Redité Kliwon, 21 Juni 2009
Bali L E M B A R
B A S A
9 B A L I
Bencingah
Kulinér Bali patut Lestariang Jukut undis, jukut kélor, jukut kakul, serombotan, saté lilit, saté pencok, saté kakul, penyon, lawar, blayag, entil, tipat cantok, ayam betutu, bawi guling punika akidik saking jenis-jenis kulinér Bali sané wénten. Minabang para anom utawi alité akidik sané uning ring kawéntenan ajeng-ajengan khas Bali piniki. Santukan makéh sané seneng makanan cepat saji napimalih sané sampun madunungan ring kota-kota, sinah sampun nénten naenin nyicipin ajeng-ajengan sakadi punika. Padahal kulinér khas Bali puniki madué poténsi bisnis sané ageng. “Pangawitnyané saking hobi ngajeng ayam betutu, punika sané ngawinang titiang mapineh-pineh nglimbakang utsahané punika,” Anak Agung Oka Suci maosang. Ajeng-ajengan Bali né punika nénten kalah masaing saking ajeng-ajengan dura Bali utawi dura negara. Nanging sangkaning panglimbak jamané sakadi mangkin, makéh anaké senengan ring sané ajeng-ajengan sané instan utawi siap saji. Punika sané ngawinang rered manah sameton Baliné nglimbakang utsaha kulinér Bali santukan marasa kalah saing ring produk-produk makanan saking sura Bali utawi dura negara. Yéning kahanané sampun sakadi punika, sinah sampun anaké pacang lali ring kawéntenan kulinér khas Baliné. “Puniki wantah paméran kaping pertama ring Pésta Kesenian Bali (PKB) sané uningin titiang ngeninin indik masakan khas Bali. Titiang marasa seneng pisan nyarengin paméran puniki santukan titiang prasida ngenalang masakan khas tradisional Bali saking daérah titiangé,” Ni Nyoman Sudiati silih tunggil pamilet paméran kulinér khas Bali ring PKB nguningayang. Tiosan ring punika kawéntenan kulinér khas Bali puniki mangdané kalestariang, nglestariang punika prasida kalaksanayang saking makudang-kudang tata cara. Bisnis kulinér khas Bali punika nyanjiang pisan, santukan tiosan saking polih untung i raga taler nemu karma sané becik sangkaning nyarengin ngajengang kulinér Bali punika. “Genérasi mudané patut madué pangrasa sané bangga kapining kulinér Bali punika. Yéning sampun madué pangrasa sakadi punika sinah sampun pacang madué anléh jagi nglimbakang kulinér Bali. Patut kauningin kulinér Bali punika nénten ja kuna yéning sampun kaolah secara profésional. Mangkin sané karasayang perlu wantah semangat lan disiplin yéning pacang nekunin utsaha kulinér Bali. Santukan keberhasilan punika saking disiplin,” Anak Agung Oka Suci ngwewehin. Pungkuran puniki méweh pisan ngrereh kulinér khas Bali, punika sané ngawinang Anak Agung Oka Suci ngwangun rumah makan ring pusat kota sané ngadol makudangk u d a n g kulinér khas Bali sakadi sané kaunggahang ring ajeng. Saking rumah makan puniki dané ngaptiang mangdané krama Baliné uning ring kawéntenan kulinér Bali lan saking mangkin nresnain nresnain kulinér Baliné punika. (dwi/ita)
38
Anak Agung Oka Suci
Sangkaning Hobi
BO/ita
Jaja Bali majeng Pariwisata Madé Héndra gumanti seneng pisan risampuné polih numbas jaja bali ring Pasar Kereneng. Saking dumun, Madé sampun seneng pisan ngajeng jaja bali. Jaja bali sané paling kasenengin Madé Héndra wantah tetiga, laklak, kelepon m i w a h ancruk.
“Rain Bli Ngurahé? Oh niki ada anak bajang jegég ngantosang dauhné,” supiré lantas nandan Gusti Ngurah ka dorin busé. Dapetanga rainné bengong nongosin koperné. “Gék Sri, nguda bengong drika? Kénkén med sampun ngantiang driki?” Gusti Ngurah nundikin rainné ané makesyab matolihan, lantas matangi ngelut rakanné. “Béh, Bli Ngurah. Kenyel tiang ngantosang driki uli jam 9.00 Nikén Mbok Lale Dumilah, Aji, lan Ibu pada?” Gusti Ayu Sri nyemak koper nutug rakanné ka montor busé. “Niki dong rain Bli Ngurahé, kénten? Uli tuni lemesin tiang ajakin menék ten nyak. Nanging ten ngorahang ngantiang Bli Ngurah. Kadén rain Bliné tuah Gég Darsini dogén? Ten nyen adik katimun, alias gegélan?” Gusti Lanang Oka ngulgul kanténanné. “Sajaan Nang Oka. Niki mula adin tiangé ané ada di Sasak. Niki Ibu lan Aji ada bareng mulih mriki. Tiang gumanti mulih ngantén,” Gusti Ngurah ngenalang Ibu, Aji, lan rabinné. Sesampuné mayah ongkos taksi makejang barangé lantas kapenékang ka busé. Gusti Ayu Sri ngelut Ibu, Aji, lan Lale Dumilah saking kangen lan senengné kalintang. “Nggih, selamet nemu karma yén kénten. Dumadak apang sadia rahayu. Margi mangkin munggah, apang énggalan teked jumah di Baledan. Mirib Ibu sampun ngantos,” kénten supiré lantas ngidupang montorné, maserét majalan pesu uli penam-
Manut Madé, rasan jaja baliné matiosan sareng jaja-jaja siosan sané rauh saking dura Bali. “Jaja baliné nu nganggo bahan-bahan alami. Yén jaja ané lénan suba macampur zat kimia,” baos Madé Héndra. Madé wantah sinalih tunggil krama Baliné sané kantun seneng pisan ngajeng jaja bali. Nyoman Suryani, saking Buléléng, taler seneng pisan ngajeng jaja bali. Nyoman seneng jaja crorot miwah bendu negara. “Tiang setata meli jaja bali anggon sawai-wai. Apabuin kurenan tiangé sing pati demen tekén jaja jawa,” baos Nyoman Suryani. Nénten ja krama Baliné kémanten seneng sareng jaja bali. Dédi Setiawan, saking Surabaya, maosang satata numbas jaja bali ring Pasar Kereneng. Dédi nyritayang seneng ring jaja bali ngawit dados mahasiswa ring Fakultas Sastra Unud. “Daweg punika timpal-timpal tiangé saking Bali setata ngajakin numbas jaja bali ring Kereneng. Makelo-kelo tiang demen,” baos Dédi sané ngambil istri anak Bali. Yan seleh-selehin, kawéntenan jaja baliné sayuwakti kantun makéh sane nyenengin. Yadiastun jaja saking dura Bali sampun sayan makéh sané kadol
bangan. “Tiang jam 8.00 mara menék ka pesawat di Sélaparang. Jam 8.30 mara tuun di Ngurah Rai. Jam 9.00 mara maan taksi lantas pesu uli lapangan terbang. Saking raméné buka kéné sangkala seranta di jalan nganti kali jani mara teked driki,” critan rakanné. “Kénkén rasanné Mbok Milah, Ib,u lan Aji menék pesawat. Ten lengeh?” “Tambis-tambis Ibu lengeh. Aéng geludugan kapalé ngentasin gulemé tebel gati.” “Yén tiang ja demen pesan satmaka malayar ngentasin pasih susu, yadiapin rasan basangé gejul-gejul nagih ngutah,” Ratna Dumilah masaut saha makenyem nolih rabinné. Montoré ngeser plaibné beneng kangin sarat ngaba muatan ninggalin kota Dénpasaré. Ratna Dumilah ané negak di sisian busan-busan matingalan kasisi yén ada ané tawah tingalina. Upami di wantilan Pangerebongan sedeng ramé ada tajén, pangerajin togog paras, ukiran kayu Batubulan, keraméan di toko seni lan pasar seni Sukawati, pangerajin tiing di Blega, ulatulatan pandan lan rontal di Bona. Di Gianyar kabenengan montoré macet sawiréh ada palebon di Puri Gianyar, matolihan ka dagang nasiné di sisin margané tepukina ada dagang nasi, bé gulingné nungkruk di arepanné, kitera ben anaké mablanja. “Tu Ngurah, nika bé napi ané adepa tekén dagang nasiné, cara céléng?”
ring Bali, kawéntenan jaja bali kantun ajeg. Dagang jaja bali taler makéh wénten ring Dénpasar. Nénten ja krama Bali kémanten sané madolan jaja bali, taler wénten krama siosan ngadol jaja bali ring pasar. Ring PKB, kawéntenan jaja bali taler kantun kasenengin. Makéhan sané numbas jaja bali ring PKB maosang sakadi rindu. Nika mawinan, kawéntenan jaja baliné kabaos prasida kalimbakang mangda prasida masaing sareng jaja saking dura Bali miwah dura negara sané rauh ring Bali. Yén becik antuk midabdabin, jaja bali prasida kadol majeng para wisatawané, inggihan wisatawan doméstik miwah mancanegara. Manut praktisi pariwisata saking Legian, I Nyoman Sarjana, kawéntenan ajengan bali, rumasuk jaja bali prasida kanggé pinaka daya tarik pariwisata Bali. Para wisatawané sané rauh ka Bali pastika pacang ngajeng. Siosan ring ngajeng ajeng-ajengan ageng makadi nasi bé guling, betutu miwah sané siosan, taler pacang dot nyicipin sakancan jaja baliné. Sarjana naenin nganggén jaja bali pinaka panyanggra makudangkudang wisatawan sané rauh ka genahnyané. Para wisatawané punika maosang jaja baliné gumanti becik pisan. “Para wisatawané punika nganikayang, jaja baliné sayuwakti nyangluh punika bukti indik rasa i raga nénten ja kaon. Sakéwanten, mangkin sané dados pikobet wantah asapunapi antuk midabdabin utawi mengemas jaja baliné punika, mangda prasida ngranjing ka hotel-hotél dados menu khas” baos Sarjana. Sarjana ngaptiang mangda pemerintah urati ring indiké puniki. Patut wénten utsaha membina para janané sané mautsaha ngaryanin jaja bali mangda sayan-sayan nincap indik kemasannyané. (aya)
“Oh, nika bé guling céléng. Yén i raga masayut ngantén nyanan di Baledan mara nganggon guling. Yén dugasé di Sasak amung banten saderana apang dadi bébas mulih.” Gusti Ngurah saking telatén nuturin rabinné sakancan ané takonanga, ané déréng tawanga utawi adan désa ané liwatina. Kénten masih bengong angob raganné ningalin kabungahan badé lan lembuné ané ada di alun-alun Gianyaré. Yapin di Sasak taén ningalin nanging ten ja cara ané tingalina driki. “Ooh, éndah laluk, pantes turisé demen malali ka Bali.” Montoré buin nerusang pajalanné alon-alon, teked di sisin jembatan Yéh Bubuhé tingalina ada gua liu majéjér disisin margané. Makejang patuh marep kasisin tukadé. “Gua napi niki Tu Ngurah, cara gua pagaén jalema boya ja gua alam?” “Beneh, gua pagaén Jepang, dugas perangé nglawan Sekutu di Bali. Pemuda Bali magabung ngajak tentara Niponé. Ajin tiangé masih maan ngalas dadi tentera PETA lantas magérélia di alas-alasé. Nanging sasubané merdéka raganné ten kayun dadi tentra.” Gusti Ngurah buin éling tekén ajinné. Mireng critan okanné Gusti Biang Suci matutang. “Saja ning Ratna, matuan ceningé milu mayadnya ngwangun negarané ténénan, ngusir penjajah tan ngitung arta brana, pianak somah saking mélanin gumi. Nganti saking belog Ibuné, tusing ngerti tekén yasan sang sura amrih sutreptining nagara. Ibu sera-
kah, ngulahang awak marasa tusing katresnain, malah ilik, cemburu ngadén matuané ngelah mitra. Nganti Ibu mulih beséang terus ka Tanjung,” Gusti Biang Suci ngetél yéh panonné. Ratna Dumilah dadi salah tingkah ningalin Ibunné nangis. Gusti Ayu Sri lantas nyelag. “Meneng ja Ibu, sampunang nuturang ajin tiangé driki. Tiang nyanan milu sedih. Bas bli Ngurah ja masih nuldulin kayunné Ibu apang nangis,” Gék Sri ngelut Ibunné. Teked di penambangan Klungkungé montoré buin marérén sawatara a jam ngantiang dagang sambilang menékang muatan. Gusti Ngurah Darsana ajak rabinné, rainné, ibu lan ajinné tuun ngojog dagang saté kambingé lakar ngajengang. “Aji, Ibu, ngiring numbas saté kambing. Niki langganan titiang sabilang mriki.” “Béh yén kéto cocok pesan. Basang ajiné suba seduk,” Ajiné masaut tutuga tekén Ibu lan rainné. Sambilanga negak madaar siat-siut ngarepin nasi, sesaté lan rawon anget-anget Ratna Dumilah matolihan ka Krethagosa di bucun pempatané. Ada masih balé kambang mirip pesan cara balé kambangé di Mayura. Di kadohan ngenah pamedal agungé geng aluhur bet baan kapasilan, ambengan, paku-paku, lan lumut pasuranting. “Tu Ngurah nika wangunan napi, dados cara taman giliné di Mayura?” (Masambung)
Ajeng-ajengan (masakan) khas Bali madué poténsi sané ageng kaanggén bisnis. Pungkuran puniki durung makéh sané disiplin nglimbakang bisnis kulinér khas Bali puniki. Nanging sira sané uning silih tunggil seniman Bali, Anak Agung Oka Suci madué idé sané becik nglimbakang bisnis ajeng-ajengan khas Bali. Saking makudang-kudang masakan khas Bali sané wénten, dané milih ayam betutu, minakadi ayam betutu Gilimanuk pinaka bisnis sané dané limbakang. “Titiang ngamanahin prospék sané jagi rauh indik bisnis kulinér khas Bali puniki becik pisan. Tiosan saking nglimbakang usaha i raga prasida nglestariang lan nguningin kawéntenan ajeng-ajengan khas Baliné,” baos dané. Anak lanang sané madué rumah makan ayam betutu Gilimanuk ngangken ngawitin usahannyané saking hobi ngajengang ayam betutu Gilimanuk. Dané ngangken rauh ka Gilimanuk mangda sida ngicipin ajengan favoritnyané. Saking i rika dané mapineh nglimbakang bisnis kulinér puniki. “I riki ring ajeng-ajengan punika titiang olah lebih profésional, nyabran rahina terus kawéntenang pembaharuan mangda nénten kanikayang kuna,” Gung Oka ngwewehin. Sangkaning marasa génerasi mangkiné makéh sané nénten uning indik ajeng-ajengan khas Bali, punika sané ngawinang dané mukak rumah makan sané menuné punika wantah samian ajeng-ajengan Bali sakadi jukut undis, saté pencok, penyon, jukut kakul, saté kakul, pésan tlengis, blayag, saté lilit, muah sané lianan. “Titiang ngaptiang mangdané wénten sané nuutin napi sané titiang rintis puniki. Santukan tiosan ring bisnis i raga taler prasida nglestariang budaya Baliné saking ngajegang ajeng-ajengan Baliné,” Ketua Paguyuban Lawak Bali puniki mapangapti. (dwi/ita)
Napi Orti Mahasisawa IPB Juara Dunia Tim Téknologi Pangan Institut Pertanian Bogor (IPB) molihang juara katiga ring sajeroning Kompetisi Inovasi Pangan Tingkat Dunia sané kagelar olih perkumpulan ahli téknologi pangan ring Anaheim, California, Amérika Serikat. “Tim saking IPB puniki wantah tim saking Indonesia sané prasida ngranjing ka final lan molihang juara katiga,” baos silih tunggil anggota tim, Galih Nugroho, ring Bogor, Buda (17/60 lintang. Tim sané anggotanyané Galih Nugroho, Ari Try Purbayanto, Riza Aris Apriady, Kamalita Pertiwi, lan Catherine Haryasyah makasami mahasiswa S1 Departemen Ilmu dan Téknologi Pangan, Fakultas Téknologi Pertanian. Ring pecentokan punika tim IPB maktang inovasi produk mie jagung siap saji antuk fortifikasi makudang-kudang zat gizi mikro, pinaka panyawis kapiambeng indik kirangnyane zat gizi mikro, utaminé ring ajeng-ajengan sané kaajeng olih ibu-ibu sané mobot ring Asia Tenggara. Kompetisi kasarengin olih 16 tim saking Amerika Serikat, Cina, Italia, Afrika Selatan, Belanda, Indonésia, lan Lebanon. Sané kajudi pinaka pemenang kapertama inggih punika mahasiswa S2 saking Universitas Wageningen, Belanda, sané mamedanlang judul Sormite (bubur sorgum lan serangga). Juara kakalih mahasiswa Universitas Pretoria, Afrika Selatan san‘ makta produk makanan pendamping asi saking labu. (ant/ita)
Akéh Sané Menderita Asam Urat Penderita asam urat ring wilangan masyarakat menengah ka bawah ring Jakarta wilanganné 5 kantos 7 persen saking 700 lebih sampel pasien sané kapolihin duk kawéntenan pemeriksaan lan pengobatan gratis olih Solidaritas Nusantara, pendukung Capres Jusuf Kalla lan Cawaprés Wiranto. “Asam urat manceg ring genah kaping ajeng sané kaderita olih krama i ragané, sané makéhnya 5-7 persen,” baos dr. Syarif Alwi, koordinator dokter pemeriksaan lan pengobatan gratis Solidaritas Nusantara, ring Jakarta, Buda (17/6) lintang. Pemeriksaan gratis sané maunteng ring pemeriksaan gula darah, asam urat, lan hipertensi tersebut punika sampun kagelar kaping tiga, sané ngambil conto neliti masyarakat menengah ka bawah. (ant/ita)
Kacang Komak Indik RTRWP Bali, tugas Pansus kaambil alih. -Bedikang manten, ngambil alih sios ring ngalih-alih? *** Sidak ka LP Kerobokan, pacang ngrebeg, Polisi katagel kerikil. -Wénten kerikil artinné ring LP wénten sané pacang ngwangun. *** Kajanjiang, musikalisasi puisi ngranjing ka PKB. -Dumadak pemimpinné setata enten ring janjiné.