do more with less_το παράδειγμα επανακατοίκησης κτιρίων της πόλης του Βόλου

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

do more with less το παράδειγμα επανακατοίκησης κτιρίων της πόλης του Βόλου

Ελένη Κυριακοπούλου-Δημητρίου

επιβλέπουσα καθηγήτρια Δήμητρα Νικολάου

Αθήνα, Ιούνιος 2020

Περιεχόμενα 1. Οι πόλεις γενικά ....................................................................................................................................... 9 1.1 Η δημιουργία της πόλης ........................................................................................................................ 10 1.2 Πόλη και χωριό ...................................................................................................................................... 10 1.3 Η εξέλιξη της πόλης ............................................................................................................................... 11 1.4 Τα χαρακτηριστικά της πόλης ............................................................................................................... 12 1.5 Η εμπειρία στην πόλη ........................................................................................................................... 15 1.6 Οι σύγχρονες πόλεις .............................................................................................................................. 16 1.6.1 Η πορεία προς τις σύγχρονες πόλεις............................................................................................. 16 1.6.2 Τα ζητήματα της σύγχρονης πόλης ................................................................................................ 16 1.6.3 Βιωσιμότητα .................................................................................................................................. 18

2. Το ζήτημα της κατοικίας/στέγασης ως στεγαστικό και πολιτικό ζήτημα ......................................... 21 2.1 Άστεγοι ................................................................................................................................................. 22 2.2 Το φαινόμενο Airbnb............................................................................................................................. 22 2.3 Κοινωνική κατοικία................................................................................................................................ 23 2.4 Εμπορευματοποίηση της κατοικίας-αυθαίρετη δόμηση...................................................................... 24 2.5 Πολυκατοικία ........................................................................................................................................ 25 2.5.1 Γενικά στοιχεία ............................................................................................................................... 25 2.5.2 Ο θεσμός της «Αντιπαροχής»......................................................................................................... 26

3. Η αρχιτεκτονική προσέγγιση ................................................................................................................... 29 3.1 Ο σχεδιασμός της πόλης ....................................................................................................................... 30 3.2 Χαρακτηριστικές ζώνες (zoning)............................................................................................................ 30 3.3 Η έννοια του locus ................................................................................................................................. 31 3.4 Ο σχεδιασμός της κατοικίας .................................................................................................................. 32 3.5 Τυπολογίες ............................................................................................................................................ 33 3.5.1 Μονοκατοικία ................................................................................................................................. 33 3.5.2 Η αστική πολυκατοικία................................................................................................................... 33 3.6 Μοντέλα κατοίκησης ............................................................................................................................. 35

4.Το ζήτημα της επανάχρησης .................................................................................................................... 37 4.1 Ορισμός, ιστορικά στοιχεία ................................................................................................................... 38 2

4.2 Το πλαίσιο της επανάχρησης ................................................................................................................ 39 4.3 Οφέλη επανάχρησης ............................................................................................................................. 40 4.4 Το πολιτιστικό και περιβαλλοντικό αντίκτυπο ..................................................................................... 41

5.Ερωτήματα.................................................................................................................................................. 43

6.Πολεοδομική ανάπτυξη της πόλης του Βόλου ...................................................................................... 45 6.1 Η γεωγραφική θέση της πόλης ............................................................................................................. 46 6.2 Ιστορικά στοιχεία .................................................................................................................................. 47 6.2.1 Δημιουργία και εξέλιξη της πόλης του Βόλου ............................................................................... 47 6.2.2 Το σχέδιο Παρασκευόπουλου ................................................................................................................ 54 6.3 Η πόλη-λιμάνι ........................................................................................................................................ 56 6.4 Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας................................................................................................................. 60 6.5 Η σημερινή κατάσταση ......................................................................................................................... 62 6.6 Αστική διάχυση...................................................................................................................................... 66 6.7 Πολεοδομικές αναπλάσεις τα τελευταία χρόνια στην πόλη του Βόλου .............................................. 69

7. Το φαινόμενο ............................................................................................................................................ 71 7.1 Παρουσίαση του φαινομένου που ερευνάται ...................................................................................... 72 7.2 Η σύνδεση της επανάχρησης με την πόλη του Βόλου .......................................................................... 76 7.3 Εξ’ αρχής σχεδιασμός ή επανάχρηση; .................................................................................................. 79

8. Οι κατοικίες ............................................................................................................................................... 81 8.1 Μέθοδος έρευνας ................................................................................................................................. 82 8.2 Καταγραφή κτιρίων ............................................................................................................................... 86 8.2.1 Η περιοχή «Παλαιά» Βόλου ........................................................................................................... 86 8.2.2 Η περιοχή του Βόλου και της Ν. Ιωνίας ......................................................................................... 96 8.3 Μαρτυρίες των ανθρώπων ................................................................................................................. 108 8.4 Η γενική εικόνα – τα κοινά χαρακτηριστικά ....................................................................................... 110

9. Παράγοντες που οδήγησαν στο φαινόμενο .................................................................................... 112 10. Το αποτύπωμα/αντίκτυπο στην πόλη του Βόλου ............................................................................ 114 11. Συμπεράσμτα ....................................................................................................................................... 116

3

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η έμφυτη τάση του ανθρώπου για εγκατάσταση μόνιμη ή προσωρινή σε ένα τόπο, οδήγησε σταδιακά στη δημιουργία των πόλεων. Η πόλη συγκροτείται χάρη στο εμπόριο και εξελίσσεται με την εμφάνιση της μηχανικής, της «αγοράς», αργότερα της βιομηχανίας, της τεχνολογίας, κλπ. Την χαρακτηρίζουν τόσο φυσικά όσο και ανθρωπογενή χαρακτηριστικά, απαρτίζεται από τα κτίρια που συνυπάρχουν με τους δημόσιους χώρους, αλλά δεν μπορεί να υπάρξει και να οριστεί χωρίς τους πολίτες της. «H πόλις είναι πλήθος πολιτών», λέει ο Αριστοτέλης και ο καθένας από αυτούς την αντιλαμβάνεται με μοναδικό τρόπο. Καταλήγοντας μέσω της εξελικτικής διαδικασίας στη σύγχρονη πόλη, αναλύονται τα βασικότερα ζητήματα αυτής και εισάγεται η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται το ζήτημα της κατοικίας και οι διαφορετικές μορφές αυτής μέσα από στεγαστικές και πολιτικές παραμέτρους, που εμφανίστηκαν ανά περιόδους. Αναλύονται φαινόμενα της σύγχρονης, αλλά και προγενέστερων εποχών, όπως η αντιπαροχή και η βραχυχρόνια μίσθωση κατοικιών, και κτιριολογικές μορφές που καθόρισαν τα μοντέλα κατοίκησης. Προσεγγίζεται το θέμα του αστικού σχεδιασμού αρχιτεκτονικά, τονίζοντας την συνύπαρξη ετερόκλιτων στοιχειών στον πολεοδομικό ιστό και την άμεση σχέση του σχεδιασμού με τον τόπο στον οποίο αυτός εφαρμόζεται. Εστιάζουμε στο σχεδιασμό της κατοικίας με τις διάφορες συνθήκες που τον καθόρισαν. Ορίζεται η διαδικασία της επανάχρησης και παρουσιάζεται η σημασία της για τον πολιτισμό και το περιβάλλον, μέσω της έκτασης που λαμβάνει το φαινόμενο ανά τον κόσμο στη σύγχρονη εποχή. Τίθενται τα κύρια ερωτήματα που κλείνεται να διερευνήσει η παρούσα εργασία και η έρευνα επικεντρώνεται στο παράδειγμα μιας επαρχιακής πόλης της Ελλάδας, τον Βόλο. Έπειτα από γεωγραφικό προσδιορισμό, γίνεται αναδρομή στο ιστορικό παρελθόν, από τη δημιουργία του πρώτο οικισμού των Παλαιών, την εμφάνιση της Νέας Πόλης, την εξέλιξη της ως σημαντικής εμβέλειας λιμάνι και βιομηχανικό κέντρο, τις καταστροφές στα μέσα του 20ου αιώνα μέχρι και την πρόσφατη ιστορία, με την εδραίωση του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και την αστική εξάπλωση. Αναλύεται η σημερινή εικόνα της πόλης και οι πρόσφατες πολεοδομικές παρεμβάσεις. Η επανακατοίκηση κτιρίων της πόλης δίνει αφορμές για την εξέταση των παραγόντων που οδήγησαν τους κατοίκους στην αναβίωση παλιών κελυφών και το αντίκτυπο στον αστικό ιστό και την ζωή των πολιτών. Η επανάχρηση συνδέεται με τα ιστορικά βιομηχανικά κτίρια του Βόλου και έρχεται σε αντιδιαστολή με τον εξ’ αρχής σχεδιασμό. Εξετάζεται η έκταση του φαινομένου στον αστικό ιστό μέσω της μεθόδου των ερωτηματολογίων και της επιτόπου καταγραφής και παρουσιάζεται δείγμα των αποτελεσμάτων αυτής σε πίνακα και χάρτες για τις περιοχές των Παλαιών, του Βόλου και της Νέας Ιωνίας. Αναλύονται οι αρχιτεκτονικές επεμβάσεις σε ορισμένα συγκεκριμένα παραδείγματα κατοικιών. Παρατίθενται μερικά από τα σχόλια των πολιτών και τέλος η ανάλυση οδηγείται στην εξαγωγή συμπερασμάτων για τους παράγοντες που οδήγησαν στο φαινόμενο, το αποτύπωμα στην πόλη, το περιβάλλον, την οικονομία και την κοινωνία.

4

ABSTRACT Man's innate tendency to settle permanently or temporarily in a place, gradually led to the creation of cities. The city is formed thanks to trade and evolves with the advent of engineering, the "agora", industry, technology, etc. It is characterized by both natural and man-made features, it consists of buildings and public spaces, but it cannot exist and be defined without its citizens. "The polis is a multiplicity of citizens”, says Aristotle, and each one of them perceives it in a unique way. The main issues of the modern city are analyzed and the concept of sustainable development is introduced.

The issue of housing and its various forms is presented through housing and political parameters, which appeared through the decades. Phenomena of earlier and modern eras are analyzed, such as the land-for-apartment exchange system and short-term rent of houses, and building forms that defined the models of habitation. The theme of urban design is approached architecturally, emphasizing on the coexistence of heterogeneous elements in the urban area and the idea of “locus". We focus on home design with the various conditions that defined it.

The process of reuse is defined and its importance for culture and the environment is presented, through the extent to which the phenomenon is perceived around the world in modern times. The main questions are posed and the research focuses on the example of a provincial town in Greece, Volos.

After geographical identification, the historical past is presented, since the creation of the first settlement of the old city, “Palea”, the appearance of the New City, the development as a significant port and industrial center, the catastrophes in the middle of the 20th century until the recent history with the establishment of the University of Thessaly and urban sprawl. The current image of the city and the recent urban interventions are analyzed.

The rehabilitation of buildings in the city provokes the examination of the factors that led the inhabitants to the revival of old building shells and the impact on the urban area and the lives of citizens.

Reuse of the industrial buildings of Volos is presented and the issue of demolition is questioned. The extent of the phenomenon in the urban area is examined through the method of questionnaires and a sample of its results is presented with maps for the areas of Palea, Volos and Nea Ionia. The architectural interventions in some specific examples of houses are analyzed.

Some of the citizens' comments are given, and finally the analysis leads to conclusions about the factors that led to the phenomenon, the imprint on the city, the environment, the economy and society.

5

“form follows function or function creates form, but what is to be done with the form once the function has disappeared?” _μοντέρνο κίνημα

6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα ερευνητική εργασία έχει ως αντικείμενο τη μελέτη της αξίας της επανάχρησης ως μέσον ανάδειξης κατοικιών και άλλων χρήσεων σε εγκαταλελειμμένα ή υποβαθμισμένα κελύφη που αρχικά κατασκευάστηκαν στα μέσα του 20ου αιώνα. Θα γίνει επίσης επιλογή και εκτενέστερη ανάδειξη συγκεκριμένων παραδειγμάτων, που αντιπροσωπεύουν τους διαφορετικούς τύπους προσέγγισης και επέμβασης στην αρχική κατασκευή. Αρχικά, γίνεται αναφορά στις απαρχές της δημιουργίας των πόλεων, στην εξέλιξη τους μέχρι τη σύγχρονη εποχή και τα ζητήματα που πλήττουν τις κοινωνίες του 21ου αιώνα. Αναλύεται το ζήτημα της κατοικίας ως στεγαστικό και πολιτικό ζήτημα στα χρονικά πλαίσια του 20 ου και 21ου αιώνα, παρουσιάζοντας φαινόμενα και θεσμούς που όρισαν την πορεία της κατοίκησης. Στη συνέχεια, γίνεται αναδρομή στο σχεδιασμό της πόλης και της κατοικίας, προσεγγίζοντας το θέμα αρχιτεκτονικά. Θίγεται το θέμα της «επανάχρησης», παρουσιάζοντάς το ως φαινόμενο τόσο ενδοχώριο, όσο και παγκόσμιο και παρακολουθώντας το αποτύπωμα αυτού στην κοινωνία και το περιβάλλον. Εν συνεχεία των γενικότερων αυτών στοιχειών για τις πόλεις, τίθενται τα ερωτήματα προς απάντηση μέσω της έρευνας και η εργασία επικεντρώνεται στην πιο ειδική περιοχή μιας επαρχιακής πόλης της Ελλάδας, τον Βόλο. Μετά από παρουσίαση της ιστορικής και πολεοδομικής εξέλιξης και των χαρακτηριστικών της πόλης, αναλύεται το φαινόμενο της επανάχρησης μονοκατοικιών προγενέστερων περιόδων που παρατηρείται έντονα την περίοδο των τελευταίων δέκα ετών. Γίνεται καταγραφή των περιπτώσεων κτισμάτων που αντιστοιχούν στα δεδομένα και μέσω κοινών τους χαρακτηριστικών αλλά και επιλεγμένων παραδειγμάτων διερευνώνται οι επεμβάσεις στα κελύφη αλλά και τα κίνητρα των ιδιοκτητών, καθώς και το αντίκτυπο στην κοινωνία και το περιβάλλον. Σκοπός της εργασίας είναι η διερεύνηση της αξίας της επανάχρησης στις σύγχρονες πόλεις που παρουσιάζουν ζητήματα κορεσμού του πολεοδομικού ιστού και αναζήτησης της πολιτισμικής τους ταυτότητας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Ακόμη, η εύρεση των παραγόντων που οδήγησε στην έξαρση του φαινομένου την τελευταία δεκαετία, τα οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά κίνητρα, καθώς και εικασίες για την πορεία του φαινομένου δεδομένου της στροφής της οικοδομικής δραστηριότητας προς τη βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων.

7

8

1. Οι πόλεις γενικά

9

1.1 Η δημιουργία της πόλης

Οι απαρχές της πόλης αποδίδονται στην έμφυτη κλίση του ανθρώπου, όπως και των περισσότερων ζωντανών οργανισμών, να δημιουργούν ομάδες και να κοινωνικοποιούνται. Η ζωή του ανθρώπου όπως λέει ο Lewis Mumford στο βιβλίο του “Τhe city in history”,περιστρέφεται ανάμεσα σε δύο πόλους, την μετακίνηση από τόπο σε τόπο και την εγκατάσταση σε ένα συγκεκριμένο. Σε κάθε στάδιο της ζωής του καλείται να «θυσιάσει» την μετακίνηση, για χάρη της ασφάλειας που προσφέρει η μόνιμη κατοικία ή να επιλέξει την ‘περιπέτεια’ που προσφέρει το άγνωστο, ρισκάροντας την σταθερότητα που προσφέρει ένα σπίτι. Όμως πάντα έχει την τάση να επιστρέφει σε ένα ασφαλές μέρος, που του προσφέρει σιγουριά και ασφάλεια, κάτι το οποίο ο Mumford το αναγνωρίζει ως εκ γενετής ανθρώπινο χαρακτηριστικό.1 Η έννοια της πόλης δημιουργείται στα αρχαία χρόνια, όπου οι πρακτικές ανάγκες της καθημερινότητας οδήγησαν τις διάφορες μεμονωμένες ομάδες να οργανωθούν σε μεγαλύτερα σύνολα πληθυσμού. Οι λόγοι αρχικά αφορούσαν τα μυστήρια της ζωής, που οι πρωτόγονοι προσπαθούσαν να εξηγήσουν, τη γέννηση και το θάνατο, γι’ αυτό και η πρώτη πρώιμη μορφή πόλης που δημιουργήθηκε ήταν η «πόλη των νεκρών».2 Στη συνέχεια, όσο αυτές οι ομάδες ανθρώπων μεγαλώνουν, θα προστεθούν και επιπλέον ζητήματα, σαφώς και οικονομικά, που τους οδηγούν να ζήσουν ως σύνολο.

1.2 Πόλη και χωριό

Μέχρι να οργανωθούν οι πόλεις, οι άνθρωποι συγκροτούσαν ομάδες πληθυσμών και ζούσαν υπό κοινούς «κανόνες» και συμφέροντα. Πριν να δημιουργηθούν αυτές, προϋπήρχαν τα χωριά, τα οποία διαφέρουν πολύ στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας από τις πόλεις. Το κύριο χαρακτηριστικό που διαχωρίζει τις δύο έννοιες και που μπορεί να αποτελέσει έναν από τους πολλούς ορισμούς που έχουν δοθεί για την πόλη είναι το ότι η πόλη είναι «το μέρος όπου οι άνθρωποι ενώνονται, όχι απλά επειδή έτυχε να γεννηθούν εκεί, αλλά συνειδητά, σε ένα κυνήγι της καλύτερης δυνατής ζωής».3 Η πόλη συγκροτείται χάρη στο εμπόριο, διατηρώντας μια δυναμική, ανοιχτή στις διασυνδέσεις με τον υπόλοιπο κόσμο, ένα μοντέλο διαφορετικό από αυτό του «χωριού», την πιο «κλειστή» κοινωνία που διατηρεί συνήθως μια στάση εχθρική προς τον ξένο. Τη μετάβαση από τα χωριά στις πόλεις σηματοδοτεί και η μεγάλη αύξηση της κτισμένης περιοχής και του πληθυσμού.4 Ωστόσο, οι άνθρωποι, ερχόμενοι να ζήσουν στις πόλεις από τις πιο κλειστές αυτές κοινωνίες, μετέφεραν μαζί τους και ορισμένα από τα

1

Mumford, L., Σεπτέμβριος 1961. THE CITY IN HISTORY Its Origins, Its Transformations, and its Prospects. Λονδίνο, Secker & Warburg, σελ. 5 “…there was a disposition to social life that man plainly shares with many animal species […]Human life swings between two poles: movement and settlement[…]At every level of life one trades mobility for security or immobility for adventure[…]Certainly, some tendency to settle and rest, to go back to a favored spot that offers shelter or good feeding, exists in many animal species[…]this may be an original human trait.’’

2 Mumford κ.ά. (1961), ο.π., σελ. 7 “The city of the dead is the forerunner, almost the core of every living city” 3 Mumford κ.ά. (1961), ο.π., σελ. 131 “ The transposition of the village into the polis, the place where people come together, not just by birth and habit, but consciously, in pursuit of a better life” 4 Mumford κ.ά. (1961), ο.π., σελ. 61 “To mark the passage from village to city, the first thing we note is an increase in the built-up area and population.”

10

χαρακτηριστικά της εκεί ζωής, και μάλιστα και αρκετά αρνητικά, όπως η καχυποψία, η απομόνωση και η ζήλια.5

1.3 Η εξέλιξη της πόλης

Η πόλη από τα αρχαία χρόνια αποτελούσε ένα ιδανικό για τον άνθρωπο, ένα μέρος συνάντησης αυτών που έκαναν νομαδική ζωή, αλλά και αυτών που κατοικούσαν μόνιμα στη πόλη, ένα μέρος όπου ευνοήθηκε η ανάπτυξη των τεχνών και του πολιτισμού, η εξέλιξη της μηχανικής και του εμπορίου, ένα μέρος μέσα στο οποίο ο άνθρωπος μπορούσε να εξελιχθεί. Όπως τοποθετήθηκε και ο Αριστοτέλης «Οι άνθρωποι ενώνονται στις πόλεις για να ζήσουν, αλλά παραμένουν σε αυτές ώστε να ζήσουν μια καλή ζωή».6 Χάρη στο θεσμό της πόλης και το γεγονός ότι οι πολίτες της είχαν λόγο στη κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής μέσα σε αυτή, αναπτύχθηκε το ανθρώπινο πνεύμα, «γεννήθηκαν» η ποίηση, το αρχαίο θέατρο, η λογική, η φιλοσοφία, οι διάφορες επιστήμες και αναγνωρίστηκαν οι δυνατότητες του ανθρώπου. Όλα αυτά τα αγαθά βρίσκονται συγκεντρωμένα στο μοντέλο της αρχαίας Ελληνικής πόλης.7 Ενώ στην αρχική της μορφή η πόλη είναι μικρή και σχετικά αυτόνομη με τα αγαθά που παράγει, με την είσοδο του εμπορίου και την ένταξη της έννοιας της «αγοράς»8, ξεκινά η εξάπλωση και η ανάπτυξή της. Η αγορά οργανώνει ένα νέο μοντέλο ζωής, όπου η γεωργία έρχεται δεύτερη σε σημασία, μετά το εμπόριο. Το μοντέλο αυτής της πόλης έχει σαν κεντρικό άξονα το εμπόριο και κατά συνέπεια την αγορά μέσα στην οποία αυτό εκτυλίσσεται και οργανώνεται γύρω από αυτόν, με μεγάλους σε έκταση και πλάτος δρόμους και με ανοιχτούς δημόσιους χώρους γύρω από αυτήν. Καθώς οι πόλεις μεγαλώνουν και με την ραγδαία εξάπλωση του οικιστικού ιστού, οι γεωργικές εκτάσεις απομακρύνονται όλο και περισσότερο και δημιουργείται η ανάγκη να ενταχθεί το πράσινο μέσα στον κτισμένο χώρο, χαρακτηριστικό ακόμη και της σημερινής πόλης. Στις μεταγενέστερες εποχές, η βιομηχανία, η ανάπτυξη της τεχνολογίας, τα μέσα μαζικής μεταφοράς και άλλοι παράγοντες θα αποτελέσουν επίσης κύριους πρωταγωνιστές του μετασχηματισμού της πόλης και θα γίνει αναφορά σε αυτούς παρακάτω.

5

Mumford κ.ά. (1961), ο.π., σελ. 132 “But from the village came certain negative traits: isolation, jealousy[…]”

Mumford, L., Σεπτέμβριος 1961. THE CITY IN HISTORY Its Origins, Its Transformations, and its Prospects. Λονδίνο, Secker & Warburg, σελ. 111 “Aristotle put into words[…]: Men come together in the city to live; they remain there in order to live the good life.”

7 Mumford κ.ά. (1961), ο.π., σελ. 124-125 “[…] All these achievements were concentrated in the Greek polis (Athens).’’

8 Mumford κ.ά. (1961), ο.π., σελ. 148 “ The dynamic center of the Greek city: the agora” 6

11

1.4 Τα χαρακτηριστικά της πόλης

Η γεωμορφολογία είναι ένας ισχυρός παράγοντας στη διαμόρφωση μίας πόλης, καθώς αυτή εγγράφεται στο φυσικό περιβάλλον και στη συνέχεια τα δύο αποτελούν στοιχεία άρρηκτα συνδεδεμένα (π.χ. ένας απότομος λόφος μπορεί να αποτελέσει φυσικό όριο). Ωστόσο, στη σύγχρονη πόλη ο Kevin Lynch διακρίνει ανθρωπογενείς ποιότητες, οι οποίες τείνουν να επικαλύψουν την αντίληψη του ανθρώπου για τις ιδιαιτερότητες του προϋπάρχοντος φυσικού τοπίου.9 Ο Aldo Rossi αναφέρεται στον Jean-Nicolas-Louis Durant(1760-1834), γάλλο συγγραφέα, δάσκαλο και αρχιτέκτονα, ο οποίος ,παραλληλίζοντας την πόλη με τα κτίρια, λέει πως όπως οι τοίχοι, οι κολώνες κλπ είναι τα στοιχεία που συνθέτουν τις κατασκευές, έτσι και τα κτίρια είναι τα στοιχεία που συνθέτουν την πόλη.10 Η πόλη σαφώς αποτελείται από οικιστικές ενότητες/διατάξεις, αλλά δεν μπορεί να υπάρξει και να οριστεί χωρίς τους πολίτες, όπως αναφέρει και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά : «H πόλις είναι πλήθος πολιτών». Και συνεχίζει με το γεγονός ότι το στοιχείο που καθιστά μια πόλη ως ενότητα, είναι το μαζικό ενδιαφέρον προς τη διεκπεραίωση των κοινών με δικαιοσύνη και ο ενιαίος στόχος των πολιτών για την επίτευξη μιας καλού επιπέδου ζωής.11 Η πόλη είναι ο χώρος όπου υπάρχει και δημιουργείται η ζωή, όπου διεκπεραιώνονται οι διαδικασίες εμπορίου και όπου η ζωή συναντά τη ζωή. Δηλαδή οι κοινόχρηστοι χώροι, που αποτελούν τον κύριο χώρο των καθημερινών δραστηριοτήτων των πολιτών. Όπως προαναφέρθηκε, η αγορά αποτελεί την πρώτη μορφή οργανωμένου κοινόχρηστου χώρου και οι μετέπειτα διαφοροποιήσεις και αναπροσαρμογές αυτής, υιοθετούνται από την πόλη δημιουργώντας πιο περίπλοκα μοντέλα κοινόχρηστων χώρων μέχρι και τη σύγχρονη πόλη.12 Στους χώρους αυτούς εξελίσσεται η δημόσια ζωή και οι πολίτες έχουν λόγο και έκφραση για τα κοινά της πολιτείας. Γι’ αυτό η χρήση των δημόσιων χώρων ευημερεί στις δημοκρατικές κοινωνίες, όπου οι πολίτες μπορούν να παρέμβουν στις πολιτικές αποφάσεις και τον τρόπο που διαμορφώνονται οι κανόνες και τα πρότυπα της κοινωνίας.13

9

Lynch, K., 1960. THE IMAGE OF THE CITY., The M.I.T. Press, σελ. 110 “The contemporary urban area has man-made characteristics and problems that often override the specificity of site[…]Topography is still an important element in reinforcing the strength of urban elements.”

10 Aldo Rossi, 1982. The Architecture of the City. Αγγλική έκδοση, Σικάγο και Νέα Υόρκη, The MIT Press. σελ. 35 αναφέρεται στο: Jean-Nicolas-Louis Durant, “Precis des lecons d’ architecture donnés à l'École polytechnique”, 2. vols.

(Paris,1802-1805)2d ed..1809, vol.II,p.21. “ Durant: Just as the walls, the columns etc are the elements witch compose building, so buildings are the elements witch compose cities” 11 Mumford, L., Σεπτέμβριος 1961. THE CITY IN HISTORY Its Origins, Its Transformations, and its Prospects. Λονδίνο, Secker & Warburg, σελ. 185 “Aristotle: What makes a city in fact one is the common interest in justice and the common aim, that of pursuing the good life” 12 Mumford κ.ά. (1961), ο.π., σελ. 149 “ All these function of the agora would pass into the city, to assume more differentiated forms in the complex urban pattern” 13 Habermas, J., 1961. L’ Espace Public, Payot, Παρίσι

12

Τα χαρακτηριστικά της πόλης ο Kevin Lynch στο βιβλίο του “The Image of the city” τα διαχωρίζει σε πέντε κατηγορίες, με βάση τον τρόπο που αυτά επιτρέπουν στον πολίτη να αντιληφθεί το χώρο γύρω του και να προσανατολιστεί, αλλά και να αναλύσει στο μυαλό του την εικόνα της πόλης που λαμβάνει. Αυτά είναι τα μονοπάτια ή δρόμοι, τα όρια, οι υποπεριοχές ή περιφέρειες, οι κόμβοι και τα σημεία αναφοράς.14 Τονίζει πως αν μια πόλη διαθέτει όλα τα παραπάνω, για παράδειγμα μέρη «ανοιχτά», κτίρια τοπόσημα, ευδιάκριτα όρια και σχήματα (π.χ. το σχήμα μιας πλατείας), μέρη με θεάσεις προς την πόλη, τότε ο κάτοικος, αλλά και ο επισκέπτης μπορούν να έχουν μια πιο ξεκάθαρη εικόνα και εμπειρία μέσα στο χώρο. Αντίθετα, ο χώρος μπορεί να προκαλέσει σύγχυση αν διαθέτει πλωτά σημεία, αδύναμα όρια, ασυνέχειες και ασάφειες, διακλαδώσεις, έλλειψη ενιαίου χαρακτήρα.15

Εικόνα 1: Τα πέντε στοιχεία που απαρτίζουν την εικόνα της πόλης σύμφωνα με τον Kevin Lynch : path, node, landmark, edge, district

14

Lynch, K., 1960. THE IMAGE OF THE CITY., The M.I.T. Press, σελ. 8 “[…]image elements into which we can divide the city image: path, landmark, edge, node, district” 15 Lynch κ.ά. (1960) ο.π., σελ. 25 “major difficulties in the city image: confusions, floating points, weak boundaries, isolations, breaks in continuity, ambiguities, branching, lacks of character or differentiation.”

13

Εικόνα 2: η διαφορετική οπτική του κάθε παρατηρητή

14

1.5 Η εμπειρία στην πόλη

Παρόλο που η κάθε πόλη έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά αρκετά από τα οποία προαναφέρθηκαν, και φαινομενικά παρουσιάζει μια αμετάβλητη εικόνα στον περιπατητή, ο κάθε άνθρωπος αντιλαμβάνεται διαφορετικά το χώρο. Η εικόνα μιας δεδομένης πραγματικότητας μπορεί να διαφοροποιείται σημαντικά μεταξύ διαφορετικών παρατηρητών. Όσοι σχεδιάζουν την πόλη έχουν υπόψη το γεγονός αυτό, ότι η εμπειρία του χώρου διαφέρει ανάλογα με την ηλικία, το φύλο, το χαρακτήρα, την κουλτούρα και συχνά άτομα από την ίδια ομάδα φαίνεται να έχουν μια παρόμοια εικόνα. Η εικόνα της πόλης όμως εξαρτάται και μεταβάλλεται και από φυσικούς παράγοντες, όπως την ώρα μέσα στη μέρα (διαφορετική αντίληψη στο φως της ημέρας και διαφορετική με τα τεχνητά φώτα της νύχτας), την εποχή ή την οπτική γωνία.16 Ο ανθρώπινος νους ενστικτωδώς αναλύει την εικόνα της πόλης που εκλαμβάνει σε τρεις συνιστώσες. Η πρώτη είναι η ταυτότητα, αν αυτό που βλέπει είναι μοναδικό, αν ξεχωρίζει από τις εικόνες που έχει μέχρι τη δεδομένη στιγμή, η δεύτερη είναι η δομή, το αντικείμενο της εικόνας σε σχέση με άλλα αντικείμενα ή τον ίδιο τον παρατηρητή, και τέλος, το νόημα, τη σημασία που έχει γι’ αυτόν, πρακτικά ή συναισθηματικά.17 Η αντίληψη της πόλης καθορίζεται από υποκειμενικούς παράγοντες, καθώς ο κάθε άνθρωπος έχει διαφορετικές εμπειρίες (π.χ. σύνδεση του τόπου με άσχημα γεγονότα). Παρότι η γενική εικόνα της πόλης φαίνεται να παραμένει σταθερή, ειδικά για τους μόνιμους σε αυτήν κατοίκους, στην πραγματικότητα μεταβάλλεται συνεχώς στις λεπτομέρειες και δεν βλέπουμε ποτέ ένα τελικό αποτέλεσμα, αλλά μια συνεχή διαδοχή φάσεων αυτής.18

16

Lynch, K., 1960. THE IMAGE OF THE CITY., The M.I.T. Press, σελ. 86 “Images may differ not only by the scale of the area involved, but by viewpoint, time of day, or season.”

17 Lynch κ.ά. (1960) ο.π., σελ. 8 “An environmental image may be analyzed into three components: identity, structure, meaning ” 18 Lynch κ.ά. (1960) ο.π, σελ. 1 “While it may be stable in general outlines for some time, it is ever changing in detail[…]There is no final result, only a continuous succession of phases”

15

1.6 Οι σύγχρονες πόλεις

1.6.1 Η πορεία προς τις σύγχρονες πόλεις Οι πόλεις έχουν υποστεί μεγάλες διαφοροποιήσεις με την πάροδο του χρόνου, όπως αναπλάσεις και προτάσεις επανασχεδιασμού, που στοχεύουν στην βελτίωση του αστικού ιστού και την ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας. Αρκετά γεγονότα ήταν αυτά που επηρέασαν και όρισαν σε μεγάλο βαθμό την πορεία της διαμόρφωσης των ελληνικών πόλεων. Ιστορικό-κοινωνικά γεγονότα του μεσοπολέμου, όπως η απορρόφηση των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής, η εξάρτηση της χώρας από τα μητροπολιτικά κέντρα κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, καθώς και η ίδρυση του Νέου ελληνικού κράτους, είναι ορισμένα από αυτά που αποτέλεσαν κομβικά σημεία στην εξέλιξη του αστικού ιστού και που θα αναλυθούν παρακάτω.

1.6.2 Τα ζητήματα της σύγχρονης πόλης Οι σύγχρονες πόλεις χαρακτηρίζονται από την μεγάλη έκταση και τον αντίστοιχο αριθμό πληθυσμού που τις κατοικεί, τη ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη που επιτρέπει το γεφύρωμα των μεγάλων αποστάσεων. Η σύγχρονη πόλη είναι αντιμέτωπη με κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά ζητήματα. Η ελληνική κοινωνία όμως είναι αυτή, που πρωτίστως δεσμεύει την πόλη από το να εξελιχθεί, καθώς νομοθεσίες και γραφειοκρατικές διαδικασίες καθυστερούν ή αποτρέπουν την υλοποίηση των πολεοδομικών σχεδίων.19 Το αρνητικό αντίκτυπο των πόλεων στο περιβάλλον έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, ήδη από τα τέλη του 20ου αιώνα, επηρεάζοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής μέσα σε αυτές. Τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, είναι η ρύπανση των υδάτων και της ατμόσφαιρας, η διαχείριση των αποβλήτων και απορριμμάτων, η ηχορύπανση, η θερμική ρύπανση και τα έντονα καιρικά φαινόμενα, όπως οι πλημμύρες. Στις αστικές περιοχές παρατηρούνται φαινόμενα λόγω της κλιματικής αλλαγής, όπως η «αστική θερμική νησίδα», λόγω του αυξημένου όγκου σκυροδέματος που εγκλωβίζει τη θερμότητα με επιπτώσεις στην υγεία και τη διαβίωση.20 Η περιβαλλοντική υποβάθμιση που υφίστανται οι πόλεις συμβάλλει στη μείωση της αξίας των ακινήτων που βρίσκονται μέσα στον αστικό ιστό, με αποτέλεσμα μακροπρόθεσμα να συγκεντρώνονται υποβαθμισμένες κοινωνικά ομάδες στα αστικά κέντρα.21 Κοινωνικοοικονομικά ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι μεγαλουπόλεις είναι η ανεργία, η ανέχεια, η ανισότητα, η άτυπη οικονομική δραστηριότητα, η εγκατάλειψη ή υποβάθμιση ορισμένων περιοχών. Ακόμη, το πρόβλημα της διαχείρισης των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων και της ένταξης προσφυγικών ροών.22 Κυρίαρχη είναι η τάση ανωνυμίας μεταξύ των κατοίκων καθώς οι υψηλές πυκνότητες δόμησης και 19

Αναιρούση, Φ., Η πορεία του πολεοδομικού σχεδιασμού και τα αδιέξοδα. Στο: Δ. Οικονόμου, Γ. Σαρηγιάννης και Κ. ο ο Σερράος, επιμ. 2004. Πόλη και Χώρος από τον 20 στον 21 αιώνα. Αθήνα: Μέμφις Α. Ε. σελ. 15-24 20 Στυλιανάκης, Δ., επιβλέπουσα: Γιαννάκου, Α., 2015. ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ:ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ, [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Θεσσαλονίκη, αναφέρεται στο: Patz, J.A. Kovats, R.S. 2002. Hotspots in climate change and human health. BMJ 325: p 1094-1098 21 Στυλιανάκης κ.ά. (2015), ο.π., αναφέρεται στο: European Environmental Agency (EEA) (2006α). Urban Sprawl in Europe. The ignored challenge. Copenhagen και στο: Newman, P., Beatley, T. Boyer, H. 2009. Resilient Cities: Responding to Peak Oil and Climate Change. Island Press 22 Στυλιανάκης κ.ά. (2015), ο.π., αναφέρεται στο: Un Habitat, 2009. Planning Sustainable Cities: Policy directions.

Global report on human settlements. Earthscan

16

τα μεγάλα πληθυσμιακά μεγέθη δεν επιτρέπουν στους κατοίκους να αναγνωρίζονται, έστω και οπτικά. Αλλά ακόμη και κάτοικοι πολυκατοικιών ή κατοικιών σε εγγύτητα έχουν ελάχιστες ευκαιρίες για την ανάπτυξη έστω στοιχειώδους επικοινωνίας.23 Αυτό οφείλεται στους ρυθμούς της καθημερινότητας του σύγχρονου πολίτη, τα διευρυμένα ωράρια εργασίας, τις αυξημένες υποχρεώσεις, τον χρόνο που απαιτείται για μετακινήσεις. Ένα από τα βασικότερα ζητήματα στον σύγχρονο αστικό ιστό είναι η έλλειψη δημοσίων κοινόχρηστων χώρων. Το πρόβλημα εντείνεται από τον αυξημένο αριθμό ιδιωτικών οχημάτων, φαινόμενο το οποίο είναι οξυμένο στις ελληνικές πόλεις μετά την δεκαετία του ’80. Σε συνδυασμό με τον οικοδομικό κορεσμό που κυριαρχεί και την έλλειψη πρόβλεψης στον σχεδιασμό για τον όγκο των αυτοκινήτων που κινούνται αλλά είναι και σταθμευμένα επιβαρύνεται ο ήδη στενός δημόσιος χώρος της πόλης. Επιπλέον περιοχές που υπο άλλες συνθήκες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως χώροι πρασίνου, δραστηριοτήτων και αναψυχής, με τα τωρινά δεδομένα συνήθως διατίθενται για την στάθμευση οχημάτων σε μια προσπάθεια αποφόρτισης των αστικών κέντρων. Κατάληψη των ελεύθερων χώρων γίνεται συχνά και από τον ιδιωτικό τομέα (καταστήματα εστίασης, αναψυχής κλπ), με αποτέλεσμα τη μείωση των υπαίθριων δημοσίων χώρων και την επιδείνωση της αίσθησης κορεσμού. Η παγκοσμιοποίηση καθορίζει ένα μεγάλο κομμάτι της σύγχρονης αστικής εικόνας. Επιρροές στα πρότυπα διαβίωσης δημιουργούν ανάγκες στους πολίτες, οι οποίες αντανακλώνται στην αισθητική των αρχιτεκτονικών μορφών, ειδικά σε κτίρια που στεγάζουν εμπορικές και ψυχαγωγικές χρήσεις (εστιατόρια, εμπορικά καταστήματα, κινηματογράφοι κλπ). Η παγκοσμιοποιημένη αυτή αισθητική των διαφανών προσόψεων και της «μεταμοντέρνας» αρχιτεκτονικής έχει καταλάβει κυρίως τις κεντρικές οδικές αρτηρίες και τα πολυσύχναστα κέντρα, αποσκοπώντας στο να είναι άμεσα ορατή από τους διερχόμενους. Έρχεται δε συχνά σε «σύγκρουση» με τον υπόλοιπο αστικό ιστό, που συχνά υπακούει σε ορισμένους κοινούς κανόνες, προσδίδοντας στην εικόνα της πόλης μια μορφολογική πολυμορφία, που αντανακλά το στοιχείο της πολυπολιτισμικότητας και τη διαχωρίζει από την ομογενοποιημένη εικόνα της μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής.24 Όλα τα ζητήματα που προαναφέρθηκαν είναι άκρως αλληλένδετα και απασχολούν την ανθρωπότητα τις τελευταίες δεκαετίες, τόσο σε επίπεδο τοπικό, όσο και σε παγκόσμιο. Τα κάθε πρόβλημα έχει κατ’ επέκταση επιρροή και σε άλλα, τα οποία με τη σειρά τους επηρεάζουν εκ νέου το αρχικό, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο που δυσχεραίνει όλο και περισσότερο τις συνθήκες ζωής για τους πολίτες. Για παράδειγμα, πρόσφυγες που προέρχονται από μη αστικές περιοχές που έχουν πληγεί από φαινόμενα που οφείλονται στην κλιματική αλλαγή (πλημμύρες, ξηρασία, κλπ) εγκαθίστανται στις πόλεις αυξάνοντας τον πληθυσμό. Η αύξηση του πληθυσμού επιφέρει φαινόμενα όπως η ανεργία, η ανέχεια, πιθανώς η αύξηση του οικοδομημένου περιβάλλοντος, των απορριμμάτων και του αριθμού των οχημάτων σε μία πόλη, εντείνοντας ακόμη περισσότερο εν τέλει τα περιβαλλοντικά προβλήματα.

23

Αμούργης, Σ., Μεταλλάξεις στον αστικό ιστό-προοπτικές προσαρμογής σε σύγχρονα δεδομένα. Στο: Δ. Οικονόμου, ο ο Γ. Σαρηγιάννης και Κ. Σερράος, επιμ. 2004. Πόλη και Χώρος από τον 20 στον 21 αιώνα. Αθήνα: Μέμφις Α. Ε. σελ. 1524 24 Ιωάννου, Β. και Σερράος, Κ., 2006. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ. Στο βιβλίο: επιμελητές Γοσπονδίνη, Α. και Μπεριάτος, Η., Μάιος 2006. «Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη». Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, σελ 140-141

17

1.6.3. Βιωσιμότητα Σταδιακά αναπτύσσονται νέες στρατηγικές για την επίλυση των παραπάνω προβλημάτων και φαίνεται ότι η λύση της βιώσιμης ανάπτυξης των πόλεων γίνεται αντικείμενο μελέτης και εφαρμογής ολοένα και περισσότερο διαδεδομένο. Σύμφωνα με την Nasrin Khansari, οι στρατηγικές για την βιώσιμη αστική ανάπτυξη είναι τρείς. Η νέα αστικοποίηση, η έξυπνη ανάπτυξη και η οικολογική πόλη. 25 Σημαντικές πτυχές για την επίτευξη του στόχου είναι η εστίαση στην πυκνότητα των πόλεων για την αποφυγή των αστικών κενών και της ανεξέλεγκτης αστικής διάχυσης που θα μελετηθεί στη συνέχεια, και η άμεση πρόσβαση των πολιτών στο φυσικό περιβάλλον. Οι λύσεις συνοψίζονται στη βελτιστοποίηση των μέσων μεταφοράς και την στροφή προς πιο οικολογικούς τρόπους μετακίνησης (ηλεκτρικά οχήματα, ποδήλατα, κλπ), στην κατασκευή κτιρίων που είναι σχεδιασμένα με γνώμονα την ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας. Ακόμη, την χρησιμοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, την ένταξη περισσότερου πρασίνου στον αστικό ιστό, που έχουν ως αποτέλεσμα την αναβάθμιση του επιπέδου ζωής και την βιωσιμότητα των πόλεων για το μέλλον. Αρχή της «βιωσιμότητας» είναι η αντιμετώπιση των τρεχουσών αναγκών με τρόπους που δεν υπονομεύουν την δυνατότητα κάλυψης των μελλοντικών αναγκών της κοινωνίας. Σήμερα, εξαιτίας της επιβάρυνσης που υφίσταται το περιβάλλον από την ανθρώπινη δραστηριότητα και τα παράγωγά της, το ενδιαφέρον για τον σχεδιασμό βιώσιμων πόλεων και ενεργειακών κτιρίων είναι αυξημένο.

25

Στυλιανάκης, Δ., επιβλέπουσα: Γιαννάκου, Α., 2015. ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ:ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ, [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Θεσσαλονίκη, αναφέρεται στο: Khansari, N. Mostashari, A. Mansouri, M. 2013. Impacting Sustainable Behaviour and Planning in Smart City. International Journal of Sustainable Land Use and Urban Planning, Vol. 1, No. 2, pp. 46-61. Science target

18

Εικόνα 3: τέσσερα σκίτσα για την ένταξη του πρασίνου στη σύγχρονη αρχιτεκτονική

19

20

2. Το ζήτημα της κατοικίας/στέγασης ως στεγαστικό και πολιτικό ζήτημα

21

2.1 Άστεγοι

Το ζήτημα της κατοικίας αποτελούσε πάντα κυρίαρχο ζήτημα ιστορικά και αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για την ανάπτυξη της πόλης, τόσο πολεοδομικά όσο και οικονομικά. Ένα από τα κυρίαρχα προβλήματα της σύγχρονης πόλης σε μία χώρα όπως η Ελλάδα, που βρίσκεται ακόμα στον απόηχο μιας καταπονημένης οικονομίας, είναι ο άστεγος πληθυσμός. Ο αριθμός των αστέγων της χώρας δεν είναι ξεκάθαρος, καθώς δεν έχει γίνει επίσημη καταγραφή τους, με τους περισσότερους να ζουν στους δρόμους της πρωτεύουσας, φαινόμενο που παρατηρείται βέβαια και στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις.26 Άστεγοι άλλωστε δεν θεωρούνται μόνο οι άνθρωποι που ζουν στο δρόμο, αλλά και τρεις ακόμη κατηγορίες όπως ορίζει η FEANTSA (European Federation of National Organisations Working with the Homeless) και είναι εκείνοι οι οποίοι έχουν βρει καταφύγιο σε δομές προσωρινής φιλοξενίας, και όσοι διαμένουν σε ανεπαρκή καταλύματα ή υπό επισφαλείς συνθήκες.27 Ως απόρροια των χρόνων της οικονομικής κρίσης που διήνυσε η χώρα, το 2012 ήρθε να προστεθεί στο ήδη υπάρχον φαινόμενο μια νέα ομάδα ατόμων, που ονομάστηκαν «νέο-άστεγοι». Με τον όρο αυτό προσδιορίζονται οι άστεγοι που ανήκουν στις παραγωγικές ομάδες πληθυσμού, έχοντας υψηλό μορφωτικό επίπεδο που είχαν μια επαρκή ζωή προηγουμένως, αλλά επλήγησαν εξαιτίας της κρίσης και έχασαν αυτό το δικαίωμα.28 Γιατί η στέγαση αποτελεί ένα από τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, και η έλλειψη αυτής έχει ως αποτέλεσμα τον αποκλεισμό των ατόμων αυτών και από άλλα δικαιώματα όπως είναι η εργασία, η εκπαίδευση και οι παροχές δημόσιας υγείας. Καθώς τα στεγαστικά προβλήματα οξύνονται και οι στεγαστικές πολιτικές αδυνατούν να δώσουν λύσεις, ολοένα περισσότερες ευάλωτες ομάδες εκτίθενται στον κίνδυνο της έλλειψης μόνιμης στέγης.

2.2 Το φαινόμενο Airbnb Η εμπορευματοποίηση της κατοικίας συνιστά ένα θεμελιώδες ζήτημα των σύγχρονων κοινωνιών. Ακόμη ένα φαινόμενο που εμφανίστηκε στα χρόνια της οικονομικής κρίσης, είναι αυτό των εταιρειών διαμοιρασμού της κατοικίας (π.χ. Airbnb, Homeaway) με βραχυχρόνια μίσθωση. Η απότομη άνοδος του αριθμού των κατοικιών που τέθηκαν προς ενοικίαση για περιορισμένο χρονικό διάστημα, αποτέλεσε μία λύση έκτακτης ανάγκης στον καιρό της κρίσης για όσους ιδιοκτήτες κινδύνευσαν με την απώλεια της στέγης ή την ερήμωση των κατοικιών αλλά παράλληλα αφορμή για την εκτόξευση των τιμών της κατοικίας σε αρκετές πόλεις της Ελλάδας. Αναπόφευκτα θίγεται η μεσαία τάξη, από την οποία αφαιρείται η δυνατότητα απόκτησης κατοικίας σε τιμές αγοράς. Οι διαθέσιμες κατοικίες προς μακροχρόνια μίσθωση είναι δυσεύρετες στις περιοχές με αυξημένο τουριστικό ενδιαφέρον, αλλά παράλληλα δόθηκε μια ευκαιρία αναδιαμόρφωσης παραγκωνισμένων κατοικιών και συνοικιών. Ωστόσο, σε καταγραφή που έγινε 26

Σαλτού, Ε., 25 Νοεμβρίου 2016. Άστεγοι: Ο… «αόρατος» πληθυσμός της Ελλάδας. ΤΑ ΝΕΑ Μπαλτά, Χ., επιβλέπουσα: Πότσιου, Χ., Μάρτιος 2013. Πολιτικές για την κοινωνική κατοικία στην Ευρώπη,[διπλωματική εργασία, ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ & ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΤΟΜΕΑΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ]. Αθήνα 28 Theodorikatou, O., Alamanou, A. and Katsaros, K., “Neo-homelessness” and the Greek Crisis. Athens, Greece, “The “definition of homelessness” was set out recently in […]2012.[…]The second category is the new homeless generation.

This population consists of homeless people who had until recent years a satisfactory standard of living and have a higher educational level. People in this category have found themselves homeless due to financial difficulties and unemployment.’’

27

22

στα μέσα του 2018, προκύπτει ότι στη Θεσσαλία δεν εφαρμόστηκε έντονα, με 3.880 καταλύματα διαθέσιμα στην περιοχή.29

2.3 Κοινωνική κατοικία

Σύμφωνα με την έκθεση της δεύτερης μπιενάλε για τις κοινωνικές υπηρεσίες γενικού ενδιαφέροντος (European Commission, 2010), ο γενικός ορισμός της παροχής κοινωνικής κατοικίας περιλαμβάνει την «κατασκευή, ενοικίαση ή πώληση και τη συντήρηση κατοικιών σε προσιτές τιμές, καθώς και την κατανομή και τη διαχείριση τους, συμπεριλαμβανομένης της διαχείρισης ολόκληρων συγκροτημάτων ή γειτονιών». Η κοινωνική κατοικία αποτελεί τομέα της κοινωνικής πρόνοιας, ενασχόληση του οποίου είναι η παροχή στέγης στις ομάδες πληθυσμού, που αδυνατούν να αγοράσουν κατοικία στην ελεύθερη αγορά. Παράγοντες που δημιουργούν και εντείνουν την ανάγκη για ύπαρξη κοινωνικής κατοικίας είναι κοινωνικά ζητήματα, όπως η αύξηση του πληθυσμού, τα μεταναστευτικά ρεύματα, η αύξηση των ποσοστών ανεργίας σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, περιβαλλοντικές και οικονομικές συνιστώσες που χρήζουν αντιμετώπισης. Στην Ευρώπη το προσδόκιμο ζωής αυξάνεται, όπως και ο δείκτης γονιμότητας, με αργούς ρυθμούς. Παράλληλα, οι συνθήκες διαβίωσης επιβαρύνονται, η κοινωνία πλήττεται από την ανεργία, το μειωμένο εισόδημα και τα αυξημένα έξοδα και ως αποτέλεσμα η Ε.Ε. έρχεται αντιμέτωπη με προκλήσεις που αφορούν τον εργασιακό τομέα, τις υπηρεσίες υγείας και πρόνοιας αλλά και τον τομέα της κατοικίας. Επίσης, υπάρχει έλλειψη πολιτικών και στρατηγικών στις χώρες με μεγάλο αριθμό προσφύγων που να προβλέπουν βελτίωση των συνθηκών ζωής αυτών των κατοίκων, με αποτέλεσμα την αύξηση των προβλημάτων σε θέματα επάρκειας κατοικιών και άλλων υπηρεσιών. Όσο αφορά την Ελλάδα, παρά τον πολλαπλασιασμό πολλών από τα παραπάνω προβλήματα, η κοινωνική κατοικία δεν φαίνεται να αποτελεί προτεραιότητα, καθώς οι διαθέσιμοι πόροι του δημοσίου αδυνατούν να χρηματοδοτήσουν τα προγράμματα αυτά.30 Τις προηγούμενες δεκαετίες, δύο ήταν οι οργανισμοί που ενασχολήθηκαν με τον τομέα της κοινωνικής κατοικίας. Ο πρώτος ήταν ο Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας (Ο.Ε.Κ.), ο οποίος καταργήθηκε το 2012, μετά από κοινωνική δράση 70 ετών και μέχρι τότε αποτελούσε το κύριο όργανο άσκησης κοινωνικής στεγαστικής πολιτικής31, προσφέροντας ευκαιρίες για ανέγερση οικοδομών υπό τη μορφή επιχορηγήσεων, δανείων για αγορά, ανέγερση ή επισκευή κατοικιών και προγραμμάτων για στέγαση των κοινωνικών ομάδων που βρίσκονταν σε ανάγκη. Στον τομέα δραστηριοποιούνταν και η Λαϊκή Στέγη, η οποία συστάθηκε τα χρόνια μετά τη Μικρασιατική καταστροφή με σκοπό τη στέγαση των προσφυγικών ροών.32

29

THETOC TEAM, 31 Μαρτίου 2019. Έρευνα: Η ακτινογραφία των Airbnb στην Ελλάδα. THETOC, [online] Διαθέσιμο στο: <https://www.thetoc.gr/oikonomia/article/ereuna-h-aktinografia-twn-airbnb-stin-ellada> [Πρόσβαση 27 Μαρτίου 2020] 30 Μπαλτά, Χ., επιβλέπουσα: Πότσιου, Χ., Μάρτιος 2013. Πολιτικές για την κοινωνική κατοικία στην Ευρώπη,[διπλωματική εργασία, ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ & ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΤΟΜΕΑΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ]. Αθήνα 31 Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ), Πλαίσιο κοινωνικής στεγαστικής πολιτικής. [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: < http://www.oaed.gr/stegastike-politike> [Πρόσβαση 28 Μαρτίου 2020] 32 Μπαλτά κ.ά. (2013) ο.π., σελ. 69

23

2.4 Εμπορευματοποίηση της κατοικίας-αυθαίρετη δόμηση

Η κατοικία είναι ένα κοινωνικό δικαίωμα, αλλά σήμερα όσο ποτέ άλλοτε η γη έχει περάσει στην υπερεκμετάλλευση του κεφαλαίου. Στην Ελλάδα είναι αρκετά έντονο το ζήτημα των εξώσεων και στο πρόσφατο παρελθόν πραγματοποιήθηκαν μαζικές εξώσεις, λόγω ιδιωτικοποιήσεων η κατασχέσεων των κατοικιών. Στο κεφάλαιο εμπορευματοποίηση υπάγεται και η αυθαίρετη δόμηση, φαινόμενο που πρωτοεμφανίστηκε στην Ελλάδα τα χρόνια μετά το 1922, με τη Μικρασιατική καταστροφή και την εισροή προσφύγων. Οξύνθηκε την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα στην Ευρώπη, λόγω κοινωνικό-πολιτικόοικονομικών εξελίξεων και φυσικών παραγόντων. Αιτία αυτού η ταχεία και μαζική αστικοποίηση, καταστροφές ανθρωπογενείς και φυσικές (πόλεμοι, πλημμύρες, σεισμοί, κλπ), τα διάφορα ανεπαρκή συστήματα διαχείρισης γης και η φτώχεια. Παραδείγματα αυθαίρετης δόμησης, ωστόσο, κυρίως αυτά που εμφανίστηκαν τη δεκαετία του 1990, είναι απόρροια της εκμετάλλευσης από τη μεριά των ιδιωτών της αδυναμίας της δημόσιας διοίκησης για πλήρη έλεγχο. Το κράτος φαίνεται να εθελοτυφλεί αντιμέτωπο με το πρόβλημα της οικοδόμησης αυθαιρέτων και μάλιστα να το εντείνει, δίνοντας την ευκαιρία στους παραβάτες για σύνδεση των κατοικιών με δίκτυα εταιρειών κοινής ωφέλειας (νόμος 3212/2003) και νομιμοποίηση των κτισμάτων αυτών. Είναι γεγονός ότι το ελληνικό δημόσιο προχώρησε σε νομιμοποιήσεις αυθαίρετων το διάστημα της οικονομικής κρίσης, με σκοπό επιπλέον έσοδα και την ένταξη τους στο ενεργό κεφάλαιο της χώρας, από το οποίο επωφελείται τόσο ο ιδιοκτήτης όσο και το κράτος. Οι επιπτώσεις της αυθαίρετης δόμησης είναι πολύπλευρες και αφορούν την οικονομία, την κοινωνία καθώς και το περιβάλλον.33

33

Ρέτσας, Ν., επιβλέπουσα: Πότσιου, Χ., Ανάλυση της Διαδικασίας Ρύθμισης Αυθαιρέτων κατά ν.4178/2013 και Ανάπτυξη Διαδικτυακής Εφαρμογής ως Εργαλείο Χάραξης Πολιτικής Διοίκησης Γης ,[μεταπτυχιακή εργασία, ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ & ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΠΜΣ “ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ”]. Αθήνα

24

2.5 Πολυκατοικία

2.5.1 Γενικά στοιχεία Πολυκατοικία ορίζεται ως το πολυώροφο κτίριο διαμερισμάτων με αριθμό ορόφων που συνήθως ξεπερνά τους τέσσερις. Εφαρμόστηκε μαζικά μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Αθήνα και στη συνέχεια και στα λοιπά αστικά κέντρα της χώρας. Ο συγκεκριμένος κτιριακός τύπος αποτελεί το πιο διαδεδομένο μοντέλο στο σημερινό αστικό τοπίο. Πολυώροφες κατασκευές αναπτύχθηκαν λόγω κοινωνικοοικονομικών συνθηκών της εποχής, όπως η αστικοποίηση και συσσώρευση πληθυσμού στα κέντρα των πόλεων. Ο υπερπληθυσμός κατέλαβε τον διαθέσιμο ελεύθερο χώρο και τα υπάρχοντα κτίσματα, τις διαθέσιμες μονοκατοικίες, οπότε η λύση ήταν η «συγκατοίκηση» στο πλαίσιο των πολυκατοικιών. Με την είσοδο της πολυκατοικίας στην κατασκευαστική πραγματικότητα, υπήρξαν ανακατατάξεις και στο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Ενώ προηγουμένως, η γη και τα επικείμενα αυτής αποτελούσαν αναπόσπαστα στοιχεία που άνηκαν στον ίδιο ιδιοκτήτη, πλέον η ιδιοκτησία μπορεί να διαιρεθεί σε πολλαπλούς ιδιώτες παρόλο που πρόκειται για ένα κοινό οικόπεδο, με διαχωρισμό ορόφων και διαμερισμάτων. Έτσι το 1929 θεσπίζεται η έννοια της οριζόντιας ιδιοκτησίας, με την οποία οι συνιδιοκτήτες έχουν την αποκλειστική κυριότητα μόνο αυτοτελούς τμήματος της ολικής κατασκευής και συνιδιοκτησία των κοινόχρηστων τμημάτων αυτής.34 Ο νέος τύπος κατοικίας έδωσε λύση και σε άλλα ζητήματα της εποχής εκτός από την στέγαση του νέου πληθυσμού που εισήλθε στις πόλεις. Αποτέλεσε έναν αρκετά πιο οικονομικό τύπο κατοικίας για τα δεδομένα, με μικρότερες απαιτήσεις δαπανών κατασκευής και συντήρησης συγκριτικά με τις μονοκατοικίες, καθώς τα έξοδα ήταν πλέον διαμοιρασμένα και οι ανάγκες του κάθε διαμερίσματος πιο περιορισμένες. Η αξία των διαμερισμάτων ήταν περισσότερο προσιτή για τον μέσο πολίτη και έτσι ικανοποιήθηκε η ανάγκη απόκτησης ιδιόκτητης κατοικίας για πολλούς. Παράλληλα, υπήρξαν και μειονεκτήματα από τη συστέγαση των διάφορων νοικοκυριών, όπως οι διαμάχες μεταξύ των γειτόνων για τα κοινά ζητήματα, η ενόχληση των κατοίκων λόγω των θορύβων που προκαλούνται από τις μεσοτοιχίες και τις αρκετές φορές ασθενείς μονώσεις τοίχων και πατωμάτων.35

34

Μπακάλη, Α., επιβλέπουσα: Ρεθυμιωτάκη, Ε., 2017. Αστικοποίηση, πολυκατοικία και οι θεσμοί της αντιπαροχής και της οριζόντιας ιδιοκτησίας. [διπλωματική εργασία, ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ: ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ], Αθήνα. αναφέρεται στο: Αδαμόπουλος, 2010.

35 Μπακάλη κ.ά. (2017) ο.π., αναφέρεται στο: Σταυροπούλου, Ζ.., 1997. Κάθετη ιδιοκτησία. [εισήγηση σε επιστημονικό συμπόσιο Κέντρο Δικανικών Μελετών] διαθέσιμο στο: <http://www.kostasbeys.gr/articles.php?s=5&mid=1479&mnu=3&id=18773>

25

2.5.2 Ο θεσμός της «Αντιπαροχής» Η πολυκατοικία αποτέλεσε μια οικονομικά αποδοτική λύση όταν παρουσιάστηκε το φαινόμενο της έντονης αστικοποίησης στην Ελλάδα. Αρχικά η οριζόντια και κάθετη ιδιοκτησία και στη συνέχεια ο θεσμός της «αντιπαροχής» χαρακτηρίστηκαν αποδοτικές επιλογές για την στέγαση του πληθυσμού. Η αντιπαροχή δεν άλλαξε μορφή από τα χρόνια που πρωτοεφαρμόστηκε έως και σήμερα. Είναι ένα καθεστώς συμφωνίας, μεταξύ του οικοπεδούχου που αποσκοπούσε στην απόκτηση στέγης, καθώς ο ίδιος δεν διέθετε το απαραίτητο κεφάλαιο για να οικοδομήσει και του επενδυτή, που με τη σειρά του απέβλεπε στο κέρδος από την πώληση των λοιπών διαμερισμάτων. Στην πραγματικότητα η διαδικασία μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια ανταλλαγή σε είδος. Από το κράτος δεν υπήρξε κάποιος οργανωμένος μηχανισμός για την εφαρμογή της αντιπαροχής, η οποία εμφανίστηκε στα χρόνια του μεσοπολέμου, γνώρισε έξαρση στη χώρα τις δεκαετίες του ’60 και ’70 και αποτέλεσε έναυσμα για παράνομη οικοδομική δραστηριότητα, με γνώμονα το κέρδος από την εμπορευματοποίηση της κατοικίας και την ανέγερση αυθαιρέτων.36 Η αντιπαροχή «άνθισε» περισσότερο από κάθε άλλη πόλη στην πρωτεύουσα, Αθήνα, λόγω της μεγαλύτερης ζήτησης που υπήρξε εκεί από την εισροή των εργατών που απασχολούνταν στις βιομηχανίες κατά την περίοδο 1950-1980.37 Η πρωτεύουσα φθάνει να αριθμεί το 1980, 35.000 πολυκατοικίες, ενώ το 1950 είχε μόλις 1000, η πλειοψηφία των οποίων δημιουργήθηκαν υπό τη συνθήκη της αντιπαροχής. Ο θεσμός υποστηρίχτηκε αρκετά από το ελληνικό κράτος, σε μια προσπάθεια ενσωμάτωσης των νέων κοινωνικών ομάδων, με όσους το εφαρμόζουν να επωφελούνται από φοροαπαλλαγές, με την διευκόλυνση νομιμοποίησης των αυθαιρέτων και ελαστικότητα στους ελέγχους των νέων οικοδομών. Τη δεκαετία του ’80 πριμοδοτείται περαιτέρω από την παροχή δανείων σε ιδιώτες από τις τράπεζες. Η διαδικασία παρουσίασε και ορισμένα προβλήματα κατά την εφαρμογή της. Λόγω της κρατικής ανοχής που κυριαρχούσε, συχνή ήταν η κατασκευή κτισμάτων χωρίς συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά σχέδια, που δεν πληρούσαν πολεοδομικές προδιαγραφές και έτσι «ενθαρρύνονταν» οι παραβάσεις σε βάρος του συνόλου του αστικού ιστού. Η αντιπαροχή δεν αποτελεί παρελθόν αλλά ισχύει έως και τις μέρες μας και μάλιστα κατασκευές οικοδομούνται υπό αυτές τις συνθήκες με νέα δεδομένα. Σήμερα, πραγματοποιείται εργολαβική σύμβαση που ρυθμίζει την ανέγερση οικοδομής με αντιπαροχή ποσοστών του οικοπέδου. Ο θεσμός έχει καταρρεύσει με την απήχηση να είναι αισθητά μειωμένη, λόγω της στασιμότητας στον κατασκευαστικό τομέα, της οικονομικής ύφεσης αλλά και του μειωμένης διαθεσιμότητας οικοπέδων στα αστικά κέντρα.38 Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η φορολογική πολιτική των τελευταίων δύο δεκαετιών, που επιβαρύνει αντιπαροχή και εργολάβους. Με το «ξέσπασμα» της οικονομικής κρίσης, επιβλήθηκε στα ακίνητα υψηλή φορολόγηση, η οποία καθιστά ασύμφορη την οικοδόμηση. Άλλωστε, πλέον, δεν υπάρχει επιτακτική ανάγκη για στέγαση μεγάλου αριθμού πληθυσμού, όπως άλλοτε.

36

Μπακάλη, Α., επιβλέπουσα: Ρεθυμιωτάκη, Ε., 2017. Αστικοποίηση, πολυκατοικία και οι θεσμοί της αντιπαροχής και της οριζόντιας ιδιοκτησίας. [διπλωματική εργασία, ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ: ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ], Αθήνα. αναφέρεται στο: Βατόπουλος, Ν., 2013. Χτίζοντας την Αθήνα: Μια ιστορία και μια απολογία αντιπαροχής. [online] διαθέσιμο στο: < https://www.lifo.gr/mag/features/3725> 37 ου Φέσσα, Ε., 2010. Η Αθήνα στο δεύτερο ήμισυ του 20 αιώνα: Πολεοδομική μεταμόρφωση & αρχιτεκτονική δημιουργία. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΜΑΤΙΕΣ, [online] διαθέσιμο στο: < http://www.greekarchitects.gr/gr/αρχιτεκτονικεςματιες/η-αθήνα-στο-δεύτεροήμισυ-του-20ού-αιώνα-id2707> [Πρόσβαση 24 Απριλίου 2020] 38 Μπακάλη κ.ά. (2017) ο.π., αναφέρεται στο: Τσούμας, B. (2006). Η Οικοδόμηση με αντιπαροχή . Αθηνα : Νομική Βιβλιοθήκη.

26

Εικόνα 4: πίνακας Athens (2017) Ι Daniel Rich

27

28

3. Η αρχιτεκτονική προσέγγιση

29

3.1 Ο σχεδιασμός της πόλης

Στο βιβλίο του Aldo Rossi “The architecture of the city”, παρουσιάζονται οι τρεις βασικοί τύποι μεθόδου σχεδιασμού της πόλης, εκτός από τους δευτερεύοντες, που είναι κατά βάση υβρίδια αυτών. Σύμφωνα με τον Camillo Sitte (1843-1903), αυστριακό αρχιτέκτονα, ερευνητή και πανεπιστημιακό, οι κύριοι τρόποι που σχεδιάζεται μια πόλη είναι με βάση το ορθοκανονικό, το κυκλικό ή το τριγωνικό σύστημα. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός και η χάραξη του δικτύου των δρόμων εξυπηρετεί αποκλειστικά λόγους πρακτικούς και όχι λόγους αισθητικής ή «τέχνης».39 Αυτοί οι άξονες των αρτηριών της πόλης, σύμφωνα με τον ιστορικό και θεωρητικό του αστικού σχεδιασμού Marchel Poète (1866-1950), παραμένουν σχεδόν άθικτοι στους μετέπειτα σχεδιασμούς ενώ η πόλη διαφοροποιείται, και αυτό γιατί είναι βασισμένοι σε συντελεστές του παρελθόντος που παραμένουν μέχρι και σήμερα. Ο ίδιος μελετώντας την ιστορία συμπεραίνει πως η πόλη διατηρεί σταθερές κατευθύνσεις επέκτασης, που βασίζονται στις αρχικές χαράξεις και τα παλαιότερα μνημεία αυτής. Τα στοιχεία που δεσμεύουν περισσότερο τον οποιοδήποτε μετέπειτα σχεδιασμό είναι οι δρόμοι.40 Βασικό άξονα στον σχεδιασμό των πόλεων αποτελεί η θέση της κατοικίας στο κοινωνικό σύνολο.

3.2 Χαρακτηριστικές ζώνες (zoning) Η θεωρία του γερμανού μηχανικού και πολεοδόμου Reinhart Banmeister (1833-1917) υποστηρίζει πως στην πόλη υπάρχουν χαρακτηριστικές ζώνες, οι οποίες διαχωρίζονται με βάση τις διαφορετικές χρήσεις που αυτές έχουν. Χάρη σε αυτό τον ορισμό των ζωνών ενθαρρύνεται η ανάπτυξη του κέντρου της πόλης με αυτόνομο σχηματισμό, που περιέχει κτίρια κυβερνητικών και διοικητικών χρήσεων, ενώ τα κέντρα αναψυχής και διασκέδασης, οι αθλητικές εγκαταστάσεις κλπ απομακρύνονται σε περιοχές, εξωτερικά από αυτό.41 Το 1936, ο γεωγράφος Luis Herbert μέσω του παραδείγματος της πόλης του Βερολίνου διαχωρίζει τους τύπους της κατοικίας που υπάρχουν στις διάφορες ζώνες της πόλης, και με τον ίδιο τρόπο δομείται το μεγαλύτερο ποσοστό των σύγχρονων πόλεων που διαθέτουν παράλληλα ένα ιστορικό παρελθόν. Διακρίνει τέσσερις διαφορετικές ζώνες με βάση την απόσταση του από το ιστορικό κέντρο της πόλης, εκ των οποίων μια ζώνη με ομοιογενείς συνεχείς κατασκευές με κτίρια χαρακτηριστικά μεγαλουπόλεων, που διαθέτουν τουλάχιστον τέσσερις ορόφους. Το κέντρο της πόλης όπου υπάρχει συνύπαρξη νέων και παλαιών κατασκευών και τις παρυφές αυτού με χαμηλές και ψηλές κατασκευές, ελεύθερους χώρους, ύπαιθρο, οικόπεδα. Εκτεταμένες περιοχές για βιομηχανική δραστηριότητα και, τέλος,

39

Aldo Rossi, 1982. The Architecture of the City. Αγγλική έκδοση, Σικάγο και Νέα Υόρκη, The MIT Press. σελ.35 “ Camillo Sitte: ’We have at our disposal three major methods of city planning, and several secondary ones. The major ones are the gridiron system, the radial system and the triangular system. The sub-types are mostly hybrids of these three[…]A network of streets always serves only the purposes of communication and never of art” 40 Aldo Rossi κ.ά. (1982) ο.π., σελ. 51 41 Aldo Rossi κ.ά. (1982) ο.π., σελ. 66,81 “[…]specialized zones do exist.[…]they have a particular physiognomy and are autonomous parts.[…]Through zoning, it encouraged the self-formation of the center as a governmental and administrative district, while the centers for leisure activities, sport facilities and the like were pushed to outline areas.”

30

εκτάσεις στον προάστιο χώρο με μονοκατοικίες και βίλλες, συνήθως κατασκευές των τελευταίων δεκαετιών.42

Εικόνα 5: οι ζώνες της πόλης με τια διάφορες χρήσεις I Giordano Poloni

3.3 Η έννοια του locus Ο όρος locus εισάγεται στο βιβλίο του Aldo Rossi και με αυτόν εννοεί την οικουμενική σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε έναν συγκεκριμένο τόπο και τις κατασκευές που υπάρχουν στον τόπο αυτόν.43 Στην πιο απλουστευμένη μορφή του, είναι το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον τόπο για τον οποίο δημιουργείται και μια κατασκευή έχει ορισμένο τοπικό προσδιορισμό από την αρχή του σχεδιασμού της, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες αυτού. Η μοναδικότητα αυτή δεν αναφέρεται μόνο στη μεγάλη κλίμακα της πόλης αλλά στο βιβλίο “The architecture of the city” ως locus solus προσδιορίζεται ως η κάθε περιοχή μιας πόλης ως ένα μέρος με χαρακτηριστικά που στο σύνολό τους συναντούνται μόνο εκεί και πουθενά αλλού, παρά το γεγονός ότι όλα τα κτίρια της πόλης μοιραία υπόκεινται σε κάποιες γενικότερες προδιαγραφές σχεδιασμού.44 «Οι αστικοί συντελεστές είναι από τα κυριότερα μαθήματα αρχιτεκτονικής που γνωρίζουμε», λέει ο αρχιτέκτονας.

42

Aldo Rossi, 1982. The Architecture of the City. Αγγλική έκδοση, Σικάγο και Νέα Υόρκη, The MIT Press. σελ. 74 “In 1936 , the geographer Luis Herbert distinguished four major types of structure in Berlin; these distinctions related to four zones defined by their distance from the historical center:[…] .”

43 Aldo Rossi κ.ά. (1982) ο.π., σελ. 103 44 Aldo Rossi κ.ά. (1982) ο.π., σελ. 21 “While each urban intervention seems fated to rely on general criteria of planning, each part of the city seems to be a singular place, a locus solus.”

31

3.4 Ο σχεδιασμός της κατοικίας

Ως κατοικία ορίζεται ο χώρος που χτίστηκε ή μετατράπηκε με σκοπό να καλύψει την ανάγκη των ανθρώπων για στέγαση. Η κατοικία περικλείεται από στοιχεία που τη διαχωρίζουν (τοίχοι, φράχτες) και στέγη, ώστε οι κάτοικοι αυτής να μπορούν να απομονωθούν πλήρως από εξωτερικούς παράγοντες, άλλους ανθρώπους, καιρικά φαινόμενα.45 Στην αρχιτεκτονική, η κατοικία σύμφωνα με τον γάλλο αρχιτέκτονα και συγγραφέα Viollet-de-Duc (1814-1879) χαρακτηρίζει τα έθιμα, τις συνήθειες και την αισθητική ενός λαού. Η δομή της κατοικίας, και κατά συνέπεια η λειτουργική της οργάνωση, μεταβάλλονται μέσα σε πολύ μακρά χρονικά διαστήματα.46 Τα προβλήματα που προέκυψαν λόγω της αστικοποίησης οδήγησαν στην κατασκευή κοινόχρηστων κτιρίων και το υψηλό κόστος οικοδόμησης στην ελαχιστοποίηση των διαστάσεων της κατοικίας. Παράδειγμα πως η κατοικία προσαρμόζεται στις εκάστοτε αλλαγές του τρόπου ζωής.47 Ο ελληνικός αστικός ιστός χαρακτηρίζεται ως ένα μωσαϊκό, καθώς οι κατοικίες στην Ελλάδα είναι σχεδιασμένες με αποκλειστικό γνώμονα την ικανοποίηση των προθέσεων του εκάστοτε ιδιώτη και όχι μια ευρύτερη οργάνωση συνθηκών που θα απέβλεπε στη καλύτερη δυνατή ποιότητα ζωής για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Προκύπτουν αποσπασματικά υποσύνολα που συνδυασμένα δημιουργούν μια ετερογένεια στη γενική εικόνα και εμπειρία της πόλης. Η πόλη όπως τη γνωρίζουμε σήμερα είναι αποτέλεσμα επάλληλων στρώσεων του αστικού ιστού, τα κτίρια διαφορετικών αρχιτεκτονικών περιόδων συνυπάρχουν και οι συναρμογές τους είναι βασικός παράγοντας της ποικιλομορφίας που συναντάται σε αυτή.48 Η σύγχρονη κατοικία διακρίνεται σε δύο τύπους, κυρίως, στη μονοκατοικία και στην πολυκατοικία, και σε δύο μορφές, την αστική και την αγροτική ενώ η παραδοσιακή αρχιτεκτονική που συναντάται στην νησιώτικη και ορεινή Ελλάδα έχει περαιτέρω τυπολογικές ιδιομορφίες.

45

Καταιβάτης, Ι., επιβλέπων: Μάλλιαρης, Π., 2010. Έρευνα για τις στεγαστικές συνθήκες των Ελλήνων. [διπλωματική εργασία, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΣΤΕΛΕΧΗ (ΕΜΒΑ)], ΠΕΙΡΑΙΑΣ 46 Aldo Rossi, 1982. The Architecture of the City. Αγγλική έκδοση, Σικάγο και Νέα Υόρκη, The MIT Press.

47 Μπουλάκου, Π., επιβλέπων: Γιαννίτησς, Δ., Ιούνιος 2013. Συλλογικότητα και κατοίκηση. Τα μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα, [ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών]. Πάτρα 48 Ιωάννου, Β. και Σερράος, Κ., 2006. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ. Στο βιβλίο: επιμελητές Γοσπονδίνη, Α. και Μπεριάτος, Η., Μάιος 2006. «Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη». Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, σελ. 128-130

32

3.5 Τυπολογίες

3.5.1 Μονοκατοικία Μονοκατοικία ή διπλοκατοικία θεωρείται το κτίριο που έχει οικοδομηθεί με σκοπό την κατοίκηση, αποτελούμενο από μία ή δύο κατοικίες. Ο κτιριολογικός αυτός τύπος μπορεί να είναι ένα απλό ισόγειο κτίσμα ή μια πιο σύνθετη κατασκευή. Μονοκατοικίες συναντώνται κυρίως σε περιοχές όπου υπάρχει επάρκεια χώρου, σε μικρού μεγέθους πόλεις ή προάστια αυτών.

3.5.2 Η αστική πολυκατοικία Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα η πρακτική της καθ’ ύψους οικοδόμησης δεν ήταν διαδομένη, με τις κατοικίες στην Ελλάδα να κατατάσσονται στην παραδοσιακή τυπολογία με λιγοστούς ορόφους. Νέες πρακτικές και υλικά, όπως το σκυρόδεμα κατέστησαν δυνατή την ανέγερση πολυώροφων κατασκευών. Ο αρχιτέκτονας Κυπριανός Μπίρης (1907-1990) ήταν αυτός ο οποίος πρωτοανέφερε τον όρο «αστική πολυκατοικία» στα χρόνια του μεσοπολέμου, προσδιορίζοντας ότι η μορφή κατοίκησης απευθυνόταν στα μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα της μεσοπολεμικής Αθήνας. Υπήρξε έτσι διαχωρισμός από τις προσφυγικές πολυκατοικίες, οι οποίες χρηματοδοτούνταν από το κράτος σε αντίθεση με τις αστικές πολυκατοικίες των οποίων η οικοδόμηση γινόταν αποκλειστικά με ιδιωτική πρωτοβουλία. Στις σύγχρονες πόλεις οιλ πολυκατοικίες αποτελούν τον κυρίαρχο κτιριακό τύπο. Όπως αναλύθηκε παραπάνω, η πολυκατοικία εμφανίστηκε ως λύση στο ζήτημα της αστικοποίησης και έγινε μαζική ανοικοδόμηση του κτιριακού τύπου στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα με την αντιπαροχή να αποτελεί την «ιδανική λύση» για πολλούς. Ωστόσο, λόγω εξοικονόμησης και έλλειψης ευαισθητοποίησης προς τέτοιου είδους ζητήματα, δεν προβλέπονται την εποχή ζητήματα κλίμακας, που πλήττουν στην συνέχεια το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής. Ο σχεδιασμός επίσης δεν προνοεί καθόλου για βιοκλιματικά χαρακτηριστικά στις κατασκευές. Με την πάροδο των χρόνων και την εφαρμογή νέων Γ.Ο.Κ., η συγκεκριμένη κτιριολογική μορφή έχει παρουσιάσει βελτίωση σε επίπεδο κατασκευαστικό, λειτουργικό αλλά και αισθητικής ποιότητας επιτυγχάνοντας να ανταποκρίνεται όλο και περισσότερο στις απαιτήσεις των κατοίκων-χρηστών. Ωστόσο, όσο αφορά το πολεοδομικό επίπεδο και την εικόνα των κτιρίων αυτών στον αστικό ιστό, δεν παρουσιάζεται ιδιαίτερη πρόοδος, με τον οικοδομικό όγκο των πολυώροφων οικοδομών να αυξάνεται διαρκώς, καταλαμβάνοντας χώρο και αποτρέποντας την ανάπτυξη κοινόχρηστων και κοινωφελών χώρων για την πόλη και τους πολίτες της.49 Η διανομή των λειτουργιών στον κατακόρυφο άξονα των πολυώροφων κτισμάτων των μεγαλουπόλεων καθορίστηκε από παράγοντες ιδωτικότητας. Οι κεντρικοί δρόμοι των πόλεων συγκεντρώνουν την μεγαλύτερη κίνηση πεζών και οχημάτων μειώνοντας την ιδωτικότητα στο ισόγειο και τον πρώτο όροφο των πολυκατοικιών, ενώ η χρήση της κατοικίας βρίσκεται στους ψηλότερους ορόφους, όπου απουσιάζει η ρύπανση ήχου και αερίων και ταυτόχρονα επιτυγχάνεται επαρκής φωτισμός, αερισμός και θεάσεις.50

49

Ιωάννου, Β. και Σερράος, Κ., 2006. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ. Στο βιβλίο: επιμελητές Γοσπονδίνη, Α. και Μπεριάτος, Η., Μάιος 2006. «Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη». Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, σελ 138-139 50 Αμούργης, Σ., Μεταλλάξεις στον αστικό ιστό-προοπτικές προσαρμογής σε σύγχρονα δεδομένα. Στο: Δ. Οικονόμου, ο ο Γ. Σαρηγιάννης και Κ. Σερράος, επιμ. 2004. Πόλη και Χώρος από τον 20 στον 21 αιώνα. Αθήνα: Μέμφις Α. Ε. σελ. 19

33

Εικόνα 6: Αφίσα του αρχιτεκτονικού γραφείου Point Supreme που ταυτίζει την ελληνική πρωτεύουσα με την πολυκατοικία

34

3.6 Μοντέλα κατοίκησης

Ο γάλλος αρχιτέκτονας-πολεοδόμος Yves Lion μελετώντας το 1984 την μορφή της κατοικίας για τους πολίτες του 21ου αιώνα, παρουσιάζει τον τρόπο διαβίωσης ως παράγοντα καθοριστικό για την εξέλιξη της πόλης. Ο κάθε κάτοικος αντιμετωπίζεται ως κοινωνική μονάδα και γίνεται προσπάθεια αποτύπωσης όλων των καθημερινών αναγκών στο περιβάλλον που κατοικεί.51 Την περίοδο μετά το 1925 ζητούμενο ήταν ένας τύπος κατοικίας προορισμένος για μια οικογένεια, εύκολος στην κατασκευή και λιγότερο δαπανηρός στη συντήρηση.52 Παράλληλα, έχουμε την απελευθέρωση της γυναίκας από το νοικοκυριό και την εισαγωγή της στη παραγωγική διαδικασία. Το 1933-1934 οι αρχιτέκτονες στην Ελλάδα σχεδιάζουν διαμερίσματα που προορίζονται να φιλοξενήσουν τα μέλη μιας τυπικής αστικής οικογένειας και αρκετές φορές και το υπηρετικό προσωπικό αυτής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της εποχής είναι η πολυκατοικία των Θ. Βαλεντή και Π. Μιχαηλίδη επί της οδού Ζαΐμη στα Εξάρχεια. Θετικό στοιχείο της ελληνικής αστικής ζωής αποτελεί η μείξη και αλληλεπίδραση των διάφορων κοινωνικών ομάδων.53 Το σύστημα παραγωγής κατοικίας στην Ελλάδα λειτούργησε ανεξάρτητα από το κράτος πρόνοιας με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν πόλεις χωρίς χωροκοινωνικές αντιθέσεις. Η κατοικία στα κέντρα των σημερινών μεγαλουπόλεων απευθύνεται στην πλειονότητα των κοινωνικών ομάδων, οι οποίες συνυπάρχουν στις ίδιες περιοχές και ακόμα και στα ίδια κτίρια (πολυκατοικίες) επιτρέποντας κοινωνική συνοχή.54

51

Αγγελοπούλου, Ι., Πειραματικά κελιά κατοίκησης: Η αρχαιολογία του μέλλοντος. στο: Παρμενίδης, Γ επιστημονική ο επιμ., 2016. ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ/ΧΩΡΟΣ/ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ.(3 τεύχος).ΑΘΗΝΑ: περιοδική έκδοση ΕΜΠ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, σελ. 38 52 Μπουλάκου, Π., επιβλέπων: Γιαννίτησς, Δ., Ιούνιος 2013. Συλλογικότητα και κατοίκηση. Τα μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα, [ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών]. Πάτρα 53 Ιωάννου, Β. και Σερράος, Κ., 2006. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ. Στο βιβλίο: επιμελητές Γοσπονδίνη, Α. και Μπεριάτος, Η., Μάιος 2006. «Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη». Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, σελ 142 54 Μπακάλη, Α., επιβλέπουσα: Ρεθυμιωτάκη, Ε., 2017. Αστικοποίηση, πολυκατοικία και οι θεσμοί της αντιπαροχής και της οριζόντιας ιδιοκτησίας. [διπλωματική εργασία, ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ: ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ], Αθήνα. αναφέρεται στο: Τσούμας, B. (2006). Η Οικοδόμηση με αντιπαροχή . Αθήνα : Νομική Βιβλιοθήκη.

35

36

4. Το ζήτημα της επανάχρησης

Εικόνα 7: Rehabilitation (2017) I MAAN studio

37

4.1 Ορισμός, ιστορικά στοιχεία

Η επανάχρηση μπορεί να οριστεί ως μια διαδικασία διαδοχής χρήσεων του ανενεργού κτιριακού αποθέματος. Οι σημερινές πόλεις διαθέτουν μεγάλο αριθμό ανεκμετάλλευτων κτιρίων ποικίλων περιόδων, χρήσεων και κλιμάκων, που δύνανται να χρησιμοποιηθούν ως πεδίο εφαρμογής πρακτικών λειτουργικής και δημιουργικής επανάχρησης για την κάλυψη νέων αναγκών. Η επανάχρηση κτιρίων δεν αποτελεί φαινόμενο νέο, καθώς περιπτώσεις επανάχρησης συναντώνται σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Στο παρελθόν, η χρήση των κτιρίων μετατρέπονταν κυρίως συμβολικά συνήθως σε συσχετισμό με τη θρησκεία ή τον πολιτισμό, όπως για παράδειγμα η μετατροπή αρχαίου ναού σε χριστιανικό. Εκτός από τη μετατροπή της χρήσης , συχνά υλικά από ένα κτίριο επαναχρησιμοποιούνταν για την κατασκευή ενός νέου. Η διαδικασία δεν ήταν συνδεδεμένη μέχρι και τον 19ο αιώνα με τη διατήρηση της κληρονομιάς, αλλά η ώθηση πίσω από τέτοιου είδους εγχειρήματα ήταν οικονομικά και λειτουργικά οφέλη. Σήμερα, η επανάχρηση αποτελεί ένα πεδίο πνευματικής και πρακτικής δραστηριότητας που κυμαίνεται μεταξύ της αρχιτεκτονικής, του σχεδιασμού εσωτερικών χώρων και της διατήρησης και το οποίο εξελίσσεται διαρκώς. Όροι που σχετίζονται και χρησιμοποιούνται ευρέως για το φαινόμενο είναι ακόμη η «Αναδιαμόρφωση», η «Μετατροπή», η «Αποκατάσταση», η «Επανεπεξεργασία», η «Συντήρηση», η «Αναβίωση» κλπ. Η διαδικασία της διαδοχής πολλαπλών χρήσεων στο πέρασμα του χρόνου φαίνεται να είναι αναμενόμενη και όπως υποστηρίζει ο αρχιτέκτονας Διονύσης Ζήβας (1928-2018) στο βιβλίο “Τα μνημεία και η πόλη”, «Το αρχιτεκτονικό έργο πέρα από τις προθέσεις της εποχής και της κοινωνίας που το δημιούργησε -επειδή το χρειαζόταν- πέρα από το πνεύμα αυτής της εποχής και τις αντιλήψεις που το έργο αυτό εκφράζει, πέρα ακόμη και από τις προθέσεις του αρχιτέκτονα που το σχεδίασε και το κατασκεύασε, το κτίριο εξαναγκάζεται τώρα να δεχθεί να υπηρετήσει νέες λειτουργίες και, µε τη σειρά του, εξαναγκάζει τις νέες αυτές λειτουργίες να ενταχθούν στον ήδη προκαθορισμένο χώρο του, στην ήδη προκαθορισμένη μορφή του. Δημιουργείται έτσι μοιραία, µια σύγκρουση ανάμεσα στις δύο αυτές αντίθετες διαδικασίες -και στις δύο διαφορετικές πραγματικότητες- και κατά συνέπεια, ένας συμβιβασμός, που θα οδηγήσει στο τελικό -το κάθε φορά τελικό- αποτέλεσμα».55 Η ενασχόληση του κατασκευαστικού κλάδου με την αποκατάσταση και επανάχρηση υπαρχόντων κτιρίων κρίνεται πολύ σημαντική για την αρχιτεκτονική του σήμερα. Αυτό για ποικίλους λόγους που αφορούν την οικονομία, το περιβάλλον, τον πολιτισμό και την πολιτεία, που θα αναλυθούν παρακάτω. Στις Ευρωπαϊκές χώρες το ποσοστό του οικοδομικού κλάδου που ασχολείται με τον τομέα των αποκαταστάσεων και αναβιώσεων είτε κτιρίων είτε πολεοδομικών συνόλων αυξάνεται με την πάροδο των χρόνων. Ένας ακόμη όρος που εισάγεται στην θεωρία της επανάχρησης είναι η «προσαρμοσμένη επανάχρηση» ή “adaptive reuse”. Με αυτό νοείται η διαδοχή των χρήσεων ενός κτιρίου και η προσαρμογή του στα εκάστοτε δεδομένα καθώς το περιβάλλον γύρω του μεταλλάσσεται διαρκώς. Αλλαγές που αφορούν τις οικονομίες και τις κοινωνίες, στις οποίες αρχικά δημιουργήθηκαν τα κτίρια αυτά.56

55

Γεωργιάδου, Ζ., Ηλίας, Π., Κλωνιζάκης, Α., Μοίρα, Μ., Φράγκου, Δ. 2015. Επανάχρηση κτιρίων ως χώρων γραφείων. [Κεφάλαιο Συγγράμματος]. Στο Γεωργιάδου, Ζ., Ηλίας, Π., Κλωνιζάκης, Α., Μοίρα, Μ., Φράγκου, Δ. 2015. Χώροι γραφείων. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα. Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. κεφ. 8. Διαθέσιμο στο:< http://hdl.handle.net/11419/1783> [Πρόσβαση 9 Απριλίου 2020] 56 Plevoets, B., & Van Cleempoel, K. 2013. Adaptive reuse as an emerging discipline: an historic survey. In G. Cairns (Ed.), Reinventing architecture and interiors: a socio-political view on building adaptation (p. 13-32). London: Libri Publishers.

38

4.2 Το πλαίσιο της επανάχρησης

Η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω ιστορικών κτιρίων, συγκροτημάτων ή και ολόκληρων περιοχών προϋποθέτει ιδιαίτερα περίπλοκους χειρισμούς που αφορούν το σεβασμό του υπαρχόντων στοιχείων καθώς αυτά μεταβάλλονται ώστε να συμβαδίσουν με τις αλλαγές της κοινωνίας, του τρόπου ζωής και της τεχνολογίας. Δεδομένου πάντα ότι η διατήρηση αυτή δεν προβάλλεται σαν έκφραση νοσταλγίας ή επιστροφής σε παλιότερες μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Έτσι, η διαδικασία επέμβασης πρέπει να γίνεται με γνώμονα τις έννοιες της τοπικότητας, της συλλογικής μνήμης και της ιστορικής συνέχειας, ενώ παράλληλα συμβαδίζει και με τις νέες απαιτήσεις εθνικών και διεθνών νομοθεσιών. Επαρκής νομοθεσία δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα, με σκοπό την προστασία μνημείων και κτιρίων του παρελθόντος.57 Ευρέως γνωστό παράδειγμα είναι η Συνθήκη της Παγκόσμιας Κληρονομιάς- UNESCO (1972), που προστατεύει τμήματα της πολιτιστικής ή φυσικής κληρονομιάς από την υποβάθμιση ή εξαφάνιση, που θα ήταν επιβλαβής για την παγκόσμια κληρονομιά της ανθρωπότητας στο σύνολό της.58 Η «επανάχρηση» αποτελεί έναν από τους πιο απαιτητικούς τομείς της αρχιτεκτονικής, καθώς η εκάστοτε επέμβαση πρέπει να επιτυγχάνεται μέσω του σεβασμού στο υπάρχον κτίσμα, ενώ αξιολογούνται τα νέα δεδομένα και ο σχεδιασμός προσαρμόζεται σε παρούσες συνθήκες. Παράλληλα, ενώ «το κάθε κτίριο όταν κτίζεται πρέπει να εκφράζει την εποχή του», η επανάχρηση θέτει επιπλέον όρους, όπως ότι πρέπει να εκφράζει και να διατηρεί χαρακτηριστικά της εποχής που το δημιούργησε, ώστε να εκπληρώνει τον στόχο της διατήρησης της συλλογικής μνήμης, μέσω του συνδυασμού παλαιού-σύγχρονου. Αν και δεν υπάρχει συγκεκριμένη μεθοδολογία αντιμετώπισης του ζητήματος, η απάντηση βρίσκεται πολλές φορές σε τεχνικά καινοτόμες λύσεις που κινούνται ανάμεσα στην επαρκή γνώση και αξιολόγηση της κληρονομιάς και την προσαρμογή των κτιρίων στις απαιτήσεις των νέων χρηστών. Η κατηγοριοποίηση των επεμβάσεων σε σχέση με ένα υπάρχον κτίσμα συνοψίζεται σε επεμβάσεις εσωτερικής διαμόρφωσης, επεμβάσεις επέκτασης ή επεμβάσεις κατασκευής ανεξάρτητης από το υπάρχον. Η δεύτερη κατηγορία (επεμβάσεις επέκτασης) διακρίνονται επιπλέον σε επεμβάσεις μέσα στο υπάρχον, ως συνέχεια του υπάρχοντος, επεμβάσεις που αναδύονται από το υπάρχον και επεμβάσεις που το περιβάλλουν. Η κάθε περίπτωση επέμβασης οπωσδήποτε καθορίζεται εν μέρει και από το ίδιο το κτίριο, την τυπολογία, τις διαστάσεις, τον τρόπο δόμησής του, την προηγούμενη και επόμενη χρήση για την οποία προορίζεται. Οι παραπάνω παράγοντες περιορίζουν την ελευθερία επιλογών, ή -καλύτεραορισμένες φορές οι περιορισμοί αποτελούν έναυσμα για δημιουργία και πρωτότυπες και εξειδικευμένες λύσεις. 59

57

Νικολάου, Δ., Η ΑΝΑΓΚΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ Η ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΜΝΗΜΗ ΩΣ ΜΕΣΟ ΓΙΑ ΤΗΝ

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ. [ομιλία], Κόρινθος 58

UNESCO, Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. [online] διαθέσιμο στο: < https://whc.unesco.org/en/conventiontext/ > [Πρόσβαση 14 Μαΐου 2020] 59 Νικολάου κ.ά., ο.π.

39

4.3 Οφέλη επανάχρησης

O αρχιτέκτονας Charles Bloszies στο βιβλίο του “Old Buildings, New Designs: Architectural Transformations” υποστηρίζει πως τα περισσότερα κτίρια είναι αναντικατάστατα και από την οπτική των ανθρώπων, βρίσκονται σε κατάσταση που χρήζει προστασίας ενάντια στην κατεδάφιση είτε για λόγους συναισθηματικούς είτε λόγω κοινής λογικής. Δηλαδή, οι πολίτες είτε είναι συναισθηματικά δεμένοι με κτίρια της προγενέστερης αρχιτεκτονικής, της οποίας τις ποιότητες θεωρούν άξιες διατήρησης, είτε δεν επιθυμούν την κατεδάφιση και κατασκευή ενός νέου, επειδή πιστεύουν ότι αυτό δυνητικά μπορεί να είναι κατώτερης αισθητικής από το υπάρχον. Κατασκευές του παρελθόντος συνήθως φέρουν χαρακτηριστικά δυσεύρετα σήμερα, όπως χειροποίητες όψεις, ιδιαίτερο διάκοσμο εσωτερικών χώρων, μεγάλα ανοίγματα που προσφέρουν πρόσβαση σε άπλετο φυσικό φωτισμό, ψηλοτάβανους χώρους. Η διατήρηση των λεπτομερειών αυτών είναι άκρως επιθυμητή όταν αυτό είναι δυνατό.60

60

Γεωργιάδου, Ζ., Ηλίας, Π., Κλωνιζάκης, Α., Μοίρα, Μ., Φράγκου, Δ. 2015. Επανάχρηση κτιρίων ως χώρων γραφείων. [Κεφάλαιο Συγγράμματος]. Στο Γεωργιάδου, Ζ., Ηλίας, Π., Κλωνιζάκης, Α., Μοίρα, Μ., Φράγκου, Δ. 2015. Χώροι γραφείων. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα. Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. κεφ 8. Διαθέσιμο στο:< http://hdl.handle.net/11419/1783> [Πρόσβαση 9 Απριλίου 2020]

40

4.4 Το πολιτιστικό και περιβαλλοντικό αντίκτυπο

Στα σύγχρονα χρόνια, όπου και η αρχιτεκτονική έχει επηρεαστεί σημαντικά από την παγκοσμιοποίηση, παράγοντας μορφές με υπερτοπικές επιρροές, μέσω της επανάχρησης κτιρίων της ιστορίας ενός τόπου προωθείται και αναδεικνύεται η εκάστοτε τοπική ταυτότητα και πολιτιστική κληρονομιά. Με την πάροδο του χρόνου και ανάλογα με την πορεία της ιστορίας της, η κάθε χώρα αντιλήφθηκε ότι διαθέτει μια συγκεκριμένη «πολιτιστική προσωπικότητα», η οποία συγκεντρώνεται στο σύνολο των μνημείων, κτιρίων, αστικών συνόλων και φυσικών τοπίων της, καθώς και στα προϊόντα των διάφορων δημιουργικών διαδικασιών της ανθρώπινης δραστηριότητας. Τα υπάρχοντα κελύφη εμπεριέχουν πάντοτε την έννοια της παράδοσης, είτε αυτά έχουν χαρακτηριστεί με τον όρο «διατηρητέα» είτε όχι. Η διαδικασία της επανάχρησης κτιρίων συνδέεται άμεσα με την ανακύκλωση των υλικών που αυτά ήδη διαθέτουν, την μείωση του όγκου άχρηστων υλικών που συνεπάγεται η κατεδάφιση ενός κτιρίου. Οι σύγχρονες πρακτικές σχεδιασμού διακατέχονται από το πνεύμα της εξοικονόμησης πόρων και η άμεση αξιοποίηση των δομών αυτών συνδέεται άμεσα με την αειφόρο αστική ανάπτυξη. Η κατεδάφιση κτιρίων προκαλεί προβλήματα ρύπανσης, περιβαλλοντικής και ηχορύπανσης. Το γεγονός αποτελεί έναν από τους βασικούς λόγους που η επανάχρηση παλαιότερων κατασκευών προτιμάται σαν λύση σε πληθώρα ευρωπαϊκών πόλεων έναντι της κατεδάφισης και οικοδόμησης νέας κατασκευής. Η κάθε περίπτωση εξετάζεται διαφορετικά, και με βάση του πιθανούς ρύπους που υπολογίζονται κρίνεται αν θα δοθεί ή όχι άδεια κατεδάφισης.61 Οι σύγχρονες επεμβάσεις μετασχηματισμού των κτισμάτων ενσωματώνονται στην προσέγγιση σχεδιασμού των αρχών της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, με βασικές αρχές την οικολογία και την οικονομία. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω των παθητικών συστημάτων, της επιλογής των υλικών, του προσανατολισμού, των περαιτέρω εγκαταστάσεων (ηλεκτρομηχανολογικών κ.ά.).62

61

Αμούργης, Σ., Μεταλλάξεις στον αστικό ιστό-προοπτικές προσαρμογής σε σύγχρονα δεδομένα. Στο: Δ. Οικονόμου, ο ο Γ. Σαρηγιάννης και Κ. Σερράος, επιμ. 2004. Πόλη και Χώρος από τον 20 στον 21 αιώνα. Αθήνα: Μέμφις Α. Ε.

62 Κίκή, Ε., Γαβριηλίδου, Ε., 2018. ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΙΡΙΩΝ. [online] διαθέσιμο στο: < https://www.deltaengineering.gr/blog > [Πρόσβαση 14 Απριλίου 2020]

41

42

5. Ερωτήματα Η μελέτη αυτή εξειδικεύεται στην ανάλυση του μοντέλου ανάπτυξης μιας επαρχιακής πόλης, της πόλης του Βόλου, η οποία μέσα από τη βιωματική παρατήρηση παρουσιάζει κάποια ιδιαίτερα κατά τη γνώμη μας χαρακτηριστικά. Ο εντοπισμός αυτών των χαρακτηριστικών, όπως η χαμηλή δόμηση και η επανάχρηση πολλών μονοκατοικιών, οδήγησε στην δημιουργία ερωτημάτων, τα οποία αποτέλεσαν και τον βασικό άξονα της έρευνας της συγκεκριμένης εργασίας, με στόχο την εξαγωγή συμπερασμάτων σε σχέση με τους λόγους και τις επιπτώσεις των χαρακτηριστικών αυτών στην εικόνα και τη ζωή της πόλης. Ερωτήματα που προκύπτουν και θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε μέσω της παρούσας έρευνας είναι: _Πώς προέκυψε μία πόλη μεγάλης κλίμακας για τα ελληνικά δεδομένα να διατηρεί μία χαμηλή κλίμακα κτιρίων ακόμα και κοντά στο κέντρο της; _ Γιατί η ένταση του φαινομένου της επανάχρησης μονοκατοικιών έχει αυξηθεί κατακόρυφα την τελευταία δεκαετία; _Συνδέεται η διαδικασία αυτή με την βιώσιμη ανάπτυξη; Χαράσσει νέα δεδομένα για την πορεία της αρχιτεκτονικής της κατοικίας; _ Θα καταφέρουν οι πολίτες να αναπτύξουν μηχανισμούς ηθικής και περιβαλλοντικής συνείδησης; _Πώς η πολιτεία αντιλαμβάνεται και αξιολογεί το φαινόμενο;

43

44

6. Πολεοδομική ανάπτυξη της πόλης του Βόλου

45

6.1 Η γεωγραφική θέση της πόλης

Ο Βόλος είναι η πρωτεύουσα του Νόμου Μαγνησίας και ανήκει στο Θεσσαλικό διαμέρισμα. Τοποθετείται στον μυχό του Παγασητικού κόλπου, στους πρόποδες του Πηλίου. Βρίσκεται στη μέση περίπου της απόστασης των δύο μεγαλύτερων πόλεων της χώρας, της Αθήνας (326 χλμ.) και της Θεσσαλονίκης (219 χλμ.). Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 ο μόνιμος πληθυσμός ολόκληρου του πολεοδομικού συγκροτήματος της Δημοτικής ενότητας Βόλου ανέρχεται στους 125.248 κατοίκους. Η μορφή της επέκτασης της πόλης έχει καθοριστεί πλήρως από τη γεωμορφολογία της περιοχής. Ο κύριος οικοδομικός όγκος καλύπτει την πεδινή έκταση κατά μήκος της ακτογραμμής και η πόλη οριοθετείται από τους πρόποδες του Πηλίου στα ανατολικά και βόρεια και τα προβούνια του Όρθρους στα δυτικά και νοτιοδυτικά. Με την πάροδο των χρόνων και παρατηρώντας την ανάπτυξη της πόλης, διαχωρίζονται τρεις βασικοί άξονες επέκτασης. Ο βορειοανατολικός άξονας των χωριών του Πηλίου, η νοτιοανατολική και η νοτιοδυτική θαλάσσια γραμμή των ακτών του Παγασητικού κόλπου. 63

Εικόνα 8: γεωγραφική θέση Βόλου στην Ελλάδα

63

Καλλισθένη Αβδελίδη, Κείμενα εργασίας 2010/21. Η ΧΩΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ 4 ΜΕΓΑΛΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ. [έρευναμελέτη, ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ/NATIONAL CENTRE FOR SOCIAL RESEARCH], Αθήνα

46

6.2 Ιστορικά στοιχεία

6.2.1 Δημιουργία και εξέλιξη της πόλης του Βόλου Μέχρι το 1840 η μοναδική περιοχή που είχε αναπτυχθεί η κατοικία ήταν η περιοχή των «Παλαιών» ή «Κάστρο», παρόλο που το Πήλιο ήταν ήδη ανεπτυγμένο οικιστικά. Μετά το 1840 άρχισε να δημιουργείται το νέο τμήμα της πόλης από κατοίκους που προσελκύονται στο κέντρο λόγω εμπορικής δραστηριότητας. Έτσι, εμφανίζεται σταδιακά μία μορφή «διπλής πόλης» με τους δύο οικιστικούς πόλους που προαναφέρθηκαν, την περιοχή των Παλαιών και τη νέα πόλη. Η οικοδόμηση της νέας πόλης ξεκινά από τα παραλιακά οικοδομικά τετράγωνα επί της οδού Δημητριάδος και σταδιακά επεκτείνεται προς το εσωτερικό. Το 1863 επιτρέπεται οριστικά η ανοικοδόμηση του Νέου Βόλου και έτσι νέες αποθήκες και κατοικίες δημιουργούν το σημερινό κέντρο της πόλης (οδός Ερμού). Η φάση αυτή της ανοικοδόμησης ακολούθησε όρους δόμησης που προέβλεπαν πολυώροφα κτίσματα στις κεντρικές περιοχές της πόλης (έως και 5 ορόφων και ύψους 17 μέτρων). Το 1882-83 εγκρίθηκε τμήμα του Πολεοδομικού Σχεδίου του Βόλου, το οποίο ακολούθησε το Ιπποδάμειο σύστημα. Το σχέδιο αποτελούνταν από απλό ορθοκανονικό κάνναβο, με ομοιόμορφα οικοδομικά τετράγωνα, και συμπεριλάμβανε τις αδόμητες ακόμη περιοχές που εκτείνονταν δυτικά, βόρεια και ανατολικά της τότε κατοικημένης, με σκοπό να ενοποιήσει τις δύο υπάρχουσες περιοχές κατοίκησης, αυτή των Παλαιών και το νέο κέντρο. Οι χαράξεις των δρόμων και κατ’ επέκταση των οικοδομικών τετραγώνων του σχεδίου αυτού ευνοούν την ανοικοδόμηση της νέας πόλης και ως κέντρο επικρατεί ο νέος πυρήνας και η περιοχή γύρω από αυτόν. Όσο αφορά τους δημόσιους χώρους, προβλέπονται ορισμένα οικοδομικά τετράγωνα για την οικοδόμηση εκκλησιών, αγορών και τη διαμόρφωση λίγων πλατειών και ορίζεται η έκταση για τη σιδηροδρομική γραμμή ανατολικά του κάστρου, όπου διατηρείται άθικτη η ρυμοτομία. Γίνεται σιδηροδρομική σύνδεση της πόλης με τη Λάρισα και τη Καλαμπάκα για την διακίνηση των προϊόντων του λιμανιού. Στις πόλεις που αναπτύσσονται σύμφωνα με το Ιπποδάμειο σύστημα, οι δρόμοι είναι παράλληλοι και κάθετοι δημιουργώντας ορθές γωνίες στις διασταυρώσεις τους. Το σύστημα αυτό χαρακτηρίζει την πόλη του Βόλου μέχρι και σήμερα και οφείλεται στην αρχική λειτουργιά της πόλης ως πόλη-λιμάνι. Η χάραξη αυτή αποτελούνταν από φαρδύς οριζόντιους δρόμους παράλληλους με την ακτογραμμή, κατά μήκος των οποίων βρίσκονταν οι αποθήκες των εμπορευμάτων, ενώ οι κάθετοι σε αυτούς ήταν πιο στενοί, με μοναδική χρήση την μεταφορά των εμπορευμάτων στην τότε αποβάθρα.64

64

GREENKEYS urban key as a key for sustainable cities. Δήμος Βόλου Υφιστάμενη κατάσταση [online] Διαθέσιμο στο: < https://www.ioer.de/greenkeys/Greenkeys_Tools/casesreport/PDF/Volos/Volos_strategy_Greek_080708.pdf > [Πρόσβαση 10 Ιανουαρίου 2020]

47

Εικόνα 9: επάνω: Η μορφή της "διπλής πόλης" με τη συνύπαρξη της περιοχής των "Παλαιών" και της "Νέας Πόλης" κάτω: Το πολεοδομικό σχέδιο του 1882-83. Παλιός και νέος ιστός

48

Εικόνα 10: : Ρυμοτομικός χάρτης Βόλου 1907 ρυμοτομική χάραξη οικοδομικών τετραγώνων που ορίζονται από ευθείς κάθετα τεμνόμενους δρόμους (Ιπποδάμειο σύστημα)

49

Κατά τις αρχές του 20ου αιώνα, ο Βόλος αποτελεί σημαντικό αστικό-βιομηχανικό κέντρο με επιρροή που φτάνει πέρα από τα όρια του Θεσσαλικού διαμερίσματος. Περί το 1920 αναδεικνύεται ως η σημαντικότερη πόλη της Θεσσαλίας, με οικονομική άνθηση που αντανακλάται στην αυξημένη κίνηση στους δρόμους της πόλης και την ανοικοδόμηση νεοκλασικών κτιρίων. Στα επόμενα χρόνια, άλλοι παράγοντες επηρεάζουν την επέκταση της πόλης, όπως η δημιουργία του συνοικισμού της Νέας Ιωνίας από πρόσφυγες της Μικρασιατικής καταστροφής, το 1923. Η περιοχή απαρτίζεται κυρίως από κατοικίες με ελάχιστες κοινωφελείς χρήσεις και δημοσίους χώρους. Σε αυτή, την περίοδο του μεσοπολέμου, οι μετασχηματισμοί του τρόπου ζωής προκαλούν ανάλογες αλλαγές και στην αρχιτεκτονική των κτιρίων. Εγκαταλείπεται η πηλιορείτικη αρχιτεκτονική όσο αφορά στα νέα κτίσματα της πόλης και υιοθετείται ο νεοκλασικισμός ως κύριο αρχιτεκτονικό ρεύμα της εποχής, παράλληλα με την εμφάνιση του μοντερνισμού. Παρατηρώντας τις προαναφερθέντες ημερομηνίες επιβεβαιώνεται και η τοποθέτηση του Aldo Rossi, που υποστηρίζει πως μια πόλη αλλάζει ολοκληρωτικά περίπου κάθε πενήντα χρόνια. Ο Aldo Rossi στο αντίστοιχο απόσπασμα αναφερόμενος στην πόλη της Ρώμης, θεωρεί την αρχαία και τη σημερινή Ρώμη ως δύο διαφορετικά γεγονότα, η «συνέχεια» των οποίων γίνεται αντιληπτή από τα φαινόμενα που διαδραματίζονται στην πόλη, και έτσι η πόλη του παρελθόντος με την πόλη του τώρα συνδέονται. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι σύμφωνα με εμπεριστατωμένες μελέτες, αλλά και μέσα από την εμπειρία του κατοίκου που ζει την πόλη καθημερινά, η πόλη μεταβάλλεται ολοκληρωτικά σε διάστημα πενήντα χρόνων και η μεταβολή αυτή είναι αληθινή και αισθητή, παρόλο που ο κάτοικος δεν την αντιλαμβάνεται επειδή την οικειοποιείται σταδιακά.65 Το 1926 έως 1930 έγινε αναθεώρηση του ρυμοτομικού σχεδίου του Βόλου, το οποίο παρέμεινε σε ισχύ μέχρι το 1956 και με αυτό επεκτάθηκε η επιφάνεια του αστικού χώρου μεταξύ των χειμάρρων Αναύρου και Κραυσίδονα.66 Η περίοδος 1950 έως 1980 αποτελεί την κύρια φάση της έντονης αστικοποίησης στην Ελλάδα και δημιούργησε το κύριο τμήμα του αστικού ιστού που υπάρχει και λειτουργεί στις μέρες μας, δημιουργώντας την πυκνοδομημένη εικόνα που κυριαρχεί κυρίως στο κέντρο της πόλης. Σε αυτό συνέβαλλαν και ο θεσμός της αντιπαροχής σε συνδυασμό με την αύξηση του συντελεστή δόμησης και του μέγιστου ύψους των οικοδομών στα 20 μέτρα κατά τις δεκαετίες ’60 και ’70. Αυτό το διάστημα καθορίστηκε από κρίσιμες παραμέτρους όπως οι επενδύσεις στον τομέα της ιδιωτικής κατοικίας και η σημαντική οικονομική δραστηριότητα στον κατασκευαστικό κλάδο, με ελλείψεις ωστόσο όσο αφορά την πρόβλεψη δημοσίων χώρων.67 Παράλληλα, κατά τη δεκαετία του 1960 υπάρχει κρατική μέριμνα για την τόνωση της βιομηχανικής δραστηριότητας και των λιμενικών υποδομών και το 1962 ο Βόλος βρίσκεται ανάμεσα στις πόλεις που επιλέγονται για την ίδρυση οργανωμένης Βιομηχανικής Περιοχής μαζί με τη Θεσσαλονίκη, την Πάτρα, το Ηράκλειο, και την Καβάλα.68 Την περίοδο 1980 δίνεται βαρύτητα στην βελτίωση της αστικής

65

Aldo Rossi, 1982. The Architecture of the City. Αγγλική έκδοση, Σικάγο και Νέα Υόρκη, The MIT Press Μακρή-Σκοτινιώτη, Θ., 30 Αυγούστου 2013. Αποκατάσταση και επανάχρηση λιθόκτιστης οικίας στο Βόλο, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ και Τέχνες, [online] Διαθέσιμο στο: < https://www.archaiologia.gr/blog> [Πρόσβαση 31 Μαρτίου 2020] 67 Ιωάννου, Β. και Σερράος, Κ., 2006. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ. Στο βιβλίο: επιμελητές Γοσπονδίνη, Α. και Μπεριάτος, Η., Μάιος 2006. «Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη». Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, σελ 129-147 68 Καρούλα, Χ., επιβλέπων: Σαπουνάκης, Α., 2013. ΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΞΑΠΛΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ, [μεταπτυχιακή διατριβή, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ: ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Βόλος. αναφέρεται στο: Χαστάογλου, Β., 2002. Βόλος: ο ο Πορτραίτο της πόλης τον 19 και 20 αιώνα. Βόλος: Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου.

66

50

ζωής και της εικόνας της πόλης του Βόλου, μέσω της ανάδειξης της ιστορικής κληρονομιάς και των πολεοδομικών αναπλάσεων πολλαπλών δημοσίων χώρων.69

69

Χαστάογλου, Β., Βόλος: μια ιστορική βιομηχανική πόλη με ανανεωμένη φυσιογνωμία. Greekscapes, [online]. Διαθέσιμο στο: <http://www.greekscapes.gr/index.php> [Πρόσβαση 7 Απριλίου 2020]

51

Εικόνα 11: oι διάφορες φάσεις έκτασης της πόλης του Βόλου. ο από τα αριστερά προς τα δεξιά η έκτασης της πόλης τον 18 αιώνα (έως και 1840), το 1860, το 1882, το 1917, το 1947, το 1971 και τέλος το 1988

52

53

6.2.2 Το σχέδιο Παρασκευόπουλου Το 1955 και 1956 ισχυροί σεισμοί θα δημιουργήσουν θέματα στατικής επάρκειας στα κτίσματα του Βόλου, με ποσοστό 90% να κρίνονται πλέον ακατάλληλα για κατοίκηση.70 Από τα 10.000 σπίτια που αριθμούσε τότε η πόλη, τα 460 καταστράφηκαν ολοσχερώς, ακόμη 6.000 υπέστησαν σοβαρές ζημιές, ενώ 2.300 σπίτια επλήγησαν σε μικρότερη κλίμακα. Ιδιαίτερη καταστροφή υπέστη το ιστορικό κέντρο της πόλης. Αρκετά κτίρια του Βόλου καταστράφηκαν ολοσχερώς, μέσα σε αυτά περιλαμβάνονται πολλά αρχοντικά, και άλλα μερικώς, με πολλές περιπτώσεις καταστροφής του επάνω ορόφου. Η πλειοψηφία των κτισμάτων ήταν πλίθινες ή πέτρινες κατασκευές με ξυλοδεσιές. Έτσι, οι κάτοικοι υπό τον φόβο των μετασεισμών που συνέβαιναν για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα μετέπειτα και με έναν ακόμη μεγάλο σεισμό να συμβαίνει δύο χρόνια μετά, εγκαταλείπουν τα σπίτια τους και στήνουν ξύλινες παράγκες έξω από αυτά όπου και διαμένουν. Το κράτος στηρίζει οικονομικά τις σεισμοπαθείς οικογένειες με δάνεια, ώστε να ξανακτίσουν τα σπίτια, των οποίων τα χρήματα δεν επιστράφηκαν ποτέ . Έτσι, με την προοπτική μιας μαζικής ανοικοδόμησης, ο πολιτικός μηχανικός και τότε καθηγητής του ΕΜΠ Περικλής Παρασκευόπουλος, προτείνει μία τεχνική εύκολα εφαρμόσιμη, με στόχο να κατασκευαστούν μικρές αντισεισμικές κατοικίες σε μικρό χρονικό διάστημα χωρίς να χρειάζονται έμπειροι οικοδόμοι, ώστε ο πληθυσμός να μην φοβάται να διαμένει σε αυτά. Ο Βόλος βρέθηκε σε κατάσταση επείγουσας ανάγκης για στέγαση του πληθυσμού και κατά συνέπεια δεν δόθηκε η ευκαιρία για μια πιο οργανωμένη κρατική παρέμβαση στον αστικό ιστό. Η νέα τεχνική οικοδόμησης αφορά τους εξωτερικούς τοίχους των σπιτιών, οι οποίοι γίνονται με δύο σειρές δρομικής τοιχοποιίας σε απόσταση και στο διάκενο χύνεται η «ψίχα», όπως αποκαλούσαν το μπετόν με ενισχυμένο πλέγμα, πάχους δέκα έως είκοσι εκατοστών ανά περίπτωση. Τα σπίτια ήταν ομοιόμορφα (3 τυπολογίες) και μικρά με πάχος τοίχων τριανταπέντε έως σαράντα εκατοστά. Όλα είχαν υπόγειο με τοιχία από οπλισμένο σκυρόδεμα. Αργότερα, η όλη περίοδος της ανοικοδόμησης του Βόλου θεωρήθηκε ίσως ως μία χαμένη ευκαιρία για μια πιο ευρεία σχεδιασμένη οικιστική παρέμβαση αλλά η αποτελεσματικότητα του «Σχεδίου Παρασκευόπουλου» ήταν αναμφισβήτητη και πολλές από τις κατασκευές αυτές παραμένουν άθικτες έως και σήμερα.

70

1 Φεβρουαρίου 2013. 117: Το σύστημα Παρασκευόπουλου, Η Μαγνησία στο Πέρασμα του Χρόνου, [online] Διαθέσιμο μέσω: <https://volosmagnisia.wordpress.com> [Πρόσβαση 3 Ιανουαρίου 2020]

54

Εικόνα 12: το κέντρο του Βόλου στα τέλη της δεκαετίας τους '30 Ι Κ. Ζημέρης

Εικόνα 13: ο Βόλος μετά τους σεισμούς το 1955

55

6.3 Η πόλη-λιμάνι

Τα λιμάνια στην ιστορία των Μεσογειακών πόλεων αποτελούσαν πάντα τη βάση για την μετέπειτα ανάπτυξη των πόλεων και με βάση την αρχική τους θέση έχει καθοριστεί η εξέλιξη αυτών. Το 1988 ο Hoyle αναλύει τα πέντε στάδια που γνώρισε η εξέλιξη της σχέσης ανάμεσα στην πόλη και το λιμάνι της. Κατά την αρχαιότητα και μέχρι τον 19ο αιώνα η σχέση πόλης-λιμανιού είναι χωρική και λειτουργική, ενώ η δεύτερη φάση μέχρι τις αρχές του 20ου χαρακτηρίζεται από την επέκταση αυτής. Μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα εμφανίζεται η σύγχρονη βιομηχανική πόλη-λιμάνι και στις δεκαετίες του ’60 μέχρι και ’80 οι λειτουργίες του λιμανιού απομακρύνονται από το υδάτινο αστικό μέτωπο. Με έναρξη τη δεκαετία του ’70 έως και σήμερα γίνεται προσπάθεια επανα-ανάπτυξης του μετώπου αυτού με λειτουργίες που εξυπηρετούν της πόλη.71 Η μετέπειτα πόλη συχνά μετασχηματίζεται από έναν μικρό οικισμό, ονομαζόμενο «σκάλα» που προϋπάρχει για την υποστήριξη των λειτουργιών του λιμανιού.72 Το λιμάνι του Βόλου ήταν η «σκάλα» για τα χωριά του Πηλίου κατά τον 18ο αιώνα, όπως η Πορταριά, ο Άνω Βόλος και το Κατηχώρι, οικισμοί με οικονομική αυτονομία, βασιζόμενη κυρίως στην τοπική βιοτεχνία. Ο τομέας γνωρίζει παρακμή κατά τον 19ο αιώνα με στροφή προς τις γεωργικές εργασίες και το Πήλιο πλήγεται οικονομικά με παράλληλη μετακίνηση μέρους του πληθυσμού του στην πόλη του Βόλου, έναυσμα για την ταχεία ανάπτυξη του λιμανιού.73 Στις παραθαλάσσιες πόλεις που διαθέτουν λιμάνι ορίζεται η «ΑΖΑΛΠ» , Αστική Ζώνη Αλληλεπίδρασης Πόλης και Λιμανιού. Η «ζώνη» αυτή διαθέτει λειτουργίες που είναι συνυφασμένες με το λιμάνι και καθορίζουν παράλληλα την αισθητική και τα χαρακτηριστικά της.74 Ο Βόλος είναι από τα παραδείγματα πόλεων που έχει εκμεταλλευτεί στο μέγιστο βαθμό τη γειτνίαση με τη θάλασσα. Διαθέτει φυσικό λιμάνι που αποτέλεσε έναυσμα της ανάπτυξης της πόλης στο παρελθόν και με τον κατάλληλο σχεδιασμό μπορεί να εξελιχθεί ακόμα περισσότερο στο μέλλον.75Το λιμάνι του Βόλου είναι το τρίτο μεγαλύτερο εμπορικό λιμάνι της Ελλάδας. Η πόλη λόγω της γεωμορφολογίας διαθέτει ιδιαίτερα εκτεταμένο θαλάσσιο μέτωπο, που εκτείνεται από το Σωρό μέχρι και την περιοχή της Αγριάς. Τμήματα αυτού μέσα στην πόλη έχουν ήδη επιτυχώς αποδοθεί σε αστικές χρήσεις, σημαντικό πλεονέκτημα για μία πόλη που αποσκοπεί στο να αναπτυχθεί ως τουριστικός προορισμός και να αναβαθμιστεί αισθητικά. Παράλληλα, οι παραθαλάσσιες διαμορφώσεις αποτελούν μια εκτόνωση των πυκνοδομημένων περιοχών του αστικού ιστού, ο οποίος στερείται σημαντικών δημοσίων ελεύθερων χώρων.

71

Βογιατζάκη, Μ., Αστική ζώνη αλληλεπίδρασης πόλης και λιμανιού στο πλαίσιο της δυναμικής των δύο ο ο συστημάτων. Στο: Δ. Οικονόμου, Γ. Σαρηγιάννης και Κ. Σερράος, επιμ. 2004. Πόλη και Χώρος από τον 20 στον 21 αιώνα. Αθήνα: Μέμφις Α. Ε. σελ. 116 72 Βογιατζάκη κ.ά. (2004) ο.π., σελ. 121 73 Καλλισθένη Αβδελίδη, Κείμενα εργασίας 2010/21. Η ΧΩΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ 4 ΜΕΓΑΛΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ. [έρευναμελέτη, ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ/NATIONAL CENTRE FOR SOCIAL RESEARCH], Αθήνα 74 Βογιατζάκη κ.ά. (2004) ο.π., σελ. 115 75 Πρίγκος,Γ., Το λιμάνι του Βόλου και οι προοπτικές του. [online] διαθέσιμο στο: < https://www.port-volos.gr/cgibin/pages/index.pl?arlang=Greek&arcod> [Πρόσβαση 25 Απριλίου 2020]

56

Το ορθοκανονικό σύστημα ανάπτυξης της πόλης μαρτυρά την στροφή της προς το θαλάσσιο μέτωπο, καθώς οι φυγές όλων των κάθετων δρόμων έχουν κατεύθυνση προς το λιμάνι. Ωστόσο, δεν υπάρχει μέριμνα για συνδέσεις με το κέντρο της πόλης, το εμπορικό κέντρο που βρίσκεται στην οδό Ερμού και την Πλατεία του Αγίου Νικολάου, καθώς μεσολαβούν οι δύο κεντρικότερες οδικές αρτηρίες της πόλης, οι οδοί Ιάσονος και Δημητριάδος. 76

Εικόνα 14: Ένα πορτραίτο του Βόλου _ Περίπατος στην οδό Αργοναυτών (αρχές ’60) Ι Δημήτρης Λέτσιος

76

Epoleodomia, 2011. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Π3: ΓΕΝΙΚΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΡΥΘΜΙΣΗ ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΥΠΟΔΟΧΕΩΝ, στο: ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ-ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΣ ΒΟΛΟΥ. [online] Διαθέσιμο στο: < http://epoleodomia.volos.gr/ftp/anathGPS/5.pdf > [Πρόσβαση 9 Μαΐου 2020]

57

Εικόνα 15: Χάρτης σύγχρονου παραλιακού μετώπου Βόλου

58

59

6.4 Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Το εκάστοτε πανεπιστήμιο αλληλεπιδρά τόσο χωρικά όσο και κοινωνικά με τον εκάστοτε τόπο που επιλέγεται για την εγκατάστασή του. Αυτό συνεπάγεται ότι το πανεπιστήμιο εντάσσεται στο περιβάλλον επηρεαζόμενο από την τοπική κοινωνική ταυτότητα στην διαμόρφωση του περιεχομένου του αλλά και επηρεάζοντας με τη σειρά του τα πολιτικά και πολιτισμικά δεδομένα του τόπου. Αλληλεπιδρά επίσης με την παραγωγική δραστηριότητα και τις διαφορετικές ανάγκες για ανώτατη εκπαίδευση που έχει η κάθε περιοχή, οι οποίες επηρεάζουν τον ακαδημαϊκό του προσανατολισμό. Η ένταξη του πανεπιστημίου στην πόλη αναλύεται σε δύο επίπεδα, στην ένταξη του πληθυσμού που το απαρτίζει στην τοπική κοινωνία και την πολεοδομική του ένταξη στον αστικό ιστό, συμβολικά και λειτουργικά. Η επιλογή του Βόλου ως έδρα του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου αποδείχθηκε ευνοϊκή ως προς τις παραπάνω διαδικασίες ένταξης. Στο γεγονός συντέλεσαν το υπάρχον πολιτισμικό επίπεδο, το ήδη μεγάλο μέγεθος της πόλης με σταθερά αυξημένο πληθυσμό για μεγάλο χρονικό διάστημα, το σημαντικής εμβέλειας λιμάνι, η προσανατολισμένη στη βιομηχανία τότε οικονομία. Οι παράγοντες αυτοί απέτρεψαν τον παραγκωνισμό της πανεπιστημιακής κοινότητας, ενσωματώνοντας τις νέες κοινωνικές ομάδες ομαλά. Όσο αφορά το πολεοδομικό κομμάτι της ένταξης, η πόλη δεν προέβη στην απομάκρυνση των κτιριακών συγκροτημάτων από τον ιστό της αλλά, αντίθετα, εκμεταλλεύτηκε το κτιριακό της απόθεμα εντάσσοντας ενότητες του ακόμη και στο κέντρο της πόλης. Επιτεύχθηκε έτσι μικρότερο κόστος εγκατάστασης των νέων σχολών και ταχύτερη έναρξη της λειτουργίας του πανεπιστημίου.77 Με το αρχικό χωροταξικό σχέδιο του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (1984) προτείνεται η διάχυση των πανεπιστημιακών σχολών στον αστικό ιστό του Βόλου με σκοπό την επίτευξη του διπλού αυτού στόχου. Την ένταξη της πανεπιστημιακής κοινότητας στην πόλη και την αναβάθμιση αυτής μέσω της λειτουργίας και των επικείμενων δράσεων του πανεπιστημίου.78 Το 1988 ιδρύονται στο Βόλο τρεις σχολές και δώδεκα τμήματα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, γεγονός που ανανεώνει την πληθυσμό της πόλης με την δραστήρια κοινωνική ομάδα των φοιτητών.79

77

Κωτσιόπουλος, Α., Νικολάου, Δ., Πανταζίδης, Χ., 1983. ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ. Βόλος: ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΩΝ - ΜΕΛΕΤΩΝ ΒΟΛΟΥ 78 Αδαμάκης, Κ., 2011. Η αξιοποίηση της βιομηχανικής κληρονομιάς του Βόλου, [online] Διαθέσιμο στο: < https://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles> [Πρόσβαση 12 Απριλίου 2020] 79 Χαστάογλου, Β., Βόλος: μια ιστορική βιομηχανική πόλη με ανανεωμένη φυσιογνωμία. Greekscapes, [online]. Διαθέσιμο στο: <http://www.greekscapes.gr/index.php> [Πρόσβαση 7 Απριλίου 2020]

60

Εικόνα 16: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας στεγάζεται στο κτίριο της πρώην καπναποθήκης Παπαστράτου στο ανατολικό άκρο του λιμανιού

61

6.5 Η σημερινή κατάσταση

Η πολεοδομική εξέλιξη της ελληνικής πόλης δείχνει ότι επικρατεί μια αίσθηση στενότητας ως αποτέλεσμα της κυρίαρχης μορφής της «αστικής πολυκατοικίας», πολυώροφα κτίρια δυσανάλογων μεγεθών σε σχέση με το πλάτος των δρόμων και της έλλειψης δημοσίων χώρων. Δεν επιτρέπονται, έτσι, οι οπτικές φυγές, η εισροή αρκετού φυσικού φωτός και αέρα και σε συνδυασμό με την ελλιπή φύτευση δίνεται μια αίσθηση «καταπίεσης», εικόνα που συναντούμε στις περισσότερες μεγαλουπόλεις.80 Στην μεταπολεμική περίοδο η υπέρ-συγκέντρωση πληθυσμού και δραστηριοτήτων στις πόλεις (φαινόμενο αστικοποίησης) δημιούργησε την εικόνα της σημερινής συμπαγούς δόμησης.81 Παρόλα αυτά ο Βόλος δεν αποτελεί τυπικό παράδειγμα αυτών, καθώς ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι ότι ο υφιστάμενος οικιστικός χώρος του κέντρου και περίκεντρων δεν «ασφυκτιά», όπως στις περισσότερες ελληνικές πόλεις ανάλογου μεγέθους. Στο πολεοδομικό συγκρότημα του Βόλου περιλαμβάνονται οι δήμοι Βόλου, Νέας Ιωνίας, Ιωλκού και οι κοινότητες Αγριάς, Ανακασιάς, Άνω Βόλου, Άλλης Μεριάς, Αγ. Ονούφριου και Διμηνίου. Η πόλη του Βόλου διαθέτει απλή και ευκρινή ρυμοτομία, χωρίς πληθώρα μνημείων, πλατείες ή λεωφόρους μεγάλης κλίμακας. Ωστόσο στον περιαστικό χώρο υπάρχουν αρκετοί αρχαιολογικοί τόποι και ο Βόλος έχει αποκτήσει πολιτιστικό ενδιαφέρον.82 Η περιαστική ζώνη που βρίσκεται στα βορειοανατολικά της πόλης, στους πρόποδες του Πηλίου, περιοχή που αποτελεί το μόνο σημείο που προσφέρεται για εκτόνωση του αστικού ιστού. Εκεί βρίσκονται οι οικισμοί της Αγίας Παρασκευής, του Άνω Βόλου και της Ανακασιάς. Χαρακτηριστικά τους είναι οι αραιοκατοικημένες συνοικίες και τα χαμηλά ύψη των κτισμάτων με μέσο συντελεστή δόμησης 0,8μ. Η σημερινή εικόνα της πόλης επηρεάστηκε σημαντικά από τους σεισμούς του 1955 και αργότερα την αντιπαροχή. Οι σεισμοί αποδείχθηκαν καταστροφικοί για σχεδόν το ένα τέταρτο των κατοικιών του Βόλου και στα μετέπειτα χρόνια άλλαξε η φυσιογνωμία της πόλης. Προπολεμικά νεοκλασικά και καλαίσθητα αρχιτεκτονικά οικοδομήματα του παρελθόντος καταστράφηκαν ολοσχερώς και τη θέση τους πήραν μετασεισμικές μονοκατοικίες, ορισμένες από τις οποίες αντικαταστάθηκαν από πολυκατοικίες τις δεκαετίες 1970-2000, με το θεσμό της αντιπαροχής.83 Αρχοντικά, εκκλησίες ρυθμού βασιλικής, σχεδόν όλες οι παλιές τράπεζες (Εθνική, Αθηνών, Τράπεζα της Ελλάδος), ξενοδοχεία (Παλλάς, Κυψέλη), πολιτιστικοί χώροι και μονοκατοικίες παραμένουν με την ίδια ή διαφορετική χρήση και μαρτυρούν το παρελθόν μιας πόλης που γνώρισε εποχές προόδου αλλά και μαρασμού.84 Όσο αφορά χαρακτηριστικά του κτιριακού αποθέματος του Δήμου Βόλου, σύμφωνα με απογραφή των κτιρίων που έγινε το 1990, διακρίνονται έξι κτιριακοί τύποι. Ισόγεια κτίσματα τα οποία είναι κατασκευασμένα κυρίως από τσιμεντόλιθους. Ισόγεια από τούβλα και μπετόν, που διαχωρίζονται επιπλέον σε στέγαση από δώμα ή ταράτσα και στέγη από κεραμίδια. Μονώροφα και διώροφα κτίσματα της χρονικής περιόδου 1946-1960 από τούβλα ή μπετόν. Ισόγεια, μονώροφα και διώροφα κτίσματα κατασκευασμένα με φέρουσα τοιχοποιία από πέτρα και στέγη από κεραμίδια, από τα παλαιότερα 80

Ιωάννου, Β. και Σερράος, Κ., 2006. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ. Στο βιβλίο: επιμελητές Γοσπονδίνη, Α. και Μπεριάτος, Η., Μάιος 2006. «Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη». Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, σελ 130 81 Χαστάογλου, Β., Ιστορικές παράκτιες πόλεις: σε αναζήτηση νέας φυσιογνωμίας. Στο: Δ. Οικονόμου, Γ. Σαρηγιάννης ο ο και Κ. Σερράος, επιμ. 2004. Πόλη και Χώρος από τον 20 στον 21 αιώνα. Αθήνα: Μέμφις Α. Ε. σελ. 571 82 Χαστάογλου, Β., Βόλος: μια ιστορική βιομηχανική πόλη με ανανεωμένη φυσιογνωμία. Greekscapes, [online]. Διαθέσιμο στο: <http://www.greekscapes.gr/index.php> [Πρόσβαση 7 Απριλίου 2020] 83 Βόλος, [online] διαθέσιμο στο: < https://el.wikipedia.org/wiki/Βόλος > [Πρόσβαση 5 Μαΐου 2020] 84 Τριάντου, Ε., 1994. Ο Βόλος μέσα από την ομίχλη του χρόνου, Εκδόσεις ΓΡΑΦΗ : Βόλος

62

κτίσματα του Δήμου Βόλου. Κτίσματα των τριών ορόφων και άνω από τούβλα ή μπετόν, των οποίων η πλειοψηφία κατασκευασμένα μεταξύ 1961-1980.85 Κάποια από τα ζητήματα που επισημαίνονται για το κέντρο του Βόλου είναι οι συγκρούσεις των χρήσεων γης, η έλλειψη ανάδειξης πολιτισμικών στοιχείων και οι μεγάλες αστικές πυκνότητες σε συνδυασμό με τις μεγάλες ελλείψεις σε κοινόχρηστους και κοινωφελείς χώρους. Τα προβλήματα συναντώνται πιο έντονα ειδικά στις περιοχές με υψηλότερους συντελεστές δόμησης. Το κέντρο του Βόλου που για το οποίο ίσχυε μέχρι το 2016 συντελεστής δόμησης 2,7, αλλά και τα Παλαιά Βόλου και τα προσφυγικά της Ν. Ιωνίας χαρακτηρίστηκαν ως περιοχές ανάπλασης βάση του άρθρου 8 του Ν.

2508/1997.86 Αρκετά πολυώροφα κτίσματα συναντώνται στο παραλιακό μέτωπο του Βόλου, τα περισσότερα από αυτά κατασκευές των τελευταίες δεκαετιών με υψηλές αγοραστικές αξίες. Παρόλα αυτά, αυτό δεν αποτελεί αρνητικό παράγοντα για την αισθητική της πόλης καθώς αυτά τα κτίσματα έρχονται σε αρμονία αναλογικά με το πλάτος του παραλιακού «περιπάτου». Τα περισσότερα από τα οικοδομήματα αυτά χρησιμοποιούνται κυρίως ως κατοικίες ενώ στα ισόγειά τους βρίσκονται επί τω πλείστων χρήσης αναψυχής, γεγονός το οποίο δημιουργεί έναν σαφή κατακόρυφο διαχωρισμό δύο οριζόντιων ζωνών. Η μία ζώνη στο επίπεδο του πεζού, με τα καταστήματα εστίασης να τον συντροφεύουν καθ’ όλη τη διάρκεια του παραθαλάσσιου μετώπου, και με τη δεύτερη ζώνη να αποτελείται από τους υπόλοιπους ορόφους των πολυκατοικιών, όχι σε άμεση επαφή με το οπτικό του πεδίο.

Εικόνα 17: σημερινή εικόνα παραλιακού μετώπου

85

Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. 4.2.1Χαρακτηριστικά του κτιριακού αποθέματος του Δήμου, στο: ΤΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΝΟΣ ΜΕΣΑΙΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΜΕΓΕΘΟΥΣ ΔΗΜΟΥ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΒΟΛΟΥ. [online] Διαθέσιμο στο: < http://www.demographylab.prd.uth.gr/DDAoG/edu/case/7/MAPS.HTM> [Πρόσβαση 12 Απριλίου 2020] 86 Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, 2016. ΤΕΥΧΟΣ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΩΝ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ. Αρ. Φύλου 237 [online] διαθέσιμο στο: < epoleodomia.volos.gr/fekgpvolos/fekgpsv.pdf > [Πρόσβαση 17 Μαΐου 2020]

63

Παρατηρώντας ορισμένες από τις χρήσεις γης στον παρακάτω χάρτη το πολεοδομικό κέντρο του Βόλου και της Νέας Ιωνίας συγκεντρώνει κυρίως εμπορικές και τουριστικές χρήσεις, ορισμένες χρήσεις διοίκησης, αναψυχής και λιγότερες εκπαίδευσης. Οι γύρω περιοχές είναι περιοχές γενικής κατοικίας, όπου συναντώνται και χρήσεις εκπαίδευσης που εξυπηρετούν τις διάφορες περιοχές, αθλητικοί χώροι και ελάχιστες χρήσεις εμπορίου. Στο χάρτη διακρίνονται και ορισμένα τοπικά κέντρα γειτονιάς διάσπαρτα, τα οποία δημιουργούνται συνήθως γύρω από τις εκκλησίες ή υπαίθριους χώρους- πάρκα της πόλης, όπως αυτό του Αγίου Κωνσταντίνου και του πάρκου του Ασύλου. Οι χώροι αστικού πρασίνου φαίνεται ότι είναι ελλείπεις σε αναλογία με τον δομημένο αστικό ιστό, τόσο στο κέντρο αλλά και όσο απομακρυνόμαστε από αυτό. Την μεγαλύτερη «εκτόνωση» στις κεντρικές περιοχές αποτελεί η πλατεία του Αγίου Νικολάου και το Πάρκο του Αγίου Κωνσταντίνου σε συνδυασμό με το παραθαλάσσιο πεζοδρομημένο μέτωπο, που εξισορροπεί σε ένα βαθμό την ανεπάρκεια σε αστικούς κοινόχρηστους χώρους.

Εικόνα 18: Χάρτης χρήσεων γης Βόλου και Νέας Ιωνίας

64

65

6.6 Αστική διάχυση

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο εμφανίστηκε το φαινόμενο της αστικοποίησης με τους κατοίκους των αγροτικών περιοχών να οδηγούνται στις μεγάλες πόλεις της χώρας με σκοπό τη μόνιμη εγκατάσταση σε αυτές. Οι παράγοντες που γέννησαν την ανάγκη αυτή ήταν η κατάρρευση του αγροτικού χώρου, η εκβιομηχάνιση και η τουριστική ανάπτυξη.87 Ενώ η περίοδος πριν το ΄80 χαρακτηρίζεται από την εσωτερική μετανάστευση, μετά το 1980 υπήρξε μία κάμψη στο ρυθμό αστικοποίησης στην ελληνική πραγματικότητα.88 Την προ οικονομικής κρίσης περίοδο, υπήρξε αυξημένος ρυθμός οικοδομικής δραστηριότητας με την εμφάνιση του φαινομένου της «αστικής διάχυσης» ή αστικής επέκτασης, με αρκετούς να κατασκευάζουν ακίνητα τύπου ‘μονοκατοικίας’ στον περιαστικό χώρο. Η αστική διάχυση έδωσε λύση την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα στην εισροή οικονομικών μεταναστών εγχώριων και αλλοδαπών στα αστικά κέντρα λόγω της ευημερίας που επικρατούσε και των πληθωριστικών τάσεων. Έτσι, υπήρξε μαζική ζήτηση για στέγαση με αποτέλεσμα την προσθήκη περισσότερων περιοχών στο σχέδιο πόλης. 89 Οι δασικές και γεωργικές αυτές εκτάσεις έχουν σταδιακά μετατραπεί σε αστικές περιοχές κύριας κατοικίας, έχοντας ελλείψεις παρόλα αυτά σε στοιχειώδεις πολεοδομικές υποδομές, σε οργανωτικό και αισθητικό επίπεδο. Φαίνεται να επαναλαμβάνονται τα αδύναμα σημεία του προϋπάρχοντος αστικού ιστού και έτσι διαιωνίζεται το μοντέλο των άναρχα δομημένων μεγαλουπόλεων μηδενίζοντας τις δυνατότητες για αναβάθμιση που θεωρητικά διαθέτει μια περιοχή κατοικίας που σχεδιάζεται εξ’ αρχής.90 Όπως αναφέρεται και στο βιβλίο “The Architecture of the city” του Aldo Rossi ο μετασχηματισμός της πόλης γνώρισε τρία ιστορικά στάδια. Αρχικά, την καταστροφή του μοντέλου της μεσαιωνικής πόλης, που ταύτιζε τον τόπο της κατοικίας με αυτόν της εργασίας, την εκβιομηχάνιση όπου τα διοικητικά κέντρα διαχωρίστηκαν από τον τόπο παραγωγής των προϊόντων (διαχωρισμός των βιομηχανιών από τα κτίρια διοίκησης αυτών) και τέλος, την εποχή των ΜΜΜ, όπου εμφανίστηκε το μοντέλου του μετακινούμενου εργαζομένου. Στην τελευταία περίοδο κατατάσσεται και η πόλη του σήμερα, και έτσι η κατοικία έχει τη δυνατότητα να είναι αρκετά απομακρυσμένη από την εργασία, ώστε ο κάτοικος να επωφελείται από τα προνόμια των περιαστικών περιοχών και να μεταφέρεται στον τόπο εργασίας όπου και αν αυτός βρίσκεται. Ο κάτοικος της σύγχρονης πόλης δεν «φοβάται» να ζήσει σε κατοικία απομακρυσμένη από το κέντρο. Σε αυτό το φαινόμενο έχουν συμβάλλει η ανάπτυξη των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς, χάρη στα οποία μπορεί να βρίσκεται εύκολα και γρήγορα στο εργασιακό του περιβάλλον, η εγγύτητα σε υπηρεσίες, καθώς η πόλη πλέον αναπτύσσει κέντρα πολιτισμού και αναψυχής και έξω από αυτήν. Ενώ το κέντρο στα χρόνια της απαρχής του πολιτισμού αποτελούσε την καρδιά της πόλης και την τροφοδότηση της ζωής, σήμερα οι δραστηριότητες επεκτείνονται πλέον πολύ έξω από τα ιστορικά κέντρα, τα οποία εμφανίζονται

87

Ρίτσα, Ε., επιβλέπουσα: Παπαδοπούλου, Ε., Φεβρουάριος 2009. Η ανάπτυξη της πόλης και της υπαίθρου και η εξέλιξη της μεταξύ τους σχέση, [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Βέροια 88 Ιωάννου, Β. και Σερράος, Κ., 2006. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ. Στο βιβλίο: επιμελητές Γοσπονδίνη, Α. και Μπεριάτος, Η., Μάιος 2006. «Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη». Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, σελ 129-147 89 Τσάγκας, Θ., επιβλέπουσα: Γιαννάκου, Α., Φεβρουάριος 2018. Η ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑ. [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Θεσσαλονίκη 90 Ιωάννου κ.ά. (2006), ο.π. σελ 139 “Η αστική διάχυση αποτελεί επομένως κυρίαρχο στοιχείο της «νέας αστικότητας» των ελληνικών πόλεων[…]συνεχή αναπαραγωγή των αδυναμιών του παλιού αστικού ιστού.”

66

λιγότερο σημαντικά.91 Επιπλέον, η άμεση και διαρκής επαφή με τα γεγονότα λόγω του διαδικτύου, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του περιαστικού χώρου όπως το φυσικό περιβάλλον, η ιδωτικότητα, η έλλειψη του θορύβου της πόλης, οι προσιτές τιμές όσο αφορά την αγορά γης, καθιστούν την ζωή στα προάστια ακόμη πιο προσιτή.

Tα μεταφορικά μέσα έχουν παίξει αδιαμφισβήτητο ρόλο στην εξέλιξη και την εξάπλωση της πόλης, καθώς ο κάτοικος επωφελείται από τη ταχύτατη πλέον μεταφορά και, παρόλο που αυτό είναι αυτονόητο για τα σημερινά δεδομένα, δεν υπήρχε πάντα αυτή η πολυτέλεια. Το φαινόμενο της αστικής διάχυσης, άλλωστε, ξεκίνησε από τις ΗΠΑ ως απόρροια της αύξησης της χρήσης του αυτοκινήτου και της δημιουργίας μεγάλων αυτοκινητοδρόμων που διευκόλυναν την διασύνδεση των διάφορων περιοχών. Όπως αναφέρει ο Lewis Mumford στο έργο του “The city in history” οι πόλεις στην πρώιμη μορφή τους διευρύνονταν τόσο ώστε να ήταν εφικτό για κάποιον να τις περπατήσει.92 Οι νέες περιοχές κατοικίας που έχουν δημιουργηθεί από την επέκταση των πόλεων συνήθως προορίζονται για ανώτερες εισοδηματικά ομάδες πληθυσμού, που έχουν την οικονομική ευχέρεια και διαθέτουν τα αγαθά ώστε να υποστηρίξουν το συγκεκριμένο μοντέλο ζωής. Αντίθετα στον πυρήνα της πόλης και πιο κοντά στο κέντρο συναντώνται επί τω πλείστων ομάδες κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, όπως είναι οι φοιτητές, οι ηλικιωμένοι, οι άνεργοι, οι πολίτες με μειωμένες αποδοχές. Όσο αφορά τα μοντέλα κατοίκησης στους νέους αστικούς πυρήνες, συνήθως πρόκειται για νέες οικογένειες που αποβλέπουν σε ένα πιο υγιεινό περιβάλλον διαβίωσης για τα παιδιά τους και σπάνια έως καθόλου συναντώνται εκεί ομάδες ανθρώπων μη αυτόνομες.93 Ως αποτέλεσμα της συγκεκριμένης στρατηγικής, σήμερα οι ελληνικές πόλεις έχουν επεκταθεί εκτός των αρχικών πυρήνων τους, με επιπτώσεις όπως η επικάλυψη και αλλοίωση ορεινών όγκων, ρεμάτων, με τον πολεοδομικό σχεδιασμό να μην λαμβάνει ουσιαστικά υπόψη το φυσικό υπόβαθρο. 94 Έτσι, οι περιοχές αυτές συχνά δέχονται αρκετές περιβαλλοντικές πιέσεις και απειλές για το φυσικό και αγροτικό περιβάλλον, με αύξηση της μόλυνσης του αέρα και υποβάθμιση της ποιότητας ζωής. Επιπτώσεις παρατηρούνται και στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα.95 Το φαινόμενο εντείνει τις οικονομικές και κοινωνικές διαφορές με διαφοροποίηση των κοινωνικών τάξεων που κατοικούν στα προάστια όπως προαναφέρθηκε. Η αστική διάχυση έχει αντίκτυπο στην οικονομία, λόγω της ανάγκης για επέκταση των υποδομών κοινής ωφέλειας στις περιαστικές περιοχές και της αύξησης του κόστους των μετακινήσεων για ιδιώτες και επιχειρήσεις σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι αν αυτό γινόταν στα πλαίσια ενός ευρύτερου αστικού σχεδιασμού.96

91

Ιωάννου κ.ά. (2006), ο.π., σελ 138 Mumford, L., Σεπτέμβριος 1961. THE CITY IN HISTORY Its Origins, Its Transformations, and its Prospects. Λονδίνο, Secker & Warburg, σελ. 63 “Early cities did not grow beyond walking distance’’ 93 Αποστολίδου, Ε., επιβλέπουσα: Γιαννακού, Α., 2012. ΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΥΣΗ: Ιστορική εξέλιξη, επιπτώσεις και πολιτικές αντιμετώπισης. [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Βέροια 94 Ιωάννου κ.ά. (2006), ο.π., σελ 135 95 Στυλιανάκης, Δ., επιβλέπουσα: Γιαννάκου, Α., 2015. ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ:ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ, [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Θεσσαλονίκη, αναφέρεται στο: European Environmental Agency (EEA) (2006α). Urban Sprawl in Europe. The ignored challenge. Copenhagen και στο: Newman, P., Beatley, T. Boyer, H. 2009. Resilient Cities: Responding to Peak Oil and Climate Change. Island Press 96 Αποστολίδου, Ε., επιβλέπουσα: Γιαννακού, Α., 2012. ΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΥΣΗ: Ιστορική εξέλιξη, επιπτώσεις και πολιτικές αντιμετώπισης. [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Βέροια 92

67

Η απάντηση που δίνουν οι σύγχρονοι πολεοδόμοι στο ζήτημα της αστικής ανάπτυξης είναι η βιώσιμη ή έξυπνη ανάπτυξη των πόλεων που αναλύθηκε εκτενέστερα στην παράγραφο 1.6.2 («Τα ζητήματα της σύγχρονης πόλης»). Η λογική αυτή συνοψίζεται στη φράση που περιγράφει το παράδειγμα της προσπάθειας της Νέας Υόρκης “do more with less”, να κάνουμε περισσότερα με λιγότερα όσο αφορά τους τομείς της ενέργειας και των μεταφορών. Η εφαρμογή της πολιτικής αυτής είναι ελπιδοφόρα για το μέλλον ειδικά σε τοπικό επίπεδο.97 Η πόλη του Βόλου δεν αποτελεί εξαίρεση στο παραπάνω φαινόμενο. Οι περιοχές γύρω από την πόλη έχουν επηρεαστεί από τις συνέπειες της εκτός σχεδίου δόμησης, είτε νόμιμης είτε αυθαίρετης. 98Το διάστημα 1990-2011 παρουσιάζεται πληθυσμιακή αύξηση, που οδηγεί στην οικοδόμηση νέων κατοικιών στην ευρύτερη περιοχή, εις βάρος άλλων χρήσεων με συμπλήρωση των αδόμητων χώρων που βρίσκονται εντός και εκτός σχεδίου πόλεως. Η ανάπτυξη των προαστίων του Βόλου φαίνεται να είναι πιο έντονη την περίοδο 1991 με 2001 και συνεχίζεται έως και σήμερα κυρίως στις περιοχές Αγριά, Μελισσάτικα, Νέες Παγασές, Αλυκές και Άγιο Στέφανο.99

97

Καρούλα, Χ., επιβλέπων: Σαπουνάκης, Α., 2013. ΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΞΑΠΛΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ, [μεταπτυχιακή διατριβή, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ: ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Βόλος. αναφέρεται στο: Μαντούβαλου, Μ., Μαυρίδου, Μ.

2005. Αστική διάχυση – Νέα πολεοδομία: Πρότυπα – εικόνες για τον σχεδιασμό της μητρόπολης και ανάπτυξη του Ελληνικού αστικού χώρου. Στο συνέδριο Γεωγραφίες της Mητρόπολης. Όψεις του φαινομένου στον ελληνικό χώρο. Θεσσαλονίκη 98 Καρούλα κ.ά. (2013), ο.π., αναφέρεται στο: Greenkeys, 2008. URBAN GREEN AS A KEY FOR SUSTAINABLE CITIES, συγχρηματοδοτούμενο από την κοινοτική πρωτοβουλία INTERREG ΙΙΙ Β CADSES της Ευρωπαϊκής Ένωσης: διαθέσιμο στο: http://www.ioer.de/greenkeys/Greenkeys_Tools/casesreport/PDF/Volos/Volos_strateg y_Greek_080708.pdf [08/08/2013] 99 Καρούλα κ.ά. (2013), ο.π., αναφέρεται στο: Τριανταφυλλίδη, Μ., 2010. Το φαινόμενο της προαστιοποίησης στη Θεσσαλία: Τυπολογία κατοικίας και μορφολογία αστικού ιστού στα προάστια των Θεσσαλικών πόλεων. [διδακτορική Διατριβή, ΤΜΧΠΠΑ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας]

68

6.7 Πολεοδομικές αναπλάσεις τα τελευταία χρόνια στην πόλη του Βόλου

Οι παρεμβάσεις που γίνονται στον ιστό της σύγχρονης ελληνικής πόλης προσδιορίζονται περισσότερο ως επιδερμικές παρά ως δομικές, με μικρή επιρροή στην μεγάλη κλίμακα του αστικού συνόλου. Οι νέες προσθήκες φαίνεται να έχουν συχνά εμβέλεια που περιορίζεται στην μικρή κλίμακα ορισμένων οδικών αξόνων ή ιστορικών σημείων διάσπαρτες και χωρίς να επηρεάζουν την δομή του πρωτογενούς της χαρακτήρα. Με στοιχεία που αντλούνται από τα παγκόσμια πρότυπα, προσδίδουν στην πόλη ποικιλομορφία και διαφορετικότητα.100 Στην πόλη του Βόλου τις τελευταίες δεκαετίες έχουν πραγματοποιηθεί ορισμένα έργα αναπλάσεων και επαναχρησιμοποιήσεων αστικών χώρων που ήταν εγκαταλελειμμένοι και θα αναλυθούν παρακάτω. Με αυτή τη στρατηγική έχει επιτευχθεί να ικανοποιηθούν εν μέρει οι ανάγκες της πόλης για δομημένους και αδόμητους-κοινόχρηστους χώρους. Φαίνεται ότι η στρατηγική των επεκτάσεων είναι αναπόφευκτη, ωστόσο, οι παραπάνω τακτικές είναι ευνοϊκές προς μια πιο βιώσιμη ανάπτυξη.101Στο πλαίσιο των πολεοδομικών αναπλάσεων στον Βόλο έχουν πραγματοποιηθεί τρία μεγάλα έργα υποδομής, ο βιολογικός Καθαρισμός, η επέκταση του Λιμανιού και η κατασκευή της περιφερειακής οδού. Στο ΦΕΚ (237/4-11-2016) προβλεπόταν η Ιεράρχηση του Οδικού δικτύου σύμφωνα με Κυκλοφοριακή μελέτη και με βάση την κατανομή των χρήσεων γης ιδιαίτερα στο κέντρο της πόλης και τα επιμέρους τοπικά κέντρα και λαμβάνοντας υπόψη ζητήματα εσωτερικής κυκλοφοριακής οργάνωσης της πόλης.102 Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει και πολεοδομικής κλίμακας παρεμβάσεις στην ευρύτερη περιοχή του Βόλου και κυρίως όσο αφορά το οδικό δίκτυο με την κατασκευή κόμβων στην είσοδο της πόλης, οι οποίες αποτέλεσαν προσθήκες ευδιάκριτες και μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις για τα μέχρι τώρα δεδομένα. Έργα υποδομών και αναπλάσεων του δημόσιου χώρου αποτελούν αφορμές για την ανάκαμψη της τοπικής οικονομίας, μέσω της αύξησης της τουριστικής κίνησης στο Βόλο και το Πήλιο.

100

Ιωάννου, Β. και Σερράος, Κ., 2006. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ. Στο βιβλίο: επιμελητές Γοσπονδίνη, Α. και Μπεριάτος, Η., Μάιος 2006. «Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη». Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, σελ 143 101 GREENKEYS urban key as a key for sustainable cities. Δήμος Βόλου Υφιστάμενη κατάσταση [online] Διαθέσιμο στο: < https://www.ioer.de/greenkeys/Greenkeys_Tools/casesreport/PDF/Volos/Volos_strategy_Greek_080708.pdf > [Πρόσβαση 10 Ιανουαρίου 2020] 102 Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, 2016. ΤΕΥΧΟΣ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΩΝ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ.Αρ. Φύλου 237 [online] διαθέσιμο στο: < epoleodomia.volos.gr/fekgpvolos/fekgpsv.pdf > [Πρόσβαση 17 Μαΐου 2020]

69

70

7. Το φαινόμενο

71

7.1 Παρουσίαση του φαινομένου που ερευνάται

Παρατηρώντας την εξέλιξη της ελληνικής πόλης, φαίνεται ότι πολιτικές, όπως η εναπόθεση του στεγαστικού μηχανισμού στους ιδιώτες χωρίς ουσιαστικό κρατικό έλεγχο, επέτρεψαν την δημιουργία χωρικού κελύφους το οποίο δεν ευνοεί τις κοινωνικές σχέσεις, αλλά αντίθετα, συμβάλλει στην έλλειψη ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου, στην κυκλοφοριακή φόρτιση, την περιβαλλοντική μόλυνση. Οι ανεξέλεγκτες αυτές επεμβάσεις σε μεγάλο μέρος του αστικού ιστού επέφεραν την εξαφάνιση σημαντικού κτιριακού αποθέματος, είτε την εγκατάλειψη και ερήμωση αυτού.103 Ο Βόλος αποτελεί παράδειγμα πόλης που διατηρεί ακόμη αρκετά από τα οικοδομήματα του προηγούμενου αιώνα, ειδικά στο Ιστορικό του κέντρο αλλά και γύρω από αυτό. Η πολιτεία έχει επιλέξει μάλιστα να ανακηρύξει αρκετά από τα αρχοντικά διατηρητέα. Οι μονοκατοικίες, μονώροφα ή διώροφα κτίσματα χαρακτήριζαν τη ζωή των πολιτών για αρκετές δεκαετίες, καταστράφηκαν και ανακατασκευάστηκαν μετά από τους ισχυρούς σεισμούς, αποτέλεσαν χώρους διεξαγωγής του εμπορίου αλλά και στέγασης των ανθρώπινων σχέσεων με τη μορφή αποθηκών, καταστημάτων, βιοτεχνιών, κατοικιών. Αρκετές μονοκατοικίες διατηρούν ακόμα τη μορφή που κάποτε είχαν, δίνοντας ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα στην πόλη. Υπάρχουν, ωστόσο, πολλά από τα επί το πλείστον παλιάς κατασκευής κτίσματα που βρίσκονται εγκαταλελειμμένα ή χωρίς επαρκή συντήρηση από τους κατοίκους σε σημεία της πόλης. Αυτό οφείλεται σε ποικίλους παράγοντες όπως η αστική διάχυση με την μετακίνηση των μεσαίων τάξεων στα προάστια της πόλης, η φθορά των παλιών κατασκευών, οι αλλαγές στην αγορά ακινήτων, κ.ά. Η εγκατάλειψη κτιρίων και ιδιοκτησιών μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό παράγοντα υποβάθμισης της εικόνας μιας πόλης και ειδικά των πιο πολυσύχναστων σημείων αυτής όπως είναι το κέντρο. Αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα για την οικονομική και κοινωνική ευμάρεια, επηρεάζοντας αρνητικά την ποιότητα ζωής, την αισθητική του αστικού περιβάλλοντος, την αντικειμενική αξία των ακίνητων και σε ακραίες περιπτώσεις την υγεία και την ασφάλεια των περιοίκων. Αντιθέτως, οι κατοικίες και τα κτίρια προγενέστερων αρχιτεκτονικών περιόδων που έχουν διατηρηθεί επαρκώς αποτελούν εν γένει πόλο έλξης του τουρισμού αλλά και των πιθανών αγοραστών, αναβαθμίζοντας την περιοχή. Με βάση απογραφή που έγινε στα πλαίσια ερευνητικής εργασίας που διεξήχθη το 2018, καταγράφηκαν σε κεντρικά σημεία του Βόλου 162 εγκαταλελειμμένα ακίνητα μονώροφα ή διώροφα, τα οποία συμβάλλουν στην υποβάθμιση του αστικού τοπίου.104

103

Νικολάου.,Δ., Η ΑΝΑΓΚΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ Η ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΜΝΗΜΗ ΩΣ ΜΕΣΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ. [ομιλία], Κόρινθος 104 Βούζα, Α., Θωμοπούλου, Ε., Κούντριας, Κ., Οικονόμου, Α., Τσαπούρη, Ι., Παπαγεωργίου Μ., 2018. Εγκαταλελειμμένα και Κενά Κτίρια στο Ιστορικό Κέντρο του Βόλου: απογραφή και προτάσεις βιώσιμης αποκατάστασης και διαχείρισης, [Conference Paper, ΠΣΜ Αστική Ανάπλαση και Ανάπτυξη, Τμήμα Μηχ. Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περ. Ανάπτυξης, Παν. Θεσσαλίας]

72

Εικόνα 19: Χάρτης εγκαταλελειμμένων κτιρίων και οριοθέτηση του ιστορικού κέντρου του Βόλου

73

Εικόνα 20: εγκαταλελειμμένη κατοικία επί της οδού Ανηλίου

Εικόνα 21: αστικό κενό επί της οδού Μητροπολίτου Γρηγορίου

74

Την παρούσα χρονική περίοδο πολλές μονοκατοικίες τίθενται προς πώληση και φαίνεται πως όχι μόνο οι αγοραπωλησίες τέτοιου είδους έχουν απήχηση, αλλά επιπλέον δεν επαρκούν, καθώς πολλοί ιδιώτες δημιουργούν από μόνοι τους αγγελίες που ενημερώνουν ότι είναι σε αναζήτηση μονοκατοικίας. Μονοκατοικίες που παρέμεναν στα αζήτητα για χρόνια, άλλαξαν ιδιοκτησία ή κληροδοτήθηκαν από την μία γενιά στην επόμενη, ώστε να χρησιμοποιηθούν εκ νέου ως κατοικίες, διατηρώντας στοιχεία του παρελθόντος και με σύγχρονες παρεμβάσεις. Στο Βόλο τα τελευταία χρόνια εμφανίστηκε η τάση αυτή, που υιοθετήθηκε και εφαρμόστηκε από αρκετούς, η επανάχρηση παλαιών κτιρίων, η πλειοψηφία των οποίων δεν χρησιμοποιούνταν για αρκετά χρόνια. Ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Φιλιππιτζής, διδάσκων στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στο μεταπτυχιακό μάθημα «Επαναχρήσεις κτιρίων της ανώνυμης Αρχιτεκτονικής» σε συνέντευξή του το 2019 υποστηρίζει πως το φαινόμενο γίνεται όλο και πιο έντονο με δεκάδες να είναι τα παραδείγματα στο κέντρο και όχι μόνο. Ο ίδιος κατατάσσει το φαινόμενο στα παράγωγα της οικονομικής κρίσης, παραθέτοντας ότι τα περασμένα χρόνια ανεγείρονταν πολυκατοικίες στην πόλη, ενώ σήμερα επειδή αυτό δεν είναι εφικτό, γίνεται επανάχρηση των παλιών μονοκατοικιών που υπάρχουν.105 Η κατοικία προσαρμόζεται στις εκάστοτε αλλαγές του τρόπου ζωής και τα νέα δεδομένα της κάθε χρονικής περιόδου. Η οικοδομική δραστηριότητα παίζει καθοριστικό ρόλο στην οικονομία της χώρας της Ελλάδας με τον αριθμό των εννιακοσίων χιλιάδων νέων κατοικιών να ανεγείρονται τις δεκαετίες 1990 και 2000.106 Η οικονομική κρίση επέφερε κατακόρυφη πτώση στην οικοδομική δραστηριότητα της χώρας αλλά και της πόλης του Βόλου, με τους κατασκευαστές να ορίζουν ως έναρξη αυτής το 2006 και κορύφωση το 2012. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της Διεύθυνσης Πολεοδομίας (που περιλαμβάνουν συνολικά τους δήμους Βόλου, Νέας Ιωνίας και τις λοιπές δημοτικές ενότητες) το δίμηνο Νοέμβριος- Δεκέμβριος 2012 εκδόθηκαν συνολικά 51 οικοδομικές άδειες (23.321 τ.μ. ολική επιφάνεια). Η οικοδομική δραστηριότητα για το Δήμο Βόλου σύμφωνα με τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής αρχής μειώθηκε από τον αριθμό των 1.411 οικοδομικών αδειών το 2007 σε μόλις 392 το 2012 (40.000 τ.μ.). Την δωδεκαετία πριν το 2006 ο μέσος όρος ήταν 150.000 τ.μ. οικοδομής με καλύτερη χρονιά το 2005 (334.000 τ.μ.). Το 2013, ο πρόεδρος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Μαγνησίας, κύριος Τριαντάφυλλος Παπαγεωργίου επιβεβαιώνει πως δεν ανεγείρονταν πολυκατοικίες με το απόθεμα των διαμερισμάτων να έχει μειωθεί και πως ο Βόλος δεν αποτελούσε εξαίρεση στην στασιμότητα της αγοράς ακινήτων που επικρατούσε σε όλη την Ελλάδα.107 Είναι άλλωστε γενικώς αποδεκτό πως η ανέγερση και αγορά ακινήτων βασιζόταν στον δανεισμό κεφαλαίου.108 Στην παρούσα εργασία θα εξετασθεί η συμβολή του φαινομένου στον κορεσμένο αστικό ιστό της σύγχρονης πόλης, στο επιβαρυμένο από την οικοδόμηση αστικό και φυσικό περιβάλλον αλλά και την ποιότητα ζωής των κατοίκων-πολιτών.

105

Φιλιππιτζής, Δ., 23 Φεβρουαρίου 2019. Δίνουν ζωή σε παλιά σπίτια στον Βόλο και στο Πήλιο, ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, [online] Διαθέσιμο στο:< https://www.taxydromos.gr/Real%20Estate/324908-dinoyn-zwh-se-palia-spitia-ston-bolokai-sto-phlio.html> [ Πρόσβαση 1 Απριλίου 2020] 106 Τσάγκας, Θ., επιβλέπουσα: Γιαννάκου, Α., Φεβρουάριος 2018. Η ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑ. [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Θεσσαλονίκη 107 3 Μαρτίου 2013. «Βούλιαξε» η οικοδομή στο Βόλο. E-thessalia, [online] Διαθέσιμο στο: < https://e-thessalia.gr/> [Πρόσβαση 2 Απριλίου 2020] 108 Τσάγκας κ.ά. (2018), ο.π.

75

7.2 Η σύνδεση της επανάχρησης με την πόλη του Βόλου

Ο Βόλος είναι μία πόλη με έντονο βιομηχανικό παρελθόν. Όταν παρουσιάστηκε ανάγκη για την ανεύρεση χώρων που θα στέγαζαν σύγχρονες λειτουργίες, όπως το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, η πολιτεία στράφηκε στα παλιά αυτά κτίσματα που δεν διατηρούσαν συγκεκριμένη λειτουργία για αρκετά χρόνια και εφαρμόζοντας την τακτική της επανάχρησης, διέθεσε πολλά από τα βιομηχανικά αυτά κελύφη για την κάλυψη των νέων αναγκών. Συνολικά 21 πρώην εργοστασιακά κτίρια χρησιμοποιήθηκαν ξανά, πολιτική τακτική αρκετά καινοτόμα για τα ελληνικά δεδομένα, η οποία απέδωσε στην πόλη χώρους για τη στέγαση της εκπαίδευσης του πολιτισμού, της άθλησης, της πληροφόρησης, διατηρώντας και αναδεικνύοντας παράλληλα την αξία και την μνήμη των ιστορικών αυτών κτιρίων.109 Η κινητήρια πηγή χρηματοδότησης του εγχειρήματος ήταν το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Πρόγραμμα, URBAN και για το 60% των πρώην βιομηχανιών του Βόλου έχει ήδη γίνει η επανάχρηση ή η πρόταση αυτής. Σημαντικά εργοστάσια του Βόλου αποκαταστάθηκαν προσφέροντας χώρους για διαφορετικές λειτουργίες καίριας σημασίας για την πόλη. Ορισμένα παραδείγματα είναι οι Καπναποθήκες Παπαστράτου που στεγάζουν την Πρυτανεία και τα παιδαγωγικά τμήματα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, το Πλινθοκεραμοποιείο Τσαλαπάτα που λειτουργεί ως ιστορικό βιομηχανικό μουσείο, χώρος πολιτισμικών εκδηλώσεων και αναψυχής, οι Αποθήκες Καπνού της Γαλλικής Εταιρείας ως Δημοτικό Ινστιτούτο επαγγελματικής κατάρτισης. Ακόμη, η Βαμβακουργία Αδαμοπούλου ως αθλητικό κέντρο και το συγκρότημα των αποθηκών καπνού του Χ. Σπήρερ ως κέντρο πολιτισμού, έδρα του ΔΗ.Κ.Ι. και χώρος γραφείων.110 Στον παρακάτω χάρτη βλέπουμε τα διάφορα πρώην βιομηχανικά κτίσματα που έχουν επαναχρησιμοποιηθεί, διάσπαρτα στον αστικό ιστό. Η λογική της επανάχρησης των βιομηχανικών κτιρίων προς όφελος της πόλης και κατοίκων της όμως δεν αποτελεί μόνο παρελθοντική διαδικασία, καθώς οι ενέργειες λαμβάνουν χώρα και σήμερα με νέες προτάσεις ένταξης λειτουργιών στον αστικό ιστό που στεγάζονται σε παλιά εργοστάσια. Παράδειγμα αποτελεί η πρόταση για την αξιοποίηση των κτισμάτων της πρώην Βαμβακουργίας στη Νέα Ιωνία Βόλου, όπου θα πραγματοποιηθεί επανάχρηση ορισμένων από τα διατηρητέα κτίσματα και σε συνδυασμό με την ένταξη νέων θα στεγαστεί πανεπιστημιούπολη με ποικίλους χώρους εκπαίδευσης, στέγασης φοιτητών, άθλησης, υπηρεσιών και πολιτισμού. Στο εγχείρημα αυτό βρίσκει την ευκαιρία για ποιοτική αναβάθμιση μια ολόκληρη περιοχή, η οποία τα τελευταία χρόνια γνώρισε εγκατάλειψη και παρακμή, όσο παρέμενε ανεκμετάλλευτη.111

109

Χαστάογλου, Β., Βόλος: μια ιστορική βιομηχανική πόλη με ανανεωμένη φυσιογνωμία. Greekscapes, [online]. Διαθέσιμο στο: <http://www.greekscapes.gr/index.php> [Πρόσβαση 7 Απριλίου 2020] 110 Αδαμάκης, Κ., 2011. Η αξιοποίηση της βιομηχανικής κληρονομιάς του Βόλου, [online] Διαθέσιμο στο: < https://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles> [Πρόσβαση 12 Απριλίου 2020] 111 2019. Βόλος: Η Βαμβακουργία γίνεται πανεπιστημιούπολη- Το σχέδιο ανάπλασης. [online] Διαθέσιμο στο: <ecopress.gr> [Πρόσβαση 12 Απριλίου 2020]

76

Εικόνα 22: Χάρτης επανάχρησης Βιομηχανικών κτιρίων στην περιοχή του Βόλου

77

Εικόνα 23: Αποκατάσταση-μετατροπή μεταλλουργίας Παπαρήγα σε πανεπιστημιακό κτίριο

Εικόνα 24: μετατροπή πλινθοκεραμοποιείου Τσαλαπάτα σε βιομηχανικό μουσείο, κέντρο πολιτιστικής κληρονομιάς και σύγχρονης δημιουργίας

78

7.3 Εξ’ αρχής σχεδιασμός ή επανάχρηση;

Ο εξ’ αρχής σχεδιασμός προσφέρει μεγαλύτερη ελευθερία στον αρχιτέκτονα-μηχανικό ενώ ένα υπάρχον κτίσμα θέτει αρκετούς περιορισμούς, οι οποίοι ωστόσο μπορούν να αποτελέσουν έμπνευση για τις νέες επεμβάσεις. Κτίσματα που έχουν δημιουργηθεί πριν από δεκαετίες παρουσιάζουν επίσης αρκετές φθορές και ζητήματα προς επίλυση, ειδικά όταν αυτά έχουν διανύσει και περιόδους εγκατάλειψης. Η επανάχρηση προϋποθέτει τον έλεγχο όλων αυτών των πιθανών θεμάτων που δημιουργεί ο χρόνος και η έλλειψη επαρκούς συντήρησης στο φέροντα οργανισμό, τη στέγη, τα επιμέρους στοιχεία. Η επανάχρηση των υπαρχόντων κτιρίων συντελεί επίσης στη διατήρηση της μνήμης μιας κοινότητας. Η αρχιτεκτονική μπορεί να αποτελέσει στοιχείο που επικοινωνεί το παρελθόν και την ταυτότητα του τόπου μέσω της εικόνας αλλά και της εμπειρίας του χώρου. Έτσι και τα παλιά κτίσματα αντιπροσωπεύουν το παρελθόν στις σύγχρονες πόλεις που εξελίσσονται συνεχώς, και αποτελούν βασικό γνώρισμα αυτών, που με τη διαφορετικότητα τους της προσδίδουν ξεχωριστό χαρακτήρα. Οι κατοικίες σε συνδυασμό με κτίρια μεγαλύτερης εμβέλειας και δημόσιου χαρακτήρα που διατηρούνται είναι μία απάντηση στην αγωνία του σύγχρονου πολίτη των μεγαλουπόλεων για την αναζήτηση της πολιτισμικής ταυτότητας. Παράλληλα είναι μια αφήγηση των διάφορων φάσεων της αρχιτεκτονικής και της τεχνογνωσίας μέσα στον αστικό ιστό, καθώς οι πέτρινες κατασκευές, οι ξύλινες στέγες με κεραμίδια, τα περίτεχνα κάγκελα συνυπάρχουν με τα πολυώροφα κτίρια από οπλισμένο σκυρόδεμα, τις μεταλλικές κατασκευές και δημιουργούν ένα μωσαϊκό ξεχωριστών αλλά συνδεόμενων περιόδων. Ωστόσο, στην Ελλάδα, η τεχνογνωσία που απαιτείται για την αποκατάσταση και επανάχρηση προγενέστερων κατασκευών δεν είναι συχνά επαρκής. Το γεγονός αυτό μπορεί να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα στην επανάχρηση υπάρχοντος κελύφους. Από αρχιτεκτονική και κατασκευαστική άποψη, είναι πιο απλή και εύκολη λύση να κατασκευαστεί ένα οικοδόμημα από εξ’ αρχής. Αντίθετα, κτίσματα προγενέστερων περιόδων, ανήκουν σε μια παρελθοντική οικοδομική λογική, η οποία συνεπάγεται και υλικά που χρησιμοποιούνται σε ειδικές περιπτώσεις έως καθόλου σήμερα. Οι νέοι μηχανικοί είναι λιγότερο εξοικειωμένοι με τα χαρακτηριστικά αυτών των οικοδομημάτων. Η επανάχρηση αποτελεί στις περισσότερες περιπτώσεις μια πιο οικονομική λύση και παράλληλα επιβαρύνει το περιβάλλον σε μικρότερο βαθμό από μια νέα οικοδομή.

79

80

8. Οι κατοικίες

Εικόνα 25: σκίτσο κατοικίας πριν (αριστερά) και μετά (δεξιά) την επανάχρηση

81

8.1 Μέθοδος έρευνας

Προκειμένου να απαντηθούν τα ερωτήματα που τέθηκαν στην αρχή αυτής της ερευνητικής εργασίας, εφαρμόσθηκε η μέθοδος των ερωτηματολογίων. Στα πλαίσια της ερευνητικής διαδικασίας έγιναν ορισμένες συνεντεύξεις με ιδιώτες που επέλεξαν να εκμεταλλευτούν τα παλιά κτίσματαμονοκατοικίες του Βόλου στο διάστημα των τελευταίων δέκα χρόνων. Το εν λόγω ερωτηματολόγιο αποτελούνταν από πέντε ξεχωριστές θεματικές ενότητες που αφορούσαν το ιδιοκτησιακό καθεστώς της κατοικίας, την περιοχή στην οποία βρίσκεται, την προηγούμενη κατοικία του συνεντευξιαζόμενου, την φύση της επανάχρησης (αρχιτεκτονική και υλικά) και, τέλος, ορισμένες ερωτήσεις όσο αφορά το κοινωνικό και περιβαλλοντικό αντίκτυπο. Οι ιδιοκτήτες ερωτήθηκαν για τα πλεονεκτήματα που βλέπουν στη νέα τους κατοικία, την εμπειρία τους σε κτίρια μαζικής κατοίκησης αλλά και τις δυσκολίες που συνεπάγεται η συντήρηση μίας μονοκατοικίας. Ακόμα, για τη φύση της επέμβασης στο προϋπάρχον κτίσμα, την περιοχή που βρίσκεται αλλά και για το πώς προβλέπουν ότι θα εξελιχθεί το φαινόμενο τα χρόνια που έρχονται και το αντίκτυπο της απόφασης τους για την τοπική κοινωνία αλλά και το περιβάλλον. Πιο αναλυτικά, η πρώτη θεματική ενότητα, περισσότερο αναγνωριστική των συνθηκών κάτω από τις οποίες αποκτήθηκε το σπίτι, αποτελείται από τις ερωτήσεις «Είναι δική σας η κατοικία; Αν όχι, πώς την αποκτήσατε;», «Ποια/ες ήταν η/οι αφορμή/ες για να αλλάξετε κατοικία». Προχωρώντας, η δεύτερη θεματική αφορά τους διάφορους τύπους κατοίκησης και την εμπειρία των ιδιωτών σε σχέση με τη ζωή σε πολυκατοικίες και τις διαφορές που αναγνωρίζουν στο τωρινό τους σπίτι. Αποτελείται από τις ερωτήσεις «Έχετε την εμπειρία της ζωής σε πολυκατοικία;», «Προτιμάτε την ζωή σε μονοκατοικία;», «Τί διαφορές διακρίνετε;», «Πιστεύετε ότι για πολλούς είναι αποτρεπτικές οι ευθύνες που συνεπάγεται η συντήρηση μίας μονοκατοικίας;». Η επόμενη θεματική επικεντρώνεται στην αρχιτεκτονική της κατοικίας και τις επεμβάσεις σε αυτή κατά τη διαδικασία της επανάχρησης με τις ερωτήσεις «Εκμεταλλευτήκατε στοιχεία που προϋπήρχαν στην κατασκευή;», «Γιατί επιλέξατε την επανάχρηση από την κατεδάφιση και την ανοικοδόμηση ενός νέου κτίσματος;», «Εμπνευστήκατε από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του τόπου;», «Ποια επέμβαση στο κτίριο σας δυσκόλεψε περισσότερο;». Στη συνέχεια, γίνονται ορισμένες ερωτήσεις σχετικά με την περιοχή που βρίσκεται το σπίτι «Θεωρείτε ιδανική την περιοχή που βρίσκεται η κατοικία σας;» και «Στην περιοχή υπάρχουν κατοικίες σαν τη δική σας;» και τέλος δύο ερωτήματα ώστε να αποτυπωθεί η γενικότερη εικόνα που έχουν οι πολίτες για το φαινόμενο και το αντίκτυπο αυτού «Πώς θεωρείτε ότι θα είναι η κατάσταση στο μέλλον σε σχέση με τη ζωή στα κτίρια μαζικής κατοίκησης, την ανοικοδόμηση νέων κατοικιών και την επανάχρηση των υπαρχόντων;», «Ποιο πιστεύεται ότι είναι το αντίκτυπο αυτού του μοντέλου κατοίκησης στην κοινωνία και το περιβάλλον;». Οι ερωτηθέντες στην πλειοψηφία των ερωτήσεων εκτός από τα προσωπικά τους σχόλια, κλήθηκαν να επιλέξουν από μία κλίμακα με τέσσερις διαβαθμίσεις: καθόλου, λίγο, αρκετά, πολύ. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται συνοπτικά οι απαντήσεις που δόθηκαν από δέκα ιδιώτες και τα παραδείγματα είναι από διάφορες περιοχές της πόλης.

82

83

84

85

8.2 Καταγραφή κτιρίων

8.2.1 Η περιοχή «Παλαιά» Βόλου Η περιοχή των Παλαιών, όπως προαναφέρθηκε στην παράγραφο 6.2.1 αποτέλεσε τον αρχικό πυρήνα της πόλης, με τις πρώτες κατοικίες να κατασκευάζονται εκεί. Η περιοχή, που βρίσκεται στη δυτική είσοδο της σύγχρονης πόλης του Βόλου συγκεντρώνει αρχαιολογικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον, με απομεινάρια του τείχους που κατασκευάστηκε το 551 π.Χ. επί Ιουστινιανού να είναι εμφανή σε αρκετά σημεία. Το Κάστρο των Παλαιών καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς το 1423, με τους κατοίκους να καταφεύγουν στο Πήλιο.112 Με την ανάπτυξη της Νέας πόλης του Βόλου, τα Παλαιά φιλοξένησαν το κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό που ένωνε την πόλη με τα χωριά του Πηλίου και την υπόλοιπη Θεσσαλία καθώς και βιομηχανική δραστηριότητα με το εργοστάσιο πλινθοκεραμοποιίας Τσαλαπάτα στα βορειοδυτικά της περιοχής. Σήμερα τα κτίσματα των δύο προαναφερθεισών περιοχών είναι κηρυγμένα διατηρητέα και όλη η περιοχή των Παλαιών έχει οριοθετηθεί ως αρχαιολογικός χώρος, με ευρήματα να είναι ορατά σε αρκετά σημεία αυτής. Όσο αφορά το καθεστώς οικοδόμησης, οι κατοικίες που βρίσκονται επί του λόφου των Παλαιών δεν πρέπει να ξεπερνούν τους δύο ορόφους ενώ τα κτίρια σε χαμηλότερο υψόμετρο τους τρεις. Στην περιοχή βρίσκονται ορισμένα από τα πιο παλιά σπίτια του Βόλου, και μετά από επί τόπου παρατήρηση και συγκέντρωση πληροφοριών φαίνεται ότι η πλειοψηφία των κτισμάτων κατοικούνται ακόμη, ορισμένα είναι υπό εγκατάλειψη και λιγοστά οικόπεδα είναι κενά. Ένας ικανός αριθμός σε σχέση με την ολικό πλήθος κτισμάτων έχει αναδιαμορφωθεί μέσα στην τελευταία δεκαετία, γεγονός που αφορά τη συγκεκριμένη μελέτη.

112

Κάστρο Παλαιών, Καστρολόγος: Κάστρα της Ελλάδας, [online] https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=volos > [Πρόσβαση 28 Απριλίου 2020]

86

διαθέσιμο

στο:

<

Εικόνα 26: Αρχαιολογικός χώρος Παλαιών Βόλου

87

Όπως φαίνεται στον χάρτη μελετήθηκε εκτενέστερα η περιοχή που βρίσκεται εντός των ορίων του παλαιού τείχους και περικλείεται από τις οδούς Λεωφόρος Λαμπράκη, Φερρών, Κρέοντος και Λαχανά. Καταγράφηκαν συνολικά 28 κτίσματα, εκ των οποίων 14 αναδιαμορφώθηκαν στο διάστημα 2009-2014, 11 μέσα στην τελευταία πενταετία ενώ σε 3 πραγματοποιούνται εργασίες στο παρόν και αναμένεται να κατοικηθούν εκ νέου μέσα στο επόμενο διάστημα. Η πλειοψηφία των κατοικιών βρέθηκε μετά από αγοραπωλησίες σε νέους ιδιοκτήτες που θέλησαν να πραγματοποιήσουν αλλαγές, διαμορφώνοντας τα σπίτια με σχεδιασμό πιο συμβατό με τα σύγχρονα δεδομένα. Υπάρχει παράδειγμα κατοικίας, στην οποία έγινε επανάχρηση, και με εσωτερικό διαχωρισμό τώρα έχει τη μορφή στούντιο-γκαρσονιέρας και διατίθεται προς ενοικίαση σε φοιτητές. Συναντώνται επίσης κτίρια, τα οποία επανασχεδιάστηκαν για χρήσεις όπως η εστίαση και η αναψυχή, όπως αυτά που βρίσκονται στο πιο νοτιοανατολικό κομμάτι στη συμβολή των οδών Σαρανταπόρου και Φερρών. Ελάχιστα είναι τα κτίσματα τα οποία κατεδαφίστηκαν και οικοδομήθηκαν εξ’ αρχής, με τη δημιουργία νέων μονοκατοικιών λόγω των περιοριστικών κανονισμών περί ορόφων. Στην περιοχή νότια της λεωφόρου Λαμπράκη έχουν γίνει επίσης αρκετές επαναχρήσεις κτιρίων, με συγκέντρωση κυρίως χώρων εστίασης και αναψυχής, που αποτελούν πόλο έλξης της ζωής της πόλης αλλά και του τουρισμού.

Εικόνα 27: χάρτης επανάχρησης κτιρίων στα Παλαιά Βόλου, η περιοχή εντός του τείχους

88

89

Μονοκατοικία επί της οδού Βελισσαρίου Αναλύοντας μετασεισμική κατοικία του 1958 επί της οδού Βελισσαρίου που επανακατοικήθηκε μέσα στην τελευταία δεκαετία (2010), η ιδιοκτήτρια αναφέρει ότι το σπίτι ήταν δίπατο και τον κάθε όροφο καταλάμβανε μία οικογένεια, χωρίς εσωτερική επικοινωνία των δύο κατοικιών. Όταν το κτίριο περιήλθε σε έναν ιδιοκτήτη, η κατοικία αναδιαμορφώθηκε ώστε να στεγάσει μια σύγχρονη οικογένεια. Καταργήθηκε η εξωτερική κλίμακα που εξυπηρετούσε τον όροφο, αντικαθιστώντας την με μία εσωτερική, γεγονός που επέτρεψε την ανάδειξη του όγκου του κτίσματος και την αποκάλυψη της πρόσοψης αυτού. Ο εξωτερικός πέτρινος τοίχος του ισογείου διατηρήθηκε, ενώ εσωτερικά γκρεμίστηκαν οι διαχωριστικοί, επιτρέποντας να δημιουργηθεί ενιαίος χώρος και έγινε ενίσχυση για την υποστήριξη του ορόφου με οπλισμένο σκυρόδεμα.

Εικόνα 28: Κατοικία επί της Οδού Βελισσαρίου στα Παλαιά Βόλου

90

Στις περισσότερες περιπτώσεις που έγιναν νέες επεμβάσεις στα υπάρχοντα κτίσματα παρατηρείται διατήρηση της εξωτερικής φέρουσας τοιχοποιίας, που συνήθως είναι πέτρα, αναδιάταξη των εσωτερικών χώρων, επιλογή νέων κουφωμάτων σε μια προσπάθεια να συμβαδίζουν τα επιπρόσθετα στοιχεία με την αισθητική της περιοχής, εξωτερικά τουλάχιστον. Βέβαια υπάρχουν προσθήκες νέων στοιχειών, όπως περιφράξεις, επιχρίσματα, κιγκλιδώματα, μέχρι και νέων όγκων ώστε να αυξηθεί ο διαθέσιμος χώρος προς κατοίκηση. Στην πλειοψηφία διατηρούνται οι τετράριχτες στέγες από κεραμίδια και οι μεγάλοι υπαίθριοι χώροι-αυλές των κατοικιών. Η τοπική κοινωνία αντιμετωπίζει το φαινόμενο θετικά. Οι χώροι που ήταν για κάποια χρόνια εγκαταλελειμμένοι ή κατοικούνταν από κοινωνικές ομάδες που δεν είχαν την δυνατότητα να τα αναδείξουν (ηλικιωμένοι), τώρα έχουν επέλθει σε νέες κατά κανόνα ηλικιακές ομάδες, όπως οικογένειες, φοιτητές στην περίπτωση που αναφέρθηκε. Η νέα όψη των κατοικιών προσδίδει στην αισθητική της περιοχής και συμβάλλει στην ανάπτυξη της με προσέλκυση κοινωνικών ομάδων και τουρισμού. Η εγκατάλειψη που υφίστανται λιγοστά οικόπεδα και κτίσματα συντελεί στην υποβάθμιση και ορισμένες φορές θέτει θέματα ασφάλειας για τους κάτοικους και επισκέπτες της περιοχής.

91

92

Εικόνα 29: σκίτσο κατοικίας στα Παλαιά Βόλου επί της οδού Παπακυριαζή Επανάχρηση με προσθήκη νέου όγκου

93

Εικόνα 30: σκίτσο λεπτομερειών κατοικίας στα Παλαιά Βόλου επί της οδού Παπακυριαζή διατήρηση πέτρινων τοίχων ισογείου, όροφος από σκυρόδεμα με άσπρο σοβά

94

Εικόνα 31: σκίτσο λεπτομερειών κατοικίας στα Παλαιά Βόλου επί της οδού Παπακυριαζή νέος όγκος από εμφανές σκυρόδεμα και διατήρηση της περίφραξης της αυλής από κιγκλιδώματα και παραδοσιακή καγκελόπορτα

95

8.2.2 Η περιοχή του Βόλου και της Ν. Ιωνίας Καταγράφηκαν ορισμένες από τις κατοικίες που επαναχρησιμοποιήθηκαν στην περιοχή του Βόλου. Οι περιπτώσεις συναντώνται διάσπαρτες στον αστικό ιστό, όπως φαίνεται και στον χάρτη. Οι περισσότερες βρίσκονται στις περιοχές γύρω από το κέντρο του Βόλου, που θεωρείται η περιοχή του Αγίου Νικόλαου, της Ανάληψης και της Μεταμόρφωσης. Συγκεκριμένα από τα Δυτικά προς τα Ανατολικά, στις περιοχές Νέα Ιωνία και Παλαιά, Επτά Πλατάνια, Άγιος Κωνσταντίνος, Άναυρος και Νέα Δημητριάδα. Σε μια προσπάθεια αιτιολόγησης της κατανομής των περιοχών που παρατηρείται το φαινόμενο, θα ανατρέξουμε στους οικοδομικούς κανονισμούς που εφίσταντο την εποχή που ανοικοδομήθηκε ο μεγαλύτερος οικιστικός όγκος της πόλης, δηλαδή μετά τους σεισμούς του 1955 και την περίοδο άνθισης της αντιπαροχής, δεκαετίες ’60 και έπειτα. Σύμφωνα με τους Οικοδομικούς Κανονισμούς του 1962 και 1970, ο Βόλος και η Νέα Ιωνία χωρίζονται σε τέσσερις και μετέπειτα σε οκτώ τομείς, οι οποίοι καθορίζονται από όρια μέγιστου αριθμού ορόφων, μέγιστο ύψος της οικοδομής και μέγιστο ποσοστό κάλυψης. Φαίνεται από τους χάρτες και τους αντίστοιχους πίνακες ότι όσο απομακρυνόμαστε από το κέντρο οι τιμές και των τριών παραμέτρων μειώνονται, γεγονός που ευνοούσε την εφαρμογή της αντιπαροχής κυρίως στην περιοχή του κέντρου, τους τομείς Α και Β. Έτσι αιτιολογείται το γεγονός ότι οι περιοχές που σήμερα βρίσκονται ακόμη μονοκατοικίες προς κατοίκηση είναι αυτές που αναφέρθηκαν παραπάνω (Νέα Ιωνία και Παλαιά, Επτά Πλατάνια, Άγιος Κωνσταντίνος, Άναυρος και Νέα Δημητριάδα).113 Η περιοχή της Νέας Ιωνίας συγκεκριμένα διέθετε κυρίως τις προσφυγικές κατοικίες, υπήρχε κατακερματισμός της γης και ο κάθε ιδιώτης είχε στην κατοχή του μικρό οικόπεδο. Η ανοικοδόμηση και οικιστική επέκταση εκεί άρχισε μετά την δεκαετία του ’80. Την εποχή της έξαρσης της αντιπαροχής, περιοχές όπως η Νέα Ιωνία και η Νέα Δημητριάδα θεωρούνταν υποβαθμισμένες, χωρίς ζήτηση στην αγορά κατοικιών, ενώ αντίθετα το κέντρο του Βόλου είχε υψηλούς συντελεστές δόμησης που ευνοούσαν την αντιπαροχή, με αποτέλεσμα την κατεδάφιση των μικρών κατοικιών και την ανοικοδόμηση πολυκατοικιών. Τις τελευταίες δεκαετίες οι συντελεστές δόμησης της περιοχής του Βόλου ήταν αρκετά πιο υψηλοί με το ΦΕΚ (237/4-11-2016) να προτείνει την μείωση τους από 2,7 στα 2,4 και από 2,5 στα 2,2. Στις νέοεντασσόμενες περιοχές της πόλης ο ΜΣΔ είναι 0,8.114

113

ο

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ 23/22-12-2011, Θέμα 1 : Γνωμοδότηση επί του Ρυθμιστικού Σχεδίου Βόλου. [online] διαθέσιμο στο: < https://www.thessaly.gov.gr/data/ps_apof/2011 > [Πρόσβαση 9 Μαΐου 2020] 114 Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, 2016. ΤΕΥΧΟΣ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΩΝ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ.Αρ. Φύλου 237 [online] διαθέσιμο στο: < epoleodomia.volos.gr/fekgpvolos/fekgpsv.pdf > [Πρόσβαση 17 Μαΐου 2020]

96

Εικόνα 32: Διαγράμματα των όρων δόμησης για το 1962 (επάνω) και 1970 (κάτω)

97

Εικόνα 33: Επανάχρηση κατοικιών στην περιοχή των Παλαιών, του Βόλου και της Νέας Ιωνίας

98

99

Στις κατοικίες που καταγράφηκαν έγιναν επεμβάσεις κλίμακας, που επιτρέπουν μεν την αναγνώριση των προγενέστερων χαρακτηριστικών τους, αλλά τα εντάσσουν ομαλά στα δεδομένα της σημερινής εικόνας της πόλης και των αναγκών των κατοίκων αυτής. Αυτό επιτεύχθηκε με την εφαρμογή σύγχρονων μορφών στο σχεδιασμό και την χρήση νέων υλικών στην κατασκευή, καθώς και σε ορισμένες περιπτώσεις από την νέα χρήση που δόθηκε σε αυτά. Η διαδικασία είναι ακόμη ενεργή με κτίσματα να βρίσκονται υπό επεξεργασία σε διάφορα σημεία του αστικού ιστού και αρκετές παλιές μονοκατοικίες να τίθενται προς πώληση. Η πλειοψηφία των κατοικιών που εντοπίστηκαν, παρουσίαζαν σημαντικά προβλήματα που έχρηζαν αποκατάστασης, λόγω εγκατάλειψης ή έλλειψης συντήρησης που γνώρισαν στο παρελθόν. Σε άλλες περιπτώσεις, οι ιδιοκτήτες θέλησαν να αναβαθμίσουν τις ποιότητες των κτισμάτων χωρίς αυτά να έχουν ζητήματα που έχρηζαν επέμβασης, προκειμένου να είναι πιο προσιτά στην αγορά πώλησης και ενοικίασης ακινήτων. Σε ορισμένα κτίρια δόθηκαν νέες χρήσεις εκτός της κατοίκησης, όπως χώροι εστίασης, ιατρεία, κέντρα υποστήριξης για παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες. Υπάρχουν και παραδείγματα που η επανάχρηση προτείνει χρήσεις καινούριες για τα μέχρι τώρα δεδομένα της χρήσης μονοκατοικιών. Συναντήσαμε μονοκατοικίες που με κατάλληλο σχεδιασμό και διαχωρισμό των χώρων χρησιμοποιούνται πλέον ως σύνολα δωματίων για φοιτητές, ή ως χώροι για βραχυχρόνια μίσθωση (Airbnb). Υπήρξαν επίσης ιδιοκτήτες από άλλες περιοχές της Ελλάδας, οι οποίοι απέκτησαν και αναβίωσαν κτίσματα προκειμένου να επισκέπτονται την πόλη την θερινή περίοδο. Λιγοστά είναι αυτά που κατεδαφίστηκαν ολοσχερώς και κατασκευάστηκαν εκ νέου.

100

Εικόνα 34: κτίσμα υπό επεξεργασία επέμβασης-προσθήκης στην περιοχή των Παλαιών

Εικόνα 35: κτίσμα υπό επεξεργασία ανάπλασης στην περιοχή της Ανάληψης (κέντρο Βόλου

101

Εικόνα 36: περιπτώσεις κατοικιών που δεν κατοικούνταν πριν τις επεμβάσεις (πως ήταν πριν στα αριστερά και μετά στα δεξιά) επάνω: κατοικία επί της οδού Γκλαβάνη , κάτω: κατοικία επί της οδού Γαλλίας

102

Εικόνα 37: περιπτώσεις κατοικιών με προσθήκη νέων όγκων (πως ήταν πριν στα αριστερά και μετά στα δεξιά) επάνω: κατοικία επί της οδού Ανθίμου Γαζή, κάτω: κατοικία επί της οδού Κωνσταντά

103

Εικόνα 38: περιπτώσεις κατοικιών ανάπλασης (πως ήταν πριν στα αριστερά και μετά στα δεξιά) επάνω: κατοικία επί της οδού Τρικούπη, κάτω: κατοικία επί της οδού Σταθά

104

Εικόνα 39: περιπτώσεις κατοικιών με αλλαγή χρήσης (πως ήταν πριν στα αριστερά και μετά στα δεξιά) επάνω: μετατροπή κατοικίας σε κέντρο παιδιού, στη μέση: μετατροπή κατοικίας σε χώρο βραχυχρόνιας μίσθωσης Airbnb κάτω: μετατροπή παντοπωλείου σε κατοικία

105

Θα αναλυθούν με μεγαλύτερη λεπτομέρεια ορισμένα παραδείγματα μονοκατοικιών, οι οποίες επανακατοικήθηκαν μέσα στην τελευταία δεκαετία.

Μονοκατοικία επί της οδού Σοφοκλέους. Πρόκειται για κτίσμα πρωτοκατασκευασμένο το 1924. Λίγο πριν το 2010, η κατοικία πέρασε στα χέρια νέου ιδιοκτήτη και έγινε μελέτη για την επανάχρηση του από τον μηχανικό Κώστα Κίτσο. Αποκαλύφθηκε η πέτρινη τοιχοποιία του κελύφους εξωτερικά και εσωτερικά, ώστε να διαπιστωθεί αν η κατασκευή είχε υποστεί βλάβες από τους σεισμούς που έπληξαν το Βόλο το 1955. Δεν διαπιστώθηκαν προβλήματα στατικότητας, αλλά καθώς δεν είχε προβλεφθεί η τοιχοποιία να είναι εμφανής, οι αρμοί υποχωρούσαν και υπήρχαν αρκετά κενά ανάμεσα στην υπάρχουσα λιθοδομή. Έγινε επανα-αρμολόγηση και συμπληρώθηκαν τα κενά των τοίχων με μικρότερες πέτρες. Τα κουφώματα, το μπαλκόνι και η εσωτερική ξύλινη κλίμακα παρέμειναν όπως είχαν, καθώς και το ξύλινο πάτωμα του ορόφου ενώ άλλαξε αυτό του ισογείου. Η επικλινής ξύλινη σκεπή κατασκευάστηκε εκ νέου, και είναι πλέον εμφανής στο εσωτερικό της κατοικίας ενώ προστέθηκε ξύλινο πατάρι πάνω από την κουζίνα του ορόφου, ώστε να εκμεταλλευτούν το ύψος που προσφέρεται δημιουργώντας μικρή σοφίτα. Τέλος, έγινε προσθήκη στο νότιο τμήμα της κατοικίας, με μεγάλα ανοίγματα, που χρησιμοποιείται ως χώρος γραφείου.

Εικόνα 40: σκίτσο όψης κατοικίας επί της οδού Σοφοκλέους

106

με μεγαλύτερη λεπτομέρεια ορισμένα παραδείγματα μονοκατοικιών, οι κατοικήθηκαν μέσα στην τελευταία

Μονοκατοικία επί της οδού Τρικούπη Η κατοικία πουλήθηκε στον τωρινό της ιδιοκτήτη μετά από απόφαση των πέντε συνδικαιούχων κληρονόμων του προκατόχου του ότι δεν μπορούσαν να το αξιοποιήσουν οι ίδιοι. Το κτίσμα επήλθε σε νέα οικογένεια, η οποία αποφάσισε να το συντηρήσει με τη βοήθεια του μηχανικού Καρακίτσου. Στην διαδικασία επανάχρησης, διατηρήθηκαν μόνο οι εξωτερικοί πέτρινοι τοίχοι του κελύφους, οι οποίοι αποκαλύφθηκαν από προηγούμενα επιχρίσματα και έγινε νέα αρμολόγηση. Οι εσωτερικοί διαχωριστικοί τοίχοι και η τετράριχτη στέγη γκρεμίστηκαν και κατασκευάστηκαν εκ νέου. Η στέγη έγινε όπως και στο αρχικό κτίσμα με ξύλινο σκελετό και κεραμίδια, ενώ για την υποστήριξή της η κατασκευή ενισχύθηκε με υποστυλώματα από σκυρόδεμα εξωτερικά της πέτρινης τοιχοποιίας, οι οποίες είναι εμφανείς στην όψη, όπως φαίνεται στην εικόνα.

Εικόνα 41: σκίτσο όψης κατοικίας επί της οδού Τρικούπη

107

8.3 Μαρτυρίες των ανθρώπων

Οι ιδιώτες που κλήθηκαν να απαντήσουν σε ερωτήσεις για τις κατοικίες τους, φάνηκε πως είχαν έναν κοινό παρονομαστή, την έντονη επιθυμία να μείνουν σε μονοκατοικία. Όλοι τους σε νεαρή προς μέση ηλικία, με οικογένεια και πολυετή εμπειρία κατοίκησης σε πολυκατοικίες, πήραν την απόφαση να αποκτήσουν ιδιόκτητη στέγη ή να επανακατοικήσουν την πρωτύτερη οικία-πατρικό των γονιών τους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες πέρασαν αυτά τα σπίτια στα χέρια των σημερινών κατοίκων-ιδιοκτητών τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις η κατοικία άνηκε ήδη στην οικογένεια, η οποία για χρόνια διέμενε αλλού και πέρασε στην επόμενη γενιά για να την αξιοποιήσει, ενώ σε άλλες αγοράστηκε. Οι περιπτώσεις των ανθρώπων όμως που αποφάσισαν να πουλήσουν τις εν λόγω μονοκατοικίες ήταν χωρίς εξαίρεση επειδή δε θα μπορούσαν να το χρησιμοποιήσουν οι ίδιοι λόγω συνθηκών, όπως η μεγάλη ηλικία, η οικονομική κατάσταση κλπ. Για παράδειγμα, το ένα από αυτά πουλήθηκε, καθώς ο ιδιοκτήτης δεν είχε δική του οικογένεια και κατά συνέπεια δε θα το κληρονομούσε κάποιος που θα μπορούσε να το εκμεταλλευτεί. Σε μία ακόμη περίπτωση οι κληρονόμοι της μονοκατοικίας ήταν πέντε και αποφάσισαν να το πουλήσουν επειδή δεν είχαν καλή συνεννόηση μεταξύ τους και σε μία τελευταία ο ιδιοκτήτης έμενε ακόμα στην οικία την οποία πούλησε όταν απεβίωσε η σύζυγός του. Με όλα τα παραπάνω παραδείγματα αποσκοπώ στο να τονίσω την αξία που έχει η ιδιοκτησία ενός τέτοιου σπιτιού και το γεγονός ότι οι προκάτοχοι αυτών οδηγούνται στην πώληση τους ως έσχατη λύση. Άλλωστε, υπάρχουν πολλοί αγοραστές που προσπαθούν για αρκετά χρόνια να αποκτήσουν μία μονοκατοικία.

Εικόνα 42: Μονοκατοικία προς πώληση στην περιοχή του Αγ. Κωνσταντίνου

108

Οι νέοι κάτοικοι όμως, είτε όντας πρώην είτε νέοι ιδιοκτήτες, προτίμησαν να ζήσουν σε μονοκατοικία, που μάλιστα στις περισσότερες περιπτώσεις χρειαζόταν προσπάθεια και χρόνο για την επισκευή της, παρά να ζήσουν σε διαμερίσματα. Και σε αυτό το σημείο, ας τονισθεί ότι συνεπάγεται προσωπικό μόχθο και «μεράκι» η συντήρηση μιας μονοκατοικίας περισσότερο από άλλους τύπους κατοικιών. Ιδιοκτήτες λένε χαρακτηριστικά: «Το σπίτι έχει περισσότερες ανάγκες, αλλά βάζουμε πολλή προσωπική εργασία. Εξαρτάται και από τον άνθρωπο». Ένα από τα μεγαλύτερα προτερήματα του κτιριολογικού αυτού τύπου είναι οι υπαίθριου χώροι, οι αυλές. Είναι ένας σημαντικός παράγοντας για τους περισσότερους που πήραν την απόφαση να αλλάξουν κατοικία, καθώς και η ανεξαρτησία που προσφέρει ένα οίκημα που δεν κατακερματίζεται σε πολλούς ιδιοκτήτες ή ενοικιαστές. Αναγνωρίζουν μια καλύτερη ποιότητα ζωής , την αποφυγή όχλησης λόγω ανεπαρκών μονώσεων και την ελευθερία λήψης αποφάσεων χωρίς την συγκατάθεση τρίτων. Οι πολυκατοικίες λένε ορισμένοι προσφέρουν ίσως μεγαλύτερη ασφάλεια, ειδικά για τις ολιγομελείς οικογένειες, «δεν είναι εύκολο να μένεις σε μονοκατοικία, είσαι εκτεθειμένος», μας λέει ιδιοκτήτης. Όσο αφορά το οικονομικό κομμάτι και το κατά πόσο οι ευθύνες και η συντήρηση μιας μονοκατοικίας είναι παράγοντες για πολλούς αποτρεπτικοί, οι απόψεις διίστανται. Ιδιοκτήτες υποστηρίζουν ότι το κόστος είναι αυξημένο καθώς δεν μοιράζεται σε διαφορετικά νοικοκυριά αλλά επιβαρύνει ένα, ενώ άλλοι βρίσκουν αυτό το μοντέλο κατοίκησης πιο οικονομικό. Σημαντικό ρόλο στην απόφαση των ιδιωτών να επανακατοικήσουν τις μονοκατοικίες έναντι της κατεδάφισης τους φαίνεται να έχει η κατασκευαστική λογική αυτών. Οι κατοικίες που καταγράφηκαν είναι κατασκευασμένες είτε από πέτρα, είτε με το σύστημα Παρασκευόπουλου. Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις από οπτόπλινθους, καθώς η συντριπτική πλειοψηφία αυτών δεν άντεξαν στους μεγάλους σεισμούς και κατασκευάστηκαν εξ’ αρχής. Σε ορισμένα κελύφη έγινε ενίσχυση της φέρουσας τοιχοποιίας, αλλά στην πλειοψηφία αυτό δεν ήταν αναγκαίο. Οι αντισεισμικές κατασκευές που οικοδομήθηκαν μετά τους σεισμούς του 1955 με την εφαρμογή του συστήματος Παρασκευόπουλου παραμένουν το ίδιο ανθεκτικές μέχρι και σήμερα και τα πέτρινα κτίσματα θεωρούνται κατασκευές εξαιρετικής αντοχής. Ωστόσο, ο σχεδιασμός ώστε να επανακατοικηθούν αυτά τα σπίτια πρέπει να λαμβάνει υπόψη του όλα τα πιθανά -όχι μόνο επιφανειακά- ζητήματα που συνεπάγεται μια πολυκαιρισμένη κατασκευή. Ιδιοκτήτες λένε «Βγάζει προβλήματα το σπίτι. Ίσως να είναι προτιμότερο να χτίζεται από την αρχή».

109

8.4 Η γενική εικόνα – τα κοινά χαρακτηριστικά

Αναλύοντας εκτενέστερα τον τρόπο που ο αρχιτέκτονας επεμβαίνει στην υπάρχουσα κατασκευή, οι βασικοί παράμετροι που εξετάζονται πριν την διαδικασία της επανάχρησης είναι οι παρακάτω. Αρχικά, το κέλυφος της κατασκευής, του οποίου λαμβάνονται υπόψη τα φυσικά, λειτουργικά, τοπολογικά, τυπολογικά και συμβολικά χαρακτηριστικά, δηλαδή η τυπολογία, η δομή, η γεωμετρία, τα υλικά και το σύστημα κατασκευής της. Η χρήση του κτιρίου πριν και η προτεινόμενη χρήση που θα δοθεί, η σχέση του με τον λοιπό πολεοδομικό ιστό και η κλίμακα της προσθήκης σε σχέση με την υπάρχουσα κατασκευή. Τα κτίρια προς επανάχρηση εκτός από την υλική υποδομή, εμπεριέχουν και κοινωνικά στοιχεία, οπότε η διαδικασία του σχεδιασμού στηρίζεται στην ανάλυση όλων των παραμέτρων του υπάρχοντος περιβάλλοντος. Οι αρχιτεκτονικοί χειρισμοί της υπάρχουσας κτιριακής υποδομής μπορούν να καταταχθούν σε τρεις κατηγορίες-στρατηγικές είτε αφορούν επέμβαση στο κέλυφος της κατασκευής, είτε προσθήκη νέου όγκου σε σχέση με τον παλιό. Η πρώτη κατηγορία αφορά τη σύνθεση μέσω της διατήρησης και ανάδειξης της υποδομής του υπάρχοντος κτιρίου, κατά την οποία διατηρείται το σύνολο της κατασκευής και ο χώρος μετασχηματίζεται κυρίως εσωτερικά, με σκοπό την ανάδειξη της υποδομής. Η επόμενη κατηγορία αφορά το «διάλογο» ανάμεσα στην παλιά και τη νέα κατασκευή-προσθήκη, ο οποίος επιτυγχάνεται μέσα από διαδικασίες αντίθεσης, αντιπαράθεσης, διαφοροποίησης της μορφής, του μεγέθους, της γεωμετρίας, της υλικότητας, της κατασκευαστικής λογικής, κλπ. Τέλος, η κατηγορία με την πιο έμμεση σχέση του νέου με το παλιό, ο «διάλογος» μέσω της αναζήτησης των βαθύτερων τυπολογικών χαρακτηριστικών, των ιδεών και των αρχών που υπάρχουν πίσω από τα χαρακτηριστικά των κτιρίων του παρελθόντος, το οποίο επιτυγχάνεται μέσω τυπολογικών αναφορών στην μορφή της υποδομής είτε συνειρμικά μέσω αναφορών.115 Οι κατοικίες, που μελετήθηκαν, μπορούν να ενταχθούν σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με την έκταση της παρέμβασης που έγινε σε αυτές κατά τη διαδικασία της επανάχρησης. Αρχικά, είναι οι κατοικίες στις οποίες έχει διατηρηθεί το κέλυφος, η στέγη και ορισμένα στοιχεία εσωτερικά και έχουν γίνει αλλαγές στην εσωτερική διαρρύθμιση με νέα υλικά, προσθήκες μικρής κλίμακας κλπ, οι κατοικίες στις οποίες έχει διατηρηθεί μόνο η εξωτερική φέρουσα τοιχοποιία και, τέλος, αρκετές είναι και οι περιπτώσεις στις οποίες έγινε προσθήκη νέων όγκων ή εξωτερικές παρεμβάσεις. Υπάρχουν επιπλέον και οι κατοικίες, οι οποίες είναι πιο πρόσφατα αγορασμένες, στις οποίες πραγματοποιούνται τώρα εργασίες ή στις οποίες έχουν γίνει ελάχιστες έως μηδενικές αλλαγές αλλά υπάρχει η πρόβλεψη να γίνει στο μέλλον επανάχρηση. Ακόμη και τα σπίτια που ανήκουν φαινομενικά σε μια πιο παραδοσιακή ή απλώς προγενέστερη τοπική μορφολογία, όταν ανακαινίζονται αποκτούν τα χαρακτηριστικά ενός πιο διεθνούς λεξιλογίου της αρχιτεκτονικής έκφρασης, είτε αυτό αναφέρεται σε στοιχεία σχεδιασμού (μεταλλικές κατασκευές) είτε πιο απλά στον εξοπλισμό και τα στοιχεία του σπιτιού (έπιπλα, κλπ).

115

Εισηγήτρια: Νικολάου, Δ., 1992. Νέες χρήσεις σε παλιά κτίρια: Επανάχρηση κτιρίων, Η πολλαπλότητα των αρχιτεκτονικών χειρισμών και το θεωρητικό τους υπόβαθρο, Παραδείγματα. [Σεμινάριο για νέους αρχιτέκτονες]

110

111

9. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Όπως αποδείχθηκε από τις διάφορες χρονικές περιόδους που αναλύθηκαν στην εργασία αυτή, η οικονομία πάντα αποτελούσε τον κυρίαρχο παράγοντα που επηρέαζε την οικοδομική δραστηριότητα, τις εκάστοτε κτιριολογικές μορφολογίες και την πολεοδομική εξέλιξη των πόλεων. Από τις εμπορικές δραστηριότητες και τις βιοτεχνίες, την επιτακτική ανάγκη για στέγαση του προσφυγικού πληθυσμού, την βιομηχανοποίηση που συγκέντρωσε μεγάλες ομάδες εργατών στα αστικά κέντρα, την αντιπαροχή, μέχρι την αστική διάχυση και την απότομη ύφεση της ανέγερσης κτιρίων. Έτσι και στα σύγχρονα χρόνια, η καταπονημένη οικονομία οδήγησε τους πολίτες να στραφούν σε λύσεις πιο οικονομικές για την στέγαση. Η λύση βρίσκεται πολλές φορές στα υπάρχοντα κτίρια, τα οποία επεξεργάστηκαν και αναβίωσαν προκειμένου να τα κατοικήσουν και δεν επέλεξαν την κατεδάφιση, όπως ίσως θα έκαναν -χωρίς δεύτερη σκέψη- σε προηγούμενες περιόδους. Από την οικονομική κρίση προέκυψαν και αρκετά ζητήματα στα κτίρια μαζικής κατοίκησης. Οι πολυκατοικίες ήταν στην αιχμή τους μετά τα μέσα του 20ου αιώνα και υπόσχονταν λύσεις που αργότερα λόγω συνθηκών δεν στάθηκε εφικτό να εκπληρώσουν στην κοινωνία της οικονομικής ύφεσης. Έτσι, τα τελευταία χρόνια άρχισαν να εμφανίζονται ζητήματα μεταξύ των συνιδιοκτητών, τα οποία προέκυπταν λόγω οικονομικής αδυναμίας να ανταπεξέλθουν εξ’ ίσου στις εκάστοτε ανάγκες, όπως για παράδειγμα η κεντρική θέρμανση, τα κοινόχρηστα, η συντήρηση των κτιρίων. Η πολεοδομική εξέλιξη των πόλεων έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στο φαινόμενο. Με την αύξηση του δομημένου όγκου, o αστικός κορεσμός που επήλθε στις πόλεις, όπως ονομάσαμε προηγουμένως την μαζική ανοικοδόμηση χωρίς σχεδιασμό που να προβλέπει επαρκής κοινόχρηστους και κοινωφελείς χώρους, οδήγησε στην στροφή των κατοίκων προς άλλες λύσεις που αντικαθιστούν την δημόσια αυτή «εκτόνωση». Οι ιδιώτες στράφηκαν προς την αναζήτηση ιδιωτικών υπαίθριων χώρων και τα κτίσματα αυτά πρόσφεραν την λύση, μέσω των αυλών που διέθεταν οι μονοκατοικίες. Ένας επιπλέον παράγοντας θα μπορούσε να είναι η ευαισθητοποίηση της σύγχρονης κοινωνίας για το αντίκτυπο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο περιβάλλον. Ο κατασκευαστικός κλάδος αποτελεί χωρίς αμφιβολία μία διαρκή και αναπόφευκτη διαδικασία ρύπανσης των πόλεων. Η Ευρωπαϊκή κοινότητα έχει ευαισθητοποιηθεί από τις αρχές του αιώνα για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων σε μία προσπάθεια για εξοικονόμηση πόρων και την επίτευξη της καλύτερης συμπεριφοράς των κτιρίων στις διάφορες περιβαλλοντικές συνθήκες με γνώμονα την μέριμνα για την κοινωνία και το περιβάλλον. Ο Κανονισμός Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων (Κ.Εν.Α.Κ.) αποτελεί μια δέσμευση της χώρας τόσο ως προς την υπόλοιπη Ευρώπη όσο και προς τους πολίτες της.116

116

ΤΕΕ. Εφαρμογή Κ.Εν.Α.Κ. [online] διαθέσιμο στο: < http://portal.tee.gr/portal/page/portal/SCIENTIFIC_WORK/GR_ENERGEIAS/kenak> [Πρόσβαση 25 Μαΐου 2020]

112

Έτσι, στα πλαίσια της στροφής προς την εξοικονόμηση ενέργειας και υλικών, η επανάχρηση αποτελεί μία λύση που δεν επιβαρύνει όσο η εξ’ αρχής ανοικοδόμηση. Επιπλέον, οι μονοκατοικίες όντας κατασκευασμένες είτε από πέτρα είτε με το σύστημα Παρασκευόπουλου (οπτόπλινθους και σκυρόδεμα) αποτελούν κελύφη που έχουν αυξημένη ενεργειακή απόδοση έχοντας μεγάλη θερμική μάζα και μικρές απαιτήσεις στη συντήρηση τους. Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός προσαρμόζεται στις διαφορετικές απαιτήσεις του εκάστοτε περιβάλλοντος όπου πρόκειται να εφαρμοστεί (κλιματολογικές συνθήκες, τοπογραφία, υγρασία κλπ). 117 Η διαδικασία ανάπλασης κατοικιών πριμοδοτήθηκε αρκετά και από επιχορηγήσεις με στόχο την ενεργειακή αναβάθμιση. Μέσω της υλοποίησης του ΕΣΠΑ 2014-2020 (Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανάπτυξης) με επιχορηγήσεις που προέρχονται από τα Ευρωπαϊκά Διορθωτικά και Επενδυτικά Ταμεία (ΕΔΕΤ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιδοτήθηκαν με ποσά έως και 70% όσοι επιθυμούσαν να πραγματοποιήσουν επεμβάσεις στην κατοικίας τους μέσω του προγράμματος «Εξοικονομώ Κατ’ Οίκον ΙΙ». Οι επεμβάσεις που επιλέγονταν αφορούσαν την εξοικονόμηση ενέργειας και συμπεριλάμβαναν κουφώματα και συστήματα σκιασμού, θερμομόνωση του κελύφους και της στέγης και αναβάθμιση των συστημάτων θέρμανσης και παροχής ζεστού νερού.118

117

Λαμπρόπουλος, Κ., Μαροπούλου, Α., Δομικά Υλικά και Εξοικονόμηση Ενέργειας στα Κτίρια. Ntua ACADEMIC OPEN COURSES (ΕΜΠ, Σχολή Χημικών Μηχανικών) 118 Πρόγραμμα «Εξοικονόμηση κατ’ οίκον ΙΙ» [online] διαθέσιμο στο: < https://exoikonomisi.ypen.gr> [Πρόσβαση 28 Μαΐου 2020]

113

10. ΤΟ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ/ΑΝΤΙΚΤΥΠΟ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ

Ορισμένες από τις περιπτώσεις επανακατοίκησης κτιρίων που συναντήθηκαν μπορεί να μην αποτελούν αντικείμενο αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος ή να μην συμβάλλουν στην αναβάθμιση και ανάπτυξη του αστικού ιστού. Καθώς οι αναπλάσεις έγιναν επί το πλείστον με ιδιωτική πρωτοβουλία, πιθανόν να μην συμβάλλουν και σε ενδεχόμενες προσπάθειες για έναν ευρύτερο πολεοδομικό σχεδιασμό. Ίσως μια μελέτη να πρότεινε την κατεδάφισή ορισμένων ή να αναδείκνυε με βέλτιστους χειρισμούς την αξία τους και τις προοπτικές τους. Ωστόσο, δεν παύουν στο σύνολό τους να αποτελούν ένα φαινόμενο εμβέλειας για το Βόλο, με σημαντικά οφέλη για την πόλη και την κοινωνία. Οφέλη που είναι ζητούμενα από οργανωμένους σχεδιασμούς του αστικού χώρου και αφορούν πολεοδομικά, περιβαλλοντικά, πολιτιστικά, οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα. Η πόλη, όντας στις απαρχές της μία εμπορική αποβάθρα, δεν επωφελούνταν από τα «προνόμια» ενός στοχευμένου πολεοδομικού σχεδιασμού. Έλλειψη υπαίθριων χώρων, πυκνοδομημένο κέντρο. Η αντιπαροχή συνέβαλλε στην αύξηση του δομημένου όγκου, αργότερα η αστική εξάπλωση στην εγκατάλειψη κτιρίων και την διάχυση της πόλης σε προάστιες περιοχές αυξάνοντας την έκταση την δομημένης περιοχής. Οι δυσμενείς συνθήκες των τελευταίων χρόνων στην περαιτέρω εγκατάλειψη και ανεπαρκή συντήρηση. Η ανάπλαση κτιρίων μεγάλης κλίμακας, όπως τα βιομηχανικά κελύφη που στέγασαν το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και άλλες πολιτιστικές, διοικητικές και δημοτικές δραστηριότητες, εισήγαγε τον όρο της «επανάχρησης» σε μία επαρχιακή πόλη, που ακολούθησε το παράδειγμα διεθνών προτύπων, διατηρώντας την ταυτότητα της και αναδεικνύοντας την. Φαίνεται πως άλλοι παράγοντες που αναφέρθηκαν παραπάνω, παρακίνησαν τους πολίτες να ακολουθήσουν αυτό το παράδειγμα και στην πιο μικρή κλίμακα, αυτή της κατοικίας. Οι αναπλάσεις κατοικιών συγκεντρώνουν όλα τα οφέλη μιας επανάχρησης που παρουσιάστηκαν σε αυτή την εργασία και προσδίδουν στην πόλη του Βόλου σε διάφορους τομείς, που θα παρουσιαστούν εκτενέστερα στα συμπεράσματα της μελέτης.

114

115

11. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΤΑ

Η δημιουργία και μετέπειτα εξέλιξη των πόλεων ορίστηκε από τις διαφορετικές κοινωνικόοικονομικές συνθήκες της κάθε εποχής. Η αρχιτεκτονική της κατοίκησης ακολουθεί τα γεγονότα και προσαρμόζεται στις ανάγκες του πληθυσμού, δημιουργώντας τις διάφορες μορφές κτιριακών τύπων που εναλλάσσονται με το πέρασμα των δεκαετιών. Άλλα κτίρια διατηρούνται και άλλα καταστρέφονται από φυσικά ή ανθρωπογενή αίτια, οδηγώντας στην σημερινή εικόνα της πόλης που θυμίζει μωσαϊκό των ποικίλων αυτών κτισμάτων. Καθένα από τα οποία διηγείται τη δική του ιστορία και αντιπροσωπεύει τα γεγονότα που το δημιούργησαν, αποτελώντας κομμάτι του αστικού ιστού. Οικονομίες βασισμένες στο εμπόριο και τη βιομηχανία, προσφυγικά κύματα και τεχνολογικές εξελίξεις οδήγησαν μεγάλους πληθυσμούς στα αστικά κέντρα και η επιτακτική ανάγκη για στέγαση καθόρισε μεγάλο μέρος της μορφής των ελληνικών πόλεων όπως τις ξέρουμε σήμερα. Λίγο πριν τα μέσα του 20ου αιώνα, με την εξέλιξη των κατασκευαστικών μεθόδων, την εισαγωγή του οπλισμένου σκυροδέματος στην οικοδόμηση κτιρίων και το θεσμό της αντιπαροχής, το αστικό τοπίο αλλάζει. Η κλίμακα των κτιρίων μεγαλώνει, καθώς και ο δομημένος όγκος των πόλεων, με ραγδαίο ρυθμό. Η παγκοσμιοποίηση εισάγει νέες μορφές στις κατασκευές και προτείνει μοντέλα κατοίκησης για τους πολίτες των μεγαλουπόλεων -διαμερίσματα σε πολυώροφα κτίρια, μέγιστη αξιοποίηση του διαθέσιμου χώρου προς κατοίκηση-. Η τεχνολογική εξέλιξη γεφυρώνει τις αποστάσεις επιτρέποντας λίγο αργότερα την επέκταση και την διεύρυνση των ορίων των πόλεων. Παράλληλα, το κράτος αδυνατεί να συμβαδίσει με τα γεγονότα και να προτείνει ενιαίο πολεοδομικό σχεδιασμό που θα απέτρεπε πολλά από τα ζητήματα που δημιουργήθηκαν. Η είσοδος στον 21ο αιώνα βρίσκει την παγκόσμια κοινότητα πιο ευαισθητοποιημένη σε σχέση με την κρίση που υφίσταται το αστικό και φυσικό περιβάλλον και λαμβάνονται μέτρα για την αναβάθμιση της ζωής των πολιτών σε πολλαπλούς τομείς. Ο κατασκευαστικός κλάδος αποτελεί έναν από τους πιο κρίσιμους παράγοντες εξέλιξης της κοινωνίας και ο βιώσιμος σχεδιασμός τόσο σε αστικό όσο και σε κτιριακό επίπεδο έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στην σύγχρονη πόλη. Παράλληλα, οι δυσμενείς οικονομικές συνθήκες, τις οποίες διήνυσε η Ελλάδα τα προηγούμενα χρόνια, επέφεραν αλλαγές στην πορεία της οικοδόμησης κτιρίων. Η έλλειψη πόρων, η αυξημένη φορολόγηση των ακινήτων οδήγησαν σε στασιμότητα στην ανέγερση νέων οικοδομών. Λόγω των παραπάνω, αλλά και άλλων παραγόντων που αναφέρθηκαν εκτενέστερα στην ερευνητική αυτή εργασία, στην πόλη του Βόλου παρατηρείται το φαινόμενο της επανακατοίκησης κτισμάτων από νέους επί το πλείστον ιδιοκτήτες έπειτα από αναβίωση μονοκατοικιών σε διάφορες περιοχές του αστικού ιστού, όπως επιβεβαιώθηκε μέσω καταγραφής. Η πόλη του Βόλου έχει εκτενώς εκμεταλλευτεί στο πρόσφατο παρελθόν κτίρια που παρέμεναν ανενεργά μετά από την μετακίνηση των βιομηχανικών δραστηριοτήτων καθώς διευρύνονταν τα όρια του αστικού ιστού. Τμήματα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, υποδομές πολιτισμού στεγάζονται πλέον σε ανανεωμένα κτίσματα που υποστηρίζουν τις ανάγκες της πόλης και παράλληλα αποτελούν σύμβολα της δραστηριότητας, της ιστορίας και της εξέλιξής αυτής. Οι συνθήκες της τελευταίας δεκαετίας επέκτειναν τις διαδικασίες επανάχρησης και στον στεγαστικό τομέα, με ποικίλα παραδείγματα επανάχρησης κατοικιών σε περιοχές του Βόλου και της Νέας Ιωνίας.

116

Η επανάχρηση κτιρίων δεν αποτελεί νέο φαινόμενο για τα αρχιτεκτονικά δεδομένα. Ανά τον κόσμο, κτίρια ιστορικού και όχι μόνο ενδιαφέροντος αποκτούν ξανά ζωή, και το φαινόμενο συμβάλλει στην ανάδειξη της πολιτισμικής τους αξίας. Η εκμετάλλευση του κτιριακού αποθέματος μέσω της διαδικασίας της επανάχρησης επιτυγχάνει αφενός την επανασύνδεση των κτιρίων αυτών με τον τόπο και αφετέρου την έννοια της οικονομίας σε πόρους και υλικά. Ενσωματώνεται ως μία βασική πρακτική για το μέλλον των πόλεων στα πλαίσια της αειφόρου αστικής ανάπτυξης. Άλλωστε, οι κατοικίες του παρελθόντος αποτελούν οι ίδιες διδάγματα και για τους νέους μηχανικούς. Οι μονοκατοικίες αυτές, κατασκευασμένες αρχικά σε μια περίοδο διαφορετικής αρχιτεκτονικής, με υλικά και τεχνικές που τείνουν να εκλείψουν από τις σύγχρονες οικοδομές, διαθέτουν ποιότητες που δεν βρίσκονται στα νέα κτίσματα. Υλικά, όπως είναι η πέτρα, που έχει θερμομονωτικές ιδιότητες, τα ξύλινα κουφώματα, και τεχνικές, όπως οι επικλινείς ξύλινες στέγες με κεραμίδια. Επιπλέον, η διαδικασία επανάχρησης ανενεργών κελυφών συμβάλλει στον περιορισμό του φαινομένου της αστικής διάχυσης, καθώς ένα ποσοστό των στεγαστικών αναγκών ικανοποιείται από το ήδη υπάρχον κτιριακό απόθεμα και έτσι μειώνεται η ανοικοδόμηση νέων κατασκευών στα περίχωρα. Οι κατοικίες, ή και γενικότερα τα κτίρια που αποτελούν εκ νέου υποδομές για την πόλη αναβαθμίζουν τον αστικό χώρο. Εγκαταλελειμμένα κτίσματα που γίνονται αιτία υποβάθμισης του αστικού περιβάλλοντος ή και αρκετές φορές θέτουν κινδύνους για τους κατοίκους αποκτούν ζωή, ανανεώνοντας την εικόνα της πόλης και γίνονται αφορμή για ανάπτυξη, πολιτιστική και οικονομική. Η αναβάθμιση του αστικού ιστού συμβάλλει στην τοπική οικονομία με την προσέλκυση του τουρισμού, των νέων κοινωνικών ομάδων. Παραδείγματα μονοκατοικιών που επανακατοικήθηκαν ως στέγη για φοιτητές, χώροι βραχυχρόνιας μίσθωσης ή κατοικίες διακοπών αποτελούν απόδειξη. Το φαινόμενο σε συνδυασμό και με περαιτέρω δράσεις και επεμβάσεις στον ευρύτερο πολεοδομικό ιστό, συμβάλλει στην αναζωογόνηση της πόλης και την ανάδειξη της σε κέντρο-προορισμό. Έτσι, η πόλη έχει οικονομικό όφελος και οι τοπικές επιχειρήσεις επωφελούνται, υποστηρίζονται και εξελίσσονται. Η επανάχρηση χώρων αναγνωρίζεται διεθνώς ως μια πρακτική διατήρησης της συλλογικής μνήμης και της πολιτιστικής κληρονομιάς εμποδίζοντας την παγκοσμιοποίηση να υπερκαλύψει την ταυτότητα του κάθε τόπου. Η νομοθεσία στην Ελλάδα για την προστασία και διαχείριση της αφορά κυρίως μνημεία και ιστορικά σύνολα. Η πολιτεία, ωστόσο, μπορεί να επωφεληθεί από την ύπαρξη και ανάδειξη πιο απλών μορφών και μέσων, όπως η κατοικία, που παρόλο που δεν συγκεντρώνει ιστορικό ενδιαφέρον, λειτουργεί εξ’ ίσου σημαντικά στην διατήρηση της συλλογικής μνήμης. Αν θεωρήσουμε ότι η πολυκατοικία αποτέλεσε μια μικρογραφία της πόλης, της συνύπαρξης των διάφορων κοινωνικών ομάδων στο ίδιο κτίσμα, την αλληλεπίδρασης στους κοινόχρηστους χώρους και την συνεργασία των «συγκατοίκων» για τα κοινά ζητήματα, τότε ίσως μπορούμε να πούμε ότι η μονοκατοικία αποτελεί μια μικρογραφία της «ιδανικής» για αυτούς πόλης. Της πόλης που είναι σχεδιασμένη με γνώμονα τις ανάγκες των πολιτών και του περιβάλλοντος. Που διαθέτει επαρκείς κοινόχρηστους και κοινωφελείς χώρους ώστε να εκτονώνεται η ανθρώπινη δραστηριότητα, που δεν ασφυκτιά λόγω της πυκνοδομημένου ιστού και των υπεράριθμων οχημάτων της. Η μονοκατοικία προσφέρει σε ένα βαθμό αρκετές από τις ανέσεις που προαναφέρθηκαν. Μεγαλύτερη ιδωτικότητα λόγω της έλλειψης συνιδιοκτητών, υπαίθριους και ημιυπαίθριους χώρους, τις αυλές, αποφυγή όχλησης. Όπως προαναφέρθηκε, η κατοικία εκπληρώνει τις εκάστοτε ανάγκες που παρουσιάζει η πόλη και οι πολίτες της.

117

Δεν πρέπει να παραβλέπεται, τέλος, το στοιχείο της αρχιτεκτονικής παρέμβασης κατά τη διαδικασία της επανάχρησης, ή ανάπλασης, επανακατοίκησης, αναδιαμόρφωσης κλπ. Το κάθε κτίριο πρέπει να μελετάται σύμφωνα με τα μοναδικά χαρακτηριστικά του, τον τόπο και το παρελθόν με το οποίο συνδέεται, το περιβάλλον, φυσικό και αστικό στο οποίο υπάρχει και με το οποίο αλληλεπιδρά. Έτσι το νέο κτίσμα που προκύπτει, μπορεί να υπηρετήσει στο μέγιστο όλους τους παραπάνω σκοπούς, μικρής σημασίας αν έχει κυρηχθεί διατηρητέο ή όχι, αν ήταν αναντικατάστατο στον αστικό ιστό, αν έχει ιστορική ή αρχιτεκτονική αξία. Γιατί όπως αναφέρθηκε και στην αρχή της παρούσας εργασίας, η πόλη είναι το σύνολο των κτιρίων της, μικρής ή μεγαλύτερης αξίας, τα οποία μέσω της συνύπαρξης και της αλληλεπίδρασής τους συνθέτουν το χώρο. Η εργασία δεν επικεντρώθηκε, ωστόσο, σε μεγάλο βαθμό στην αρχιτεκτονική των κτισμάτων, την αρχική ή των επεμβάσεων που έγιναν σε αυτά. Επικεντρώθηκε κυρίως στην πορεία της κατοίκησης που δέχεται επιρροές από τις εκάστοτε συνθήκες και διαμορφώνεται ανάλογα με τα δεδομένα και τις ανάγκες της κοινωνίας. Έτσι, συμπεραίνουμε πως οικονομικοί, κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες αποτέλεσαν αφορμή για το φαινόμενο που εξετάζεται, όπως και σε όλες τις περιόδους της ιστορίας. Ίσως όμως η σημερινή κοινωνία να είναι περισσότερο συνειδητοποιημένη για τα προβλήματα που προκύπτουν και επιβαρύνουν το περιβάλλον στο οποίο ζούμε. Έχει αποκτήσει την περιβαλλοντική συνείδηση, που δημιουργεί δεύτερες σκέψεις για την κατεδάφιση κτιρίων, την ανακύκλωση των υλικών, την εξοικονόμηση ενέργειας.

118

119

Βιβλιογραφία (ξένη) Aldo Rossi, 1982. The Architecture of the City. Αγγλική έκδοση, Σικάγο και Νέα Υόρκη, The MIT Press G. Cairns (Ed.), Reinventing architecture and interiors: a socio-political view on building adaptation (p. 1332). London: Libri Publishers Habermas, J., 1961. L’ Espace Public, Payot, Παρίσι Lynch, K., 1960. THE IMAGE OF THE CITY. The M.I.T. Press Mumford, L., Σεπτέμβριος 1961. THE CITY IN HISTORY: Its Origins, Its Transformations, and its Prospects. Λονδίνο, Secker & Warburg

Newman, P., Beatley, T. Boyer, H. 2009. Resilient Cities: Responding to Peak Oil and Climate Change. Island Press Patz, J.A. Kovats, R.S. 2002. Hotspots in climate change and human health. BMJ

Βιβλιογραφία (ελληνική) Αποστολίδου, Ε., επιβλέπουσα: Γιαννακού, Α., 2012. ΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΥΣΗ: Ιστορική εξέλιξη, επιπτώσεις και πολιτικές αντιμετώπισης. [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Βέροια Βούζα, Α., Θωμοπούλου, Ε., Κούντριας, Κ., Οικονόμου, Α., Τσαπούρη, Ι., Παπαγεωργίου Μ., 2018. Εγκαταλελειμμένα και Κενά Κτίρια στο Ιστορικό Κέντρο του Βόλου: απογραφή και προτάσεις βιώσιμης αποκατάστασης και διαχείρισης, [Conference Paper, ΠΣΜ Αστική Ανάπλαση και Ανάπτυξη, Τμήμα Μηχ. Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περ. Ανάπτυξης, Παν. Θεσσαλίας] Γεωργιάδου, Ζ., Ηλίας, Π., Κλωνιζάκης, Α., Μοίρα, Μ., Φράγκου, Δ. 2015. Χώροι γραφείων. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα. Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών διαθέσιμο στο:< http://hdl.handle.net/11419/1783> Γοσπονδίνη, Α. και Μπεριάτος, Η. (επιμελητές), Μάιος 2006. Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική Δ. Οικονόμου, Γ. Σαρηγιάννης και Κ. Σερράος, επιμ. 2004. Πόλη και Χώρος από τον 20ο στον 21ο αιώνα. Αθήνα: Μέμφις Α. Ε. Καλλισθένη Αβδελίδη, Κείμενα εργασίας 2010/21. Η ΧΩΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ 4 ΜΕΓΑΛΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ. [έρευνα-μελέτη, ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ/NATIONAL CENTRE FOR SOCIAL RESEARCH], Αθήνα Καρούλα, Χ., επιβλέπων: Σαπουνάκης, Α., 2013. ΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΞΑΠΛΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ, [μεταπτυχιακή διατριβή, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ: ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Βόλος 120

Καταιβάτης, Ι., επιβλέπων: Μάλλιαρης, Π., 2010. Έρευνα για τις στεγαστικές συνθήκες των Ελλήνων. [διπλωματική εργασία, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΣΤΕΛΕΧΗ (Ε-ΜΒΑ)], ΠΕΙΡΑΙΑΣ Λαμπρόπουλος, Κ., Μαροπούλου, Α., Δομικά Υλικά και Εξοικονόμηση Ενέργειας στα Κτίρια. Ntua ACADEMIC OPEN COURSES (ΕΜΠ, Σχολή Χημικών Μηχανικών) Μαντούβαλου, Μ., Μαυρίδου, Μ. 2005. Αστική διάχυση – Νέα πολεοδομία: Πρότυπα – εικόνες για τον σχεδιασμό της μητρόπολης και ανάπτυξη του Ελληνικού αστικού χώρου. Στο συνέδριο Γεωγραφίες της Mητρόπολης. Όψεις του φαινομένου στον ελληνικό χώρο. Θεσσαλονίκη

Μπακάλη, Α., επιβλέπουσα: Ρεθυμιωτάκη, Ε., 2017. Αστικοποίηση, πολυκατοικία και οι θεσμοί της αντιπαροχής και της οριζόντιας ιδιοκτησίας. [διπλωματική εργασία, ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ: ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ], Αθήνα Μπαλτά, Χ., επιβλέπουσα: Πότσιου, Χ., Μάρτιος 2013. Πολιτικές για την κοινωνική κατοικία στην Ευρώπη,[διπλωματική εργασία, ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ & ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΤΟΜΕΑΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ]. Αθήνα Μπουλάκου, Π., επιβλέπων: Γιαννίτησς, Δ., Ιούνιος 2013. Συλλογικότητα και κατοίκηση. Τα μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα, [ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών]. Πάτρα

Νικολάου, Δ., 1992. Νέες χρήσεις σε παλιά κτίρια: Επανάχρηση κτιρίων, Η πολλαπλότητα των αρχιτεκτονικών χειρισμών και το θεωρητικό τους υπόβαθρο, Παραδείγματα. [Σεμινάριο για νέους αρχιτέκτονες] Νικολάου, Δ., Η ΑΝΑΓΚΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ Η ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΜΝΗΜΗ ΩΣ ΜΕΣΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ. [ομιλία], Κόρινθος Πρόγραμμα «Εξοικονόμηση κατ’ οίκον ΙΙ» [online] διαθέσιμο στο: < https://exoikonomisi.ypen.gr> Ρέτσας, Ν., επιβλέπουσα: Πότσιου, Χ., Ανάλυση της Διαδικασίας Ρύθμισης Αυθαιρέτων κατά ν.4178/2013 και Ανάπτυξη Διαδικτυακής Εφαρμογής ως Εργαλείο Χάραξης Πολιτικής Διοίκησης Γης ,[μεταπτυχιακή εργασία, ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ & ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΠΜΣ “ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ”]. Αθήνα Ρίτσα, Ε., επιβλέπουσα: Παπαδοπούλου, Ε., Φεβρουάριος 2009. Η ανάπτυξη της πόλης και της υπαίθρου και η εξέλιξη της μεταξύ τους σχέση, [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Βέροια Κάθετη ιδιοκτησία. [εισήγηση σε επιστημονικό συμπόσιο Κέντρο Δικανικών Μελετών] διαθέσιμο στο: <http://www.kostasbeys.gr/articles.php?s=5&mid=1479&mnu=3&id=18773> Στυλιανάκης, Δ., επιβλέπουσα: Γιαννάκου, Α., 2015. ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ, [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Θεσσαλονίκη Τριανταφυλλίδη, Μ., 2010. Το φαινόμενο της προαστιοποίησης στη Θεσσαλία: Τυπολογία κατοικίας και μορφολογία αστικού ιστού στα προάστια των Θεσσαλικών πόλεων. [διδακτορική Διατριβή, ΤΜΧΠΠΑ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας] 121

Τριάντου, Ε., 1994. Ο Βόλος μέσα από την ομίχλη του χρόνου, Εκδόσεις ΓΡΑΦΗ : Βόλος Τσάγκας, Θ., επιβλέπουσα: Γιαννάκου, Α., Φεβρουάριος 2018. Η ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑ. [ερευνητική εργασία, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ], Θεσσαλονίκη Τσούμας, B. (2006). Η Οικοδόμηση με αντιπαροχή. Αθήνα : Νομική Βιβλιοθήκη Χαστάογλου, Β., 2002. Βόλος: Πορτραίτο της πόλης τον 19ο και 20ο αιώνα. Βόλος: Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου.

122

Αρθρογραφία 1 Φεβρουαρίου 2013. 117: Το σύστημα Παρασκευόπουλου, Η Μαγνησία στο Πέρασμα του Χρόνου, [online] Διαθέσιμο στο: < https://volosmagnisia.wordpress.com >

3 Μαρτίου 2013. «Βούλιαξε» η οικοδομή στο Βόλο. E-thessalia, [online] Διαθέσιμο στο: < https://ethessalia.gr/> 2019. Βόλος: Η Βαμβακουργία γίνεται πανεπιστημιούπολη- Το σχέδιο ανάπλασης. [online] Διαθέσιμο στο: <ecopress.gr> European Environmental Agency (EEA) (2006α). Urban Sprawl in Europe. The ignored challenge.

Copenhagen

GREENKEYS urban key as a key for sustainable cities. Δήμος Βόλου Υφιστάμενη κατάσταση [online] Διαθέσιμο στο: < https://www.ioer.de/greenkeys/Greenkeys_Tools > Khansari, N. Mostashari, A. Mansouri, M. 2013. Impacting Sustainable Behaviour and Planning in Smart City. International Journal of Sustainable Land Use and Urban Planning, Vol. 1, No. 2 Theodorikatou, O., Alamanou, A. and Katsaros, K., “Neo-homelessness” and the Greek Crisis. Athens, Greece THETOC TEAM, 31 Μαρτίου 2019. Έρευνα: Η ακτινογραφία των Airbnb στην Ελλάδα. THETOC Un Habitat, 2009. Planning Sustainable Cities: Policy directions. Global report on human settlements.

Earthscan Αδαμάκης, Κ., 2011. Η αξιοποίηση της βιομηχανικής κληρονομιάς του Βόλου, [online] Διαθέσιμο στο: < https://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles> ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ 23/22-12-2011, Θέμα 1ο: Γνωμοδότηση επί του Ρυθμιστικού Σχεδίου Βόλου. [online] διαθέσιμο στο: < https://www.thessaly.gov.gr/data/ps_apof/2011 > Βατόπουλος, Ν., 2013. Χτίζοντας την Αθήνα: Μια ιστορία και μια απολογία αντιπαροχής. [online] διαθέσιμο στο: < https://www.lifo.gr/mag/features/3725 > Epoleodomia, 2011. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Π3: ΓΕΝΙΚΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΡΥΘΜΙΣΗ ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΥΠΟΔΟΧΕΩΝ, στο: ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ-ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΣ ΒΟΛΟΥ. [online] Διαθέσιμο στο: < http://epoleodomia.volos.gr/ftp/anathGPS/5.pdf > Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ. Αρ. Φύλου 237

2016.

ΤΕΥΧΟΣ

ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΩΝ

Κίκή, Ε., Γαβριηλίδου, Ε., 2018. ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΙΡΙΩΝ. [online] διαθέσιμο στο: < https://www.deltaengineering.gr/blog > Κωτσιόπουλος, Α., Νικολάου, Δ., Πανταζίδης, Χ., 1983. ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ. Βόλος: ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΩΝ - ΜΕΛΕΤΩΝ ΒΟΛΟΥ

123

Μακρή-Σκοτινιώτη, Θ., 30 Αυγούστου 2013. Αποκατάσταση και επανάχρηση λιθόκτιστης οικίας στο Βόλο, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ και Τέχνες, [online] Διαθέσιμο στο: < https://www.archaiologia.gr/blog> Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ), Πλαίσιο κοινωνικής στεγαστικής πολιτικής. [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: < http://www.oaed.gr/stegastike-politike> Παρμενίδης, Γ επιστημονική επιμ., 2016. ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ/ΧΩΡΟΣ/ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ.(3 τεύχος). ΑΘΗΝΑ: περιοδική έκδοση ΕΜΠ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Πρίγκος,Γ., Το λιμάνι του Βόλου και οι προοπτικές του. [online] διαθέσιμο στο: < https://www.portvolos.gr/cgi-bin/pages/index.pl?arlang=Greek&arcod > Σαλτού, Ε., 25 Νοεμβρίου 2016. Άστεγοι: Ο… «αόρατος» πληθυσμός της Ελλάδας. ΤΑ ΝΕΑ ΤΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΝΟΣ ΜΕΣΑΙΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΜΕΓΕΘΟΥΣ ΔΗΜΟΥ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΒΟΛΟΥ. [online] Διαθέσιμο στο: < http://www.demographylab.prd.uth.gr/DDAoG/edu/case/7/MAPS.HTM> Φέσσα, Ε., 2010. Η Αθήνα στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα: Πολεοδομική μεταμόρφωση & αρχιτεκτονική δημιουργία. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΜΑΤΙΕΣ, [online] διαθέσιμο στο: < http://www.greekarchitects.gr/gr/αρχιτεκτονικες-ματιες/η-αθήνα-στο-δεύτεροήμισυ-του-20ού-αιώναid2707> Φιλιππιτζής, Δ., 23 Φεβρουαρίου 2019. Δίνουν ζωή σε παλιά σπίτια στον Βόλο και στο Πήλιο, ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, [online] Διαθέσιμο στο:< https://www.taxydromos.gr/Real%20Estate/324908-dinoyn-zwhse-palia-spitia-ston-bolo-kai-sto-phlio.html> Χαστάογλου, Β., Βόλος: μια ιστορική βιομηχανική πόλη με ανανεωμένη φυσιογνωμία. Greekscapes, [online]. Διαθέσιμο στο: <http://www.greekscapes.gr/index.php>

Ιστογραφία https://el.wikipedia.org/wiki/Βόλος http://portal.tee.gr/portal/page/portal/SCIENTIFIC_WORK/GR_ENERGEIAS/kenak https://whc.unesco.org/en/conventiontext https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=volos https://www.thetoc.gr/oikonomia/article/ereuna-h-aktinografia-twn-airbnb-stin-ellada

124

Ευρετήριο εικόνων 1. Εικόνα 1_ Lynch, K., 1960. THE IMAGE OF THE CITY., The M.I.T. Press 2. Εικόνα 2_ Lynch, K., 1960. THE IMAGE OF THE CITY., The M.I.T. Press _Ιδία επεξεργασία 3. Εικόνα 3_ [online] διαθέσιμο στο: < istockphoto.com > [Πρόσβαση 31 Μαΐου 2020] 4. Εικόνα 4_ [online] διαθέσιμο στο: < www.danielrich.net > [Πρόσβαση 19 Μαΐου 2020] 5. Εικόνα 5_ Schneider, B., 2019. CityLab University: Zoning Codes. [online] διαθέσιμο στο: < https://www.citylab.com/design/2019/08/zoning-ordinance-definition-history-explained-citylaws/594913 > [Πρόσβαση 8 Ιουνίου 2020] 6. Εικόνα 6_ [online] διαθέσιμο στο: < https://www.kathimerini.gr > [Πρόσβαση 2 Ιουνίου 2020] 7. Εικόνα 7_ [online] διαθέσιμο στο: < https://www.ai-architect.com/maan-studio > [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2020] 8. Εικόνα 8_ [online] διαθέσιμο στο: < https://vemaps.com/greece > [Πρόσβαση 31 Μαΐου 2020] _Ιδία επεξεργασία 9. Εικόνα 9_ Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, [online] διαθέσιμο στο: < http://www.demographylab.prd.uth.gr/DDAoG/edu/case/7/MAPS.HTM> [πρόσβαση 6 Απριλίου 2020] 10. Εικόνα 10_ 2015. 735.Το Ιπποδάμειο σύστημα στην περιοχή του Βόλου., Η Μαγνησία στο Πέρασμα του Χρόνου [online] διαθέσιμο στο: <volosmagnisia.wordpress.com> [Πρόσβαση 7 Απριλίου 2020] 11. Εικόνα 11_ Χαστάογλου, Β., Βόλος: μια ιστορική βιομηχανική πόλη με ανανεωμένη φυσιογνωμία.

Greekscapes, [online]. Διαθέσιμο στο: <http://www.greekscapes.gr/index.php> [Πρόσβαση 7 Απριλίου 2020] _Ιδία επεξεργασία 12. Εικόνα 12_ Η μαγνησία στο πέρασμα του Χρόνου, <volosmagnisia.wordpress.com> [Πρόσβαση 7 Απριλίου 2020]

[online]

διαθέσιμο

στο:

13. Εικόνα 13_ [online] διαθέσιμο στο: < https://magnesianews.gr/slider/o-volos-isopedothike-apo62-richter.html > [ Πρόσβαση: 20 Μαΐου 2020] 14. Εικόνα 14_ [online] διαθέσιμο στο: < https://www.photobiennale-greece.gr/el/?exhibition=enaportreto-tou-volou > [Πρόσβαση 24 Μαΐου 2020]

125

15. Εικόνα 15_ Χαστάογλου, Β., Βόλος: μια ιστορική βιομηχανική πόλη με ανανεωμένη φυσιογνωμία.

Greekscapes, [online]. Διαθέσιμο στο: <http://www.greekscapes.gr/index.php> [Πρόσβαση 7 Απριλίου 2020] _Ιδία επεξεργασία 16. Εικόνα 16_ [online] διαθέσιμο στο: < https://www.flickr.com > [Πρόσβαση 12 Ιουνίου 2020] 17. Εικόνα 17_ Χαστάογλου, Β., Βόλος: μια ιστορική βιομηχανική πόλη με ανανεωμένη φυσιογνωμία.

Greekscapes, [online]. Διαθέσιμο στο: <http://www.greekscapes.gr/index.php> [Πρόσβαση 7 Απριλίου 2020] 18. Εικόνα 18_ [online] διαθέσιμο στο: < http://epoleodomia.volos.gr > [Πρόσβαση 29 Μαΐου 2020] _Ιδία επεξεργασία 19. Εικόνα 19_ Βούζα, Α., Θωμοπούλου, Ε., Κούντριας, Κ., Οικονόμου, Α., Τσαπούρη, Ι., Παπαγεωργίου Μ., 2018. Εγκαταλελειμμένα και Κενά Κτίρια στο Ιστορικό Κέντρο του Βόλου: απογραφή και προτάσεις βιώσιμης αποκατάστασης και διαχείρισης, [Conference Paper, ΠΣΜ Αστική Ανάπλαση και Ανάπτυξη, Τμήμα Μηχ. Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περ. Ανάπτυξης, Παν. Θεσσαλίας] _Ιδία επεξεργασία 20. Εικόνα 20_ Προσωπικό αρχείο

21. Εικόνα 21_ Προσωπικό αρχείο 22. Εικόνα 22_ Νταγκούμα, Π., επιβλέπων: Σαπουνάκης, Α., 2017. Επανάχρηση και Επανένταξη Παλιών Βιομηχανικών κτιρίων στην πόλη του Βόλου. [διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης ], Βόλος _Ιδία επεξεργασία 23. Εικόνα 23_ [online] διαθέσιμο στο: < http://www.adamakis-architects.gr/ > [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2020] 24. Εικόνα 24_ [online] διαθέσιμο στο: < http://www.kizisarchitects.gr/ > [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2020] 25. Εικόνα 25_ Ιδία επεξεργασία 26. Εικόνα 26_Προσωπικό αρχείο αρχαιολόγου κ. Ευαγγελίας Σκαφιδά 27. Εικόνα 27_ Ιδία επεξεργασία, προσωπική καταγραφή 28. Εικόνα 28_ Προσωπικό αρχείο _Προσωπικό αρχείο αρχαιολόγου κ. Ευαγγελίας Σκαφιδά 29. Εικόνα 29_ Ιδία επεξεργασία 30. Εικόνα 30_ Ιδία επεξεργασία 31. Εικόνα 31_ Ιδία επεξεργασία 126

32. Εικόνα 32_ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ 23/22-12-2011, Θέμα 1ο: Γνωμοδότηση επί του Ρυθμιστικού Σχεδίου Βόλου. [online] διαθέσιμο στο: < https://www.thessaly.gov.gr/data/ps_apof/2011 > [Πρόσβαση 9 Μαΐου 2020] _Ιδία επεξεργασία 33. Εικόνα 33_ Ιδία επεξεργασία, προσωπική καταγραφή 34. Εικόνα 34_ Προσωπικό αρχείο 35. Εικόνα 35_ Προσωπικό αρχείο 36. Εικόνα 36_ [online] διαθέσιμο στο: < https://www.google.com/maps > _Προσωπικό αρχείο 37. Εικόνα 37_ [online] διαθέσιμο στο: < https://www.google.com/maps > _Προσωπικό αρχείο 38. Εικόνα 38_ [online] διαθέσιμο στο: < https://www.google.com/maps > _Προσωπικό αρχείο 39. Εικόνα 39_ [online] διαθέσιμο στο: < https://www.google.com/maps > _Προσωπικό αρχείο 40. Εικόνα 40_ Ιδία επεξεργασία 41. Εικόνα 41_ Ιδία επεξεργασία 42. Εικόνα 42_ Προσωπικό αρχείο

127

128

129

130