Redité Umanis, 18 Januari 2009
Bali L E M B A R
B A S A
9 B A L I
Bencingah
Bakti ring Leluhur
Rucina Ballinger
Makéhan Anak Istri
Olih I Ketut Wiana Pamargin bakti ring leluhur manut krama Hindu ring Bali makéhan bakti ri sampun ida leluhur sampun maraga Pitara saha malinggih ring Merajan Kamulan utawi palinggih leluhur sané luhuran malih. Panampén utawi pangartos bakti ring leluhur sané asapunika nénten manut ring sastra Hinduné. Malaksana sakala miwah niskala silih tunggil uger-uger ri tatkala ngamargiang daging agama Hinduné. Pamargin bakti ring leluhur punika taler tan dados piwal ring uger-uger sakala niskala. Sakantun leluhur punika nyekala urip ring mercapada pratisentanannyané nyinahang baktiné ring leluhur, malarapan antuk ngayahin leluhur punika manut kawéntenanyané. Kruna leluhur mawit saking basa Jawa Kuna saking kruna luhur tegesnyané ba duur utawi tegeh. Dadosné leluhur punika uli i rerama minakadi mémé bapa, pekak dadong, kumpi, kelab, kelampiung, canggah, waréng, kletek miwah salanturnyané kantos i manusa pertama sané maparab Swayambhu Manu. Leluhur sané kantun nyeneng maurip kaloktah kasengguh panglingsir. Bakti ring leluhur artiné bakti ring leluhur sané kantun nyeneng maurip di jagat sakala miwah sané sampun maraga Pitara sané wénten ring jagat niskala. Panampén bakti ring leluhur sané sapuniki menawi sané patut kasobyahang ring jagaté. Dadosnyané bakti ring leluhur punika wénten kalih paos. Kapertama bakti ring leluhur ri tatkala leluhur punika kantun nyeneng urip di jagat sakala kabaos bakti ring anak lingsir. Kaping kalih bakti ri tatkala leluhur sampun maraga Pitara sané malinggih ring Merajan Kamulan kantos ring Pura Kawitan. Bakti ring leluhur sané kantun maurip kamargiang malarapan antuk ngayahin manut kawéntenan anaké lingsir. Anak lingsir sané kantun nyeneng punika minakadi i rerama (mémé bapa), i pekak, idadong, ikumpi. Sané sampun mawasta kelab, napimalih sané mawasta kelampiung arang pisan sané kantun nyeneng. Sapatutnyané sedaweg anaké lingsir kantun nyeneng punika ayahin manut kawéntenannyané. Napi anaké lingsir kantun seger, sampun ruyud, napimalih anaké lingsir punika sungkan, patut pisan runguang tur ayahin manut kaperluan anaké lingsir. Mangkin akéhan kramané nénten pati karunguang sadaweg anaké lingsir kantun nyeneng. Napi ké anaké lingsir sampun ngajeng, napi tan ngajeng, sampun masiram utawi nénten. Nanging yan sampun séda kaabénang mabadé gedé kantos tumpang solas. Ngabénang gedé punika nénten ja iwang nanging tan asah antuk pangayah-ayah sadawegné kantun nyeneng maurip. Manut kecap pustaka Sarasamuscaya 250, i rika kasinahang, sapa sira sané dahat tuwon bakti ring leluhur utawi anak lingsirné jaga mapikolih petang paos phala karma utama. Petang paos phala karma utama punika Kirthi, Bala, Yusa, miwah Yasa. Kirthi suksmanyané sakancan pakaryané ngruruh pangupajiwa jaga setata nyinahan pikolih becik. Bala suksmanyané polih sasira sané saged sakala miwah niskala. Sakadi nénten gampang keni pinungkan, nénten gelis beranti, kelan ring suka duka. Yéning sakadi raos mangkin tahan banting. Yusa inggih punika molihing kadirgayusan. Teges dirgayusa punika wantah lantang tuwuh. Nanging manut pustaka Sarasamuscaya sané mawasta anak matuwuh lantang inggih punika sané setata ring kauripannyané malaksana madasar darma, yadiastun tan sué urip ring jagat sakala. Sahananing laksana utama sané kakardi ri kantun maurip setata kaélingang tur anggéna uger-uger miwah tetuladan tekén anaké sané kantun maurip. Punika mawinang kawastanin urip tan maangkihan “hidup tanpa napas” ring pustaka Sarasamuscaya. Sané kaping untat inggih punika Yasa. Sané kewastaning Yasa inggih punika setata makardi becik miwah patut ring nyama braya. Pakardi punika ngranayang i nyama braya nincap parilaksananyané ring kauripanyané ring mercapada puniki. Napimalih prasida ngardi kadiatmikan sané ngranayang i pratisentana nemu rahayu lantas sakadi nemuang ilmu baru sané nyidayang ngranayang pratisenatana molihing limbak karahayuan. Yasa sané sapunika waluya pakardi utama. Janji pustaka suci ring sapa sira ja tuwon bakti ring leluhur utawi ring anak lingsir, taler wénten ring pustaka Manawa Dharmasastra II.121. Ring sloka pustaka punika kasinahan taler petang paos sapa sira ja tuwon bakti ring rerama utawi anak lingsir inggih punika Bala, Ayu, Yasa, miwah Widya.
16
BO/dok
Meneng ring Panti Jompo, Panglingsiré Kadi Kaaud Makasami jadma, yéning nénten dumunan séda, sinah pacang lingsir. Kéwanten yusa lingsir puniki kadi katakutin tur meled kagingsirang, mawinan lingsir-lingsiré taler meled kalaliang olih sentanan-sentananyané. Driki ajah-ajahan agama indik bakti ring guru rupaka miwah rena ring pitara sané ketah kaucapang, wantah matinggah ring bibih kémanten, nénten kantos karesepang ring ati lan manah. Kawéntenan punika majanten pisan, yéning i raga mirengan crita-crita para panglingsir Baliné sané meneng ring Panti Jompo. Yadiastun ring Panti Jompo, para panglingsiré prasida matemu wirasa sareng panglingsir siosan, lan petugaspetugas sosial sané rauh, Rucina Ballinger utawi Jéro Soka Astita saking Yayasan Kemanusiaan Ibu Pertiwi (YKIP) nganikayang sinah becik yéning krama Baliné kayun ngiring alit-alitnyané ka panti jompo. “Panglingsir-panglingsiré seneng pisan karauhin, mirengan crita idané, ngiring bakta putun-putun idané mrika, ngiring buktiang, ring Bali ida sang pitara nénten kalaliang,” baos dané. Ida Ayu Madé Gayatri, silih tunggil petugas lapangan YKIB nganikayang para panglingsir Baliné sané meneng ring Panti Jompo, nénten wantah marasa kakutang, hak-hak lan swadarmannyané ngenenin panyamabrayan, lingkungan sosial, lan spiritual taler kadi kaaud. “Para panglingsir Baliné sané meneng ring panti jompo kaicalang hak politiknyané, nénten kasarengin ring pemilu, ri kala dané seda, dané nénten polih nganggé sema ring désannyané. Yasanyasan dané ring kulawarga, banjar ,lan désa sakadi sirna,” kénten alumnus S2
“Saja Pan Kobar, tiang semengan suba majalan apang énggalan maan marembug dini indik panaké lakar pindah magaé ka Atambua. Galahé suba nyrepek, mépét pesan. Ento awananné tekan tiangé jani amung ngaba awak dogén.” Gusti Ngurah Gedé lantas malinggih. Gusti Biang Suci nyagjagin Wayan Rempuh di ampiké. Lale Dumilah ngaba bandaranné sokasi lan taluhé ka paon baanga Madé Sinar. Ngénggalang Madé Sinar matakon makisi-kisi. “Kénkén kaputusané. Pidan lakar payu ngantén Dénda Milah?” “Yén sing alangan kayang dina Budané buin telun. Nanging Luh Adé eda uyut malu sawiréh tiang lakar mararik. Jani Aji lan Ibu mai gumanti lakar ngrembugang indik totonan,” kénten Lale Dumilah saha milu nyodaang kopi lan téh abana ka balé daja. Sambilanga ngwédang Gusti Ngurah, Ibu lan Ajinné, Pan Kobar ajak kurenanné iteh marembug indik tata kramané ané lakar kalaksanaang buin telun. Sira ané lakar kautus mapajati, saha banten sesayut alit pabéakalan lan dija nuur pedanda ané lakar muputang. Ibu lan ajinné nerahang makejang tekén Pan Kobar ajak kurenanné. “Nah, Mbok Rempuh, Pan Kobar tiang tusing buin makekulitan. Makejang suba pragatang jumah dini, apang tusing ngéwehin timpalné i cening yén jumah di Tanjung.” “Inggih Tu Ngurah Gedé sampunang malih sumanangsaya. Banggayang titiang
kajian Budaya Unud puniki sedih. Mangda panglingsir-panglingsir Baliné nénten kaaud hak-hak lan lingkungan sosialnyané, Dayu Gayatri ngaptiang mangda kawéntenan anak lingsir utawi lansia (lanjut usia) puniki taler kasanggra banjar. Mangdané rasa bakti ring pitara nénten wantah ring baos, turin atmannyané kasembah ring mrajan nénten wantah ri tatkala sampun séda kémanten. “Tresna sih ring anak lingsir, urati ring anak lingsir wantah srana sujati bakti ring guru rupaka, anggén naur utang ring pitara. Bakti ring pitara sayuwakti becik ri tatkala panglingsiré sampun séda, kéwanten bakti ring para panglingsiré sané kantun meneng abot pisan ring kau-
sareng sameton banjaré i riki sané muputang. Kéwanten ring rahina Budané mangda Tu Biang sampun wénten driki jaga ngupa karain mapag nganténé ring pamedalé.” “Kénkén melahné Wak? Lale Dumilah napi majalan uli umah kosné driki, napi perlu mulih apang majalan uli umahné di Séngkol?” kénten Gusti Ngurah matakon. “Yén ambil patuté becikan mamargi saking jumahné ring Séngkol. Mangda nénten katandruhan pajatiné. Napi to anggén wiwitan mantuk, mangda nénten ngantos katangehan,” kénten Pan Kobar negesang saha nunas panampénné Lale Dumilah. “Ooh, kabenengan tiang lakar nyemak kamben sekordi pagaén Séngkol jumahné Inaq Dangka ané mula kasub lakar anggon gapgapan tekén Gék Sri di Dénpasar.” “Beneh Ngurah, manut kramaning anak ngrorod patuté majalan uli jumahné. Apang tusing orahanga nyabung di jalan-jalan,” Ajinné lan Ibunné milu ngeturin. “Nggih yén wantah kénten, titiang ajak Luh Purnama jagi nglaksanain bagiané niki. Pokokné bérés sareng pajatiné. Skénario sampun puput sutradara sané ngatur,” kénten Wayan Galang saling kejitin ngajak Luh Purnama lan Lale Dumilah. “Nah lamun kéto Ibu tusing répot buin. Gagaén eluhé serahang ibu tekén Mbok Rempuh, lan gegaén muaniné serahang tekén Wak Pan Kobar. Jani tiang tusing malu nginep dini, lakar mulih malu maitungan apa ané dadi ule-
ripannyané,” kénten anak istri saking Dénpasar puniki mapaungu. Mangda para panglingsir Baliné nénten nemu pikobet, napimalih kantos makutang, turin kaaud pangrasayané saking budaya Baliné, ida ngaptiang suang-suang banjar kayun urati lan ngicénin pamargi galang majeng kulawarganyané. “Amoncén ja becikné meneng ring panti jompo, sinah becikang yéning anak lingsir i ragané meneng ring paumahan, sané nampek ring nyama braya siosan,” baos Dayu Gayatri. (ita/dwi)
Kawéntenan Panti Jompo ring Bali, kanikayang nénten manut ring budaya Baliné. Ring darmawacana-darmawacané, makudang-kudang tutur luih indik rasa bakti ring pitara, ring anak lingsir, gasir kabaosang. Sakéwanten darmalaksanané nungkalik. Buktiné makéh para panglingsir Baliné, utaminé sané istri meneng ring Panti Jompo. Ring Panti Wreda Wana Seraya Dénpasar, manut Rucina Ballinger utawi Jéro Soka Astita i rika madaging séket diri anak lingsir, makéhan anak istri. “Makéhan sané meneng i rika sané nénten madué sentana, wénten taler sané tiwas, miwah sané kakeniang olih petugas ketertiban umum lan dinas sosial ring pasar miwah margi-marginé,” baos Chief Executive Officer Yayasan Kemanusiaan Ibu Pertiwi (YKIP) puniki. Dané nenger, ring warsa-warsa jagi rauh, pacang sayan makéh lingsir-lingsir Baliné sané meneng ring panti jompo. “Yusa jadmané sayan nincap, pikobet jagaté taler sayan abot, mawinan pungkuran minab pacang sayan makéh sané nitipang anak lingsirnyané ring panti jompo mangda prasida polih uratian. Kénten taler ring krama sané ketah lunga ka dura Bali, minab pacang ngakéhan nganggén yasa panti anggén ngrunguang reramannyané,” kénten rabin Anak Agung Gedé Putra Rangki puniki nyekenang. (ita)
Napi Orti Nénten Wénten MinoritasMayoritas ring Indonésia Silih tunggil Calon Présidén RI Sri Sultan Hamengku Buwono X mawali negesang, ring Indonésia nénten wénten minoritas lan mayoritas duaning makasami pateh-pateh pinaka warga negara. Kénten gatra ring sané kamedalang olih siaran pérs “Sultan Mendengar” Buda (14/1) lintang mapaiketan sareng diskusi mamurda Apa Kabar Pendidikan Indonesia sané nampilang para pakar miwah pemerhati pendidikan, sakadi, Prof. Dr. HAR Tilaar, lan Prof. Dr. H. Soedijarto, M.A. “I raga patut teges. Nénten wénten minoritas, nénten wénten mayoritas, sami warga negara,” baos Sri Sultan Hamengku Buwono X, ngeninin pabligbagan metunyané undag-undagan ring jagat pendidikan ring Indonesia galahé mangkin lan masuknyané warna-warni korporasi ka lembaga-lembaga sekolah. Pengamat pendidikan sané taler Pengurus Majelis Luhur Taman Siswa, Darmaningtyas, nolak sistem korporasi sané marupa Badan Hukum Pendidikan (BHP) lan sorohnyané ngranjing ka jagat pendidikan ring Indonesia, duaning wantah pacang ngawi generasi mudané kaepah antuk undag-undagan sangkaning ius kapitalisme. “Yéning asapunika pendidikan sakadi lahan bisnis sané ngawé untung. UU BHP dados komersialisasi pendidikan sané ngawinang pendidikan punika méweh kapolihang olih masyarakat miskin,” baos dané. (ita/ant/dwi)
Guru Boya ja Pakaryan Alternatif hang alih jumah. Kayang dina Budané semengan Ibu suba dini.” Gusti Biang Suci lantas nyiup wédangné nganti telah. Gusti Ngurah Gedé sampun kénak kayunné. Ané lénan masih milu pada girang. Sasampuné nika Madé Sinar lan Wayan Rempuh ngaba sodaané ka balé daja. Nasiné enu anget-anget, darangné bé awan mabasa magenepan. Ada masanten, maplalah, lan mapes basa asem manis. Makejang mangkin madaar marengin tamiunné. Sausané pada ngajengang Aji lan Ibunné mantuk ka Tanjung, iringa tekén Gusti Ngurah teked di busé. Buka nekepin andusé masih ngenah kedusanné. Kénten masih sanjané nika timpal-timpalné di BRI Mataram liu teka nelokin sawiréh ningeh orta yén Gusti Ngurah kena panca baya di Ampenan. Ada ngabaang jaja, taluh, gedang lan susu. Madé Artha ané biasanné teka nganggurin Madé Sinar, tumbén mara nengok sawiréh jumahné ada karépotan. Ia sanget pesan mapangenan Madé Sinar lan Yan Galang tuara matuturan. “Tu Ngurah, béh dadi ati ten ngabarang sampun rauh uli Bali tur kasengkalan maka poan. Sebet tiang puk, tumbén makatelun ten mriki,” kénten raosné Madé Artha saha ngelut Gusti Ngurah. Kénten masih timpal-timpalné lénan pada sedih nyalamin. “Nah, tiang mabuaka ngorahin Yan Galang apang tusing ngorahang tiang teka tur kasengkalan. Tiang suba selamet. Mani tiang masuk,”
kénten Gusti Ngurah nanging tuara nyritayang indik pindahné sawiréh suratné ilang anyudang ombak makejang. “Kadén Tu Ngurah cuti aminggu, ngudiang dados ngamaluin mawali mriki? Sampun kangen nggih ring,” kenten Nengah Sunia ngulgul saha nyledétin Lalé Dumilah ané pesu uli paon ngaba kopi ajaka Madé Sinar. Madé Artha ten makejepan ningalin Madé Sinar ané tumbén nganggo baju kaos krem ngepas pesan di awakné. Truna-truniné mangkin pada saling salémpér, saling gonjakin saking lega kenehné sawiréh timpalné ane paling tresnaina Gusti Ngurah Darsana, selamet uli panca baya. “Nah dong inem malu kopiné. Kanggoang sing ada sedakné. Jajané ané aba uli Bali telah anyudang ombak di Ampenan,” kénten Gusti Ngurah nanjénin timpalné. Makejang pada nyiup kopinné. Uli rurungé sagét teka Wayan Galang lan Luh Purnama ngaba toplés misi emping malinjo, goréngan lindung, lantas pejanga di arepan timpalné. “Kanggoang Bli Ngah Sunia sépanan sedakné mara nyemak di kamarné I Luh. Miribang di kamar Lale Dumilahé masih ada nanging makunci,” kénten Wayan Galang. “O..., Yan Galang, kadén ada kunciné di laci. Jemak suba déndéngé atoplés.” (Masambung)
Guru nénten malih kanikaang pinaka pakaryan alternatif, duaning kawéntenan guru galah-galahé jagi rauh pacang dados pakaryan sané nyanjiang. Puniki kacihnayang anut ring nincapnyané uratian pemerintah majeng kawéntenan guru. Pengamat pendidikan Univérsitas Sumatera Utara (USU), Zulnaidi, M.Hum, ring Médan, Anggara (13/1) nganikaang ring galah-galahé jagi rauh pikenoh ring dunia pendidikan sayan becik. Kacihnayang antuk kawéntenan Undang-undang Guru lan Dosén No. 14/2005 miwah program sertifikasi guru lan dosén sané sampun mamargi. “Guru sampun dados silih tunggil pakaryan sané merluang profésionalisme, pateh sareng pakaryanpakaryan sané ketah kaangkenang becik minakadi dokter lan pengacara,” baos dané. (ita/ant/dwi)
Kacang Komak Bali macladukan krana ugerugerè nènten ajeg -Punapiang man, uger-uger katarka ager-ager, ajeg kaartosin ajeng *** Drg. Ari ”Sèdèng” ngangken sial -Sial sangkaning ketara maksudnè? *** Malih, bikulè ngrubèda ring Marga -Juk mèng juk kul, bikul cenik tepakang kulkul, bikul gedè pules nengkul