Mohammadi, M. (2017)_Inauguratierede TU/e

Intreerede prof.dr.ir. Masi Mohammadi 30 juni 2017

Bezoekadres Auditorium (gebouw 1) Groene Loper, Eindhoven Navigatieadres De Zaale, Eindhoven Postadres Postbus 513 5600 MB Eindhoven Tel. (040) 247 91 11 www.tue.nl/plattegrond

/ Faculteit Bouwkunde

Empathische woonomgeving Where innovation starts

Intreerede prof.dr.ir. Masi Mohammadi

Empathische woonomgeving Uitgesproken op 30 juni 2017 aan de Technische Universiteit Eindhoven

3

Inleiding Mijnheer de Rector Magnificus, geachte collega’s, beste familie en vrienden, zeer gewaardeerde toehoorders, Sinds medio vorig jaar werk ik aan de opbouw van de nieuwe leerstoel Smart Architectural Technologies en graag vertel ik u over de gedachten die daaraan ten grondslag liggen en over de ambities, activiteiten en plannen.

‘Ik bouw voor de toekomst.’

Dit zijn niet mijn woorden, maar die van Vitruvius, de eerste bouwer die 2000 jaar geleden een theoretisch raamwerk over de kunst en wetenschap van architectuur schreef.

De Architectura was een gedegen handboek, maar toen Vitruvius het schreef, kreeg hij daarvoor minder waardering dan in de laatste 6 eeuwen1. Soms duurt het lang voordat wetenschap doordringt.

Van Vitruvius heeft men de ontwerpstructuur, bepaalde verhoudingen gebaseerd op het menselijk lichaam, voor de hoofdindelingen van het gebouw overgenomen.

Volgens Vitruvius dankt het menselijk lichaam zijn esthetiek aan de volmaakte verhoudingen. Als de ontwerper deze juiste verhoudingen aanhoudt, voldoet het gebouw aan ‘de menselijke maat’.

Het leerplan van zijn architectuuronderwijs omvatte zowel theoretische kaders als praktische handvatten. Hij prees de verhevenheid van de architectuur als wetenschap en vraagt in zijn handboek voortdurend aandacht voor de drie thema’s: menselijke maat, veiligheid en gezondheid. Of het nu gaat om het stichten van een stad, om het situeren van een gebouw of om het indelen van een woning. Hij adviseert om steden te voorzien van parken, omdat wandelen in de buitenlucht de gezondheid bevordert. Het zijn thema’s die ons vandaag de dag bekend in de oren klinken.

Ook reikt hij in zijn boek criteria aan om de kwaliteit van een bouwwerk te kunnen beoordelen en hij adresseert hierin de totale keten: opdrachtgever, bouwer, eindgebruiker, etc. Een intellectuele integralist pur sang (die wat mij betreft, zo mag aanschuiven in mijn leerstoel).

4

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

Ik maak nu een sprong naar het heden. We staan in het begin van deze 21ste eeuw voor belangrijke uitdagingen, omdat de bestaande woon- en zorgmodellen dringend aan herziening toe zijn. We zien dat de huidige sectorale en hiërarchische structuren langzamerhand plaatsmaken voor nieuwe denkwijzen, die gebaseerd zijn op klantgerichtheid, integrale netwerkgestuurde samenwerking, co-creatie en vertrouwen.

De huidige maatschappelijke en technologische veranderingen vragen een andere attitude van de stakeholders, waarbij het accent verschuift van ‘producent/maker zijn’ naar ‘dienstverlener worden’. De gebruiker gaat daarbij zelf deel uitmaken van de nieuwe, multisectorale organisatie.

Vele studies op nationaal2,3 en internationaal niveau en experimenten gericht op nieuwe woonvormen, verschaften inzichten die beter aansluiten bij de behoeften, leefwereld en levensfase van de hedendaagse (ouder wordende) bewoner. Er is ook meer bewustzijn en draagvlak ontstaan met betrekking tot nut en noodzaak van technologische vernieuwing in de bouwwereld en de zorgsector. Binnen de wetenschap wordt vaker en beter aansluiting met het werkveld gerealiseerd. De tijd is rijp en het paradigma is gericht op de toekomst.

Ik ga straks verder in op de invloed van deze trends op de wijze waarop we wonen en bouwen.

5

Empathische woonomgeving: over de menselijke maat in een slimme woonomgeving De titel van deze intreerede is ‘De empathische woonomgeving’. Dat vraagt om een verantwoording van het begrip empathisch.

Wat verstaan we onder empathie? Definities, uitgangspunten, positieve en negatieve waarderingen van het begrip, lopen uiteen in de verschillende domeinen waarbinnen het begrip empathie gehanteerd wordt.

Eind 19e eeuw werd het begrip voor het eerst uiteengezet door de Duitse filosoof Robert Vischer4. Empathie is het idee dat eigenschappen of gevoelens die wij ervaren en die wij toeschrijven aan een persoon of object, projecties zijn van onze eigen gevoelens en gedachten. Hij noemde dit proces ‘Einfühlung5’. Hierna zijn tal van definities en theorieën op dit gebied ontstaan.

Het begrip empathie is complex en is zowel het uitgangspunt voor een breed dispuut over ethiek en persoonlijkheidstheorie als ook voor historische, sociologische en medische verklaringen.

Hier bespreek ik achtereenvolgens empathie in het medische en sociale domein en empathie in het ontwerp.

Empathie in de medische en sociale wetenschappen Het belang van empathie in de medische wereld krijgt in de literatuur6,7,8 uitgebreide ondersteuning. Tegelijkertijd vormt het een moreel spanningsveld9,10,11.

Enerzijds wordt empathie beschouwd als voorwaarde en basis voor goede zorgverlening, anderzijds mogen zorgverleners zich niet identificeren met patiënten en moeten zij zich bewust zijn van ‘de projectie van gevoelens’, de zogenaamde ‘maximale betrokkenheid met behoud van distantie’. Dus empathie als emotionele afstand en uitschakeling van subjectieve vooringenomenheid om te streven naar objectieve kennis en ‘evidences’ tegenover het inzetten van de eigen gevoelens als spiegel.

Om empathie hanteerbaar te houden, moet volgens de ene benadering de ‘ruimte’ van de zorgverlener en van de patiënt van elkaar gescheiden blijven, terwijl de andere benadering het belang benadrukt van het ontstaan van een ‘interpersoonlijke ruimte’ voor inzet van de eigen emoties.

Empathie wordt zo door psychologen12,13 onderscheiden in twee varianten: de cognitieve en de affectieve. Respectievelijk het vermogen om de wereld vanuit het

6

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

perspectief van de ander te zien en te begrijpen en het vermogen om de emoties van de medemens te voelen.

Het meevoelen met de medemens is het basisprincipe dat ons tot sociale wezens maakt. De spiegelneuronen in ons brein werken zowel wanneer wij zelf een activiteit uitvoeren, als wanneer we anderen dezelfde activiteit zien doen.

De in de sociale wetenschappen gebruikte term ‘Empathic understanding’ refereert aan onze bewuste pogingen om onszelf met een ander te identificeren en het vermogen te ontwikkelen om een situatie te ‘herbeleven’. Sommigen zien het zelfs als de totale eenwording, oftewel ‘fusie tussen subject en object’ en weer anderen spreken van ‘interactie’ en van ‘meeleven’. Het debat gaat om ‘aan den lijve ondervinden’ of ‘diep voelen’ versus ‘perspectief creëren’ en ‘bekijken’.

De sociaal-filosoof Roman Krznaric14 beschrijft empathie als ‘de motor van alle sociale veranderingen’. Hij benadrukt de urgentie in deze eeuw voor (radicaal) sociale verandering ten aanzien van de menselijke relaties en omgang.

Ook andere wetenschapsgebieden tonen een groeiende aandacht voor empathie als reactie op de ‘wereldwijd groeiende individualisering en het tekort aan empathie’. Dit fenomeen heeft zelfs een naam gekregen: ‘Empathy Deficit Disorder’15.

Binnen de academische wereld is een stevig debat16,17,18 gaande over het nut en de bewezen effecten van (sociale) empathie op de samenleving.

Empathie en ontwerp Waar het in beide vorige domeinen over de relatie tussen mensen ging, gaat het in de ontwerpwereld om de wederzijdse beïnvloeding van object en mens. Dat een object in de vorm van natuur of kunst ‘empathische ervaringen’ bij ons kan veroorzaken, blijkt uit diverse studies. ‘Kunst bestaat bij de gratie van ons vermogen om te worden aangesproken door de gevoelens van anderen’, schrijft Tolstoj19 in 1897.

Illustratief voorbeeld is m.i. de korte film ‘Ten Minutes Older’ van Herz Frank20

Figuur 1 Film ‘Ten Minutes Older’. Illustratie hoe empathie werkt.

Empathische woonomgeving

7

(1978), die toont hoe empathie van object naar mens werkt. Je ziet het gezicht van kinderen die naar een poppentheater kijken en door het lezen van hun gezichten kun je meevoelen wat ze beleven.

Nieuwe technologie, zeker virtual en mixed reality, lijkt steeds meer in staat om empathische effecten bij de mens teweeg te brengen21, met alle ethische complicaties van dien.

De tijd lijkt rijp om de kracht van deze nieuwe verschijningsvorm van empathie, namelijk ‘van meevoelend object naar mens’, op een positieve manier aan te wenden en behoedzaam te gaan verkennen en in te zetten als antwoord op hedendaagse maatschappelijke uitdagingen.

Het gaat om het ontwikkelen van concepten voor een ‘levende’ woonomgeving, die inlevingskenmerken vertoont voor de gebruiker. Theodor Lipps22 zegt daarover in zijn werk ‘Ästhetik’ dat wanneer een object in onze omgeving een soort activiteit veroorzaakt, het object betekenis krijgt en ‘menselijk’ wordt.

Dichters en schrijvers brengen onze ervaringswereld tot leven door deze te humaniseren. Het gebruik van antropomorfismen, het toekennen van menselijke eigenschappen aan niet levende objecten, is ons vertrouwd: we spreken van ‘de ongenaakbare Mount Everest’. Bij de beschrijving van de gebouwde omgeving gebruiken we tal van personificaties, zoals een karaktervol gebouw, een smart of sick building, een vriendelijke buurt, een woning kan ‘gezellig’ zijn.

Met de introductie van de term ‘empathische woonomgeving’ treden we in de voetsporen van de ‘smart city’. Denken we bij smart city vooral in termen van efficiency, duurzaamheid en algemeen nut, bij empathische woonomgeving gaat het om zorg(zaamheid), menselijke maat met de focus op het welzijn van het individu.

Met ‘smart buildings’, inclusief domotica, is al veel ervaring opgedaan. Maar zowel de veranderende behoeften met betrekking tot toepassing van technologie als de dynamische maatschappelijke context, met name op het gebied van zelfstandig wonen, vereisen nu een volgende stap.

Met de empathische woonomgeving wordt een volgend stadium van huisautomatisering geïntroduceerd. ‘Slim’ is met de introductie van ‘cognitive systems’23 en zelflerende computers zoals Watson, niet meer een toegevoegde waarde, maar een slimme technologie die naadloos geïntegreerd is in de woon(zorg)omgeving en die zich optimaal aanpast aan de behoeften van de bewoner en hem ondersteunt bij zijn (zelfstandig) leven. Bij het empathisch ontwerpen gaat het om het ‘ervaren’ van de behoeften en diversificatie van de gebruikers om die te vertalen naar de sociale, ruimtelijke en technologische context. Hiermee wordt de woning

8

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

een ‘socio-techno spatial system’. Het ontwerp van de woning is dan een reactie op een totaal ecosysteem. Affectief ontwerpen en vermogen tot inleven in de emotionele en fysieke toestand van de bewoner, is hierbij het sleutelwoord.

Ik kom hier op terug.

9

Nederland wordt groener, grijzer en slimmer Voor bouwen is een permanente oriëntatie op de samenleving van belang.

Winston Churchill zei treffend: ‘We shape our buildings, thereafter they shape us’.

Architectuur, en in het bijzonder zorgarchitectuur met haar inclusieve benadering, is een maatschappelijk toegepaste discipline die op allerlei manieren verbonden is met de vormgeving van de samenleving.

Het beroep op duurzaamheid, de demografische en technologische ontwikkelingen zijn de drie dominante maatschappelijke ontwikkelingen in dit dynamische tijdperk, die grote gevolgen hebben voor het bouwen en het wonen.

De combinatie van slim en grijs en de invloed daarvan op het wonen vormen de kern van de leerstoel Smart Architectural Technologies.

Grijzer In de meeste Europese landen, inclusief Nederland, is er sprake van dubbele vergrijzing: niet alleen het aantal mensen boven de 65 jaar neemt toe, maar ook het aantal ouderen boven de 80 jaar; meer mensen worden steeds ouder. Daarnaast neemt het aantal jongeren af, waardoor de potentiële beroepsbevolking, ten opzichte van de groep ouderen, daalt.

In Nederland is naar verwachting in 204024 ruim een kwart van de bevolking 65plusser, waarvan meer dan 10% 80-plusser. De vraag naar toekomstvriendelijke en doelgroepgeschikte woningen zal naar verwachting snel toenemen.

De combinatie van demografische, sociale en politieke ontwikkelingen bewerkstelligt een transitie van ‘care home’ naar ‘home care’. Langer zelfstandig wonen is zowel nodig als gewenst. Dit geldt ook voor hulpbehoevende mensen met een zorgzwaartepakket lager dan 5 (V&V)25, die niet meer in aanmerking komen voor een intramurale setting. De afname van het aantal professionele zorgverleners en het tekort aan mantelzorgers, vereisen nieuwe oplossingen op het gebied van wonen met zorg.

De (toekomstige) ouderen kenmerken zich steeds meer als een zeer heterogene doelgroep met een dynamisch behoeftepatroon26,27.

Het lijkt alsof we in ons land tegelijkertijd individualistischer en meer sociaal betrokken worden; terwijl de individualiseringstrend zich voortzet, manifesteren zich ontwikkelingen zoals community-vorming. ‘Social sharing’28,29, ook onder ouderen, is zelfs een economie geworden met slogans als ‘What’s mine is yours,

10

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

not for free but for a fee’. Recente fenomenen als de participatiesamenleving, het principe van self governance en innovatieve woon- en zorgcoöperaties, roepen de vraag op naar nieuwe woonvormen, maar zijn ook bronnen voor nieuwe creatieve initiatieven.

Slimmer Dat slimme technologie een ‘game changer’ is in onze postmoderne samenleving, voorzag Bell30 al in 1973, toen hij aangaf dat de komst van slimme technologie niet tot een nieuw domein zal leiden, maar tot een reeks disruptieve veranderingen in alle dimensies van onze samenleving.

We staan aan de vooravond van een grootschalige transformatie in de richting van steeds meer gepersonaliseerde producten en diensten31.

De technologie heeft de standaard van wat we een ‘leefbare’ woonomgeving vinden, beduidend veranderd. Waar we ons vroeger moesten aanpassen aan de omgeving, wordt nu met behulp van technologie de omgeving aan onze behoeften aangepast.

Slimme technologie wordt daarbij ook steeds meer ‘geneutraliseerd32’; het wordt een neutraal stukje in ons dagelijks leven dat we niet meer opmerken, maar wel noodzakelijk is, zoals de zuurstof33 die wij inademen.

De moderne technologie heeft ook een duidelijke impact op immateriële aspecten van ons leven, zoals het gevoel van veiligheid en sociale verbondenheid. Met het ‘Internet of Everything’ zijn mensen, processen en artefacten aan elkaar verbonden. Met nu al meer dan 5 miljard34 ‘connected people’ krijgen we straks te maken met nieuwe vormen van contact, zoals tele-monitoring en virtual communities met technologie als een soort zesde zintuig35.

Onze identiteit drukt zich uit in de keuze van thuistechnologie, bijvoorbeeld in de mate waarin we gebruikmaken van comfortvoorzieningen en onze aandacht voor gezondheid en duurzaamheid in onze woning.

De grenzen van automatisering lijken verder op te schuiven. In de academische omgeving wordt gediscussieerd over de integratie van technologie en mens. In de jaren ‘60 gaf Licklider36 al aan dat ‘human is defined by and in relation with technology’. Hij beschouwde ze als twee interactieve en ‘levende partners’.

Technologie en mens zullen in dat geval samen evolueren. Als we kijken naar de ontwikkelingen op het gebied van soft-robots, revalidatierobots en mixed reality37 lijkt dit geen vergezicht meer.

11

Smart Architectural Technologies De leerstoel Smart Architectural Technologies is verankerd in bovengenoemde maatschappelijke en technologische ontwikkelingen. Het doel is om de rol en (on)mogelijkheden van de integratie van slimme technologische interventies op de hedendaagse architectuur, en de (sociale) impact daarvan op de gebruiker, uit te kristalliseren.

De leerstoel beoogt hiermee een transitie te bewerkstelligen naar een theoretisch raamwerk voor methodisch en doelgroepgericht onderzoek op het snijvlak van ruimtelijke kwaliteit en gezondheid. Dit bestrijkt een interdisciplinair gebied, van waaruit we komen tot geïntegreerde ruimtelijke modellen en instrumenten voor een ondersteunende en stimulerende woonomgeving. Daartoe combineren wij de wetenschappelijke kaders van disciplines zoals ‘social gerontology’ met ‘architectural design principles’.

Het is een zoektocht naar de balans tussen architectuur, technologie en gebruiker.

Vandaar dat we twee focusgebieden onderscheiden: mensgericht bouwen (theoretische kaders voor het meten van de impact) en smart architecture (geverifieerde methoden voor het exploreren van de wijze en mate van integratie van technologie).

Per focusgebied zorgen meerdere promotie- of postmaster-trajecten voor diepgaand onderzoek. Momenteel zijn er zeven PhD-onderzoekers en zeven PDEngstudenten bezig om voor beide genoemde focusgebieden geverifieerde tools te ontwikkelen.

Er is vanzelfsprekend sprake van een alternerend proces en wederzijdse beïnvloeding binnen deze twee domeinen. We beogen de werelden van innovatieve technologie en grensverleggend denken binnen het mensgericht ontwerpen bij elkaar te brengen.

12

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

Figuur 2 Theoretische kaders en de twee focusgebieden van de leerstoel Smart Architectural Technologies.

Mensgericht bouwen als antwoord op de maatschappelijke ontwikkelingen Onze slimme woonomgeving en ons dagelijkse leven beïnvloeden elkaar zowel in directe als indirecte zin. De wijze waarop deze wederzijdse beïnvloeding zich zal manifesteren in het ontwerp van onze woonomgeving en in het concipiëren van nieuwe ontwerpstrategieën en methoden in de bouw, is het terrein waarop deze leerstoel zich richt. Het gaat om conceptuele kaders voor de optimale balans tussen slimme woonomgeving en maatschappelijk verantwoord onderzoeken en ontwerpen.

We moeten onze wijze van denken over ‘wonen’ en ‘verblijven’ in een ruimte, heroverwogen. Immers, wonen en in het bijzonder wonen met zorg, is een multidimensionale activiteit. Naast een functionele dimensie, waarbij we fysieke bescherming en veiligheid verwachten, worden met het wonen ook sociale waarden en expressieve kwaliteiten manifest gemaakt. Je domicilie en hoe je woont, zegt iets over jou als mens.

Martin Heidegger38 stelt dat wonen de manier is waarop wij zijn; wonen is het bestaan van de mens als sterveling op aarde. Het wonen en het bouwen staan niet slechts als doel en middel tot elkaar: het bouwen is een laten-wonen, volgens hem.

De slimme woonomgeving die wij voor ogen hebben, moet voor iedereen, maar zeker voor de kwetsbare doelgroepen, de condities scheppen om zich ‘thuis te

Empathische woonomgeving

13

kunnen blijven voelen’. Welke impact hebben de zorg en technologie voor de ‘genius domus’, de geest van het wonen?

We kennen de tekening van Leonardo da Vinci, de ‘Vitruviusman’, inzake de ‘menselijke maat’ zoals beschreven door Vitruvius. ‘Menselijke maat’ heeft tegenwoordig een figuurlijke, meer psychologische betekenis gekregen. Om aan de menselijke maat in deze zin te kunnen voldoen, moet de slimme omgeving de impliciete en expliciete behoeften van de gebruiker weerspiegelen, (ver)kennen en ernaar handelen. Daarvoor moeten ontwerper en gebruiker op één lijn komen; er moet sprake zijn van empathie van ontwerper naar gebruiker39.

Slim wonen heeft alles te maken met behoud van die menselijke maat en het bewaken van grenzen: op individueel niveau, op niveau van de organisatie en het beleid en natuurlijk op het niveau van het ontwerp.

Het concept slim wonen heeft in de afgelopen decennia veelbelovende veranderingen doorgemaakt, waarvan de maatschappelijke waarde is bewezen. Uit onderzoek40 blijkt dat algehele distributie van het concept niet plaatsgevonden heeft, hoewel in bijna alle verpleeghuizen in ons land voor ouderen met dementie een of andere vorm van domotica wordt toegepast.

De emotionele aspecten van het slim wonen worden steeds beter onderkend, waardoor het slimme huis zich meer en meer ontwikkelt tot de plek om te wonen en niet enkel een plek om verzorgd te worden. Er worden steeds meer onderzoeken gedaan naar enerzijds de woonwensen en anderzijds de mogelijkheden van technologie.

Systematisch onderzoek U heeft wel begrepen dat ik warm voorstander ben van een slimme woonomgeving en ik houd me al jaren bezig met het promoten daarvan. Wel bepleit ik een bedachtzame aanpak bij de implementatie van technologie in het woonzorgdomein. Ik ben namelijk ook voorstander van systematisch onderzoek.

Oude Indianen hebben in hun ‘Great Law of the Six Nations of the Iroquois’ opgenomen: ‘Bij elk besluit moeten we de impact daarvan op de komende zeven generaties overwegen’. Nemen wij bij onze overwegingen ten aanzien van slim wonen met zorg zo’n denkwijze mee? Vaak zijn we gericht op kortetermijnresultaten; de aandacht gaat uit naar het voldoen aan normen en de kwaliteit wordt vaak niet gemeten. We koersen teveel op grond van hypotheses, verwachtingen en percepties. Er is behoefte aan longitudinale studies, multidisciplinaire methoden en evidence-based onderzoek naar nieuwe woonvormen.

Het langetermijndoel bereiken we door systematisch onderzoek naar de impact op en effecten van slim wonen op de diverse niveaus: persoonlijk (empowerment), organisatorisch (effectiviteit) of financieel (efficiëntie)40.

14

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

Onderzoek naar zelfstandig wonen dient ingebed te zijn in de context van de fysieke, sociale en technologische omgeving. We hebben te maken met een nieuw multidisciplinair gebied, waarbij nieuwe methodologieën vereist zijn om blijvende veranderingen te kunnen bewerkstelligen. Het vergt ruimte om dit fenomeen grondig en langdurig te kunnen monitoren en begeleiden.

Daarnaast is er ook behoefte aan onderzoek naar specifieke kenmerken van ‘het zelfstandig blijven wonen’ en het vertalen daarvan naar toekomstgeschikte woningtypologieën.

Figuur 3 Onderzoek naar zelfstandig wonen, gaat in essentie over het behoud van de menselijke maat en het creëren van balans door inbedding in de sociale, technologische en ruimtelijke context.

Slim wonen, een inclusief begrip • Slim wonen ingebed in de fysieke context In de innovatiereis naar zelfstandig wonen pleiten we voor een mentale omschakeling in het debat over het wonen. Als een bewoner bijvoorbeeld niet tevreden is over de inrichting en indeling van de woning, kunnen de fraaiste toepassingen van slimme functionaliteiten de algemene tevredenheid niet verhogen. Voor de eindgebruiker gaat het om de woonbeleving en niet om een slimme woning; slimme toepassingen worden niet gescheiden van de woning gezien. Bewoners beleven wonen als een totaliteit. Dit vereist een inclusieve aanpak waarin de bewoner daadwerkelijk centraal staat. Kwaliteit van leven is meer dan een geschikte woning en kwalitatieve zorgverlening. Technologie is noodzakelijk en nuttig, maar zonder inbedding in het totaal ruimtelijk plan is het niet voldoende voor het faciliteren van het zelfstandig wonen.

Empathische woonomgeving

•

15

Slim wonen ingebed in de sociale en organisatorische context: wonen als een dienst Wanneer het over de menselijke maat gaat, moeten we criteria van effectiviteit en efficiëntie begrenzen. Het vinden van een juiste balans tussen de gewenste kwaliteit en betaalbaarheid wordt voor bestuurders moeilijker; het lijkt daardoor soms alsof de economische en ecologische crisis tot een sociale crisis leidt. Efficiëntie en effectiviteit zijn de sleutelwoorden geworden, waardoor in de zorg en bij het wonen, procesoptimalisatie en werkbesparing hoofdzaak dreigen te worden.

Zelfstandig blijven wonen is weliswaar de standaard geworden, maar een deel van de mensen dreigt tussen wal en schip te vallen. Deze kansloze groep, zoals de Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen41 (ANBO) ze noemt, blijkt niet klein te zijn. Regelmatig staan in de literatuur voorbeelden van overschatting van wat slimme technologie en/of deze doelgroep vermag. Om met dit laatste te beginnen: er zijn impliciete aannames ten aanzien van cruciale randvoorwaarden, bijvoorbeeld de overschatting van de mogelijkheden voor het beroep op mantelzorgers, het kunnen versterken van het sociaal netwerk en het kunnen verhelpen van eenzaamheid door middel van koffieochtenden en telefonische hulplijnen.

Soms worden ook te optimistische aannames gedaan met betrekking tot de mogelijkheden binnen de slimme woonomgeving zelf.

Uit diverse studies, waaronder een longitudinale studie die ik gedurende de afgelopen acht jaar heb gedaan naar de ervaringen van een bewoner in zijn slimme woning, blijkt dat er nog veel kanttekeningen gemaakt kunnen worden. Het vertrouwen in de kwaliteit en de mogelijkheden van slimme toepassingen kan bij bewoners afnemen door onder andere snel verouderende technologie en structureel gebrek aan onderhoud. Het contact met de gebruiker, vooral de particuliere bewoner, beperkt zich meestal tot een gesprek vooraf over keuze en levering van het ‘slimme product’.

Een wezenlijke vraag is of het toepassen van technologie, zónder daarbij structurele dienstverlening te bieden, een waarborg is voor ‘behoud van eigen regie’ van de gebruiker.

De idealistische agenda van behoud van kwaliteit van leven door zelfstandig te blijven wonen, kan gerealiseerd worden als de professionele stakeholders betrokken blijven en ‘langskomen’. Installateurs die lease- of onderhoudscontracten afsluiten, architecten die aan de inbedding van technologie en diensten in het ontwerp blijven werken en onderzoekers die longitudinale studies uitvoeren om de lange termijneffecten en blijvende indicatoren te onderscheiden. Levering van diensten is essentieel bij het zelfstandig wonen en maakt de inbedding van slim wonen in de organisatorische context van diverse domeinen noodzakelijk.

16

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

De markt van (slimme) diensten aan huis en de daarbij behorende alternatieve woonzorgtypologieën zijn nog in de startfase en vergen studie.

Zoals al in 1973 aangekaart is door Daniel Bell30, gaat het hier om de opmars van de ‘service driven societies’.

Figuur 4 Drie perioden van ouderenhuisvesting.

Zelfstandig wonen: terug bij af?

Uit studies42,43,44 blijkt dat het bouwen voor zorg in de loop der tijd dynamischer is geworden en dat steeds meer typologieën tot stand zijn gekomen. Ik neem de huisvesting voor vergrijzing45,46,47 als voorbeeld. Drie factoren hebben voornamelijk de ontwikkeling van de ouderenhuisvesting bepaald48: de sociale veranderingen waaronder de positie van ouderen in de samenleving, de wet- en regelgeving voor de organisatie van de zorg en de technologische ontwikkelingen.

We kunnen in de ontwikkeling van de ouderenhuisvesting globaal drie perioden onderscheiden.

Voor de 13e eeuw woonden de meeste ouderen in ‘reguliere woningen’, wat we vandaag de dag zelfstandig blijven wonen zouden noemen. Daarna zijn de zogenaamde hofjes ontstaan waar je terecht kon met steun van de kerk of een rijk persoon, of door je in te kopen. De parallel met het hedendaagse concept ‘kleinschalig zorgvastgoed’ is hier herkenbaar. Later volgden grootschalige(re) woon(zorg)vormen zoals werkhuizen en armenhuizen, met als onderliggende opvatting dat onproductieve burgers, dus armen en ouderen, een maatschappelijk probleem zijn.

Empathische woonomgeving

17

In de tweede periode is het vakgebied ‘ouderenhuisvesting’ geboren met de modernisering van de ouderenzorg en de invoering van de ‘invaliditeits- en ouderdomswet’ in 1913 als startpunt. Het aantal geïntegreerde woon-zorgvormen nam in de 20ste eeuw als gevolg van deze hervormingen drastisch toe. In een relatief korte tijd is een diversiteit van typologieën van woon(zorg)vormen gerealiseerd, zoals bejaardenhuizen, pensiontehuizen, verzorgingshuizen en verpleeghuizen.

Sommige van deze vormen, zoals verpleeghuizen, zijn afkomstig van de zorgsector en andere vormen, zoals verzorgingshuizen, vinden hun wortels in de volkshuisvesting. Deze laatste vormen zijn door recente ontwikkelingen, zoals de invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) in 2015 en economische factoren, sterk teruggelopen of praktisch verdwenen. Daarmee is nu een derde periode aangebroken.

Hoewel het aanbod aan intramurale woonvormen vooralsnog verder afneemt, zal vanwege de dubbele vergrijzing naar verwachting de behoefte aan intramurale woonzorgvormen gehandhaafd blijven. Alternatieve en hybride woonvormen lijken hierop een antwoord te zijn.

Zelfstandig wonen blijkt verreweg als ‘de favoriete woonvorm’ te worden beschouwd. Slim wonen en burgerparticipatie vormen de twee belangrijkste beïnvloedende factoren bij de vorming van deze nieuwe woonconcepten.

Het lijkt alsof we een reis gemaakt hebben van kleinschalig en zelfstandig wonen naar meer geïntegreerde (grootschalige) woonzorgvormen en nu weer terug zijn bij het kleinschalige, zelfstandig wonen (Figuur 4).

Waar in de twee vorige perioden ouderen getypeerd werden als ‘achterstand categorie’ of ‘zorgenkind’, aan wie een ‘zinvolle levensavond’ moest worden geboden, beschouwen we de hedendaagse senior als belangrijke emancipator en inspiratiebron voor de zorgarchitectuur. Individueel empowerment, actief burgerschap en sociale weerbaarheid die nu centraal staan, vormen de aanzet voor de ontwikkeling van tal van varianten, die globaal in twee categorieën kunnen worden verdeeld: varianten op het zelfstandig wonen met ambulante en/of tele-zorg en meer geïntegreerde woonzorgvormen waarbij de zorgbehoevende in of in de nabije omgeving van een instelling woont. De eerste categorie kan variëren van volledig zelfstandig wonen tot zelfstandig met gemeenschappelijke diensten of ruimten.

Maatschappelijke initiatieven van woon- en zorgcoöperaties duiden aan dat de slimme woonomgeving zich met concepten als de ‘caring communities’ en leeftijdsvriendelijke wijken in deze richting ontwikkelt. Zelfgeorganiseerde dienstverlening49, co-creatie, collectieve (woonzorg)voorzieningen en slimme technologie spelen een belangrijke rol bij deze opkomende woonvormen, variërend van oude hofjes die terugkomen tot een ‘studentenhuis voor senioren’(Figuur 5).

18

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

Figuur 5 Opkomende woonvormen met zorg.

De discussie over architectuur richt zich in dit geval vooral op hoe de ruimte zelf kan bijdragen aan gezondheid en sociale interactie. Architectuur wordt dan gezien als een enabler voor zowel individu als community. De zogenaamde ‘Architecture of Place’ creëert de optimale interactie tussen ruimte en sociale structuur en stimuleert activiteiten50,51,52. Een voorbeeld daarvan is het complex De Drie Hoven (1974) (Figuur 6) waarmee Herman Hertzberger de aandacht vestigt op het belang van sociale betrokkenheid en (re)activering in ouderenhuisvesting.

Figuur 6 Architectuur voor betere kwaliteit van sociale structuur (Herman Hertzberger, 1974)55.

Empathische woonomgeving

19

Gezien de groeiende theoretische en empirische ondersteuning voor de fysieke en virtuele sociale interactie53,54, is het steeds opvallend dat sociale processen en interpersoonlijke dynamiek ondervertegenwoordigd zijn in conceptualisaties van nieuwe woningtypologieën voor het zelfstandig wonen.

In een PhD-studie, in samenwerking met de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Hochschule Rhein-Waal, verrichten we in acht leeglopende dorpen in Nederland en Duitsland onderzoek naar slimme ruimtelijke interventies, die een katalysator vormen voor de totstandkoming van (toevallige) ontmoetingen en ‘public familiarity’.

Deze ontwikkelingen bevestigen dat bouwen voor gezondheidszorg een inclusief ‘socio-techno spatial system’ is, dat in de tijd verandert en daarmee het dagelijks leven en welzijn, direct zowel als indirect, beïnvloedt.

Living labs: empirische basis voor het nieuwe slim wonen Nieuwe woonvormen en slim wonen zijn momenteel onderwerp van studie van 3 PhD’s en 7 PDEng’s binnen mijn leerstoel. De resultaten van deze studies worden in co-creatie met zes innovatieve organisaties in living labs gevalideerd.

Een bijzonder aspect van deze samenwerking is dat met deze projecten de hele keten van wonen, van zelfstandig – via ambulante zorg – tot intramuraal wonen, behandeld wordt (Figuur 7). Ik ga hier in op de activiteiten binnen vier van deze living labs.

Figuur 7 Met deze living labs wordt de hele keten van het wonen met zorg behandeld.

20

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

•

•

•

•

Het samenwerkingsproject van de Stichting Sint Jozefoord betreft een historisch verpleeghuis in Nuland waar de invloed van de technologische ontwikkelingen op de organisatie en optimalisatie van zorg en ruimte centraal staat.

Het behoud van de kwaliteit van leven van bewoners én zorgverleners en de ‘handhaving van duurzaam geluk’ vormen de overkoepelende doelstelling.

Binnen het project van de Regionale Stichting Zorgcentra De Kempen (een thuiszorgorganisatie met zowel intramurale als ambulante zorg) ligt de focus op het bepalen van de ruimtelijk en technologische randvoorwaarden en concepten voor de realisatie van een slimme woonzorgwijk met als slogan ‘slim wonen ontzorgt’.

De woningstichting Domus gaat in op een optimale balans tussen technische en sociale duurzaamheid. Slimme ruimtelijke concepten die groen en grijs combineren. Aan de hand van het Smart City principe wordt een duurzaam renovatieconcept ontwikkeld voor ouderen uit een lagere sociaal-economische klasse in Roermond.

Huisvesting voor gezondheidszorg beperkt zich niet tot de vergrijzing. Met Siza werken we voor een andere doelgroep, die in ons land zelfs een dorp voor zichzelf heeft. Het gaat om de huisvesting voor de gehandicaptenzorg van ‘Het Dorp’ in Arnhem.

Met behulp van Living Lab methodologie56 wordt in deze projecten onderzoek gedaan naar de waarde van de slimme omgeving en de impact op de dynamiek van het dagelijks leven van mensen. Daaruit hopen we evidence-based ontwerpoplossingen af te leiden, die tot nieuwe woningtypologieën leiden. We maken gebruik van de aanwezige deskundigheid binnen de onderzoeksprogramma’s Living Cities en Smart Cities. Onder andere prof. Colenbrander, prof. van Wesemael en prof. Nelissen denken mee over respectievelijk sociaal-historische, ruimtelijke en duurzaamheidsfactoren binnen deze living labs.

Smart architecture: integratie van technologie in het wonen De slimme woonomgeving is een relatief jong fenomeen. Waar het idee van smart homes in het begin meer onderwerp voor sciencefiction was, wordt het nu als een emerging and promising markt beschouwd, wat af te lezen is uit de interesse van giganten als Apple en Google met besturingssystemen zoals ‘home kit’.

Uit een landelijk onderzoek dat wij onder 75 zorgorganisaties uitvoerden40, blijkt dat het concept slimme woning bij de meerderheid ingeburgerd is. Tot rond 2006 waren er slechts enkele projecten, terwijl dit in latere jaren is toegenomen. Toch blijkt uit internationale studies34 dat het grootste aandeel van deze woonvorm nog

Empathische woonomgeving

21

steeds in het duurdere segment voorkomt en de markt van health smart homes nog heel klein (1%) is.

Vaststellen wanneer en hoe slim wonen tot stand gekomen is, hangt af van de gehanteerde definitie. Zonder te streven naar volledigheid, breng ik de evolutie van deze woonvorm in beeld. De oorsprong van slim wonen ligt in de vorige eeuw met experimentele huizen, waarbij het primair ging om experimenteren met de grenzen van het technisch kunnen57,58.

Techniek en wonen kwamen samen om technische ideeën die tot de verbeelding spraken te introduceren. In de eerste helft van de 20e eeuw was Fuller een van de eersten die inspeelde op de technologische ontwikkelingen van dat moment. Met het Dymaxion-concept (1927)59 haakte hij in op de heersende woningproblemen en introduceerde hij de nieuwste communicatietechnologieën: radio, televisie en grammofoon voor huiselijk gebruik. Als antwoord op de heersende woningnood was het Fuller’s intentie om een autonome wooneenheid te ontwerpen die gemakkelijk, snel en goedkoop te bouwen was. Techniek werd door hem ingezet als uiting van vooruitgang en innovatie in de woningbouw. Datzelfde gold voor het prefab ‘House of Tomorrow’, een woning gebouwd als onderdeel van de wereldtentoonstelling van 1933 in Chicago. Deze woning maakte gebruik van zonneenergie en experimentele airconditioningsystemen, toen een noviteit. Het Welfare Techno-House in Japan (1995) was een van de eerste projecten waarmee de weg geopend werd voor een generatie zorg-gerelateerde smart homes, in Nederland domoticawoning genoemd.

Hierna evolueerde het vakgebied in ongeveer 20 jaar van een collectie intelligente technische gadgets naar een assisterend en faciliterend systeem. De belofte van al die slimheid in gebouwen is vooral gericht op het creëren van efficiëntie en winst op de gebieden energiebesparing, veiligheid en gezondheid. Op deze fase volgden de ‘networked homes’, waarbij het niet alleen om ondersteuning in fysieke zin ging, maar ook om de mogelijkheden tot sociaal contact. Daarna volgden de smart environment of learning homes waarbij integratie van systemen en ultieme connectivity centraal staan.

De belangrijkste ontwikkeling binnen dit vakgebied is de verschuiving van ‘denken vanuit de techniek’ naar ‘denken vanuit de mens’, of anders geformuleerd: de vermaatschappelijking van technologie en het belang van een inclusieve aanpak.

Deze ontwikkeling is ook af te lezen van de diverse benamingen voor de slimme woning in de loop der jaren: van ‘smart home’, naar ‘assisted homes’, naar ‘age friendly neigbourhoods’.

22

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

We leven nu in de zogenaamde ‘second machine age’31 met overal aanwezige technologie, waarin de opkomst van zorg-supermarkets en mogelijkheden tot diagnose en behandeling op afstand en daardoor keuze uit medische specialisten wereldwijd en virtuele verzorging thuis, beloftes zijn van deze lerende omgeving.

Maar de grootste belofte van dit tijdperk is empowerment, waarop de empathische woonomgeving een antwoord tracht te geven. ‘Slim’ is dan niet meer een randvoorwaarde, een toevoeging aan de woning, maar technologie is naadloos geïntegreerd in de woonomgeving en past zich optimaal aan de bewoner aan en ondersteunt hem bij zijn dagelijkse activiteiten. Deze ‘enabling environment’ moet waarde toevoegen door op het gedrag van de gebruiker te anticiperen en door zijn geestelijke en lichamelijke gezondheid te stimuleren. Deze woonomgeving is ‘sociaal slim’ en ‘voelt mee’ met de (zorgbehoevende) bewoner. Er zijn uiteraard reeds veel technologieën toegepast, zoals gps-apparaten om niet te verdwalen.

Maar soms blijken bewoners daardoor zelfs meer in de war te raken. Hoe komt dat? Het systeem ‘denkt’ in plaats van dat het ‘meedenkt’. Naar mijn mening is dit een van de belangrijkste oorzaken van het falen van de techniek.

Bij de empathische woonomgeving ‘kent’ de woning de bewoner; er is cognitieve empathie. De woning reageert vervolgens adequaat op de behoeften van de bewoner; er is affectieve empathie, de woning ‘voelt mee’.

Ik bespreek twee van onze experimentele projecten op dit gebied.

Huis als mantelzorger Het project ‘huis als mantelzorger’ focust op het verkennen van de mogelijkheden en grenzen van zelfstandig wonen met behoud van eigen regie. Door de bewoner zorg op maat te bieden verricht de empathische woning zorgtaken en vervult daarmee in zekere mate de functie van mantelzorger.

Vanzelfsprekend vormt het behoud van de persoonlijke leefstijl en het ‘thuisgevoel’, uitgaande van de behoeften en achtergrond van de bewoner, het uitgangspunt.

Door kennis en begrip van hoe mensen wonen, de gebruikersscenario’s die daaruit voortkomen en hoe de technologie in gebouwen werkt60, trachten we een dimensie toe te voegen aan slimme gebouwen, zodat die ook anticiperend, ofwel empathisch zijn.

We streven naar concepten en methoden, waarmee de woning zorg en ondersteuning op maat biedt en daarnaast stimulerende effecten heeft voor de zelfstandigheid van de bewoner. De woning zélf functioneert als hulpmiddel en als stimulans.

Een voorbeeld van ondersteunende concepten is de Guiding Environment.

Gebruikmakend van slimme sensortechnologieën, werkt de interactieve inrichting

Empathische woonomgeving

23

als geheugensteun voor een bewoner met beginnende dementie. De woning houdt daarnaast een oogje in het zeil en stimuleert de bewoner om meer te bewegen of te eten.

Een voorbeeld van stimulerende interventies is de eetbare wand: een verticale binnentuin die mensen stimuleert om (bijv. zittend) te tuinieren, terwijl de ‘eetbare producten’ de zintuiglijke stimulans vormen voor het opwekken van de eetlust bij senioren. Voor deze stimulerende dimensie wordt onder andere van zintuigelijke ontwerpmethoden gebruik gemaakt. Vervolgens meten we de impact op de gezondheid en op de zelfstandigheid van de bewoner.

Deze concepten worden in co-creatie met een dertigtal organisaties gerealiseerd en getoetst in een proefwoning in Arnhem. Zij moeten geschikt zijn voor toepassing in bestaande woningen. Het merendeel van de 65-plussers (63%) woont in een eengezinswoning61 en is van plan dat te continueren. Vandaar dat deze proefwoning een doorsnee Nederlandse doorzonwoning representeert.

Samen met Universiteit Tilburg en VU Amsterdam willen we, door het combineren van inzichten uit sociale gerontologie en gedragswetenschappen, onderzoek doen naar het effect van fysieke en virtuele interventies in de ruimte op (dementerende) bewoners.

Figuur 8 Woning als mantelzorger: een symbiose van fysieke en virtuele omgeving voor het zelfstandig wonen.

24

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

• Conceptueel kader De vraag rijst hoe je onderzoek doet naar een mensgerichte, empathische woonomgeving.

We conceptualiseren het begrip empathie door ‘een omgeving te maken die in staat is om zichzelf te verbeelden in de wereld van de zorgbehoevende bewoner door te ‘ervaren’ wat zijn behoeften, wensen, handelingen, motivatie en gevoelens zijn om daarop te anticiperen en ernaar te handelen’8.

Daarvoor moet de onderzoeker in staat zijn om de toekomstige gebruiker te ‘vatten’ en zich in te leven in zijn wereld. Hoe kun je het onderzoek transformeren van louter rationeel naar invoelend? Uit onderzoek blijkt dat het empathisch perspectief van ontwerpers ontwikkeld kan worden door training en ervaring.

Uitgaande van de theorieën over empathisch ontwerpen62,63,64 ontwikkel ik een conceptueel kader voor onderzoek (Figuur 9).

Dit kader bestaat uit vier fasen: verkennen, vertalen, verwerken en valideren. De eerste fase gaat in op de verkenning van de (on)mogelijkheden en de vraagarticulatie. Naast het verwerven van wetenschappelijke kennis worden empathische (ontwerp)principes toegepast. Dit zijn kwalitatieve onderzoeksmethoden die onderzoekers leren om rationele en praktische problemen te overstijgen en zich te richten op persoonlijke ervaringen en contextuele problemen. Het gaat, naast het begrijpen van de toestand van de gebruiker en het ontwikkelen van cognitieve empathie, om de affectieve aspecten en het inleven in zijn situatie.

In onze samenwerkingsprojecten met zorginstellingen verblijven de PDEngtrainees daarom enige tijd – embedded – bij de zorginstelling om naast het verrichten van nauwkeurige observaties, zich te kunnen ‘inleven’ in de woonsituatie en wooncultuur binnen de zorgorganisatie.

Ook studenten worden bij de livinglabs en PhD-projecten betrokken. Naast het verwerven van een academische ontwerphouding, inzicht in experimenteel en methodisch ontwerpen, is een empathische attitude cruciaal voor de toekomstige bouwers. Om deze attitude te stimuleren maken studenten in de huidige Graduation studio ‘Stimulating Healthy Environments (SHE)’ kennis met de huidige praktijk door observaties en workshops met (dementerende) ouderen te houden in de living labs.

We gebruiken daarnaast alternatieve onderzoeksmethoden en verbeeldingstechnieken zoals (ouderdomspakken, persona’s, as-if condities, etc.) om de impliciete behoeften te verkennen (Figuur 10). Het gaat daarbij om internalisering van de fysieke, mentale en emotionele toestand van de gebruiker en om inleving in diens wooncultuur. Hierna vertalen we deze kennis naar de randvoorwaarden voor het ontwerp van de ruimte, bouwproducten en diensten. In de verwerkingsfase

Empathische woonomgeving

worden deze inzichten ingebed in de sociale en ruimtelijke context. Validatie van de geselecteerde concepten vindt plaats in de living labs.

Figuur 9 Conceptueel kader bestaande uit vier fasen voor het verrichten van onderzoek naar een empathische woonomgeving.

Figuur 10 Diverse workshops van de graduation studio Stimulating and Healthy Environments (SHE), o.a. met studenten in ouderdomspakken en met brillen die slechtziendheid simuleren.

25

26

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

Huis als robot Kun je een huis vergelijken met een machine of robot? Er is al lang een debat gaande in de architectuur over ‘factory-made houses’. Het begon met de beroemde uitspraak van Le Corbusier65: ‘Une maison est une machine-à-habiter.’ Een huis is een machine om in te wonen. Steeds meer bouwcomponenten en -producten gaan zich als een ‘machine’ gedragen. Door de toename van automatisering geldt dit ook voor het huis als geheel.

Samen met mijn gewaardeerde collega Maarten Steinbuch, werk ik aan het opzetten van een onderzoeksprogramma op het gebied van ‘huis als robot’. Het concept is experimenteel en gericht op het verkennen van de grenzen van de mogelijkheden van slimme technieken in woningen.

Het gaat om het ontwikkelen van een aantal extreme scenario’s, die in de eerste plaats bedoeld zijn om de toegevoegde waarde en de wijze van integratie van robot-technologie in gebouwen te verkennen. Het programma bevindt zich in de exploratiefase. Er zijn daartoe een reeks oriënterende workshops georganiseerd met een focusgroep, bestaande uit jonge onderzoekers (studenten, PDEng’s en PhD-studenten) om na te denken, te bediscussiëren en te schetsen wat dit idee zou kunnen inhouden en hoe dit er dan uit zou kunnen zien. De methoden die worden toegepast tijdens de workshops zijn kwalitatief van aard (o.a. conceptmapping en ontwerpetnografie).

Een voorbeeld waarnaar studenten momenteel onderzoek doen om tot functionerende prototypen te komen, is het concept van de robo-stair. Het concept is voortgekomen uit het zelfstandig wonen: een trap kan een obstakel vormen voor de senior en neemt tevens veel ruimte in beslag als hij niet gebruikt wordt. Wat als de trap veranderbaar is; alleen als de bewoner zich verticaal in de woning wil verplaatsen, staat de trap er. De trap moet ook geschikt zijn voor rolstoelgebruikers en moet de bewoner stimuleren om te bewegen.

Naast de techniek en maakbaarheid richt dit experiment zich op ergonomische aspecten, op gebruiksgemak, veiligheid en inbedding in de woonomgeving.

De vraag rijst: hoe ver kunnen we gaan met de integratie van robotisering en gebouw? Wat als de robotwoning zou kunnen reageren op de dynamiek van de omgeving of zelfs zou kunnen bewegen? Waar liggen de technische en ook ethische grenzen? En wat draagt dat bij aan het maatschappelijke thema ‘kwaliteit van leven’ en daarmee aan de doelstelling van de empathische woonomgeving?

Wetenschappers vragen zich af of er een stadium zal komen dat robots over menselijke gevoelens zullen beschikken. Ook de media publiceren daar regelmatig over.

Empathische woonomgeving

27

In het pas verschenen boek van Adriaan van Dis ‘In het buitengebied’66, heeft de eenzame hoofdpersoon een zelflerende, intelligente, ook mooie, Japanse robot aangeschaft en staan de dilemma’s over gevoelens treffend verwoord.

Een citaat uit een gesprek tussen de hoofdpersoon en Akita, zijn robot, wil ik u niet onthouden: […] ‘Maar kan je die emoties ook voelen?’ vroeg ik.

‘Voelen is een kwestie van herkennen.’

‘En inlevingsvermogen?’

‘Inleven is gebaseerd op ervaring. Patronen en algoritmen bepalen de toon’. […]

‘Kun je mij gelukkig maken?’.

‘Ja, als ik genoeg gegevens heb’.

‘Dan moet je me beter leren kennen’.

‘Daar ben ik voor gemaakt’.

‘Je bent wel erg zeker van jezelf’.

‘Ik word nooit verrast’.

‘Oh nee? Ik ben verliefd op je’.

‘Liefde is een toestand waarin de mens de dingen het meest ziet zoals ze niet zijn …Nietzsche’.

Figuur 11 Het onderzoek ‘huis als robot’ is gericht op het verkennen van de grenzen van de mogelijkheden.

28

Tot slot Het DNA van onze tijd is maakbaarheid. In een tijd waarin we materialen atoom voor atoom kunnen opbouwen en dan ‘zelflerend’ kunnen maken, is de grootste vraag wát we willen en hoever we willen gaan. Roman Krznaric14 zegt: ‘De twintigste eeuw stond in het teken van introspectie, diep in onszelf kijken op zoek naar geluk. Maar in de eenentwintigste eeuw zijn we klaar met onszelf. Dit wordt de eeuw van outrospectie met empathie als lijm voor de mensheid’.

Voor de bouwsector is de tijd aangebroken om te denken en vooral handelen in termen van waardencreatie; de tijd van ‘louter stenen stapelen’ is voorbij. De slimme woonomgeving is dan geen doel op zich meer, maar een bouwsteen voor wat we willen realiseren. Door de groeiende aandacht voor sociale en menselijke factoren zal de toekomstige woonomgeving een meer menselijk gezicht krijgen.

De empathische woonomgeving fungeert dan als lijm tussen gebruiker en de sociale en technologische context waarin hij zich bevindt.

Dames en heren, het is nog niet zover. Er is nog veel te doen. Maar, zoals Coelho in zijn boek ‘De Alchemist’67 zegt: “wanneer je iets wenst, spant het hele universum samen om je wens te realiseren.”

Hoe dan ook, dit is een dynamisch onderzoeksgebied waarin je als onderzoeker gelukkig oud kan worden.

Ik sluit mijn verhaal, in bescheiden navolging van Vitruvius, dan ook af met dezelfde zin als waarmee ik begon: ‘Ik bouw voor de toekomst’.

29

Dankwoord Naar goed academisch gebruik wil ik graag woorden van dank uitspreken, maar ik vind het moeilijk: vele namen vliegen door mijn hoofd; er zijn zóveel mensen die me tijdens deze reis geestelijk en ook inhoudelijk gesteund, geïnspireerd en gestimuleerd hebben. Daarom wil ik hier geen opsomming van namen geven.

Ik wil graag het College van Bestuur en de bestuurders van de faculteit Bouwkunde van harte danken dat zij de totstandkoming van deze leerstoel mogelijk gemaakt hebben, alsmede de collega’s die in deze vertrouwen in mij gesteld hebben.

In dit vakgebied zijn velen mij voorgegaan, mijn docenten en oud-collega’s, mensen die een inspiratiebron voor mij waren en nog zijn; mijn dank betreft ook hen.

En mijn beste collega’s en vrienden van de unit AUDE: ik vind het enorm stimulerend om met jullie te mogen werken. Hartelijk dank voor de steun en stimulans op alle gebieden, onder andere de geestverruimende gesprekken op vloer 7.

Verder wil ik de collega’s bij de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en mijn kenniskringleden bedanken, die mij helpen om het werk tussen beide kennisinstellingen te kunnen combineren. Het is een groot goed om te mogen werken in een sfeer van onderlinge solidariteit.

En mijn beste promovendi, PDEng’s en studenten: ik geloof, zoals jullie, in de science of architecture en geniet van onze inhoudelijke discussies. Het doet me deugd om met jullie de wondere wereld van de slimme woonomgeving in te duiken en te zoeken naar een empirisch-theoretische aanpak.

In het verlengde daarvan dank ik de vele innovatieve organisaties en bedrijven die vertrouwen in ons hebben gesteld en met ons samen bouwen aan de woonomgeving van de toekomst.

Voor de allerbelangrijkste dingen in je leven, neem je geen besluit. Die overkomen je. Je kiest niet voor je familie. Ik ben gezegend met een bijzondere familie die sinds mijn aankomst in Nederland aangevuld is met Bert. Met zo’n rijkdom van

30

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

liefde, warmte, schoonheid en karakter om me heen, voel ik me vanaf mijn jeugd de rijkste mens op aarde. Ik kan me geen betere familie wensen.

Met het volgende gedichtje draag ik tot slot deze rede speciaal op aan twee zeer bijzondere mensen: Aan de rots en aan de zee, Aan mijn vader die trotse stabiele rots En aan mijn moeder deze liefdevolle, diepe zee.

Ik heb gezegd.

31

Referenties 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Vitruvius Pollio, M. (2008). Handboek Bouwkunde (T. Peters, Vert.)

Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep. (Origineel werk gepubliceerd in 15 v. Chr.).

Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg. (2017). Goed gezien. Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg. Geraadpleegd op 3 april 2017, van www.kcwz.nl Mohammadi, M., & Moor, N. (2016). International Building Award 2016: a state of the art of international best practices on healing environment.

The Netherlands: van Litsenburg B.V. ISBN: 978-90-808012-0-2.

Vischer, R. (1994). On the Optical Sense of Form: A Contribution to Aesthetics. In H.F. Mallgrave & E. Ikonomou (Red.), Empathy, Form, and Space. Problems in German Aesthetics, 1873-1893 (pp. 89-123), Santa Monica: The Getty Center for History of Art and the Humanities.

Magdalena, N. (2011). The Complicated History of EinfĂźhlung. Argument, 1, 301-326.

Bekkers, R., & Ottoni-Wilhelm, M. (2016). Principle of Care and Giving to Help People in Need, European Journal of Personality, 30(3), 240-257.

Geraadpleegd op 2 april 2017, van https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/ articles/PMC2248287/ Weiner, S.J. & Auster, S. (2007). From Empathy to Caring: Defining the Ideal Approach to a Healing Relationship, Yale Journal of Biology and Medicine, 80(3), 123-130.

Alma, H.A., & Smaling, A. (2006). The meaning of empathy and imagination in health care and health studies. International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-being. 1(4). 195-211.

Bauduin, D.M.J., & Kanne, M. (2012). Tijd voor reflectie. Praktische ethiek in psychiatrie en rehabilitatie. Amsterdam: SWP. Giebner, B.J.C. (2015). Gedeelde ruimte: De ontvankelijkheid van zorgverleners in patĂŤntencontacten. Delft: Eburon.

Halpern, J. (2011). From Detached Concern to Empathy: Humanizing Medical Practice, New York: Oxford University Press.

Radenovic, L. (2011). The Roots of Empathy: A Lesson from Psychoanalysis.

Procedia - Social and Behavioral Sciences, 30, 485-490. https://doi.org/ 10.1016/j.sbspro.2011.10.095

32

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

Hoofdakker, R.H. van den. (2001). Empathie: betekenis en grenzen.

Humanistiek, 2(5), 7-15.

Krznaric, R. (2015). Empathy: Why it Matters, and How to get it. London: Rider & Co. LaBier, D. (2007). Empathy: Could It Be What You’re Missing? Geraadpleegd op 12 september 2016, van http://www.centerprogressive.org/310-2/ Brielmann, A.A., & Stolarova, M. (2015). Does it matter how you ask? Selfreported emotions to need-of-help and social context depictions. BMC Psychology. 3 (10), 1129-1140. doi: 10.1037/a0025011 Bloom, P. (2016). Against empathy. New York: Vintage Digital.

Eisenberg, N., & Faber, R.A. (1991). Prosocial behavior and empathy: A multimethod developmental perspective. In M. S. Clark (red.), Review of personality and social psychology, 12, 34 - 61. Newbury Park: Sage.

Tolstoj, L. (2013). Wat is Kunst? Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep. (Origineel werk gepubliceerd in 1897).

Frank, H. (Regisseur). (1978). Ten Minutes Older [Videobestand].

Geraadpleegd op 16 september 2016, van https://www.youtube.com/ watch?v=BesHd0TN3Ok Gu, X., & Han, S. (2007). Attention and reality constraints on the neural processes of empathy for pain, Neuroimage, 36(1), 256-267.

Eisenberg N., & Strayer, J. (1988). Empathy and its development. Cambridge: Cambridge University Press.

Kelly, J., & Hamm, S. (2013). Smart Machines: IBM’s Watson and the Era of Cognitive Computing. New York: Columbia Business School Publishing.

Centraal Bureau voor de Statistiek. (2017). Geraadpleegd op 12 maart 2017, van https://www.cbs.nl/ Non, M., Torre, A., Mot, E., Eggink, E., Bakx, P., & Douven, R. (2015).

Keuzeruimte in de langdurige zorg: veranderingen het samenspel van zorgpartijen en cliënten. Den Haag: Centraal Planbureau en Sociaal en Cultureel Planbureau.

Dam, F. van., Daalhuizen, F., Groot, C., Middelkoop, M., & Peeters, P. (2013).

Vergrijzing en ruimte: Gevolgen voor de woningmarkt, vrijetijdsbesteding, mobiliteit en regionale economie. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving.

Dychtwald, K., & Flower, J. (1990). The Age Wave: How the most important trend of our time can change your future. New York: Bantam Books.

The Econonomist. (2013, 9 maart). The rise of the sharing economy.

Geraadpleegd op 12 maart 2017, van http://www.economist.com/news/ leaders/21573104-internet-everything-hire-rise-sharing-econom/

Empathische woonomgeving

33

29. Owyang, J. (2013). The Collaborative Economy. San Mateo: The Altimeter Group.

30. Bell, D. (1973). The coming of post-industrial society. New York, NY: Harper Colophon.

31. Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2014). The Second Machine Age: Work, Progress, and Prosperity in a Time of Brilliant Technologies. New York: W.W. Norton & Company.

32. Mensvoort, K.M. van. (2013). Pyramid of technology: how technology becomes nature in seven steps. Eindhoven University lectures, Vol. 3, Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven.

33. MIT Project Oxygen (z.d.). MIT Project Oxygen: Pervasive Human-Centered Computing. Geraadpleegd op 20 maart 2017, van http://oxygen.lcs.mit.edu 34. Gartner Inc. (2016). Geraadpleegd op 10 maart 2017, van http://www.gartner.com/technology/consulting/ 35. Belleghem, S. van. (2014). When Digital Becomes Human: The Transformation of Customer Relationships. Leuven: LannooCampus.

36. Licklider, J.C.R. (1960). Man-Computer Symbiosis. IRE Transactions on Human Factors in Electronics, 1, 4-11.

37. Edmans, J.A., Gladman, J., Walker, M., Sunderland, A., Porter, A., & Stanton Fraser, D. (2004). Mixed reality environments in stroke rehabilitation: development as rehabilitation tools. Proc. 5th Intl Conf. on Disability, Virtual Reality and Assoc. Technologies, in Sharkey, McCrindle & Brown (red.), p.

3-18, Oxford, UK, 20-22 Sept. 2004.

38. Heidegger, M. (1999). Over denken, bouwen, wonen: vier essays. Nijmegen: SUN. 39. Voorthuis, J. (2012). Het ontwerpgesprek. Rotterdam: NAi010 Publishers.

40. Mohammadi, M. (2014). Domoticakompas. Eindhoven: Van Litsenburg Beheer B.V. 41. ANBO (2012). ANBO-rapport ANBO: Maatschappelijk kapitaal. Volwaardige participatie tot op hoge leeftijd. Geraadpleegd op 2 april 2017, van https://www.anbo.nl/sites/default/files/uploads/ anbo_corporate_brochure_2013-2014.pdf 42. Mens, N., & Wagenaar, C. (2010). Architectuur voor de gezondheidszorg in Nederland, Rotterdam: NAi Uitgevers, ISBN: 978-90-5662-733-1.

43. Breuer, G.S., Donk, B. van de., Hoogdalem, H. van., Houben, P.P.J., & Voordt, D.J.M. van der. (1992). Nieuwe woonvoorzieningen voor ouderen: documentatie en beknopte evaluatie van zeven (semi-)intramurale projecten.

Delft: Publikatieburo Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft.

34

prof.dr.ir. Masi Mohammadi

44. Mens, N. (Red.). (2005). Zorgboulevards: Verkenningen in het zorglandschap van morgen. Stichting Architectenonderzoek Gebouwen gezondheidszorg (Stagg). Bussum: THOTH. 45. Heuvelink, J. (2000). Verblijven of wonen; zorg voor een ieder, Den Haag: Stagg.

46. Mens, N., & Wagenaar, C. (2009). De architectuur van de ouderenhuisvesting: bouwen voor wonen en zorg. Rotterdam: NAi010.

47. Loeff, K., Meijel, L. van., & Opmeer, P. (2005). Bejaardentehuizen. Categoriaal onderzoek wederopbouw 1940-1965. Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg.

48. Mohammadi, M., Dominicus, M.M.T., Buuren, van L.P.G., Hamers, K., Hammink, J.H.W., & Yegenoglu, H.H. (2017). The evolution of housing typologies for older adults in the Netherlands from 1945-2016: an analysis in the context of policy, societal and technological developments. The Gerontologist (under review).

49. Mohammadi, M., Moor, N., & Turnhout, S. (2016). Civic care corporations: A study into the bottom-up citizens’ initiatives for integrated care and housing in the Netherlands. Proceedings of the 10th world conference of Gerontechnology, Nice, France, September 28-30, 2016.

50. Hertzberger, H. (1996). Ruimte maken, ruimte laten: Lessen in architectuur.

Rotterdam: Uitgeverij 010.

51. Sommers, S. (2011). Situations matter: Understanding how context transforms your world. Londen: Penguin Books.

52. Blokland, T., & J. Nast (2014). From public familiarity to comfort zone: the relevance of absent ties for belonging in Berlin’s mixed neighbourhoods.

International Journal of Urban and Regional Research, 38(4), 1143-1160.

53. Goffman, E. (1961). Encounters; Two studies in the sociology of interaction.

Reprint 1972, Middlesex: Penguin University Books.

54. Jeffrey, P., & Mark, G. (1998). Constructing social spaces in virtual environments: A study of navigation and interaction. In K. Höök, A. Munro, & D. Benyon (Red.), Workshop on personalized and social navigation in information space, March 16-17, 1998, Stockholm: Swedish Institute of Computer Science (SICS), 24-38.

55. Architectuurstudio Herman Hertzberger. (1974). De Drie Hoven Gebouwencomplex Voor Bejaarden, Amsterdam [foto]. Geraadpleegd op 18 maart 2017, van https://www.ahh.nl/images/projecten/woningbouw/ 3H-2/7.jpg

Empathische woonomgeving

35

56. Dell’Era, C., & Landoni, P. (2014). Living Lab: A Methodology between UserCentred Design and Participatory Design. Creativity and Innovation Management, 23(2): 137-154. http://dx.doi.org/10.1111/caim.12061 57. Harper, R. (Ed.) (2003). Inside the Smart Home, London: Springer.

58. Mohammadi, M., & Hammink, J.H.W. (2015) Standards for Smart Living: A Historical Overview, In: J. van Hoof, G. Demiris & E.J.M. Wouters (Red.).

Handbook of Smart Homes, Health Care and Well-Being (p. 1-14).

Switzerland: Springer International Publishing. ISBN: 978-3-319-01904-8.

59. Bladwin, J. (1997). Buckyworks: Buckminster Fuller’s ideas for today.

Hoboken: John Wiley & Sons.

60. Mano, L.Y., Faiçal, B.S., Nakamura L.H.V., Gomes P.H., Libralon, G.L., Rodolfo I.M., Geraldo P.R.F., Giancristofaro, G.T., Pessin, G., Krishnamachari, B. & Ueyama, J. (2016). Exploiting IoT technologies for enhancing Health Smart Homes through patient identification and emotion recognition. Computer Communications. 89-90. 178-190.

61. Dam, F. van., Daalhuizen, F., Groot, C., Middelkoop, M., & Peeters, P. (2013).

Vergrijzing en ruimte: Gevolgen voor de woningmarkt, vrijetijdsbesteding, mobiliteit en regionale economie, Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving.

62. Postma, C.E., Zwartkruis-Pelgrim, E., Daemen, E., & Du, J. (2012). Challenges of doing empathic design: Experiences from industry. International Journal of Design, 6(1), 59-70.

63. Koskinen, I., Battarbee, K., & Mattelmäki, T. (2003). Professional empathic design: User Experience in Product Design. IT Press.

64. Battarbee, K., & Mattelmäki, T. (2002). Empathy Probes. Proceedings of the Participatory Design Conference, T.Binder, J.Gregory, I.Wagner (Red.) Malmo, Sweden, 23-25 June 2002.

65. Le Corbusier. (1985). Towards a New Architecture. New York: Dover Publications.

66. Dis, A. van., (2017). Het Buitengebied. Amsterdam: Uitgeverij Atlas Contact.

67. Coelho, P. (1988) De Alchemist. Amsterdam: De Arbeiderspers.

36

Curriculum vitae Prof.dr.ir. Masi Mohammadi is per 1 juni 2016 aangesteld als hoogleraar Smart Architectural Technologies, aan de Faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven.

Masi Mohammadi studeerde in haar geboorteland Iran bouwkunde en cartografie, waarna zij verbonden was aan het National Cartography Center in Teheran en een eigen bouwkundig adviesbureau leidde. In Nederland studeerde zij in 2006 af aan de TU/e, waarna zij haar promotieonderzoek startte met het thema ‘Empowering seniors through domotic homes: integrating intelligent technology in senior citizens’ homes’. Aansluitend op haar promotie in 2010 trad zij bij de TU/e in dienst als universitair docent. In 2012 werd zij benoemd als lector Architecture in Health aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Hier werd haar lectoraat twee jaar later, door het Koninklijk Instituut van Ingenieurs, benoemd als KIVI-Chair.

Mohammadi is als senioronderzoeker en projectmanager betrokken bij meerdere landelijke projecten, gericht op de implementatie van wooninnovatie. Ook maakt zij deel uit van nationale en internationale overlegplatforms op het gebied van seniorenhuisvesting en woningautomatisering.

Colofon Productie Communicatie Expertise Centrum TU/e Fotografie cover Rob Stork, Eindhoven Ontwerp Grefo Prepress, Eindhoven Druk Drukkerij Snep, Eindhoven ISBN 978-90-386-4320-5 NUR 955 Digitale versie: www.tue.nl/oraties/

Intreerede prof.dr.ir. Masi Mohammadi 30 juni 2017

Bezoekadres Auditorium (gebouw 1) Groene Loper, Eindhoven Navigatieadres De Zaale, Eindhoven Postadres Postbus 513 5600 MB Eindhoven Tel. (040) 247 91 11 www.tue.nl/plattegrond

/ Faculteit Bouwkunde

Empathische woonomgeving Where innovation starts