané patut utawi wantah copy kémanten. Beciknyané wadah utawi badé sané kakaryanin punika patut ngawigunayang sikut miwah gegulaknyané soang-soang tur nénten ngawigunayang sikut miwah gegulak saking wadah miwah badé siosan. “Gegulak miwah sikut asiki kaanggén makarya makéh badé kadi asapunika sané prasida ngawinang taksu Badé inucap sayan ical. Yéning kramané uning tur uning ring sikut badé majanten kapanggih pariindikan inucap,” asapunika Undagi badé sané pinaka pensiunan guru puniki maosang. Bapak sané embas ring Gianyar 16 Oktober 1957 puniki maosang, indik pikayunan taler pakem makarya badé sané kataminin dané punika kapolihang olih Ida Sang Pitara pekak dané tatkala kanikain makarya Badé ring Puri Peliatan ring warsa 1933 nguni. Risampuné ngamolihang “kleteg bayu” kadi asapunika, laut kaaturang majeng ring makasami Baudanda Puri sadurung ngawit kakaryanin. Nénten wantah indik wangunnyané kemanten nanging taler indik pepalihan miwah pepayasannyané, minakadi indik kampid, tapel boma taler tapel paksi sané genahnyané ring palih batur. Dané malih maosang yéning dumun genah tapel paksiné ring ungkur tur tapel boma ring arep, nanging indik punika ngawinang kampid paksi inucap satmaka magenah ring baong paksiné. Sangkaning punika olih pekak dané kasilurin genah ipun dados ring arep tur ring ungkur kagenahang tapel boma sané nyantos mangkin kantun kamargiang kadi sané kakaryanin olih pekak dané punika. Katakénin indik sané patut kauratiang napkala makarya badé, undagi sané taler sering makarya piranti gegambelan nganggén tiing puniki maosang yéning patut pisan setata matur piuning tur nunas ica ring genah makarya miwah ring mrajan soangsoang sadurung jagi ngawitin pakaryan mangda nénten kapanggih pikobetan taler biuta sané jagi ngulgul parikrama makarya badé inucap. Napi malih sané pinih méweh tatkala makarya badé inggih punika ngaryanin kekuub ipun mangda becik tur prasida kabaos adung. “Yadiastun arang manggihin pikobetan nanging naenin tiang mrasa kuciwa akidik risampunné wusan makarya, inggih punika seringan ngeninin indik kekuub yadiastun nyantos mangkin nénten naenin tiang polih pabaos saking krama sané ngarsayang kuciwa ring indik asil pakaryan tiangé punika,” asapunika dané sané molihang Penghargaan Seni Wija Kusuma saking Pemkab Gianyar ring Bidang Pelestarian Seni Undagi warsa 2014 puniki makenyem. (wan)
(40)
B a s a
7
MAKUDANG-kudang soroh upacara agama Hindu-Bali sampun manados cihna sané mabinayan pisan sareng genah tiosan. Punika manados sinalih tunggil pariindikan sané kasenengin olih para tamiu sané rauh ka Bali, yadiastun suajtinné punika boya ja “atraksi” wisata nanging wantah upacara sané patut kamargiang ring kahuripan krama Hindu-Bali. Ring makudang-kudang soroh upacara yadnya inucap, wénten upacara sané nyantos mangkin kantun manados sinalih tunggil brand image saking budaya Bali inggih punika upacara Ngabén. Duaning sios saking madaging antuk makudang-kudang parikrama nanging sinalih tunggil piranti sané kawigunayang taler ngangobin manah sang sané ngaksiang, inggih punika piranti ipun sané marupa Badé. Badé wantah piranti sané kawigunayang makta sawa tatkala upacara ngabén tur rumasuk ring sajeroning Wadah. Sakéwanten manut saking baos Jero Mangku I Nyoman Artana inggih punika undagi Wadah saking Padang Tegal Ubud puniki, wadah sareng bade punika mabinayan. Yéning wadah inggih punika sarana makta sawa ka setra tatkala upacara ngabén sané raab ipun wantah raab asah biasa utawi lelimasan tur kawigunayang olih krama Baliné akéh. Sakéwanten yéning Badé wantah wadah sané raab ipun matumpang 7, 9 nyantos 11 tur akéhan kawigunayang olih trah utawi soroh kulawarga sané manut satua dumun kocap sampun kacarca tatkala Ida Dalem Waturenggong madeg agung ring Bali. Kocap carcannyané inggih punika tumpang
11 kawigunayang olih Raja miwah kulawarga saking Puri Agung Klungkung, tumpang 9 kawigunayang olih angga Puri Agung Sukawati, Puri Ubud, Puri Peliatan miwah Puri siosan sakéwanten sané matumpang 7 kawigunayang olih angga Pasek Sanak Sapta Rsi. “Malarapan antuk pabinayan kadi asapunika, nénten makasami wadah prasida kabaosang dados Badé, sakéwanten yéning Badé majanten sampun pinaka wadah,” asapunika Jro Nyoman Artana maosang. Sios saking matumpang badé taler madaging antuk bebataran ring betén bebaléan genah sawané sané kawastanin antuk pepalihan tur soang-soangnyané madué gegunungan utawi tapel. Pepalihan punika kawigunanyang ngeninin indik “tegak linggih” sang sané jagi kaabén inucap ring pakraman. Manawita sané kaabén krama sané madué kawagedan nyantos ring kaketékan tiga minakadi pasah-beteng-kajeng utawi lemah-sandikala-peteng sinah ngawigunayang palih Batur nanging nénten madaging gegunungan. Yéning ipun waged ring kaketékan lima, sinah nincap inggih punika ngawigunayang palih Batur sané madaging gunung Boma ring ungkur miwah Paksi utawi Gruda ring arep miwah palih Sari madaging gunung Angsa ring ungkurnyané tur Pakis ring arep. Yéning ipun wantah sang sané madué kawagedan nyantos ring kaketékan sarwa pitu, palih makakalih i wawu kadagingin malih antuk palih Sancak sané gegunungan ipun Macan ring ungkur tur Bangkal ring arepnyané. Katincapang malih antuk nag-
ingin malih asiki utawi dados pat inggih punika palih Taman sané gunung ipun Saé ring ungkur tur Gajah ring arep manawita sané kaabén wantah sang sané uning nyantos ring kaketékan patpat minakadi Patih, Adipati, Manca miwah Pramanca. Yéning sané séda tur kaabén inggih punika Raja pinaka sang sané uning ring kawagedan sastra nyantos kaketékan sia, sinah palih patpat i wawu kadagingin pepalihan malih asiki inggih punika palih Karas sané madaging antuk tapel Boma Baang utawi barak ring ungkur tur Raja Singa ring arepnyané. Dadosné pepalihan sané kadagingin punika saking sor nyantos ka menek wantah palih Batur, palih Taman, ring tengah-tengah wantah palih Karas, palih Sancak miwah palih Sari ring pinih duur. Ngeninin indik Badawang taler Naga jagi kawigunayang olih sang sané dados pamucuk jagat inggih punika pinih sor saking perbekel nyantos ka Raja. Katakénin indik soroh-soroh wadah sané wénten ring pakraman, dané laut maosang yéning wadah punika sujatinné kakepah dados tigang soroh inggih punika Nista, Madya, miwah Utama. Yéning sané marupa penegenan kémanten, wadah sané maraab asah tur madaging batis miwah joli sané maraab lelimasan punika ngranjing ring Nista. Yéning sané sampun madaging pepalihan Batur kémanten utawi Batur miwah Sari kajangkepang antuk gegunungan ipun soang-soang sinah sampun ngranjing ring Madya. Sakéwanten sané Utama inggih punika ngawit saking Badé mapepalihan tetiga utawi Batur,
BPM/ist
BADE - Ring sajeroning upacara ngabén, ketah kapanggih wadah pinaka sarana anggén makta sawa ka sétra. Sakéwanten wadah sané wangun ipun madaging antuk pepalihan ring bebataran ipun taler maraab tumpang majanten punika kawastanin antuk badé Sari miwah Sancak, patpat utawi madaging malih asiki palih Taman nyantos sané ngawigunayang palih Karas. Nanging wénten taler wadah sané pinih mautama inggih punika kawastanin antuk Banda Sari. “Wangunnyané wantah bebaléan sané madaging antuk bebataran madaging pepalihan sané kawastanin antuk palih Banda. Wus punika madaging antuk raab
lelimasan kémanten tur nénten ngawigunayang tumpang. Yadiastun wantah asapunika, nanging sané dados ngawigunayang Banda Sari inucap wantah Ida Anak Lingsir utawi Wiku sané kalintang lewih mautama tur pinih duur ring Kapanditan tur mangkin arang pisan kapanggih wadah inucap,” asapunika dané nartayang. (wan)
Makarya Gegulak
Kadasarin Antuk Wangun Bebaléan
PAKSI - Ring badé sané ketah kapanggih mangkin genah tapel boma ring pepalihan batur inucap wantah ring ungkur, sakéwanten yening dumun tapel sané kagenahang ring ungkur pepalihan batur inucap wantah tapel paksi
SADURUNG jagi kawigunayang ring parikrama Pitra Yadnya utawi Ngabén, Wadah utawi Badé inucap patut kakaryanin antuk galah sané sué ipun nganutin saking agengalit taler akéh pepayasan ipun. Sakéwanten pinaka piranti sané jagi kawigunayang ring parikrama upacara yadnya, sinah ngaryanin piranti inucap nénten dados nganutin saking parikrama seni kémanten. Nanging ngaryanin wadah miwah badé inucap patut ngawigunayang tata-titi sané munggah ring makudang-kudang sastra agama taler tetuek-tetuek saking para panglingsir sami. Jero Mangku I Nyoman Artana maosang, parikrama ngaryanin ipun kakawitin saking nyantenang utawi makarya Gegulak inggih punika sikut pasti ngeninin indik lantang, linggah taler tegeh saking bebaléan wadah utawi badé inucap. Punika kasikut nganggén tiing akatih sané wusan punika kadadosang sikut anggén makarya saka miwah lambang ipun. Indik lantang miwah linggah bebaléan sané jagi kaadungang sareng kekuub wadah utawi badé inucap patut kakaryanin malarapan antuk ageng sawa utawi peti ipun mangda nénten kelet utawi bes gomboh tur kaadungang sareng tegeh bebaléannyané. Minakadi linggah peti inucap 80 cm sinah jagi kaadungang napi ké becik utawi kaon yéning tegeh bebaléan inucap améter.
Sios punika napi sampun patut sikut sané kawigunayang ring wewangunan wadah utawi badé inucap. “Bebaléan wantah indik sané pinih utama ring sajeroning wadah utawi badé duaning punika sané pinih kawigunayang. Minakadi sané wangun ipun marupa panegenan kémanten, yadiastun nénten madaging raab miwah pepalihan nanging sané pinih kawigunayang inggih punika marupa genah sawa wénten ring panegenan inucap. Punika mawinan bebalean sané kakaryanin pinih kapertama mangda prasida kaanggén dasar makarya gegulak. Wusan punika wawu kakaryanin dasar ring sor miwah raab ring duur saking wadah utawi badé inucap,” baos dané. Indik piakan saking badé dané maosang yéning punika kakepah dados lelima. Inggih punika batis sané kawastanin antuk Suku, duurnyané inggih punika dasar badé sané madaging antuk Bungan Tuwung, Badawang taler Naga miwah Karang Asti. Duur dasar wawu genah pepalihan sané taler madaging antuk gegunungan ipun. Duuran punika wawu kadagingin antuk bebaléan pinaka genah sawané tur pinih muncuk pinaka genah raab utawi tumpang. Badé taler kabaosang dané sayan nglimbak sangkaning antuk kahanan panglimbak seni ring pakraman taler lakar sané kawigunayang tatkala ngaryaninnyané. Yéning dumun ring badé
sané nganggén kayu wantah bebaléannyané kémanten tur pangawak badé makasami nganggén tiing. Nanging mangkin sajabaning pepayasannyané sampun makasami ngawigunayang kayu duaning kayu danganan tur gelisan kagarap napi malih sakadi mangkin wénten sané marupa usuk sané prasida gelisan malih kaanggén. Yadiastun danganan kagarap, nanging ngawigunayang kayu kadi asapunika wénten kakirangan ipun. Inggih punika kayu renyahan tur gelis pisan punggel katimbang tiing, punika mawinan tiing kantun kawigunayang napkala makarya badé sané tegeh ipun 10 meter utawi tegehan malih. Sangkaning punika tatkala makarya badé tegeh ngawigunayang kayu duaning galah sané kadruénang anggén makarya wantah ajebos, patut ngawigunayang semah sané akéh mangda bantang badé saking kayu punika nénten gelis lung tur ngawinang badé inucap runtuh. “Sios saking punika sané patut taler kapikayunin inggih punika sanannyané. Yéning sané akéh margiang tiang sanan inucap jagi agengan ping tiga saking ageng dasar badéné. Minakadi yéning dasar badé inucap wantah améter kali 1,5 meter sinah sanan inucap agengnyané 3 meter kali 4,5 meter. Sakéwanten manawita kahanan krama sané negen kaarsayang akéhan malih, sinah sanan sané kakaryanin agengan malih saking i wawu,” asapunika dané nartayang. (wan)
NGURAH Jelada sareng sametoné sané sampun usan muspa irika ngraris tedun ka Panataran. “Beli Ngurah, sira sujatinné Mbok Luh Suwarni, dados saking Ratu Subandar mara muspa driki? Raganné jegég nggih, yén tlektekang kelus wajah lan kulit kulawarganné mirip wénten darah Cina,” aturné Gusti Ayu Citra nyesedang matadah cenidra ring rakanné. “Mula yakti Gég Citra, leluhurné ilu mula uli Cina, nanging sampun berbaur ajak krama Bali di Nongan. Buka raosné ibusan raganné mula pangiring di Nongan. Sawiréh ten ngelah padharman cara iraga, liunan para katurunané ané di Bali muspa ka Ratu Subandar. Miribang saking kleteg bayu tur pituduh saking Pamangku driki warga Hindu sané saking dura Bali utamané para pedagang muspa di Ratu Subandar muah para pangalu maturan di Ratu Ulang Alu gumanti nunas panglelantih madagang. Mara uli drika ka Penataran Agung. Ané ten
Man Sisu lan Gég Citra, mungpung nglintang, mriki ngiring simpang dumun ka Pringalot, kadén Gég Citra déréng nawang umahé di Pringalot?” aturné Gusti Biang Siwi kapatutang olih rabinné. Gusti Ayu Citra makenyem. Ring kayunné nyud pisan jaga nyimpangin Gusti Ngurah Jelada lan rainné Gusti Ayu Jeladi. “Kénkén Dé Taman ngaba mobil napi numpang montor tambangan?” baos ipénné. “Kanggéang numpang angdés, mangkin ramé nambang kaja kelod di marginé. Bandingang nyarter montor malah maelan,” aturné Gusti Madé Taman. “Ooh yén kénten melah masi. Gég Citra apang tawang jalan singgah sig Ajiné di Pringalot. Nyandang kok di mobilé yén seksekang buin patpat,” baos Gusti Gedé Karang saha medal saking pura tedun kauh ngraris mamargi ka penambangan sané sayan ramé. Gusti Ayu Citra seneng pisan kayunné. Sesampuné mobilé mabinder ngrereh margi medal saking penambangan duuran raris
ngawangang tembus ring Menanga saking kalér wau ngelodang ngantos ring binginé bélok kangin rauh ka jeroné ring Pringalot. Samian raris tedun ngojog ring gunung rata. Gusti Biang Siwi sareng Gusti Ayu Jeladi ngelisang ka pawaregan tututina ring Ayu Citra. Nénten sué sampun medal makta wédang lan sanganan. “Kéné sampun umahé driki, jeg magrudugan misi siap ajak dolong di natahé. Punyan kayu masih bek cara di tegalé. Lén di Jero Selat jeg bresih,” baosné Ngurah Jelada ring Ayu Citra sané angob manggihin pohé nedeng mawoh nged pisan, nanging kantun nguda-nguda. “Yén tiang Beli Ngurah, demenan yéning tis cara driki. Kayang kenehé milu ayem. Yén jumah kangin sampun ten wénten tongos mapamula-mulaan sajaba nganggén pot.” “Gég Citra, mriki ngopi malu. Ibu perlu ningehang cerita dugas labuh di Amlapura. Yén ten Ngurah Jelada nuturang wiyakti Ibu ten nawang,” baosné
Gusti Biang Siwi alus. “Ooh inggih Ibu. Nanging mangkin ring déwék titiangé wénten darahné Beli Ngurah. Yén ten kénten minab titiang sampun ring suargan, santukan ring RSU Karangasem ten wénten persediaan golongan darah O.”Ayu Citra nandan Ngurah Jelada sareng malinggih. “Bééh sajan dugas nika tiang bingung. Payu Ngurah Jelada dadi donoré langsung,” baosné Gusti Biang Sisu sedih. “Kéto sampun yén maleluasan di dinan paotonanné pesan.” “Nanging yén déréng mula pagantian, pasti dogén ada jalan ubad utawi patulung saking Ida Sang Hyang Widi nyelametang. Dadi pas belinné Ngurah Jelada golongan darahné patuh paturu O,” baosné Gusti Madé Taman. “Yén niki adinné nurut Ibunné B.” Gusti Biang Sisu sayan nguntul, mrasa kadi negakin gadebong ka slémpér antuk rakanné. (Masambung)
BPM/ist
uning tekén Padharmanné liunan lansung ka Padma Tiga,” saurné Ngurah Jelada. “Sujatiné aturané nika boya ja harus kénten, nika amung saran apang ungkadané yén muspa, matirta nyak malintihan. Simalu uli malukat lantas muspa di mrajan jumah, mara luas kija tujuané maturan. Yén ka Besakih, ané ngelah Padharman driki patut ka Padharman malu apang ten ngliwatin Déwa Pitara utawi leluhur lakar muspa ring Sang Hyang Whidi. Yéning kramané ané mula witné di Bali utawi Bali Mula kawitanné di wed désané soang-soang. Ané ngelah Padharman biasanné warga Baliné ané asal usulné iluné uli Jawa pindah ka Bali cara para Maharsi, para Brahmana, para Empu madarma yatra nyebarang Agama Hindu/ Budha. Para Arya ané kautus dadi pejabat kerajaan di jaman Majapahit,” baosné Gusti Mangku pinaka anak lingsir. Rauh ring Panataran raris muspa saha maturan punia. “Beli Dé Karang sareng Mbok