[θέατρο σε Καπναποθήκη της Καβάλας: ακουστική μελέτη] _Βαζακίδου Ελένη

Ξάνθη_ 2018

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο θράκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

[θέατρο σε Καπναποθήκη της Καβάλας: ακουστική μελέτη] διπλωματική εργασία

Βαζακίδου Ελένη_ 601313 επιβλέπων καθηγητής Μπάρκας Νικόλαος τριμελής εξεταστική επιτροπή Λιανός Νικόλαος, καθηγητής Μπαλτζοπούλου Αικατερίνη, αναπλ. καθηγήτρια Μπάρκας Νικόλαος, καθηγητής

στους γονείς και τα αδέρφια μου_

_θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον επιβλέπων καθηγητή κ. Ν. Μπάρκα για την ουσιαστική βοήθεια και καθοδήγηση που μου προσέφερε καθ΄ όλη την διάρκεια της διεξαγωγής της διπλωματικής εργασίας. _ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω τους: Τσιμιρίκα Μ., Φλώρο Φ., Κρινίδη Α., Βαζακίδη Π., Καΐπη Μ., θεοδοσίου θ., Τσιμιρίκα Ν., για την βοήθεια και την θερμή υποστήριξη τους.

περιεχόμενα_ [εισαγωγή] [κεφ. 01]

_10

η Καβάλα - γεωγραφικό και ιστορικό πλαίσιο

[κεφ. 02]

η Καβάλα και οι χώροι πολιτισμού

[κεφ. 03]

η Καβάλα και ο καπνός

_12

_18

_22

Α_ η ανάπτυξη της καπνοκαλλιέργειας και του καπνεμπορίου στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη

β_ ποικιλίες, διάδοση, επιχειρήσεις, συνθήκες εργασίας και κοινωνικοί αγώνες στην πόλη της Καβάλας

Γ_

η χωρική εξάπλωση καπνοθηκών και καπνεργοστασίων στην Καβάλα [λειτουργική οργάνωση και διάρθρωση χώρων, τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, δομικά υλικά και κατασκευαστική δομή]

[κεφ. 04] Α_

η καπναποθήκη Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά

χωροθέτηση, στοιχεία αποτύπωσης και περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης, κατασκευαστική δομής και παθολογία του κτιρίου

_42

[κεφ. 05] Α_

πρόταση επανάχρησης

_68

βασικές κατευθύνσεις αποκατάστασης του κελύφους

β_

πορεία για την επίλυση του σχεδιασμού της αίθουσας, της σκηνής και των περιφερειακών χώρων

Γ_

κτιριολογικό πρόγραμμα συνοπτική καταγραφή της πρότασης

[κεφ. 06] Α_

θεατρικός & ακουστικός σχεδιασμός

_80

σχεδιασμός του αμφιθεάτρου - διάταξη καθισμάτων

Β_ οπτική χάραξη Γ_

χάραξη ανακλαστήρων

Δ_ Ε_

έλεγχος της αντήχησης

ειδικός εξοπλισμός

αρχιτεκτονικά σχέδια _92 φωτορεαλιστικές απεικονίσεις _100

[επίλογος]

_110

[βιβλιογραφία]

_112

[πηγές εικόνων]

_114

[εισαγωγή] Σύμφωνα με τα ερμηνευτικά λεξικά, ως θέατρο ορίζεται η τέχνη που αναφέρεται στην απόδοση δράσης μπροστά σε κοινό, με τη χρήση κυρίως του λόγου, αλλά και της μουσικής, του χορού. Πρόκειται για την παραγωγή ζωντανών απεικονίσεων πραγματικών ή φανταστικών συμβάντων με σκοπό την ψυχαγωγία και την επιμόρφωση των θεατών. Η μελέτη και κατ’ επέκταση η δημιουργία ενός τέτοιου χώρου σε έναν τόπο προάγει τον πολιτισμό και την παιδεία και η λειτουργία του κρίνεται απαραίτητη ακόμη και στις δύσκολες οικονομικά περιόδους. Μια θεατρική παράσταση μπορεί να κρύβει ένα όνειρο, αλλαγές ανθρώπων, αντιλήψεων και συνθηκών. Στόχος αυτής της διπλωματικής είναι η κατασκευή ενός ολοκληρωμένου, σύγχρονου, θεατρικού χώρου, για τη ψυχαγωγία των κάτοικων της Καβάλας. Προτού καταλήξουμε στον τίτλο της εργασίας τέθηκαν κάποια βασικά [υπαρξιακά] ερωτήματα που προσδιορίζουν με λογικούς συνειρμούς την προσέγγισή μας στον υπό μελέτη χώρο:

_είναι εφικτό η πόλη της Καβάλα να αποκτήσει ένα σύγχρονο θεατρικό χώρο; Η απάντησή μας είναι «ναι», διότι η πόλη στερείται ενός άρτια σχεδιασμένου θεατρικού χώρου. Επομένως απαιτείται καταρχήν η ανεύρεση ενός κατάλληλου οικοπέδου για την οικοδόμηση ενός νέου κτιρίου [οικονομική και βολική πρόταση].

_όμως, υπάρχει ικανός χώρος στην πόλη για κάτι τέτοιο; Η εκτίμησή μας είναι «όχι», παρά μόνο στην περίπτωση που θα επιλεγόταν ένα απομακρυσμένο μέρος, επειδή το κέντρο της πόλης ασφικτιά από τις πολυκατοικίες. _είναι κατάλληλος χώρος για θέατρο ένα απομακρυσμένο οικόπεδο; Η διεθνής εμπειρία είναι απολύτως αρνητική. _είναι λοιπόν κατάλληλος χώρος το κέλυφος μιας καπναποθήκης στο κέντρο της πόλης;

_10

Η παρούσα μελέτη απαντά «ναι» υπό [κτιριολογικούς] όρους:  

μια πόλη οφείλει, με κάθε ευκαιρία, να διασώζει κάτι από τη βιομηχανική κληρονομιά της. μια πόλη έχει δικαίωμα να αποκτήσει έναν αξιοπρεπή θεατρικό χώρο.

Έπειτα από έρευνα για την εξυπηρέτηση των παραπάνω ερωτημάτων, επιλέχθηκε η καπναποθήκη Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά που δεσπόζει σε κεντρικό σημείο της πόλης και αποτελεί ανενεργό βιομηχανικό κέλυφος επί των οδών Φιλίππου και Δαγκλή. Χάρη στη θέση του, το κτίριο δελεάζει, οπτικά περιπατητές και διερχόμενους, κι επίσης το υφιστάμενο κέλυφος γειτνιάζει με ψηλά κτίρια. Επομένως, μια νέα, πολιτιστική δραστηριότητα θα μπορούσε με ιδανικό τρόπο να ανανεώσει τη συλλογική μνήμη, παρ’ όλους τους περιορισμούς και καταναγκασμούς που θέτει το ίδιο το ιστορικό κέλυφος. Μέσα από την εξέλιξη του θέματος, οργανώθηκε ένα κτιριολογικό πρόγραμμα, που πρωτεύοντα στόχο έχει κάλυψη των διεθνών στάνταρ σχεδιασμού ενός σύγχρονου θεατρικού χώρου. Στο κεφ. 01

του παρόντος τεύχους επιχειρείται μια ιστορική και

γεωγραφική θεώρηση της πόλης της Καβάλας, με αναφορές στο φυσικό της πλούτο και στη στρατηγική της θέση στο χώρο της Ανατολικής Μακεδονίας. Στο κεφ. 02

1 εικ.1_ η καπναποθήκη Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά

καταγράφονται οι πολιτιστικές δομές και δράσεις της

περιοχής, καθώς επίσης και η αναγκαιότητα για ανάπτυξη νέων, πληρέστερων χώρων πολιτισμού. Στο κεφ. 03, αναλύεται το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής, μέσα στο οποίο δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν τα ιδιαίτερα αυτά βιομηχανικά οικοδομήματα των καπναποθηκών. Η διερεύνηση περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά που σημάδεψαν την εν λόγω “καπνούπολη”, αλλά κυρίως την επίδρασή τους στην αρχιτεκτονική της.

Στο κεφ. 05 καταγράφεται η πρόταση αποκατάστασης του εξωτερικού κελύφους του κτιρίου και η βασική ιδέα επαναχρησιμοποίησής του. Στο κεφ. 06 παρουσιάζεται εκτενώς ο ακουστικός σχεδιασμός, η επιλογή

Στο κεφ. 04 η εργασία επικεντρώνεται στην παρουσίαση του επιλεγμένου

της διάταξης των καθισμάτων, η οπτική χάραξη, η χάραξη των ανακλαστήρων τοίχου και οροφή, η ακουστική διόρθωση και ο ειδικός εξοπλισμός της αίθουσας.

βιομηχανικού κτιρίου Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά, που αποτελεί δίδυμη λιθόκτιστη καπναποθήκη. Αναφέρεται η ιστορία του κτιρίου και τεκμηριώνεται η υπάρχουσα κατάσταση της καπναποθήκης.

Στο τέλος του τεύχους παρατίθενται τα αρχιτεκτονικά σχέδια [κατόψεις, όψεις, τομές] καθώς επίσης και οι τρισδιάστατες φωτορεαλιστικές απεικονίσεις.

_11

[κεφ. 01]

η Καβάλα - γεωγραφικό και ιστορικό πλαίσιο Ο νομός Καβάλας γεωγραφικά τοποθετείται στο νοτιοανατολικό τμήμα της Μακεδονίας και βρίσκεται ανάμεσα στους ποταμούς Νέστο ανατολικά [όπου αποτελεί το σημαντικότερο υδάτινο ρεύμα του νομού] και Στρυμόνα δυτικά, οι οποίοι διαμορφώνουν τα φυσικά όρια του νομού. Καταλαμβάνει συνολική έκταση 2.111 τ.χλμ. και συνορεύει δυτικά με τον νομό Σερρών, νοτιοδυτικά με το νομό Δράμας, βορειοανατολικά με το νομό Ξάνθης, ενώ στο νότιο τμήμα του βρέχεται από το Θρακικό Πέλαγος. Στον νομό συμπεριλαμβάνονται ακόμη το νησί της Θάσου και οι ακατοίκητες νησίδες Θασοπούλα και Φιδονήσι. Η πρωτεύουσα του νομού είναι η πόλη της Καβάλας, με μόνιμο πληθυσμό 54.027 κάτοικους, ενώ ο συνολικός πληθυσμός του δήμου Καβάλας είναι περίπου 70.501 κάτοικοι [σύμφωνα με την απογραφή του 2011].

2

Η διαμόρφωση του εδάφους της ευρύτερης περιοχής χαρακτηρίζεται από ορεινές και δύσβατες εκτάσεις ενώ παρουσιάζουν ενδιαφέρον τα ποικιλόμορφα ανοίγματα που σχηματίζονται προς τη θάλασσα. Στο ανάγλυφο του νομού κυριαρχούν τρεις μεγάλοι ορεινοί όγκοι: στο δυτικό τμήμα [στα όρια με το νομό Σερρών] το όρος Παγγαίο, στο βορειοανατολικό τμήμα [στα όρια με τους νομούς Δράμας και Ξάνθης] τα όρη της Λεκάνης και στο νοτιοδυτικό τμήμα [απέναντι και παράλληλα με το Παγγαίο όρος] το όρος Σύμβολο [www.el.wikipedia.org/wiki (10/2017)]. Μεταξύ αυτών ή στα όρια τους σχηματίζονται οι πεδινές εκτάσεις του νομού. Η εναλλασσόμενη γεωφυσική μορφή με τις δύσκολες προσβάσεις ευνόησε τη δημιουργία ενός δικτύου μικρών ή μεσαίων πληθυσμιακών συγκεντρώσεων και διαμόρφωσε ορισμένες προνομιούχες περιοχές, όπου εντοπίστηκαν πυκνώσεις των ανθρώπινων εγκαταστάσεων και των εκμεταλλεύσιμων εδαφών [Στεφανίδου, 1991 σ:20].

εικ.2_ η θέση του νομού Καβάλας στον ελλαδικό χώρο

3

_12

εικ.3_ η συνολική έκταση του νομού Καβάλας

4 Η γεωγραφική χωροθέτηση της πόλης Καβάλας, ορίζεται στα βόρεια από τις άδενδρες και πετρώδεις εξάρσεις του Συμβόλου όρους [με ύψους περ. 500– 550μ.]. Η συνεχής και δύσβατη οροσειρά, διαπερνά την πόλη σε δύο σημεία [βορειοδυτικό και βορειοανατολικό άκρο]. Μεταξύ του όρους Συμβόλου και της θάλασσας, εκτείνεται η αμφιθεατρική περιοχή και μια βραχώδης απόληξη του όρους που εισχωρεί στη θάλασσα [Λαζαρίδης, 1969 σ: 16]. Στην ένωση της χερσονήσου με την αμφιθεατρική περιοχή, διαμορφώθηκε ένα σημαντικό, φυσικό, ελεγχόμενο πέρασμα, που χωρίζει αλλά συγχρόνως συνδέει την ανατολή με τη δύση. Η προνομιακή και στρατηγική θέση αυτής της χερσονήσου, σ’ ένα σταυροδρόμι χερσαίων και θαλάσσιων φυσικών οδών, δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για τη συνεχή κατοίκησή της και επέδρασσε καθοριστικά στη διαμόρφωση και τη λειτουργία της πόλης [Στεφανίδου,1991 σ: 19,22].

6

εικ.4_ άποψη της Καβάλας εικ.5_ το παλιό οχυρό της Νεάπολης

εικ.6_ χάρτης της πόλης

5

όριο της πόλης

_13

Η ιστορία των οικισμών του νομού χάνεται στα βάθη των προϊστορικών χρόνων [Χιόνης, 2000 σ: 11]. Οι ανασκαφές έχουν ανακαλύψει ελάχιστους από αυτούς. Οι πρώτες οργανωμένες κοινωνίες εμφανίστηκαν στην πεδιάδα των Φιλίππων γύρω στα 5.600 π.Χ. Πιο γνωστές θέσεις στον νομό για την περίοδο της Νεολιθικής εποχής ήταν η θέση Ντιλικί Τας [Όρθια Πέτρα] και ο προϊστορικός οικισμός των Λιμεναρίων Θάσου. Πολλοί οικισμοί παρουσίασαν συνεχή κατοίκηση και την εποχή του Χαλκού, με σημαντικότερα ευρήματα, αυτά από το προϊστορικό νεκροταφείο του οικισμού Καστρί και της Σκάλας Σωτήρα στην περιοχή της Θάσου. Η σημερινή πόλη της Καβάλας οικοδομήθηκε επάνω σε δύο προϊστορικές θέσεις, την Αντισσάρα [τη σημερινή Καλαμίτσα] καθώς και τον οικισμό της εποχής του Σιδήρου που εντοπίστηκε ανατολικά της πόλης, στην περιοχή Περιγιάλι. Η ιστορία της πόλης ξεκινά από την αρχαιότητα με την ονομασία Νεάπολις [7ος αι. π.Χ.- 9ος αι. μ.Χ.]. Κατά τη βυζαντινή περίοδο ονομάστηκε Χριστούπολις [9ος αι. μ.Χ.- 14ος αι. μ.Χ.] και στη συνέχεια επί οθωμανικής κατοχής ονομάστηκε Καβάλα [14ος αι. μ.Χ.- σήμερα]. Οι περισσότερες πληροφορίες που αφορούν την αρχαία και βυζαντινή περίοδο αντλήθηκαν κυρίως από γραπτές πηγές, καθώς τα περισσότερα μνημεία που έχουν απομείνει σήμερα είναι της οθωμανικής περιόδου. Η Νεάπολη υπήρξε αποικία της Θάσου, γύρω στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. [Χιόνης, 2000 σ: 13]. Η θέση της είχε στρατηγική και οικονομική σημασία, που δεν ήταν δυνατόν να ξεφύγει από την διορατικότητα των Θασίων, οι οποίοι ήθελαν να αποκτήσουν βάσεις ώστε να βρίσκουν διέξοδο τα εμπορεύματα τους [Λαζαρίδης, 1969 σ: 14].

7

8

Η Νεάπολις, υπήρξε μέλος της Α΄ και Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας [μνημονεύτηκε στους φορολογικούς της καταλόγους]. Τα τιμητικά ψηφίσματα του Αθηναϊκού Δήμου, εγκωμίαζαν την Νεάπολη, για την συμπαράστασή της στην Αθήνα, κατά την ταραχώδη περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου. Η αυτονομία της διακρίνεται και από τα αργυρά νομίσματα [στατήρες], που ξεκίνησαν να χρησιμοποιούνται λίγο πριν το 500 π.Χ. Η Νεάπολη έμεινε σύμμαχος της Αθήνας μέχρι το 340 π.Χ., οπότε την κατέλαβε ο Φίλιππος Β΄ και την τοποθέτησε στο Μακεδονικό Βασίλειο [www.kavala.pkteam.gr (10/2017)]. εικ.7_ Βυζαντινή Χριστούπολη εικ.8_ αργυρή δραχμή Νεαπόλεως που κυκλοφόρησε από το 411-350 π.Χ. Έμπροσθεν κεφαλή Γοργόνας. Όπισθεν κεφαλή Αφροδίτης με στεφάνι και η επιγραφή με τα Ελληνικά γράμματα Ν-Ε-Π-Ο

_14

Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση, η πόλη της Νεάπολις άρχισε να παρακμάζει. Λόγω όμως της εξαιρετικά στρατηγικής της θέσης, επανάκτησε τη σπουδαιότητά της στο τελευταίο τρίτο του 2ου αι. π.Χ., με την κατασκευή της Εγνατίας οδού. Κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους, το λιμάνι ήταν το τέρμα μιας εμπορικής οδού που ένωνε τους Φιλίππους με την Ανατολή, δια μέσω της Αλεξάνδρειας και της Τρωάδος. Ως επίνειο των Φιλίππων εξελίχθηκε στο σημαντικότερο λιμάνι της περιοχής και αναβαθμίστηκε ως σταθμός της Εγνατίας οδού. Η Νεάπολη είναι η πρώτη πόλη που αποβιβάστηκε [49 μ.Χ.] ο Απόστολος Παύλος για να βρεθεί μέσω της Εγνατίας οδού στους Φιλίππους, όπου ίδρυσε την πρώτη χριστιανική εκκλησία επί ευρωπαϊκού εδάφους [www.im-philippon.gr (10/2017)]. Η συσχέτιση του Χριστιανισμού στην Ελλάδα με την πορεία του Αποστόλου Παύλου, οδήγησε πιθανόν στην μετονομασία της πόλης από Νεάπολη σε Χριστούπολη. Η Χριστούπολη έμενε πάντα το τελευταίο οχυρό της περιοχής και αποτελούσε φραγμό για τους επιδρομείς.

9

10

εικ.9_ Ιωνικό κιονόκρανο από τον υστεροαρχαϊκό ναό της Παρθένου της αρχαίας Νεάπολης, σημερινής Καβάλας, τέλη 6ου αιώνα π.Χ. εικ.10_ τμήμα της Εγνατίας οδού που διασώζεται σήμερα εικ.11_ η διαδρομή της Αρχαίας Εγνατίας στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη

11

Το 926 μ.Χ., ανακατασκευάστηκαν τα τείχη της πόλης, καθώς τα παλαιά είχαν υποστεί μεγάλες φθορές από τα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού.

Tο 1185, η πόλη πυρπολήθηκε και καταστράφηκε από τους Νορμανδούς [www.kavala.pkteam.gr (10/2017)]. Κατά την ύστερη Βυζαντινή περίοδο και συγκεκριμένα το 1391, καταλήφθηκε από τα στρατεύματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τρεις δεκαετίες μετά την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς, το 1425, κατασκευάστηκε φρούριο στην περιοχή της χερσονήσου όπου βρισκόταν η ακρόπολη, με σκοπό τον έλεγχο της περιοχής και την άμυνα απέναντι στους πειρατές και τους Βενετούς [www.kavalagreece.gr (10-2017)]. Για ένα διάστημα [ενός μήνα] κατακτήθηκε από τους Βενετούς. Στην συνέχεια, οι Τούρκοι ξανακυριεύσαν την πόλη, η οποία μετονομάστηκε με το σημερινό όνομα της, Καβάλα [Μέρτζιος, 1947 σ: 27-28].

_15

Ο αρχικός πληθυσμός του οικισμού αυξήθηκε με την μαζική εγκατάσταση Ελλήνων, Εβραίων και Τούρκων τα επόμενα έτη. Η στρατιωτική δύναμη των Τούρκων και η περίβολος των τειχών προσέδιδαν ασφάλεια στους νέους κατοίκους. Το παλιό κάστρο όμως δεν επαρκούσε για τις ανάγκες της νέας πόλης κι επεκτάθηκε με νέα οχύρωση, στα όρια της οποίας λειτουργούσε η πόλη μέχρι και το 1850, όταν ο ρόλος της άλλαξε και πάλι. Το διοικητικό κέντρο μετατρέπεται σε εμπορικό, λόγω του φυσικού λιμανιού και της γεωστρατηγικής του θέσης. Την εποχή αυτή άνθησε το χερσαίο και θαλάσσιο εμπόριο με εξαγωγές κυρίως αγροτικών προϊόντων και εισαγωγές βιοτεχνικών και αποικιακών ειδών. Το 2ο μισό του 19ου αι. η ύπαιθρος γύρω από την πόλη της Καβάλας, εξειδικεύτηκε στην καλλιέργεια του καπνού και η οικονομία της απέκτησε καπνικό χαρακτήρα.

12

13

εικ.12_ Οθωμανική Καβάλα, μέσα 17ου αι. επέκταση με νέα οχύρωση εικ.13_ Οθωμανική Καβάλα, αρχές 20ου αι. εικ.14_ οργάνωση κατοικημένου χώρου σε συνοικίες εικ.15_ λιθογραφία με άποψη της πόλης της Καβάλας από τη θάλασσα, 19ος αι.

15

_16

14

Η πρώτη χριστιανική συνοικία δημιουργήθηκε στην περιοχή του Αγίου Ιωάννη, όπου κατασκευάστηκαν αρχοντικές κατοικίες Ελλήνων και ξένων εμπόρων, ενώ κοντά στο λιμάνι υψώθηκαν τα μεγάλα εμπορικά κτίρια επεξεργασίας και αποθήκευσης του καπνού. Βασικός λόγος επέκτασης πέραν των ορίων της Παναγιάς, υπήρξε η “στενότητα” χώρου σε συνδυασμό με την ενδυνάμωση του ελληνικού στοιχείου. Η άδεια ανοικοδόμησης έξω από τα τείχη δόθηκε το 1864, από τον σουλτάνο, οπότε η Καβάλα επεκτάθηκε οικοδομικά εκτός των τειχών της παλαιάς πόλης. Η δραστηριότητα των ξένων μεγαλεμπόρων καπνού, χάρη στο λιμάνι της, μετέτρεψαν την πόλη σε κέντρο επεξεργασίας και εξαγωγής καπνού. Έτσι, η Καβάλα αναδείχθηκε κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αι. στην κυριότερη εξαγωγική αγορά καπνού της Μακεδονίας. Με την θέσπιση του τουρκικού συντάγματος [1908] στην Καβάλα ιδρύθηκε το πρώτο επίσημο καπνεργατικό σωματείο στα Βαλκάνια, «η Ευδαιμονία» [www.el.wikipedia.org/wiki (10/2017)]. Τον Οκτώβριο του 1912 οι Βούλγαροι κατέλαβαν την πόλη χωρίς αντίσταση και ακολούθησε μια δύσκολη περίοδος με βασανιστήρια, ομηρίες και καταπίεση του ελληνικού στοιχείου της πόλης με στόχο την εγγραφή του χριστιανικού πληθυσμού στην βουλγαρική εκκλησία. Η Καβάλα απελευθερώθηκε το 1913 από τον ελληνικό στόλο που ήταν αγκυροβολημένος στη Θάσο, κατά τη διάρκεια του 2ου Βαλκανικού Πολέμου. Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1916 εισέβαλαν και πάλι οι Βούλγαροι, για να έρθει η τελική απελευθέρωση το 1918, ύστερα από άλλα δύο χρόνια σκληρής κατοχής [www.el.wikipedia.org/wiki (10/2017)].

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή [1922] και την επακόλουθη ανταλλαγή πληθυσμών [1923-24], η πόλη κατακλύστηκε από πολυπληθή κύματα Ελλήνων προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, την Ανατολική Ρωμυλία και τη Μικρά Ασία [συνολικός αριθμός προσφύγων 27.500 άτομα]. Αρχικά, φιλοξενήθηκαν σε παλιά καπνομάγαζα και πρόχειρους οικίσκους. Αργότερα όμως, δημιουργήθηκαν νέες συνοικίες στην πόλη, ενώ κάποιοι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στις οθωμανικές κατοικίες της Παναγίας. Το προσφυγικό στοιχείο μεταφύτευσε στην πόλη τη μεγάλη πολιτιστική του παράδοση και ταυτόχρονα αποτέλεσε την κινητήρια παραγωγική δύναμη της Καβάλας, οδηγώντας την σε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη με κύριο μοχλό την καπνοκαλλιέργεια και το καπνεμπόριο. Με τη δράση τους, οι καπνεργάτες αποτέλεσαν σημαντικό στοιχείο για την ανάπτυξη διαδοχικών συνδικαλιστικών αγώνων που υποχρεώσανε τους καπνεμπόρους να βελτιώσουν τις συνθήκες εργασίας και τις αποδοχές των εργατών. Η τετραετία 1928-1932 υπήρξε η πιο “λαμπρή” περίοδος για την Καβάλα, όταν οικοδομήθηκαν μεγάλα έργα όπως το λιμάνι, το δίκτυο ηλεκτροφωτισμού, οι αναδασώσεις και τα νέα σχολικά κτίρια [www.kavala.pkteam.gr (10/2017)]. Το 1941, μετά την κατάρρευση του μετώπου, η Καβάλα, βρέθηκε και πάλι υπό βουλγαρική κατοχή. Ο κατοχικός στρατός προέβη συστηματικά σε περιοριστικά μέτρα με στόχο την εξάλειψη της ελληνικής γλώσσας και την πολιτογράφηση στα βουλγαρικά μητρώα. Η περιοχή απελευθερώθηκε οριστικά το 1944 [Συμεωνίδης, www.users.sch.gr (10/2017)].

16

εικ.16_ άποψη της Καβάλας στις αρχές του 20ου αι.

_17

[κεφ. 02]

η Καβάλα και οι χώροι πολιτισμού

17

18

εικ.17_ αεροφωτογραφία του φρουρίου της πόλης εικ.18_ το φρούριο της πόλης εικ.19_ οι Καμάρες [υδραγωγείο, 1520-30] εικ.20_ το Τέμενος Χαλίλ Μπέη [1900]

20

Το πολιτιστικό γίγνεσθαι μιας πόλης εξαρτάται τόσο από τις υλικές υποδομές, όσο και από την καλλιτεχνική δημιουργία. Η διατήρηση της παλιάς πόλης, στη χερσόνησο της Παναγίας αναδεικνύει την ιστορική της φυσιογνωμία, όπως κι οι πλατείες, τα παραδοσιακά κτίσματα και οι πλακόστρωτοι δρόμοι που κατάφεραν να διατηρηθούν. Ορισμένα ανακαινισμένα βιομηχανικά κτίρια έχουν μετατραπεί σε σύγχρονους πολιτιστικούς χώρους. Παράλληλα, στην πόλη δρουν αρκετοί Πολιτιστικοί Σύλλογοι που πραγματοποιούν ποικίλες εκδηλώσεις. Το φρούριο έχει, αξιοποιηθεί ως μουσειακός τόπος [www.citybranding.gr (2/2017)] και φιλοξενεί τις εκδηλώσεις, του φεστιβάλ Cosmopolis που αποτελείται από διάφορες θεματικές ενότητες [www.kavala-cosmopolis.com (10/2017)]. Στην παλιά πόλη ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης το Τέμενος Χαλίλ Μπέη [1900, στεγάζεται σήμερα η Φιλαρμονική του Δήμου Καβάλας], το Κονάκι του Μεχμέτ Αλί Πασά [1805-1848, λειτουργεί ως επισκέψιμος μουσειακός χώρος], το Ιμαρέτ [φτωχοκομείο και θρησκευτικό-εκπαιδευτικό συγκρότημα 1817-21, στεγάζει ένα ξενοδοχειακό συγκρότημα], ενώ οι Καμάρες [υδραγωγείο, 1520-30] δεσπόζουν στην πόλη [www.kavalagreece.gr (10/2017)].

Στον τομέα των μουσειακών υποδομών αξίζει να αναφερθούν το Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Καπνού, το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο [Δημοτικό Μουσείο Καβάλας], το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού και το Ναυτικό Μουσείο Καβάλας. Παράλληλα στην πόλη υπάρχουν και ιδρύματα που βοηθούν στην προώθηση του πολιτισμού όπως η Δημοτική Βιβλιοθήκη και το Ιστορικό - Λογοτεχνικό Αρχείο Καβάλας Χρ. Νικολακοπούλου [www.citybranding.gr (10/2017)]. Αξίζει να αναφέρουμε 21 επίσης κτίσματα με εξαιρετικό αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, που κατά κύριο λόγω στεγάζουν υπηρεσίες του Δήμου ή πολιτιστικά δρώμενα όπως το κτίριο της Μεγάλης Λέσχης [1909, χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων], το Δημαρχείο της πόλης [1890], το Μέγαρο Βιξ [1900, Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου], η Μονή Λαζαριστών [1900, Καθολική Μονή], [www.kavalagreece.gr (10/2017)].

19

_18

22

εικ.21_ το Κονάκι του Μεχμέτ Αλί Πασά [1805-1848] εικ.22_ το Ιμαρέτ [φτωχοκομείο και θρησκευτικό-εκπαιδευτικό συγκρότημα 1817-21]

εικ.23_ Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας εικ.24,25_ Μουσείο Καπνού Καβάλας εικ.26_ Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού εικ.27_ Δημοτική Βιβλιοθήκη Καβάλας εικ.28_ το κτίριο της Μεγάλης Λέσχης [1909, χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων] εικ.29_ το Δημαρχείο της πόλης [1890] εικ.30_ το Μέγαρο Βιξ [1900, Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου] εικ.31_ η Μονή Λαζαριστών [1900, Καθολική Μονή]

24

25

23

26 27 28

29

30

31

_19

εικ.32_ εξωτερική άποψη της Δημοτικής Καπναποθήκης [1900] εικ.33_ εσωτερική άποψη της Δημοτικής Καπναποθήκης – χώρος περιοδικών εκθέσεων εικ.34_ το συγκρότημα της Αυστρο-Ελληνικής Καπναποθήκης εικ.35_ εξωτερική όψη της παλαιάς Καπναποθήκης του σημερινού εμπορικού κέντρου [1885] εικ.36_ εσωτερική όψη του σημερινού εμπορικού κέντρου

Ως σημαίνουσα ιστορική πόλη καπνού, η Καβάλα διέσωσε ορισμένα κτίρια καπναποθηκών [κάποια χρονολογούνται από το 1860] εκ των οποίων, λίγα στον αριθμό, έχουν ανακαινιστεί φιλοξενώντας νέες χρήσεις. Για παράδειγμα, η Δημοτική Καπναποθήκη [1900] φιλοξενεί περιοδικές εκθέσεις και ένα τμήμα της προορίζεται για την στέγαση του νέου Μουσείου Καπνού, το συγκρότημα της Αυστρο-Ελληνικής στεγάζει ιδιωτικές χρήσεις εμπορίου και αναψυχής, ενώ επίσης σε παλαιά καπναποθήκη [1885], στεγάζεται το σημερινό Εμπορικό Κέντρο [www.el.wikipedia.org (10/2017)].

εικ.37,38_ Πολιτιστικό Κέντρο “Πυθαγόρας” εικ.39_ ΤΕΙ Καβάλας εικ.40_ εσωτερική άποψη από το Κινηματοθέατρο “Αντιγόνη Βαλάκου” εικ.41_ Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Καβάλας [ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.] εικ.42_ Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων

32

_20

33

εικ.43_ αποτύπωση σε κάτοψη του Αρχαίου Θέατρου Φιλίππων

34

35

36

Τα τελευταία χρόνια, κύριο όργανο για την προώθηση πολιτιστικών δράσεων αποτελεί, η Δημωφέλεια. Ακόμη, το Πολιτιστικό Κέντρο “Πυθαγόρας” κατέχει σημαντική θέση στην ενίσχυση της δημιουργικής έκφρασης, όπως επίσης και η Δημοτική Σχολή Χορού, το Μουσικό Σχολείο και το ΤΕΙ Καβάλας. Όσον αφορά τα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης, πραγματοποιούνται τα Ελευθέρια, η Εβδομάδα Αρχιτεκτονικής, οι βραδιές παράδοσης και πολιτισμού στο χώρο της παραλίας και η Ναυτική Εβδομάδα. Αξιοσημείωτη δραστηριότητα εμφανίζεται στο θεατρικό τομέα. Το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Καβάλας [ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.] ανεβάζει ετησίως τουλάχιστον τρία έργα. Από το 1961, κάθε χρόνο, οργανώνεται το Φεστιβάλ Φιλίππων και το Φεστιβάλ Αρχαίου Δράματος. Κατά τη χειμερινή περίοδο, οι θεατές των θεατρικών παραστάσεων υπολογίζονται σε 20.000, ενώ ο αριθμός τους αυξάνει τους καλοκαιρινούς μήνες, χάρη στη πανελλαδική εμβέλεια των φεστιβάλ. Παράλληλα, δραστηριοποιούνται το Δημοτικό Κινηματοθέατρο “Αντιγόνη Βαλάκου”, δύο θεατρικά εργαστήρια και η Κινηματογραφική Λέσχη του συνδέσμου “Γραμμάτων και Τεχνών” [www.citybranding.gr (10/2017)].

38

37

39 43

40

41

42

_21

[κεφ. 03]

η Καβάλα και ο καπνός Α_

η ανάπτυξη της καπνοκαλλιέργειας και του καπνεμπορίου στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη

Οι πρώτες καλλιέργειες καπνού, εμφανίστηκαν στην Αμερική, αμέσως μετά την ανακάλυψή της από τον Χριστόφορο Κολόμβο, τον 15ο αιώνα [Γιακουμάκη, 1997]. Έπειτα, ξεκίνησε η εισαγωγή καπνού στην Ευρώπη [Πορτογαλία και Ισπανία, στα μέσα του 16ου αιώνα]. Λίγο αργότερα [1580], η καλλιέργειά του άρχισε να εξαπλώνεται και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία [Ιωαννίδης, 1998].

45

Η εισαγωγή της καπνοκαλλιέργειας στον ελλαδικό χώρο χρονολογείται από τον 16ο αι. και αυξάνεται σταδιακά τον 17ο αι. Ποιοτική παραγωγή καπνού στο τότε ελληνικό κράτος [1842] επέτυχαν στις πεδιάδες Άργους, Λιβαδειάς και Καλαμών [Ιωαννίδης, 1998]. Οι ποσότητες, όμως, που παράγονταν δεν επαρκούσαν για τις ανάγκες του κράτους και γίνονταν εισαγωγές από τον Αλμυρό και άλλα μέρη της Θεσσαλίας. Η προσάρτηση της Θεσσαλίας στα ελληνικά εδάφη το 1881, τόνωσε την καπνοπαραγωγή. Στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη η συστηματική καλλιέργεια του καπνού άρχισε στις αρχές του 19ο αι. σε Χρυσούπολη, Γενησέα, Δράμα και Καβάλα [Αγγελούδη-Ζαρκάδα, 1997]. Αξιόλογη παραγωγή παρατηρείται επί τουρκοκρατίας, στις περιφέρειες Πραβίου και Ξάνθης [1844-47]. Από το 1858 μέχρι το 1911, η παραγωγή και η εξαγωγή των ανατολικών καπνών αυξανόταν συνεχώς.

εικ.44_ το φυτό του καπνού

44

_22

46

εικ.45_ σκίτσο από το φυτό του καπνού εικ.46_ τα άνθη του φυτού

Η καλλιέργεια του καπνού επικράτησε και εξελίχθηκε σε ένα από τα πιο ανταγωνιστικά εξαγώγιμα προϊόντα της Ελλάδας. Η συμβολή του καπνού στην οικονομία της χώρας ήταν αναμφισβήτητη. Ο καπνός αποτέλεσε μία ιδιαίτερα επικερδή καλλιέργεια [Λαμπριανίδης, 1997], καθώς απασχολούσε πολυπληθές εργατικό προσωπικό, τόσο κατά την διαδικασία της παραγωγής όσο και κατά την επεξεργασία και την μεταποίηση [Μάντζαρης, 1929]. Η καλλιέργεια, η επεξεργασία και το εμπόριο καπνού θεμελίωσαν την οικονομική ανάπτυξη της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, από τον 19ο μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. [Σιναμίδης, εισήγηση TICCIH], [Ιωαννίδης, 1998 σ: 44].

Σύντομα μεγάλοι καπνέμποροι και εξαγωγικοί οίκοι οικοδόμησαν ιδιόκτητες καπναποθήκες δαπανώντας υπέρογκα ποσά. Στα μέσα του 19ου αι. τα περισσότερα καπνά της Θράκης εξάγονταν στην Τουρκία από το Πόρτο Λάγος. Ωστόσο το κύριο εξαγωγικό εμπόριο προς την Ευρώπη γινόταν διαμέσου του λιμανιού της Καβάλας. Η πόλη, εκείνη την εποχή αποτελούσε έδρα πολλών προξενείων και την τριετία 1909-12 αναδείχθηκε σε πρώτο εξαγωγικό λιμάνι της Μακεδονίας, με τετραπλάσιες εξαγωγές σε σχέση με την Θεσσαλονίκη. Η εμπορική επεξεργασία του καπνού πραγματοποιούταν αποκλειστικά στα συγκροτήματα των καπναποθηκών. Η σωστή και μεθοδική επεξεργασία του καπνού συνδεόταν άρρηκτα με την δομή των χώρων, υπαγορεύοντας την αυστηρή λειτουργική και μορφολογική οργάνωση των καπνοθηκών. Η τεχνολογική εξέλιξη της καπνοπαραγωγής και της καπνοβιομηχανίας οδήγησαν στην ανάπτυξη μιας “αρχιτεκτονικής του καπνού” για τα συγκεκριμένα βιομηχανικά κελύφη.

48

49

50

47

εικ.47_ 1890 - 1910 περίοδος ανέγερσης μεγάλων συγκροτημάτων καπναποθηκών στην πόλη της Καβάλας [σχέδιο ρυμοτομίας 1923] εικ.48,49,50,51,52_ ο δρόμος του καπνού μέσα από τους πίνακες του Α. Τάσσου

51

52

_23

Από τη στιγμή που ο καπνός κατέφθανε στις καπναποθήκες τα στάδια επεξεργασίας του αποσκοπούσαν:

53

54

εικ.53_ ζύγισμα χωρικού δέματος εικ.54_ μεταφορά δεμάτων καπνού με άμαξα εικ.55_ ξεφύλλισμα καπνού εικ.56,57,58_ χαρμανοποίηση στα σαλόνια επεξεργασίας εικ.59_ κλασική επεξεργασία σε σαλόνι εικ.60_ δεματοποίηση από τους πασταλτζήδες

_24

55

56

57

58



στην καλή ζύμωση και συνεχόμενη συντήρηση του, επειδή είναι ιδιαίτερα ευπαθής στη σήψη και την ευρωτίαση [μούχλα].



στον καθαρισμό του από οτιδήποτε βλαβερό και άχρηστο.



στον ποιοτικό διαχωρισμό του και την ταξινόμησή του κατά ομοειδή τμήματα



στην συσκευασία του και στην καλαισθησία των δεμάτων [Τζανίδης, 1934 σ: 74].

Η κλασική επεξεργασία των ανατολικών καπνών έφτασε σε σημείο να αναδειχτεί σε λεπτότατη εργασία, η οποία αποσκοπούσε στην καλαισθητική διάταξη των καπνόφυλλων σε δέματα, εργασία η οποία προσέθετε κόστος στο προϊόν και σοβαρή δαπάνη στον παραγωγικό κύκλο. Τη δεκαετία του 1920, έγιναν πολλές απόπειρες αντικατάστασης του τρόπου εργασίας και τελικά καθιερώθηκε το σύστημα της τόγκας, δηλαδή μια απλή και γρήγορη επεξεργασία με σκοπό την μέγιστη παραγωγικότητα με το ελάχιστο δυνατό κόστος. Με τη νέα μορφή επεξεργασίας χαμηλού κόστους καταργήθηκαν όλα τα παλιά μέσα. Στη συνέχεια, η προσπάθεια μείωσης του κόστους επεξεργασίας των καπνών, σε συνδυασμό με την εξέλιξη της τεχνολογίας στη βιομηχανία, είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή αντικατάσταση όλων των εργασιών στην τόγκα, με σύγχρονες εγκαταστάσεις [Σιναμίδης, εισήγηση TICCIH].

59

60

63

62

64

εικ.61,62_ καλλιτεχνική επεξεργασία καπνού εικ.63_ επεξεργασία από τις καπνεργάτριες στην τόγκα [1933] εικ.64_ καπνεργάτριες στην τόγκα εικ.65_ επεξεργασία καπνού με τις μηχανές εικ.66,67_ τοποθέτηση των δεμάτων σε κρεβαταριές

61

65

66

εικ.68_ φόρτωση του καπνού στα πλοία

67

68

_25

η Καβάλα και ο καπνός β_

ποικιλίες, διάδοση, επιχειρήσεις, συνθήκες εργασίας και κοινωνικοί αγώνες στην πόλη της Καβάλας

Μέχρι τον μεσοπόλεμο, η Ελλάδα και κυρίως η Μακεδονία, φημιζόταν για τις εξαίρετες ποικιλίες ανατολικών καπνών, χάρη στις κατάλληλες κλιματικές συνθήκες και τη γεωλογική σύσταση του εδάφους. Ο ιδανικός συνδυασμός τους στην περιοχή της Δυτικής Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας και προσέδωσε “εξαιρετικές” ιδιότητες στα ανατολικά καπνά. Διαδεδομένες ποικιλίες καπνών αποτέλεσαν:

69

70

71

74



Μπασμάς



Κατερίνης



Καμπά-Κουλάκ και Καμπά-Κουλάκ μη κλασικά



Ζιχνομυρωδάτα



Τσεμπέλια



Μαύρα



Αγρινίου μυρωδάτα

75 εικ.69_ φύλλο καπνού ποικιλία Μπασμάς εικ.70_ φύλλο καπνού ποικιλία Κατερίνης

76

εικ.71_ φύλλο καπνού ποικιλία Καμπά-Κουλάκ εικ.72_ φύλλο καπνού ποικιλία Αγρινίου μυρωδάτα εικ.73_ φύλλο καπνού ποικιλία Τσεμπέλια εικ.74,75,76,77_ αποξήρανση καπνών

72

_26

73

77

εικ.78_ η Καβάλα μετά την έξοδο από τα τείχη [1864]

εικ.79_ άποψη της πόλης από τον Μαχαλά [1896]

Ο πληθυσμός της Καβάλας, ως τα μέσα του 19ου αι. ήταν περίπου 5.000 κάτοικοι [Έλληνες, Τούρκοι και Εβραίοι], περιορισμένοι μέσα στα τείχη της χερσονήσου της Παναγιάς. Έπειτα από την διάδοση του καπνού, εμφανίστηκαν προβλήματα στέγασης και εξεύρεσης εργαστηρίων επεξεργασίας για τους χριστιανούς, καθώς όλα τα οικοδομήματα ανήκαν στους Τούρκους. Με έγγραφό τους προς το Πατριαρχείο, ζήτησαν μεσολάβησή του στην Υψηλή Πύλη για να οικοδομήσουν «οικίας και εργαστήρια» έξω από τα τείχη σε τόπο που είναι «πετρώδης, κρημνώδης και αμμώδης». Με την ενέργεια αυτή «θα πολλαπλασιασθή το προϊόν του καπνού, όν εργαζόμεθα και θα εκατονταπλασιασθή το τελωνείον» [έγγραφο 3/11/1864]. Το 1866 υποδομήθηκε η σημερινή συνοικία του Άγιου Ιωάννη, πρώτη συνοικία εκτός των τειχών.

78

Η άδεια ανοικοδόμησης έξω από τα τείχη είχε ως αποτέλεσμα τον διπλασιασμό της έκτασης της πόλης και τον πολλαπλασιασμό του ελληνικού στοιχείου [Χιόνης, 2000 σ: 12]. Σταδιακά, η παραγωγή συγκεντρώθηκε αποκλειστικά στον καπνό, με αποτέλεσμα την μόνιμη εγκατάσταση στην πόλη εμπόρων και εργατών. Η αλματώδης κοινωνικοοικονομική πρόοδος συνοδεύτηκε από αντίστοιχο οικοδομικό οργασμό [Στεφανίδου, 1991 σ: 181]. εικ.80_ χάρτης της πόλης τα Καβάλας με τις συνοικίες ανά διαδοχή χρονικών περιόδων εικ.81_ άποψη της περιοχής των καπναποθηκών [1909] εικ.82_ η Καβάλα τα πρώτα χρόνια μετά την έξοδο από τα τείχη στην περιοχή του Αγ. Ιωάννη [γύρω στο 1885]

80

81

79

82

_27

Οι αρχικά οικογενειακές καπνεμπορικές επιχειρήσεις πραγματοποιούσαν μεγάλες εξαγωγές σε: Ρωσία, Ρουμανία, Αγγλία, Γερμανία, Αίγυπτο, Αυστρία, Κωνσταντινούπολη, Ιταλία κα [Στεφανίδου, 1991 σ: 24]. Όμως η κατάκτηση των ξένων αγορών έφερε στην πόλη μεγάλους εμπορικούς οίκους του εξωτερικού [γύρω στο 1884], οι οποίοι εγκαταστάθηκαν κι άρχισαν να προβαίνουν σε αγορές και στην επεξεργασία καπνών [Στεφανίδου, 1991 σ: 203].

83

85

84

86

Οι καπνέμποροι, με πρακτικό πνεύμα και βασικό κίνητρο το κέρδος, εκμεταλλεύτηκαν τη γεωγραφική θέση της πόλης, καθιστώντας την Καβάλα γρήγορα γνωστή σε όλο τον κόσμο. Η επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Αίγυπτο και η δυνατότητα προσάραξης στο λιμάνι μεγάλων σκαφών εξασφάλιζαν την εμπορία και τη μεταφορά του καπνού σε διάφορα μέρη της γης [Ιωαννίδης, 1998 σ: 21-23]. Παράλληλα, η φήμη της ποιότητας του καπνού βασίστηκε κυρίως στην ειδίκευση που αποκτήθηκε στον τρόπο καλλιέργειας και επεξεργασίας, αλλά στην ανταγωνιστικότητα του προϊόντος (χαμηλό κόστος) παράγοντα που αποτέλεσε σοβαρό παράγοντα οικονομικής ακμής [Ιωαννίδης, 1998 σ: 9]. Όλα τα παραπάνω συνετέλεσαν στην ανάδειξη της Καβάλας, ένα από τα μεγαλύτερα εξαγωγικά κέντρα καπνού της Ελλάδας. εικ.83_ άποψη της παλιάς πόλης στο τέλος του 19ου αιώνα [1898] εικ.84,85_ άποψη της πόλης στις αρχές του 20ου αιώνα εικ.86_ άποψη της πόλης [1912] εικ.87_ το φυσικό λιμάνι της πόλης, 1918. Διακρίνεται το τελωνείο της εποχής εικ.88_ οικισμός Βύρωνος [1928]

εικ.89_ άποψη της πόλης [1920]

87

_28

88

89

Η εμπορία του καπνού απαιτούσε μεγάλα κεφάλαια για την αγορά, την αποθήκευση και τη μεταφορά του. Οι μεγάλοι εμπορικοί οίκοι αγόραζαν καπνά από τους τσιφλικάδες Μπέηδες που με τη σειρά τους αγόραζαν από τους μικρούς παραγωγούς, συχνά με αναγκαστική πώληση. Χρηματιστηριακοί συνεργάτες τους ήταν οι ισχυροί Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, αντιπρόσωποι μεγάλων εμπορικών οίκων και κρατικών μονοπωλίων καπνού της Αυστρίας και της Γαλλίας, που έχαιραν της προστασίας των ξένων προξένων [Αγγελούδη Ζαρκάδα, 1986].

92

93

94

95

Οι ξένες επιχειρήσεις κατασκεύασαν αρχικά τις καπναποθήκες τους κατά μήκος της παραλίας, καθώς ο τρόπος μεταφοράς των καπνών μέσω του λιμανιού ήταν καθοριστικός. Σύντομα εξαπλώθηκαν σε όλο το μήκος της παραλίας δημιουργώντας μια ημικυκλική ζώνη [Ιωαννίδης, 1998 σ: 310]. Τα κτίρια των καπναποθηκών δεν είχαν ιδιαίτερες λειτουργικές απαιτήσεις, καθώς τότε, στην Καβάλα γινόταν το βασικό στάδιο της εμπορικής επεξεργασίας: ταξινόμηση, συσκευασία σε δέματα, περιποίηση, αποθήκευση [τα στάδια κοπής και συσκευασίας σε τσιγάρα - πούρα και άλλα είδη, γινόταν σε άλλα μεγαλύτερα αστικά κέντρα]. Μετά την άρση του μονοπωλίου [γύρω στο 1925], ιδρύθηκαν στην Ανατολική Μακεδονία τα πρώτα ιδιωτικά καπνοκοπτήρια και εργοστάσια τσιγάρων. Ειδικότερα στην Καβάλα ιδρύθηκε το καπνοκοπτήριο του Λ. Μαρούλη [Σηφάκης κα., 1925 σ: 243-4].

90

96

91

97

εικ.90,91_ μεταφορά καπνού, καρτποστάλ εποχής εικ.92,93,94,95_ άποψη από τις παραλιακές καπναποθήκες, καρτποστάλ της εποχής, αρχές 20ου αιώνα εικ.96,97_ φόρτωση καπνού στα πλοία εικ.98_ διαφημίσεις των καπνοβιομηχανιών της εποχής, Λ. Μαρούλη

98

_29

Από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, παρά τις δυσκολίες της εποχής και την απαγόρευση των σωματείων, ξεκίνησαν και οι κοινωνικοί αγώνες. Η πρώτη απεργία πραγματοποιήθηκε το 1896 και επέτυχε την αύξηση του ημερομισθίου. Λίγο μετά την επανάσταση των Νεότουρκων [1908], ιδρύθηκε το πρώτο καπνεργατικό σωματείο στην Καβάλα, με το όνομα “Ευδαιμονία”, που κατόρθωσε τη μείωση του 12ωρου σε 9ωρο, την αύξηση του μεροκάματου, ενώ μυστικά ενίσχυε τον Μακεδονικό Αγώνα.

99

Μετά την οριστική απελευθέρωση από τους Βούλγαρους, η ανάπτυξη της 100 πόλης ήταν αλματώδης με αποτέλεσμα την εισροή κεφαλαίων και πληθυσμού. Ο αριθμός των καπνεργατών και των καπνεργατριών της Καβάλας, που δούλευαν στις 160 καπναποθήκες το 1922-30 ήταν 14.000, δηλαδή το μισό εργατικό δυναμικό των καπνεργατών της Ελλάδας εργαζόταν στην πόλη της Καβάλας [Πέγιος, 1984]. Μετά την Μικρασιατική καταστροφή οι περισσότεροι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην πόλη, έβρισκαν εργασία κυρίως στα καπνομάγαζα, ενώ ένα μέρος αυτών κατοίκησαν στα χωριά, εργαζόμενοι ως αγρότες στην καλλιέργεια του καπνού. Η ζήτηση εργασίας εκείνη την εποχή στις καπναποθήκες ήταν μεγάλη, ειδικά έπειτα από το κενό που δημιούργησε η αποχώρηση του τουρκικού πληθυσμού.

101 Οι συνθήκες εργασίας των εργαζομένων μεταβάλλονταν ποικιλοτρόπως, ενώ η συμπεριφορά των εργοδοτών απέναντι τους ήταν ανάλογη με τις περιστάσεις. Όταν υπήρχε ζήτηση εργατών, επικρατούσε σχετική ελευθερία και η εργασία γινόταν σε ευχάριστο περιβάλλον. Όταν όμως περιοριζόταν η δουλειά, επικρατούσε εργοδοτική τρομοκρατία, απειλές και απολύσεις, που απέβλεπαν στην εκμετάλλευση των εργατών με το λιγότερο δυνατό κόστος. Σε κάθε σαλόνι επεξεργασίας, εν γνώσει των επιχειρήσεων, εκλεγόταν ο νόμιμος προϊστάμενος, ο οποίος ήταν μέλος του σωματείου και εκπροσωπούσε όλους 102 τους εργάτες του σαλονιού. εικ.99_ έξοδος καπνεργατών του οίκου Μ. Λ. Έρζοκ και Σα. εικ.100,101_ καπνεργάτριες εν ώρα εργασίας και μπροστά στους πάγκους εργασίας οι επιστάτες εικ.102_ συγκέντρωση διαμαρτυρίας κατά της εξαγωγής ανεπεξέργαστων καπνών, Καβάλα 3/4/1925 εικ.103_ διάλειμμα για τις καπνεργάτριες και τους καπνεργάτες [γύρω στο 1900]

103

_30

Με την έναρξη της επεξεργασίας του καπνού το σωματείο των καπνεργατών Κ.Ε.Κ [Καπνεμπορική Ένωση Καβάλας] συνδεόταν οργανικά με τους εργαζόμενους των καπνεμπορικών επιχειρήσεων. Ο προϊστάμενος κάθε σαλονιού έπαιρνε μέρος στις συσκέψεις, που γίνονταν τακτικά, με προϊστάμενους άλλων σαλονιών και επιχειρήσεων. Είχε τακτικές επαφές και συνεργασίες με τον γενικό γραμματέα του σωματείου και ενημέρωνε για κάθε θέμα που αφορούσε τους εργάτες [τήρηση 8ώρου, σωστή εφαρμογή της σύμβασης κλπ.] και μεσολαβούσε στα ζητήματα που προέκυπταν μεταξύ εργατών και εργοδοτών [Πέγιος, 1984].

Το 1925 ξέσπασαν ταραχές στην πόλη εξαιτίας της μυστικής φόρτωσης ανεπεξέργαστων καπνών προς τη Γερμανία. Το 1926 ιδρύθηκε με έδρα την Καβάλα το Κρατικό Γραφείο Προστασίας Καπνού Ελλάδος, με σκοπό την οριστική παύση εξαγωγών ανεπεξέργαστων καπνών και την επίβλεψη σωστής καλλιέργειας, επεξεργασίας και διαφήμισης του καπνού. Τον ίδιο χρόνο ιδρύθηκε το Ταμείο Ασφάλισης Καπνεργατών [Τ.Α.Κ] με έδρα τη Θεσσαλονίκη και αποφασίστηκε η κατοχύρωση του επαγγέλματος του καπνεργάτη, η επιδότηση των ανέργων καπνεργατών και η υγειονομική τους περίθαλψη. Το 1933, το σύστημα της τόγκας έφερε ανακατατάξεις σε βάρος της εργατικής τάξης. Το μεροκάματο μειώθηκε και η καταπίεση ήταν καθημερινό φαινόμενο. Αυτή η κατάσταση συνεχίστηκε μέχρι και το 1944. Ακολουθήσε η αναδιοργάνωση του τρόπου διοίκησης των καπναποθηκών, με αποτέλεσμα οι καπνεργάτες να επεξεργάζονται 9-10.000.000 κιλά καπνού ετησίως. Μετά τον εμφύλιο πόλεμο, οι καπνέμποροι αιτήθηκαν την κατοχύρωση του καπνεργατικού επαγγέλματος αποκλειστικά στις γυναίκες. Το 1953 ψηφίστηκε στη Βουλή η έξοδος των αντρών από το επάγγελμα, ελάχιστοι από τους οποίους αποζημιώθηκαν. Η ψήφιση του νόμου αυτού σε συνδυασμό με άλλες παραμέτρους, δεν επέφερε περαιτέρω ανάπτυξη του επαγγέλματος αλλά αντιθέτως συνετέλεσε στον περιορισμό του, έως και την οριστική παρακμή του. Ως ανάμνηση αυτής της “χρυσής εποχής” απέμειναν στον ιστό της πόλης οι εγκαταλελειμμένες καπναποθήκες [Πέγιος, 1984].

104

105 106

εικ.104_ καπναποθήκες επί των οδών Φιλίππου και Δαγκλή εικ.105_ καπναποθήκες Σ.Ε.Κ.Ε

εικ.106_ καπναποθήκες στην πλατεία Μακέδου

_31

χάρτης καπναποθηκών 1_ τέλη 19ου – αρχές 20ου αι. απεικόνιση καπναποθηκών σε αεροφωτογραφία [1939-50]

_32

_33

χάρτης καπναποθηκών 2 εναπομείναντες καπναποθήκες

_34

_35

η Καβάλα και ο καπνός Γ_

η χωρική εξάπλωση καπνοθηκών και καπνεργοστασίων στην Καβάλα [λειτουργική οργάνωση και διάρθρωση χώρων, τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, δομικά υλικά και κατασκευαστική δομή]

107

108

εικ.107,108_ μεμονωμένο – ανεξάρτητο κτίριο καπναποθηκών μέσα στον αστικό ιστό εικ.109,110_ συγκρότημα κτιρίων καπναποθηκών μέσα στον αστικό ιστό εικ.111_ συγκρότημα καπναποθηκών σε σειρά εικ.112_ συγκρότημα καπναποθηκών γύρω από μια πλατεία εικ.113_ συγκρότημα καπναποθηκών δημιουργώντας αίθριο

_36

109

110

111

Τα εγκαταλελειμμένα, πλέον, κτίρια επεξεργασίας και αποθήκευσης καπνού καταλαμβάνουν σημαντικό τμήμα της πόλης. Η εμφάνιση των καπναποθηκών στον αστικό ιστό αποτέλεσε κυρίαρχη εικόνα για αρκετές δεκαετίες. Η προσέγγιση και κατανόηση των στοιχείων που αφορούν το κτιριακό βιομηχανικό απόθεμα της πόλης, περιλαμβάνει τη χωροθέτηση τους στον ιστό της πόλης, τη γειτνίαση και επαφή τους με άλλα οικοδομήματα ή την αυτοτέλεια και απομόνωσή τους. Όσον αφορά τον τρόπο ένταξης τους στον αστικό ιστό διακρίνουμε κτίρια μεμονωμένα – ανεξάρτητα, είτε συγκροτήματα κτιρίων. Οι συνδυασμοί κτιρίων καταλαμβάνουν την έκταση ολόκληρου οικοδομικού τετραγώνου, με ελεύθερη τοποθέτησή στο οικόπεδο και στόχο την εξασφάλιση φυσικού φωτισμού. Τα κτίρια σε συγκροτήματα περιλαμβάνουν περιπτώσεις παράταξης σε σειρά [με ή χωρίς κενό μεταξύ τους], συνόλων γύρω από μια μικρή πλατεία και συνενώσεις κτιρίων που δημιουργούν αίθριο. Τα ανεξάρτητα κτίρια των καπναποθηκών έχουν επαφή με τα όμορα τους κτίρια σε μία ή περισσότερες πλευρές.

112

113

Η αποθήκευση του καπνού, αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι του χώρου των καπναποθηκών, καταλαμβάνοντας είτε το σύνολο των κτιρίων είτε το μεγαλύτερο μέρος τους [δίνοντας τελικά και την ονομασία στα κτίρια]. Οι απαιτήσεις του χώρου αποθήκευσης αφορούσαν την εξασφάλιση ικανοποιητικών συνθηκών περιβάλλοντος [υγρασία, φωτισμός, αερισμός], [Βυζίκας, 2010]. Η επαύξηση της λειτουργικότητας μιας καπναποθήκης απαιτούσε μεγάλους ελεύθερους χώρους με προσαρμογή στις ανάγκες της συνεχούς μετακίνησης του εμπορεύματος: μεγάλες κατόψεις με διατεταγμένο κάνναβο υποστυλωμάτων που να εξασφαλίζει τη ροή των εμπορευμάτων και την ευελιξία της διάταξης των “κρεβαταριών”, δηλαδή των ξύλινων κατασκευών πάνω στις οποίες τοποθετούνται τα δέματα καπνού [Σιναμίδης, εισήγηση TICCIH]. Όταν όλα τα στάδια της εργασίας πραγματοποιούταν μέσα στο ίδιο κτίριο, τότε η επεξεργασία των καπνών γινόταν στους δύο τελευταίους ορόφους. Όταν συνδυαζόταν γειτονικά κτίρια, τότε τα κτίρια συνδέονταν με γέφυρες, δημιουργώντας ένα “σύστημα καπναποθηκών”. Σε ορισμένες καπναποθήκες, είχε κατασκευαστεί και μεσοπάτωμα, ένας όροφος δηλαδή, μικρότερου ύψους από τους υπόλοιπους μεταξύ του ισογείου και του πρώτου ορόφου, το δάπεδο του οποίου δεν ερχόταν ποτέ σε επαφή με τον τοίχο της πρόσοψης. Αυτοί οι χώροι ονομάζονταν “βιζιτιέρες” και διέθεταν ευρωπαϊκή επίπλωση [Βυζίκας, 2010].

116

117

114

115

εικ.114_ εσωτερικό καπναποθήκης με διατεταγμένο κάνναβο υποστυλωμάτων εικ.115_ ξεφύλλισμα στους χώρους επεξεργασίας, η οργάνωση των όψεων με εκτεταμένα συμμετρικά ανοίγματα εξασφάλιζε ομοιόμορφο και ικανοποιητικό φωτισμό εικ.116_ άποψη του τελευταίου ορόφου, όπου πραγματοποιούταν η επεξεργασία των καπνών εικ.117,118_ σύνδεση γειτονικών κτιρίων με γέφυρες επικοινωνίας εικ.119_ άποψη από το μεσοπάτωμα με χαμηλότερο ύψος εικ.120_ σχέση του μεσοπατώματος με τον τοίχο της πρόσοψης

118

119

120

_37

Χώροι διοίκησης-γραφεία ως αυτόνομα και αυτοτελή κτίρια σπανίως κατασκευάζονταν στην Καβάλα. Λίγα είναι τα κτίρια γραφείων που ανήκαν σε ξένους εμπορικούς οίκους και χτίζονταν κοντά στις επιχειρήσεις τους. Σπανίως, επίσης, υπήρχαν γραφεία, ως ιδιωτικοί χώροι, στα κτίρια των καπναποθηκών. Τέλος, όσον αφορά τους υπόλοιπους βοηθητικούς χώρους εντός των καπναποθηκών [όπως χώροι υγιεινής], φαίνεται πως υπήρχαν μέσα σε ελάχιστα κτίρια και αποτελούσαν μεταγενέστερη προσθήκη [Βυζίκας, 2010].

121

122

εικ.121_ το μέγαρο Wix [1906] χρησιμοποίησε για επιχειρηματική έδρα και κατοικία εικ.122_ χώρος γραφείου στο εσωτερικό της καπναποθήκης Τσιμίνο εικ.123_ σκίτσο απεικόνισης μονόχωρης καπναποθήκης με δύο σειρές υποστυλωμάτων και κλίμακα σε σχήμα Γ - ζώνες εργασίας και κίνησης εικ.124_ σκίτσο μονόχωρης καπναποθήκης εικ.125_ σκίτσο καπναποθήκης με δύο χώρους

Οι περισσότερες καπναποθήκες ήταν μονόχωρες, με ενιαίους χώρους σε διάφορους τύπους κάτοψης. Όλοι οι χώροι είχαν άμεση επικοινωνία μεταξύ τους [είτε οριζόντια, είτε κατακόρυφα με ανελκυστήρες ή κλίμακες]. Οι λειτουργικές ανάγκες για ενιαίο χώρο εργασίας καλύπτονταν με την ορθογωνική ελεύθερη κάτοψη, την οποία διέκοπταν μόνο οι συστοιχίες των υποστυλωμάτων. Η ορθογωνική κάτοψη χρησιμοποιήθηκε ευρέως διότι οργάνωνε λειτουργικά το εσωτερικό σε δύο ζώνες εργασίας, κατά μήκος των δύο μεγάλων πλευρών, δηλαδή στις φωτιζόμενες από τα παράθυρα πλευρές, ενώ άφηνε ανάμεσά τους άνετο διάδρομο για τη μεταφορά του προϊόντος [Βυζίκας, 2010], [Μόρμορη, ερευνητική εργασία σ: 13-4].

επεξεργασία

επεξεργασία

επεξεργασία

επεξεργασία

επεξεργασία

επεξεργασία

αποθήκευση

αποθήκευση

αποθήκευση

αποθήκευση

αποθήκευση

αποθήκευση

124

ζώνες εργασίας Κίνηση είσοδος – έξοδος

123

_38

125

126

127

129

128

130

εικ.126_ καπναποθήκες του M. L. Herzog et Cie στην οδό Δαμιανού [φώτ. του 1986] εικ.127_ καπναποθήκες του M. L. Herzog et Cie στην οδό Δαμιανού [φώτ. του 1928] εικ.128_ καπναποθήκες στην οδό Φιλίππου [φώτ. του 1990] εικ.129_ καπναποθήκη απλής μορφής ανεπίχριστη στην πλατεία Ελευθερίας [φώτ. 1986] εικ.130_ καπναποθήκη στην πλατεία Ελευθερίας, επιχρισμένη, με διάκοσμο που πλαισιώνει τα ανοίγματα, οριζόντιες ζώνες που ορίζουν τα πατώματα και κατακόρυφες ταινίες τον μεσότοιχο και τις γωνίες του κτιρίου [φώτ. 1986] εικ.131_ καπναποθήκη στην οδό Αμύντα, επιχρισμένη με έντονο διάκοσμο και υπερυψωμένο στηθαίο εικ.132_ πολυώροφη καπναποθήκη επί της οδού Φιλίππου, νεότερο κτίριο της ύστερης περιόδου εικ.133_ ευδιάκριτη διαίρεση όψεων σε βάση, κορμό και στέψη, παρουσιάζοντας αναφορές από την κλασική αρχιτεκτονική

131

Παρατηρώντας την αρχιτεκτονική των καπνομάγαζων της Καβάλας [τέλος 19ου αι. 2η δεκαετία του 20ου αι.] εντοπίζεται μεγάλη ποικιλία στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των κτισμάτων, καθώς αυτή η κτιριακή κατηγορία αναζήτησε νέα μορφολογικά πρότυπα, δανειζόμενη στοιχεία από κτίρια διαφορετικών χρήσεων. Οι καπναποθήκες της Καβάλας, κατατάσσονται σε μια μορφολογία “λαϊκή νεοκλασική”, μια σύνθεση από τοπικά και νεοκλασικά στοιχεία που υλοποιήθηκαν με παραδοσιακές μεθόδους και υλικά [Ρουκούνης, Γιαννοπούλου, 1991 σ: 82]. Ευδιάκριτη είναι η διαίρεση των όψεων σε βάση, κορμό και στέψη, η οποία παρουσιάζει αναφορές από την κλασική αρχιτεκτονική. Επιπλέον, ο τρόπος οργάνωσης των ανοιγμάτων τους, βασίστηκε αποκλειστικά στη συμμετρία. Οι όψεις ήταν συνήθως διάτρητες με ανοίγματα σχετικά μεγάλων διαστάσεων ώστε το φως του ήλιου να εισέρχεται στο εσωτερικό. Σε μεταγενέστερη περίοδο η μορφή τους επηρεάστηκε από άλλα ρεύματα ή κινήματα αρχιτεκτονικής, ενώ στην ύστερη φάση, τα νεότερα κτίρια οικοδομήθηκαν λιτά, με εμφανές το δομικό σύστημα [Αγγελούδη - Ζαρκάδα, 1986].

132

στέψη στέψη

κορμός

κορμός

βάση βάση

133

_39

Στα πρώτα κτίρια, η κατασκευή υλοποιούταν με λίθους στους εξωτερικούς φέροντες τοίχους και ξύλινα [ή αργότερα μεταλλικά] τα υπόλοιπα δομικά στοιχεία. Ως συνδετικό υλικό της λιθοδομής και ως επίχρισμα εξωτερικά χρησιμοποιήθηκε το ασβεστοκονίαμα. Οι όψεις διακοσμούνταν με πλίνθους, που τοποθετούνταν περιμετρικά στα παράθυρα και στις ακμές των κτιρίων ως επιμελημένος διάκοσμος. Τέλος, η επικάλυψη της στέγης γινόταν με κεραμίδια.

134

135

137

εικ.139_ μεταγενέστερη καπναποθήκη από οπλισμένο σκυρόδεμα επί της οδού Παλαιολόγου εικ.140_ μεταγενέστερη καπναποθήκη επί της οδού Αμερικάνικου Ερυθρού Σταυρού [1956]

_40

139

136

εικ.134_ σύστημα δοκού που εδράζεται σε μαξιλάρι και στη συνέχεια σε στύλο, σχέδιο του αρχιτέκτονα Ιωάννη Τόμπου εικ.135_ αντισεισμική αγκύρωση δοκών και λιθοδομής των καπναποθηκών της Καβάλας, σχέδιο του αρχιτέκτονα Ιωάννη Τόμπου εικ.136_ δέσιμο των δοκών με μεταλλική λάμα εικ.137_ διώροφη, καπναποθήκη της εταιρείας Herzog Co, επιχρισμένη με έντονο διάκοσμο εικ.138_ η Δημοτική Καπναποθήκη αποτελεί παράδειγμα οθωμανικού νεοκλασικισμού με χρήση και στοιχείων μπαρόκ

140

138

Στα νεότερα κτίρια η φέρουσα κατασκευή υλοποιούταν με οπλισμένο σκυρόδεμα και η πλήρωση με πλίνθους. Η χρήση του ξύλου περιορίστηκε στα κουφώματα [μολονότι σε κάποια κτίρια καπναποθηκών τα κουφώματα ήταν μεταλλικά]. Τα κλιμακοστάσια ήταν επίσης από οπλισμένο σκυρόδεμα με επικάλυψη μαρμάρου, ενώ τα πατώματα είχαν μωσαϊκό ή πλακάκια. Διέθεταν δώμα και σε ορισμένες περιπτώσεις στέγη από μπετόν με επικάλυψη από κεραμίδια. Οι όψεις ήταν φονξιοναλιστικού στυλ, με διάκοσμο λιτό έως ανύπαρκτο, με αυστηρή γεωμετρική πρόσοψη και μια μονολιθικότητα όγκου την οποία διέκοπταν οι γραμμικές λωρίδες των ανοιγμάτων, που τόνιζαν την οριζόντια έκταση του κτιρίου [Σιναμίδης, εισήγηση TICCIH].

Η κλιμακούμενη κρίση του καπνεμπορίου μετά το 1950, απέδωσε περιορισμένο αριθμό σύγχρονων κτιρίων. Οι ξένοι εμπορικοί οίκοι εγκατέλειψαν την πόλη και τα κτίρια τους πέρασαν στα χέρια νέων ιδιοκτητών. Τα ιστορικά κελύφη, αν και αρχικά χρησιμοποιήθηκαν ως αποθηκευτικοί χώροι, στην πορεία εγκαταλείφθηκαν, ενώ σημαντικός αριθμός από αυτά κατεδαφίστηκε, μέσω του συστήματος της αντιπαροχής που αφάνισε την παλιά όψη της πόλης της Καβάλας. Όσα διασώθηκαν δίνουν μια περιορισμένη αίσθηση των κτιριακών όγκων που κάποτε [την λαμπρή εποχή του καπνού] δέσποζαν στην πόλη και κρατά ζωντανά κάποια ίχνη. Σήμερα αποτελούν, κατά κύριο λόγο, ανενεργά κελύφη εγγράφοντας στη μνήμη της πόλης μια ιδιαίτερη μορφολογία και ποιότητα. Η βιομηχανική κληρονομιά του καπνού, παρά τις πιέσεις και τις απώλειες, είναι ακόμη εμφανής και απαιτεί την αναγνώριση της. Αν η τοπική κοινωνία και ο κεντρικός κρατικός μηχανισμός την αγνοήσουν, η σύγχρονη πόλη δεν θα έχει να επιδείξει παρά μόνο ένα άμορφο κτιριακό άθυρμα, κρεμασμένο στον φυσικό όρμο της Καβάλας. Προς τούτο οφείλουν να χαράξουν συγκεκριμένη πολιτική διαφύλαξης της ιστορικής της ταυτότητας, καθώς και να εκπονήσουν μια συνολική προστασία αυτής της πολεοδομικής ενότητας που σημάδεψε την ιστορία της πόλης.

141

εικ.141_ η Καβάλα στις αρχές της δεκαετίας του ΄60.- διακρίνονται οι καπναποθήκες στην οδό Ερυθρού Σταυρού, σήμερα στη θέση τους υπάρχουν μεγάλες πολυκατοικίες και ξενοδοχεία εικ.142_ σημερινή άποψη της πόλης της Καβάλας

142

_41

[κεφ. 04]

η καπναποθήκη Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά

143

Α_

χωροθέτηση, στοιχεία αποτύπωσης και περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης, κατασκευαστική δομής και παθολογία του κτιρίου

Το περιβάλλον της υπό μελέτης καπναποθήκης Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά, στην υφιστάμενη κατάσταση παρουσιάζει ποικιλομορφία. Συνδυάζει πολλές και διάφορες χρήσεις, ετερόκλιτα στοιχεία σε σχέση με την παλιά εικόνα της περιοχής, όπου πλέον κυριαρχεί το ιδιόμορφο μοντέλο αστικής κατοίκησης, που αντανακλά τις άναρχες και χωρίς σοβαρή μελέτη παραγωγικές, κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας. Η περιοχή, από το 1970 και έπειτα, μετασχηματίζεται, αλλάζει γεωμετρία και αποκτά αστικά χαρακτηριστικά, καθώς αναπτύσσεται συσωρευτικά σε πολλαπλές φάσεις ανοικοδομήσεις, με πολυκατοικίες κατά το σύστημα της αντιπαροχής.

_42

144 εικ.143_ θέση της υπό μελέτη καπναποθήκης στην πόλη της Καβάλας εικ.144_ θέση της υπό μελέτη καπναποθήκης σε σχέση με τα κτίρια που γειτνιάζει εικ.145_ το λιμάνι της Καβάλας [1917]

145

καπναποθήκη Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά

_43

Η θέση της καπναποθήκης γειτνιάζει με αρκετά εναπομείναντα κτίρια καπναποθηκών [εγκαταλελειμμένα ή με υφιστάμενες διάφορες χρήσεις], κυρίως προς την βορεινή και δυτική πλευρά. Νεοδόμητες οικοδομές, κυρίως ως προς την νότια όψη, εμφανίστηκαν επί της οδού Φιλίππου, με αποτέλεσμα ένα ογκώδες ανάπτυγμα που συναγωνίζεται το κτίριο της καπναποθήκης και αποτελεί το βασικότερο οπτικό εμπόδιο θέασής της.

146 εικ.146_ άποψη της καπναποθήκης επί της οδού Φιλίππου, η οποία πρόκειται να αποτελέσει πεζόδρομο εικ.147,148_ σχέση της καπναποθήκης με τις νεοδόμητες οικοδομές εικ.149_ το κτίριο στο οποίο στεγάζεται το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. εικ.150_ το κτίριο στο οποίο στεγάζεται η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας

_48

147

148

149

150

Ωστόσο η τοποθεσία αποτελεί τοπόσημο στον σημερινό ιστό της πόλης και επιπλέον, φιλοξενεί σήμερα σημαντικές Διοικητικές Υπηρεσίες [στα ανατολικά το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ., η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, η Μεγάλη Λέσχη, το Δημαρχείο στο Μέγαρο Pierre Herzog, η Μονή Λαζαριστών, η Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου στο Μέγαρο Adolf Wix]. Επίσης, η ευρύτερη περιοχή περιλαμβάνει το συγκρότημα της Αυστρο-Ελληνικής καπναποθήκης, το παλιό Παρθεναγωγείο που σήμερα στεγάζει το 10ο Δημοτικό Σχολείο, το Μουσείο Καπνού, τη Μητρόπολη, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη και τη Δημοτική Καπναποθήκη στην πλατεία Καπνεργάτη, όπου πραγματοποιούνται πολιτιστικά δρώμενα. Πρόσφατα εγκρίθηκε από τον Δήμο η πεζοδρόμηση της οδού Φιλίππου [www.kavala-portal.gr (10/2017)], μια αστική διαμόρφωση που θα αναδείξει την καπναποθήκη, οπότε σε μια μελλοντική θεώρηση της περιοχής, το κτίριο θα αποκτήσει “πλάτωμα” στην πρόσοψή του και θα αναδειχθεί ως βιομηχανικό κέλυφος. Επομένως η διατήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξή της κρίνεται πλέον ως επιτακτική.

151

152

157

158

159

160

161

162

εικ.151,152_ η Μεγάλη Λέσχη εικ.153,154_ το Δημαρχείο στο Μέγαρο Pierre Herzog εικ.155_ η Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου στο Μέγαρο Adolf Wix εικ.156_ η Μονή Λαζαριστών εικ.157,158_ το συγκρότημα της Αυστρο-Ελληνικής καπναποθήκης εικ.159,160_ το παλιό Παρθεναγωγείο, σήμερα στεγάζει το 10ο Δημοτικό Σχολείο εικ.161_ το Μουσείο Καπνού εικ.162_ η Μητρόπολη Καβάλας εικ.163_ η Δημοτική Βιβλιοθήκη εικ.164_ η Δημοτική Καπναποθήκη στην πλατεία Καπνεργάτη

153

154

163

164

155

156

_49

Το κτίσμα οικοδομήθηκε περί το 1905, και λειτούργησε εξαρχής ως καπναποθήκη. Βρίσκεται στην τρίτη παράλληλη γραμμή καπναποθηκών σε σχέση με την θάλασσα. Είναι ένα τετραώροφο κτίσμα, δύο όμοιων διαμερισμάτων συνολικής εκτάσεως 690τ.μ. και καταλαμβάνει γωνιακή θέση επί των οδών Φιλίππου και Δαγκλή. Αποτελεί μία από τις τρεις καπναποθήκες του συγκροτήματος που τοποθετούνται εν σειρά. Η καπναποθήκη έχει αριθμό Ε.Τ.Ε 3 και συνορεύει με τα κτίσματα Ε.Τ.Ε 4 και 5 προς την βόρεια πλευρά [Βύζικας, 2010 σ: 74-9]. Αρχικά το διάστημα 1926-27 τη συγκεκριμένη καπναποθήκη εκμίσθωσε και στη συνέχεια αγόρασε ολόκληρο το συνολικό συγκρότημα [1932] η “Glenn Tobacco Company”. Μεταπολεμικά το κτίριο ενοικιάστηκε από την επιχείρηση του Π. Θεοδωρίδη, ο οποίος την αγόρασε τελικά [1956]. Σήμερα ανήκει στους κληρονόμους του τελευταίου ιδιοκτήτη και ως συγκρότημα έχει κηρυχθεί διατηρητέο ως προς την όψη.

165 εικ.165_ αεροφωτογραφία του συγκροτήματος καπναποθηκών επί των οδών Φιλίππου και Δαγκλή εικ.166,167,168,169,170_ εξωτερική άποψη του γωνιακού συγκροτήματος εικ.171_ εξωτερική άποψη της καπναποθήκης Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά - τετραώροφο κτίσμα, δύο όμοιων διαμερισμάτων

166

_50

Πρόκειται για λιθόκτιστο κτίριο τραπεζίου σχήματος, εξωτερικών διαστάσεων περίπου 30,30μ.x23,5μ. Αποτελείται από δύο επιμέρους, όμοια συστήματα σε επαφή που επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω λίθινης μεσοτοιχίας δια μέσου ανοιγμάτων. Το ύψος του κτιρίου από τη στάθμη του εδάφους μέχρι τον κορφιά της στέγης είναι 18μ. Στεγάζεται με δύο όμοιες, σε επαφή, δίρριχτες στέγες που στην νότια και βόρεια όψη τους διαμορφώνουν τέσσερα αετώματα.

167

168

169

172

171 εικ.172_ τοπογραφικό διάγραμμα της υπό μελέτη περιοχής καπναποθήκη Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά συνολική έκταση 690τ.μ

170

_51

173

176

εικ.173,174_ κλειστός χώρος διοίκησης στο ισόγειο εικ.175_ κλειστός χώρος γραφείων στον τελευταίο όροφο εικ.176,177,178_ ενδιάμεσοι όροφοι μεγάλες καθαρές αίθουσες χωρίς διαχωριστικά όπου πραγματοποιούταν η επεξεργασία του καπνού

_52

174

175

Στο ισόγειο υπήρχε αποθήκη και χώροι διοίκησης [γραφεία] σε σχετικά μικρή έκταση στο δυτικό μέρος της κάτοψης. Στον τελευταίο όροφο, συναντώνται ορισμένοι κλειστοί χώροι, πιθανά χώροι γραφείων ή συσκέψεων. Τα WC είχαν τοποθετηθεί βορειοδυτικά, εξωτερικά του κτιρίου, ως μεταγενέστερη προσθήκη. Οι ενδιάμεσοι όροφοι δεν διέθεταν εσωτερικά διαχωριστικά, αποτελούσαν μεγάλες αίθουσες κυρίως για την επεξεργασία του καπνού, με δυνατότητα να προσαρμόζονται στις ανάγκες που δημιουργούσε η συνεχής μετακίνηση του εμπορεύματος, αλλά και η εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην επιχείρηση.

178

177

179

180

εικ.179,180_ άποψη του τελευταίου ορόφου προσαρμοσμένος στις τελευταίες νέες τεχνολογίες που φιλοξένησε η υπό μελέτη καπναποθήκη

Περιμετρικά στο κέλυφος υπήρχαν μεγάλα ανοίγματα για καλύτερο φωτισμό. Στον τρίτο όροφο, τη θέση της μεσοτοιχίας έπαιρνε μια σειρά υποστυλωμάτων που έφεραν την διαμήκη δοκό η οποία στήριζε την ένωση των δύο όμοιων στεγών. Η κατακόρυφη κίνηση μέσα στο κτίριο [με κλίμακα] τοποθετήθηκε κοντά στην μεσοτοιχία, ενώ ανελκυστήρας εγκαταστάθηκε σε μεταγενέστερη φάση. Η επεξεργασία και η αποθήκευση καταλάμβανε τα υπόλοιπα τέσσερα από τα πέντε τμήματα του κανάβου.

182

181

183

189

184

185

186

187

188

επεξεργασία - αποθήκευση κίνηση

εικ.181_ μεγάλο άνοιγμα για φωτισμό στον εσωτερικό χώρο

Τα στοιχεία αποτύπωσης και η περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης του κτιρίου τεκμηριώθηκαν κυρίως με επιτόπιες έρευνες, συν φωτογραφικό υλικό και επικουρικά από μαρτυρίες, βιβλιογραφία και τοπογραφικά διαγράμματα. Το κτίριο εμφανίζεται σε παλιές φωτογραφίες των δεκαετιών ’10 και ’20, καθώς και στο ρυμοτομικό διάγραμμα του 1923, σε άμεση γειτνίαση με πληθώρα βιομηχανικών κελυφών.

εικ.182_ υποστηλώματα που φέρουν την διαμήκη δοκό που στηρίζει την ένωση των δύο όμοιων στεγών εικ.183_ οριζόντια επικοινωνία των δύο διαμερισμάτων της καπναποθήκης εικ.184,185,186,187_ άποψη της κλίμακας σε επαφή με την μεσοτοιχία εικ.188_ ο ανελκυστήρας τοποθετημένος σε μεταγενέστερη χρονική φάση εικ.189_ κάτοψη 1ου ορόφου – η επεξεργασία και αποθήκευση καταλάμβανε τα τέσσερα τμήματα του στατικού κανάβου και η κίνηση το πέμπτο

_53

κάτοψη ισογείου

κάτοψη μεσοπατώματος

κάτοψη 1ου ορόφου

κάτοψη 2ου ορόφου

κάτοψη 3ου ορόφου

τομή Α_Α

νότια όψη

δυτική όψη

βόρεια όψη

ανατολική όψη

190

Η τυπολογία της καπναποθήκης ακολουθεί μια παραλλαγή της τυπικής, ορθογωνικής, μονόχωρης κάτοψης και αποτελεί μέρος ενός εν σειρά συγκροτήματος όπου η επικοινωνία γινόταν μέσω γεφυρών. Η εσωτερική διάταξη σχεδιάστηκε με το σύστημα δύο όμοιων κατόψεων σε επαφή με κοινή μεσοτοιχία [επανάληψη και αλληλουχία του μονόχωρου με επαφή στη μεγάλη πλευρά του στερεού]. Το ενιαίο του χώρου της καπναποθήκης διέκοπταν οι συστοιχίες των υποστυλωμάτων, οριοθετώντας το εσωτερικό σε ζώνες εργασίας, κατά μήκος των μεγάλων πλευρών, με ενδιάμεσο άνετο διάδρομο για τη μεταφορά του προϊόντος και την κυκλοφορία. Πέραν του δομικού συστήματος, τη συνέχεια του χώρου διέκοπτε η εσωτερική, κατακόρυφη κυκλοφορία [οι κλίμακες και το αναβατώρι]. Τα κλιμακοστάσια στην κάτοψη του ισογείου είχαν μορφή Γ, ενώ στα ανώτερα επίπεδα τοποθετούνταν ευθύγραμμα, διευκολύνοντας την πρόσβαση, αλλά και δίχως να επηρεάζουν την οργάνωση των σαλονιών.

191 στέψη

στέψη κορμός κορμός

βάση

_64

βάση

Η μορφολογία της υπό μελέτη καπναποθήκης κατατάσσεται στην κατηγορία των κτιρίων παραδοσιακού μορφολογικού χαρακτήρα, καθώς κυριαρχούν τοπικά και νεοκλασικά στοιχεία υλοποιημένα με παραδοσιακές μεθόδους και υλικά [λαϊκή νεοκλασική]. Οι τεχνίτες της εποχής ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τη μορφολογία των επιμέρους στοιχείων που στο σύνολό τους διαμόρφωσαν τις όψεις των κτιρίων. Η σχολαστικότητα αυτή δεν ήταν τυχαία, καθώς κάθε καπναποθήκη λειτουργούσε ως βιτρίνα της αντίστοιχης επιχείρησης [η επιβλητικότητα και η μεγαλοπρέπεια προσέθεταν κύρος]. Η καπναποθήκη διακρίνεται για τη διαίρεση των όψεων σε βάση, κορμό και στέψη. Διαθέτει δύο συμμετρικές θύρες στην κύρια όψη της και συμμετρική οργάνωση των ανοιγμάτων της. εικ.190_ η καπναποθήκη ανήκει στην κατηγορία μονόχωρος ΙΙ: δύο όμοια, συμμετρικά ως προς τον μεσότοιχο, συστήματα με κοινή λογική που μεταφράζονται ως ένα κοινό, αυτοτελές σύστημα και επικοινωνούν εσωτερικά περίγραμμα συστήματος εσωτερική επικοινωνία από την μεσοτοιχία

εικ.191_ κύρια [νότια] όψη επί της οδού Φιλίππου – ευδιάκριτη διαίρεση της όψης σε βάση κορμό και στέψη διαίρεση όψης

Το οικοδόμημα ανήκει στην κατηγορία των επιχρισμένων καπναποθηκών που εμφανίζονται στην περιοχή της Καβάλας. Η μορφολογία των όψεων έγκειται στις σχηματοποιημένες διακοσμήσεις και στις επιμελημένες διακοσμητικές ταινίες, που χωρίζουν το κτίριο σε επιμέρους οριζόντιες ζώνες, στη στάθμη των πατωμάτων, τονίζοντας τον οριζόντιο ανάπτυγμά του. Γύψινες ψευδοπαραστάδες λαξευτής λιθοδομής στις γωνίες του κτιρίου, μιμούνται κλασικά πρότυπα και τονίζουν τον κατακόρυφο άξονα. Τα παράθυρα διαμορφώνονται με τοξωτό υπέρθυρο και απομιμήσεις δομών από σοβά. Πάνω από τις δύο εισόδους, επί της οδού Φιλίππου, Οθωμανικές επιγραφές αναφέρουν στοιχεία για τους αρχικούς ιδιοκτήτες [Βύζικας, 2010 σ: 75]. Όλα τα ανοίγματα κατασκευάζονται με ξύλινα κουφώματα και φέρουν σιδερένιο κιγκλίδωμα απλής μορφής. Ακόμη, σε ορισμένα σημεία υπάρχουν εσωτερικά μεταλλικά προστατευτικά φύλλα [κεπέγκια], που όμως απουσιάζουν τελείως από το τρίτο επίπεδο. Ως προς το μέγεθός τους, στο ισόγειο και στο τελευταίο όροφο τα ανοίγματα είναι μεγαλύτερα, ενώ στον πρώτο και δεύτερο, μικρότερων διαστάσεων. Τα ανοίγματα επιπλέον, έχουν ποδιές με κλίση προς τα μέσα, με σκοπό την καλύτερη διάχυση του φωτός στο εσωτερικό. Οι εξωτερικές θύρες της καπναποθήκης, είναι δίφυλλες μεταλλικές ορθογώνιου σχήματος και τοποθετούνται σε κεντρικό άξονα, στην κύρια όψη ακολουθώντας τις κατακόρυφες γραμμές που ορίζουν οι σειρές των παραθύρων. Οι δίρριχτες στέγες φέρουν τριγωνικά αετώματα και η επικάλυψη είναι από γαλλικά κεραμίδια.

192

193

194

195

196

199

εικ.192_ διακοσμητικές ταινίες, που χωρίζουν το κτίριο σε επιμέρους οριζόντιες ζώνες, στη στάθμη των πατωμάτων εικ.193,194_ γύψινες ψευδοπαραστάδες λαξευτής λιθοδομής στις γωνίες του κτιρίου και στην μεσοτοιχία εικ.195,196,197,198_ τα παράθυρα διαμορφώνονται με τοξωτό υπέρθυρο και απομιμήσεις δομών από σοβά εικ.199,200_ οθωμανικές επιγραφές και σύμβολα αναφέρουν στοιχεία για τους αρχικούς ιδιοκτήτες εικ.201,202_ οι εξωτερικές δίφυλλες μεταλλικές θύρες ορθογώνιου σχήματος τοποθετούνται σε κεντρικό άξονα

197

198

200

201

202

_65

Η κατασκευαστική δομή της καπναποθήκης αποτελείται από φέρουσα αργολιθοδομή με ασβεστοκονίαμα και ξύλινο σκελετό. Η περιμετρική φέρουσα λιθοδομή παρουσιάζει μείωση εσωτερικά καθώς η κατασκευή αναπτύσσεται καθ` ύψος [από πάχος 1,00μ. στο κατώτερο επίπεδο μέχρι 0,55μ. στην ανώτερη στάθμη του τρίτου επιπέδου]. Ο κάναβος του ξύλινου σκελετού παρουσιάζει ποικιλία ανά φάτνωμα [οι μικρές αποκλίσεις και η έλλειψη μιας αυστηρής γεωμετρίας προέκυψε ως αποτέλεσμα κατασκευαστικών ατελειών].

203

204

Τα ξύλινα υποστυλώματα είναι ορθογώνιας διατομής και το πάχος τους μειώνεται ανά επίπεδο. Τα υποστυλώματα φέρουν ξύλινα δοκάρια, που στηρίζονται τόσο στους περιμετρικούς και στην εσωτερική μεσοτοιχία, όσο και στα ξύλινα εσωτερικά υποστυλώματα. Η ένωση των δοκών εν σειρά πραγματοποιείται πάνω στους ξύλινους στύλους με επιμήκεις, μεταλλικές λάμες. Επί των δοκών εδράζονται εγκάρσιες δοκίδες και επ` αυτών οι σανίδες των πατωμάτων. Ανατολικά και δυτικά, στις στέγες διαμορφώνονται τέσσερα τριγωνικά αετώματα που φέρουν ορθογώνιους φεγγίτες για τον φωτισμό της στέγης.

207

Το κτίριο δεν παρουσιάζει εκτεταμένα προβλήματα φθοράς και οι εξωτερικές λιθοδομές του, χωρίς εμφανείς ρωγμές, δείχνουν ότι ανταποκρίθηκε θετικά στις σεισμικές δονήσεις κατά τη διάρκεια της υπεραιωνόβιας ύπαρξής του. Βασικά προβλήματά του είναι η γήρανση, η έλλειψη συντήρησης και η μακρόχρονη εγκατάλειψή. Κατά τη σύγχρονη εποχή έχει αφεθεί έρμαιο του χρόνου και των καιρικών συνθηκών, δεσπόζει στην καρδιά της πόλης σαν φάντασμα ενός άγνωστου παρελθόντος για τους νεότερους, μνήμη μιας σκληρής, αλλά και χρυσής εποχής για τους λιγοστούς εναπομείναντες. εικ.203,204_ άποψη από το εσωτερικό σημείο μείωσης του πάχους της λιθοδομής εικ.205,206_ άποψη από τα ξύλινα υποστυλώματα

εικ.207_ ξύλινες δοκίδες που στηρίζουν τις σανίδες των πατωμάτων εικ.208_ δοκός που εδράζετε πάνω σε ξύλινους στύλους και “δένετε” με την εξωτερική όψη

205

_66

206

208

Στο ισόγειο παρατηρούνται προβλήματα από την ανερχόμενη υγρασία. Οι βόρειες, κυρίως, τοιχοποιίες του ισογείου όπως και οι ανατολικές έχουν προσβληθεί σε μεγάλο βαθμό από την υγρασία του εδάφους. Τα κουφώματα παρουσιάζουν τοπικές αποφλοιώσεις χρώματος και φθορές λόγω των ομβρίων, όμως σε γενικές γραμμές διατηρούνται σε σχετικά καλή κατάσταση. Ο διάκοσμος των ανοιγμάτων σε πολλά σημεία έχει αποκολληθεί. Τα περισσότερα από τα εσωτερικά μεταλλικά προστατευτικά φύλλα στο ισόγειο, των παραθύρων ή των θυρών, έχουν διαβρωθεί. Τα μεταλλικά κιγκλιδώματα των παραθύρων έχουν σκουριάσει και κάποια τζάμια είναι σπασμένα. Οι εξωτερικές μεταλλικές πόρτες πρόσβασης στην νότια όψη του κτιρίου, παρόλη την έλλειψη συντήρησής τους, διατηρούνται σε καλή κατάσταση λόγω της επιμελημένης κατασκευής τους. Στις όψεις τα επιχρίσματα βρίσκονται σε σχετικά καλή κατάσταση. Η διακοσμητική ταινία που ορίζει τα πατώματα έχει ρηγματωθεί σε κάποια σημεία. Ο διάκοσμος στις ακμές του στερεού αλλά και οι γύψινες ψευδοπαραστάδες, [απομιμήσεις λαξευτής λιθοδομής κατά τα κλασικά πρότυπα] είναι σε καλή κατάσταση.

210

209

211

Στο πλαίσιο της παρούσας Διπλωματικής Εργασίας κρίνεται σκόπιμη η διατήρηση του κελύφους και εξωτερική του αποκατάσταση παράλληλα με μια συμβατή, σύγχρονη λύση στο εσωτερικό, που να εκμεταλλεύεται τη χωροθέτηση της καπναποθήκης και να εξυπηρετεί τις ανάγκες της σύγχρονης πόλης. Στη διαδικασία της αποκατάστασής προτείνουμε τη διατήρηση όλου του εξωτερικού κελύφους, την αντικατάσταση της στέγης, των πατωμάτων και των κλιμακοστασίων, την αποκατάσταση των φθορών στις όψεις καθώς και τη συντήρηση των ξύλινων εξωτερικών κουφωμάτων και των μεταλλικών θυρών.

212 εικ.209_ τα κουφώματα παρουσιάζουν τοπικές αποφλοιώσεις χρώματος και φθορές λόγω των ομβρίων - ο διάκοσμος των ανοιγμάτων σε σημεία έχει αποκολληθεί, τα μεταλλικά κιγκλιδώματα των παραθύρων έχουν σκουριάσει εικ.210_ οι εξωτερικές μεταλλικές πόρτες, σε καλή κατάσταση εικ.211_ αποκόλληση επιχρισμάτων σε σημεία στις όψεις εικ.212_ κλειδωμένη είσοδος

_67

[κεφ. 05]

πρόταση επανάχρησης Α_

βασικές κατευθύνσεις αποκατάστασης του κελύφους

Οι επεμβάσεις αποκατάστασης του υφιστάμενου κελύφους περιλαμβάνουν τις εξής ομάδες εργασιών:



Αποκατάσταση – στήριξη των εξωτερικών λιθοδομών

Τοποθέτηση σκαλωσιών και στερεωτικές επεμβάσεις στις τοιχοποιίες. Τοποθέτηση μεταλλικών στοιχείων παρόμοιων με τους αρχικούς ελκυστήρες με σκοπό την αναμονή “δεσίματος” με το νέο, εσωτερικό κέλυφος του κτιρίου. Απομάκρυνση των σαθρών κονιαμάτων και καθαρισμός σε βάθος των αρμών. Αποκατάσταση των θυρωμάτων, των πλαισίων των παραθύρων των διακοσμητικών ταινιών, των ανάγλυφων παραστάσεων στην αρχική τους μορφή. Τοπική προθήκη επιχρισμάτων ίδιας μορφής, όπου απαιτείται. Επαναφορά του αρχικού χρώματος στις εξωτερικές όψεις της λιθοδομής με ειδικά τσιμεντοχρώματα και αποκάλυψη του υλικού κατασκευής στην εσωτερική παρειά του τοίχου με αρμολόγηση της πέτρας, με τρόπο που ο σύγχρονος χρήστης του κτιρίου να αντιλαμβάνεται τον τρόπο κατασκευής του εναπομείναντος βιομηχανικού κελύφους.



Αποκατάσταση της στέγης

Τοποθέτηση σκαλωσιάς και ολική αφαίρεση της υπάρχουσας στέγης [εξασφάλιση ικανού ανοίγματος για τη μεταφορά υλικών και μηχανημάτων στο εσωτερικό του κτιρίου]. ‘Έπειτα από την αποπεράτωση των βασικών εσωτερικών εργασιών, επανατοποθέτηση των δομικών στοιχείων της στέγης, έλεγχος και διατήρηση ή μερική αντικατάσταση των φερόντων στοιχείων, αντικατάσταση των παλιών γαλλικών κεραμιδιών, αποξήλωση του ενδιάμεσου υδροσυλλέκτη των δύο στεγών. Πλήρης ανακατασκευή της στέγης με τοποθέτηση νέου ασφαλούς συστήματος υδροσυλλεκτών, νέων τεγίδων σανιδώματος, στεγανωτικών – ηχομονωτικών στρώσεων και νέων γαλλικών κεραμιδιών.

_68

213

Για την στήριξη και σύνδεση της στέγης με την νέα κατασκευή θα τοποθετηθούν τρείς [3] επιμήκεις δικτυωτοί φορείς στα κρίσιμα σημεία φόρτισης [κορφιάς και συνένωση των δύο όμοιων στεγών], πάνω στα δοκάρια της νέας κατασκευής. Η νέα κατασκευή της στέγης θα είναι ορατή [χωρίς “ταβάνωμα”], ώστε, σε συνδυασμό με την κατασκευή των ανακλαστήρων οροφής από φύλλα plexi-glass, να δίδεται η δυνατότητα στον επισκέπτη – θεατή να αντιλαμβάνεται τη δομή του χώρου και να διακρίνει τόσο την υφιστάμενη, όσο και τη σύγχρονη κατασκευή.



214

215

Αποκατάσταση κουφωμάτων

Αποκατάσταση όλων των εξωτερικών κουφωμάτων [θυρών και παραθύρων] και αφαίρεση των κιγκλιδωμάτων τους. Ως τελικές επαλείψεις προστασίας των παραθύρων θα χρησιμοποιηθούν ματ και άχρωμα βερνίκια, ενώ στις μεταλλικές θύρες [μετά τις προστατευτικές στρώσεις με μίνιο] θα χρησιμοποιηθεί σκουρόχρωμη ματ λαδομπογιά [κατά την αρχική τους μορφή]. Στο σύγχρονο, εσωτερικό φλοιό θα προστεθούν νέα κουφώματα για τη βέλτιστη ηχομόνωση του θεατρικού χώρου: νέα ηχομονωτικό παράθυρα με διαφανείς υαλοπίνακες σε ορισμένες περιοχές για την αξιοποίηση της θέας, νέα ηχομονωτικά παράθυρα με αδιαφανείς υαλοπίνακες σε περιοχές διατήρησης της ιδιωτικότητας [καμαρίνια, υγροί χώροι κλπ.] και τέλος ξύλινα πετάσματα με σκούρο χρώμα [στην απόχρωση του υφιστάμενου παραθύρου], στις περιοχές όπου θα τοποθετηθούν νέες κατασκευές, σε επαφή με το εξωτερικό κέλυφος.

εικ.213,214_ επιμήκεις δικτυωτός φορέας όπου θα τοποθετηθεί στα κρίσιμα σημεία φόρτισης πάνω στα δοκάρια της νέας κατασκευής εικ.215_ άποψη της νέας κατασκευής της στέγης σε συνδυασμό με την κατασκευή των ανακλαστήρων οροφής εικ.216_ προσθήκη νέου ηχομονωτικού παραθύρου με διαφανή υαλοπίνακα και αποκατάσταση του εξωτερικού κουφώματος

216

_69

πρόταση επανάχρησης β_

πορεία για την επίλυση του σχεδιασμού της αίθουσας, της σκηνής και των περιφερειακών χώρων

Η αρχική ιδέα του θέματος είναι η διατήρηση του εξαιρετικά ενδιαφέροντος υφιστάμενου κελύφους, σε συνδυασμό με την κατασκευή ενός νέου εσωτερικού κελύφους [κατά την κατασκευαστική αρχή “θάλαμος μέσα σε θάλαμο”]. Δύο όμοια εξωτερικά τμήματα και μια ενιαία οργάνωση στο εσωτερικό του κτιρίου, με μια γεωμετρία που θα προέκυπτε από την οργάνωση και την άρτια εξυπηρέτηση της νέας χρήσης. Ο όγκος του κτιρίου επιδέχεται πολλές δυνατές επιλύσεις, δίνοντας την δυνατότητα υποδοχής πολλών, πιθανών και ετερόκλητων, χρήσεων. Ωστόσο, η ανάγκη της πόλης για ένα σύγχρονο και ικανό θεατρικό χώρο, καθώς και η θέση του κτιρίου στον αστικό ιστό, το καθιστά ιδανικό για την εξυπηρέτηση πολιτιστικών λειτουργιών. Συγκεκριμένα, η πρόταση της παρούσας Διπλωματικής Εργασίας προβλέπει την αποκατάσταση του κτιρίου και το σχεδιασμό ενός οργανωμένου θεατρικού χώρου, με μια χωρητικότητα αντίστοιχη της κλίμακας και των αναγκών της Καβάλας. Η επιλογή της διάταξης της αίθουσας έγινε με γνώμονα την πλήρη αξιοποίηση του υπάρχοντος κελύφους [χωρίς νεκρούς χώρους] στην κατεύθυνση εξασφάλισης μιας χωρητικότητας 300 θέσεων και μιας πλήρως λειτουργικής σκηνικής υποδομής για θίασο 20 ατόμων. Από αυτές τις απαιτήσεις προέκυψαν σταδιακά και τα υπόλοιπα κτιριολογικά χαρακτηριστικά της επέμβασης. Αρχικά, ο σχεδιασμός προχώρησε στην κατάργηση όλων των ενδιάμεσων υποστυλωμάτων, των οριζοντίων πλακών και της ενδιάμεσης τοιχοποιίας, ώστε να εξασφαλιστεί η πλήρης ελευθερία στη διαχείριση του χώρου. Ακολούθησε μια παράθεση λογικών συλλογισμών [σεναρίων] με σκοπό την οργάνωση βασικών λειτουργιών και κινήσεων.

217

_70

218

εικ.217_ κατάργηση όλων των στατικών στοιχείων στο εσωτερικό με σκοπό την εξασφάλιση της πλήρης ελευθερίας για την μέγιστη αξιοποίηση του χώρου εικ.218_ κλίση της αίθουσας μέσα στο υπάρχων κέλυφος

Το σχήμα του κτιρίου είναι παράγωνο, αλλά διαθέτει μια μεγάλη διάσταση μήκους, περίπου 29μ. παράλληλα στην οδό Φιλίππου. Αυτός ο μεγάλος άξονας αρχικά ώθησε την οργάνωση της εισόδου του κοινού από την οδό Δαγκλή. Όμως, επειδή οι δύο χαρακτηριστικές θύρες της εμβληματικής καπναποθήκης βρίσκονται επί της οδού Φιλίππου, συν το ότι, τελικά, το αξονικό ανάπτυγμα αποδείχθηκε μικρό για την οργάνωση μιας ολοκληρωμένης σκηνικής υποδομής [σε αίθουσα 300 θέσεων], η διάταξη της αίθουσας σχεδιάστηκε έκκεντρη, κατά τη μορφολογική επιλογή “Bell Geddes”, δηλαδή πάνω σε μια διαγώνιο του χώρου [μέγεθος μεγαλύτερο από το αξονικό ανάπτυγμα]. Για την είσοδο του κοινού χρησιμοποιείται η γωνιακή θύρα [Δαγκλή με Φιλίππου], ενώ για την είσοδο των ηθοποιών και των τεχνικών η άλλη θύρα, επί της οδού Φιλίππου. Σε πρώτη προσέγγιση, η αίθουσα προβλεπόταν να εφάπτεται στην απέναντι πλευρά της πρόσοψης επί της Φιλίππου, με το εγκάρσιο ανάπτυγμα του χώρου παράλληλο στην Δαγκλή. Στη συνέχεια τέθηκαν οι προδιαγραφές για την οργάνωση της σκηνικής υποδομής [σκηνική εξέδρα, παρασκήνια, καμαρίνια]. Συγκεκριμένα, μια σκηνή [με διαστάσεις 10μ.*10μ.] με ελάχιστους παρασκήνιους διαδρόμους σχεδιάστηκε να εφάπτεται στην πλευρά παράλληλα της Δαγκλής. Το αμφιθέατρο προέβλεπε έναν χαμηλό εγκάρσιο διάδρομο πλάτους 1–1,5μ. μπροστά από το προσκήνιο, 14 διαδοχικές σειρές καθισμάτων συνολικού μήκους περίπου 13μ. έναν ψηλό εγκάρσιο διάδρομο πλάτους 1-1,5μ. καθώς επίσης και διάδρομο 3μ. [μέσα ή έξω από το εσωτερικό κέλυφος] που θα διευκόλυνε την κίνηση από το γωνιακό φουαγιέ προς τον άξονα της αίθουσας [συνολικό μήκος περίπου 28–29μ. επί του άξονα της αίθουσας, δηλαδή ολόκληρο το διαθέσιμο αξονικό ανάπτυγμα]. Ο σχεδιασμός της αίθουσας προέβλεπε επίσης:

221

219

222

220

223

εικ.219_ πρώτη προσέγγιση για την είσοδο στο κτίριο επί της οδού Δαγκλή εικ.220,221_ η αίθουσα εφαπτόμενη στην απέναντι πλευρά της πρόσοψης επί της Φιλίππου

εικ.222,223,224,225_ σκίτσα πειραματισμού - οργανώσεις του χώρους της αίθουσας

_αξονικούς διαδρόμους [2*1,5μ εντός της αίθουσας] _διάταξη 10+10 διαδοχικών θέσεων ανά σειρά σε κάθε κλίτος, [πλάτος 0,55μ, συνολικό πλάτος 11μ.] _χωρητικότητα 280 θέσεων [14*20], ένα ικανοποιητικό μέγεθος για την κλίμακα της πόλης και για την αξιοποίηση του υφιστάμενου κελύφους [ωφέλιμη αναλογία 690 / 280 = 2,46μ2 / θεατή] _συνολικό πλάτος αίθουσας περίπου 14–15μ. και διαθέσιμο υπόλοιπο πλάτος περίπου 12μ.-13μ. για τη ζώνη του φουαγιέ και τη ζώνη των καμαρινιών

224

225

_71

227

226

228

229

Η παραπάνω λύση έθεσε τις βάσεις για μια σειρά σχεδίων πειραματισμού. Ακολούθησε μια διάταξη σε διαγώνια χάραξη με δύο πιθανές περιπτώσεις, είτε τη στρέψη της σκηνής στη νοτιοανατολική πλευρά της καπναποθήκης, είτε τη στρέψη της σκηνής στην βορειοανατολική πλευρά. Ακόμη, σχεδιάστηκε μια διάταξη με κεντρική χάραξη μέσα στο κέλυφός και παράλληλα με τις παραπάνω 4 διαφορετικές χαράξεις, μελετήθηκαν οι υποπεριπτώσεις της χάραξης των καθισμάτων σε ημικυκλική ή τεθλασμένη διάταξη, καθώς και η χάραξη ενός κεντρικού ή δύο πλευρικών διαδρόμων. Κατά την πορεία προς τη λύση επιλέχθηκαν τελικά δύο χαράξεις σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Η κεντρική χάραξη, που προσδίδει καθαρότητα στο χώρο και η διαγώνια χάραξη σε οξεία γωνία, με τη σκηνή στην νοτιοανατολική πλευρά της καπναποθήκης, η οποία αξιοποιεί πλήρως τους κενούς χώρους του υφιστάμενου κελύφους. Στη συνέχεια άρχισε η τελειοποίηση του σχεδιασμού του αμφιθεάτρου όπου επιλέχθηκαν: _διπλές βαθμίδες [2*16εκ.] ανά σειρά καθισμάτων στις κλίμακες κυκλοφορίας _διαμόρφωση της σκηνικής εξέδρας με ύψος περίπου 80εκ. _τοποθέτηση της χαμηλότερης στάθμης της αίθουσας στο +4,00μ. από το υφιστάμενο δάπεδο της καπναποθήκης

230

231

Τέλος, μελετήθηκε η διευθέτηση των δύο διακριτών κινήσεων [θεατών και ηθοποιών]. Σε επίπεδο κάτοψης, προστέθηκε στο σχεδιασμό ένα σύμπλεγμα θαλάμων τεχνικής υποστήριξης (φωτισμός, προβολή και ηχητικά], τα καμαρίνια και οι υγροί χώροι των ηθοποιών, τα δύο κλιμακοστάσια κίνησης του κοινού και τα παρασκήνια. εικ.226_ στρέψη της σκηνής στην νοτιοανατολική πλευρά της καπναποθήκης εικ.227_ στρέψη της σκηνής στην βορειοανατολική πλευρά της καπναποθήκης εικ.228_ κεντρική χάραξη της σκηνής εικ.229_ η αίθουσα εφαπτόμενη στην απέναντι πλευρά της πρόσοψης επί της Φιλίππου εικ.230,231_ οι δύο επιλεγμένες χαράξεις όπου στην πορεία μελετήθηκαν παράλληλα εικ.232_ διαμόρφωση βαθμίδων και σκηνικής εξέδρας

232

_72

233

234

εικ.233,234_ προσθήκη βοηθητικών χώρων στις δύο χαράξεις

Σε επίπεδο τομής διαμορφώθηκε η μπούκα [το σκηνικό πλαίσιο] με την αυλαία. Ο πρώτος οπτικός έλεγχος πραγματοποιήθηκε με ύψος σκηνικής εξέδρας 0,8μ. και οπτική χάραξη με εστιακό κέντρο [κατά τη δυσμενέστερη εκδοχή] στο χείλος του προσκηνίου. Στην διαγώνια χάραξη τροποποιήθηκε το αρχικό τετράγωνο της σκηνής [10*10μ], καθώς και το ανάπτυγμα της 1ης σειράς των θεατών, αλλάζοντας την καμπυλότητα της χάραξης του προσκηνίου και των καθισμάτων. Κατά τη διάρκεια επάλληλων, διαδοχικών διορθώσεων της διάταξης της αίθουσας, συνεχίστηκε η διερεύνηση επιλύσεων για τις προσβάσεις σε καμαρίνια και παρασκήνια, αναλύθηκε ο τρόπος μεταφοράς των σκηνικών από την θύρα της σκηνής προς το αναβατώρι [κοντά στον πίσω τοίχο, προς το μέσο της σκηνής] και η διαμόρφωση των καμαρινιών σε δύο στάθμες [στο επίπεδο του ισογείου και της σκηνικής εξέδρας]. Στην τελική επιλογή διάταξης [ανάμεσα στην αξονική – τυπική και την εναλλακτική – έκκεντρη] βάρυνε κυρίως η εξυπηρέτηση των νέων, θεατρικών λειτουργιών που θα φιλοξενεί η καπναποθήκη. Στην περίπτωση της κεντρικήςσυμμετρικής λύσης, εξασφαλιζόταν ικανοποιητικές λειτουργικές δυνατότητες, με τα συνήθη προβλήματα νεκρών χώρων που παρατηρούνται σε ανάλογες επιλύσεις [προσβάσεις, καμαρίνια, παρασκήνια κτλ.]. Στην περίπτωση της έκκεντρης λύσης διαπιστώσαμε ότι, χάρη την κλίση του αμφιθεάτρου, μας δίδεται η ευχέρεια να οργανωθούν και να αξιοποιηθούν στο έπακρο, με “ακανόνιστο” τρόπο, τα κενά που δημιουργούνταν λόγω της στρέψης της διάταξης μέσα στο υφιστάμενο κέλυφος.

235

εικ.235_ διαμόρφωση μπούκας σε τομή – οπτικός έλεγχος εικ.236,237_ σκίτσα πειραματισμού - οργανώσεις του χώρους του φουαγιέ εικ.238_ σκίτσα πειραματισμού – οργανώσεις των υγρών χώρων εικ.239_ σκίτσο πειραματισμού της κεντρικής κλίμακας εικ.240_ σκίτσα πειραματισμού – οργανώσεις των καμαρινιών

239

236

237

238

240

_73

Τελικώς, επιλέχθηκε η έκκεντρη λύση και ορισμένοι από τους λόγους που συνέβαλαν σ` αυτή την απόφαση είναι οι εξής: 



241

242



Αρχιτεκτονικά προκύπτει ένα ενδιαφέρον νέο, εσωτερικό κέλυφος, με ένα αυτόνομο και διακεκριμένο τρόπο γραφής, με αυτοτελή οργάνωση, σε ανεξάρτητο ρυθμό σε σχέση με το υφιστάμενο κέλυφος, αποφεύγοντας δηλαδή οποιαδήποτε μίμηση της παλαιάς συμμετρικής οργάνωσης του κτιρίου. Η θέση της αίθουσας, στο νοτιοδυτικό μέρος της κάτοψης, εξασφαλίζει περισσότερο ελεύθερο χώρο για την οργάνωση της εισόδου στην αίθουσα και το σχεδιασμό ενός επαρκούς πυρήνα κυκλοφορίας [κλιμακοστάσιο, ανελκυστήρας]. Αξιοποιούνται ικανοποιητικά όλοι οι χώροι στην περίμετρο της αίθουσας.

Μετά τη σταθεροποίηση της θεατρικής διάταξης, ξεκίνησαν οι λεπτομερείς αρχιτεκτονικές επιλύσεις. Διορθώθηκαν οι θέσεις των θεατών και προτιμήθηκε η τεθλασμένη [πολυγωνική] έναντι της κυκλικής διάταξης των καθισμάτων, ενέργεια που πρόσθεσε 10 θέσεις [στις 290 προβλεπόμενες], οπότε η χωρητικότητα της αίθουσας άγγιξε τα 300 καθίσματα. Στην στάθμη της σκηνής [+4,80 από το δάπεδο της καπναποθήκης] σχεδιάστηκαν καμαρίνια και βοηθητικό κλιμακοστάσιο για την εξυπηρέτηση των υπολοίπων καμαρινιών σε ανώτερη στάθμη [+7,84] και τη σύνδεση όλων των επιπέδων της σκηνής με το ισόγειο.

243

244

245

247

Ακολούθησε η ακουστική μελέτη που προσδιόρισε την ακριβή μορφή και τις τελικές εσωτερικές επενδύσεις στη στέψη και στα κατακόρυφα τοιχώματα της αίθουσας. Με τη χάραξη των πλευρικών ανακλαστήρων [βόρεια και νότια πλευρά] αποκαλύφθηκε ότι η ασύμμετρη διάταξη των καθισμάτων ήταν προβληματική. Προς επίλυση του προβλήματος χαράχθηκαν συμμετρικές πλευρικές απολήξεις των βαθμίδων, διόρθωση που ακύρωσε το νότιο περιμετρικό διάδρομο. εικ.241,242_ επιλεγμένη έκκεντρη λύση [κάτοψη 1ου και 2ου ορόφου] εικ.243,244_ σκίτσα για την στατική επίλυση της αίθουσας εικ.245_ τομή με τον εξοπλισμό της αίθουσας εικ.246_ χάραξη πλαϊνών ανακλαστήρων

246

_74

248

εικ.247,248_ σκίτσα πειραματισμού για το υλικό επίστρωσης της οροφή της αίθουσας

Επίσης, τροποποιήθηκε η θέση των θυρών / προθαλάμων στις άνω προσβάσεις της αίθουσας και δόθηκε μια μικρή στροφή στους δύο, συμμετρικούς, εσωτερικούς διαδρόμους της αίθουσας, ώστε να μειωθεί η γωνιακή απόκλιση στις απολήξεις των κλιμακοστασίων, κατάσταση που δημιουργούσε προβλήματα στις προσβάσεις και στην κατακόρυφη κίνηση εντός του αμφιθεάτρου. Ακολούθως, σχεδιάστηκαν οι περιφερειακές λειτουργίες του χώρου:

250

_οι προσβάσεις των θεατών από το εξωτερικό απευθείας στον θεατρικό χώρο _ο χώρος διαλείμματος των ηθοποιών και τα καμαρίνια [για θίασο 20 ηθοποιών, με προσωπικούς πάγκους, υγρούς χώρους και βεστιάρια]

249

251

252

253

_το κεντρικό φουαγιέ στην ισόγεια στάθμη, το κυλικείο, το βεστιάριο του κοινού, οι υγροί χώροι του κοινού και των τεχνικών _οι αποθήκες του θέατρου Τα εκδοτήρια περιορίστηκαν στα ελάχιστα τ.μ. και επιτρέπουν μόνο την εξωτερική έκδοση εισιτηρίων με σκοπό την απελευθέρωση ζωτικού χώρου στο εσωτερικό. Ως συνέχεια της επιλογής του Δήμου Καβάλας να μετατρέψει την οδό Φιλίππου σε πεζόδρομο, πρότασή μας είναι η πρόβλεψη ενός πλατώματος μπροστά από την καπναποθήκη και η κατασκευή ενός μεταλλικού στεγάστρου, που να σηματοδοτεί κατά κύριο λόγο την είσοδο του κοινού και να προστατεύει τα εκδοτήρια από τα καιρικά φαινόμενα.

254

εικ.249_ τελικές διαμορφώσεις στην ισόγεια στάθμη εικ.250_ σκίτσο της κεντρικής κλίμακας προς τον θεατρικό χώρο εικ.251_ σκίτσο – τομή στα εξωτερικά εκδοτήρια εικ.252,253,254,255,256,257_ σκίτσα πειραματισμού – διαμόρφωσης του πλατώματος και του μεταλλικού στεγάστρου της εισόδου εικ.259,260_ μακέτα πειραματισμού του μεταλλικού στεγάστρου της εισόδου επί της οδού Φιλίππου

256

255

257

258

259

260

_75

πρόταση επανάχρησης

Γ_

κτιριολογικό πρόγραμμα συνοπτική καταγραφή της πρότασης

Η νέα χρήση που δίνει η παρούσα Διπλωματική Εργασία στην καπναποθήκη Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά, είναι ένας σύγχρονος θεατρικός χώρος, οργανωμένος κι εξοπλισμένος κατά τα διεθνή πρότυπα. Η νέα, εσωτερική σύνθεση κι οργάνωση του κτιρίου προέκυψε με πυρήνα το θεατρικό σχεδιασμό της αίθουσας, ενώ οι υπόλοιποι υποστηρικτικοί χώροι της νέας χρήσης διαμορφώθηκαν γύρω από αυτήν. Η ελευθερία στη θέση και στη μορφή του θεατρικού χώρου ήταν μια επιλογή σε αντίστιξη προς την αυστηρή οργάνωση της αρχικής κατασκευής του κτιρίου. Ο νέος σχεδιασμός του εσωτερικού χώρου προσπαθεί να αναδείξει το υφιστάμενο ιστορικό κέλυφος, τονίζοντας κάποια στοιχεία του και αποκαλύπτοντας την δομή του. Η πρόταση επανάχρησης, επομένως, αφορά επεμβάσεις που σέβονται την τυπολογία του εξωτερικού κελύφους, εξασφαλίζοντας νέα χρήση στο εσωτερικό του. Οι χειρισμοί που ακολουθήθηκαν χαρακτηρίζονται από μία εσωστρέφεια, καθώς οι μετατροπές στο εσωτερικό του κτιρίου, επιδιώκουν να εξασφαλίσουν ζωτικό χώρο για τη νέα χρήση. Η συνθετική προσέγγιση λειτουργεί σε ανεξάρτητο κάναβο, αφήνοντας εμφανή κάποια σημεία από το υφιστάμενο δομικό σύστημα: δημιουργεί έναν οργανισμό που παράγει δυναμικό χώρο.

_76

Στη νέα πρόταση, το κτίριο φιλοξενεί στην ισόγεια στάθμη το κεντρικό φουαγιέ και υποστηρικτικές εξυπηρετήσεις του κοινού [εκδοτήρια εισιτηρίων, κυλικείο και βεστιάριο]. Επίσης στο ισόγειο εξυπηρετείται το φουαγιέ των ηθοποιών καθώς και ορισμένα καμαρίνια. Στην νέα στάθμη ορόφου αρχίζει να αναπτύσσεται το αμφιθέατρο και εξυπηρετούνται οι υγροί χώροι του κοινού, μια αποθήκη σκηνικών - υλικού, τα υπόλοιπα καμαρίνια των ηθοποιών, η σκηνή και τα παρασκήνια. Στην ανώτερη στάθμη, συναντώνται οι άνω, βασικές προσβάσεις του κοινού στο αμφιθέατρο κι ένας ελεύθερος χώρος κινήσεων μπροστά από τους θαλάμους των τεχνικών. Επίσης εξυπηρετούνται οι υγροί χώροι των τεχνικών και χώροι αποθήκευσης σκηνικών και κουστουμιών. Η κίνηση του κοινού εξυπηρετείται από την δυτική πλευρά της καπναποθήκης με την τοποθέτηση δύο ανελκυστήρων και μιας κεντρικής κλίμακας. Επίσης, τοποθετήθηκε ένα ανεξάρτητο, βοηθητικό κλιμακοστάσιο για την εξυπηρέτηση των ηθοποιών και των τεχνικών και έχει προβλεφθεί ένα αναβατώρι σκηνικών. Τέλος, προβλέφθηκε μια έξοδος κινδύνου προς ένα μικρό ακάλυπτο χώρο, γειτονικά στην δεύτερη εν σειρά καπναποθήκη, όπου σε ένα μικρό βοηθητικό υφιστάμενο κτίσμα προβλέπεται η εγκατάσταση του μηχανοστασίου της νέας χρήσης.

_77

219,2 τ.μ._ 66,5 τ.μ._ 70 τ.μ._ 136,5 τ.μ._ 52 τ.μ._ 260 τ.μ._ 58,5 τ.μ._ 31 τ.μ._ 32,7 τ.μ._ 11,3 τ.μ._ 15 τ.μ._ 16,2 τ.μ._ 94 τ.μ._ 92,2 τ.μ._ 318,2 τ.μ._ 152 τ.μ._

Κύρια αίθουσα χωρητικότητας 300 ατόμων Σκηνική εξέδρα Παρασκήνια Καμαρίνια [μέγιστο πλήθος 20 θέσεων με ισάριθμους υγρούς χώρους] Φουαγιέ ηθοποιών Φουαγιέ [+κλιμακοστάσια] κοινού στο ισόγειο Κυλικείο Βεστιάριο κοινού Υγροί χώροι κοινού [4+4+1 θέσεις] Εκδοτήρια

Θάλαμος τεχνικών Υγροί χώροι τεχνικών [4 θέσεις] Αποθήκες σκηνικών / θεατρικού υλικού Διάδρομοι κίνησης τεχνικών Χώρος εκτόνωσης / κίνησης περιμετρικά στην αίθουσα Η/Μ εγκαταστάσεις κάτοψη ισογείου

_78

κάτοψη 1ου ορόφου

κάτοψη 2ου ορόφου

_79

[κεφ. 06]

θεατρικός & ακουστικός σχεδιασμός Α_

σχεδιασμός του αμφιθεάτρου - διάταξη καθισμάτων

Για τη χάραξη των βαθμίδων στο αμφιθέατρο, τελικά επιλέχθηκε μια τεθλασμένη, ψαθωτή διάταξη καθισμάτων. Με την ίδια λογική σχεδιάστηκε και η πολυγωνική απόληξη του προσκηνίου στην εξέδρα της σκηνής. Η συνολική χωρητικότητα του θεάτρου ανέρχεται σε Ν = 300 θέσεις, ο συνολικός όγκος της αίθουσας είναι V = 1205,4μ³ και το συνολικό εμβαδόν της είναι Ε=219,2m². Με βάση τα παραπάνω οι κρίσιμες αναλογίες που προσδιορίζουν την αξιοποίηση της αίθουσας είναι Ε/Ν = 0,73μ²/θεατή και V/Ν = 4,02μ³/ θεατή αντίστοιχα [εντός των επιτρεπόμενων ορίων για σχεδιασμό αίθουσας θεάτρου]. Το αμφιθέατρο χωρίζεται σε τρία [3] κλίτη. Οι δύο, συμμετρικοί διάδρομοι ανάμεσα στα κλίτη [πλάτους 1,20μ. έκαστος] εξυπηρετούν το σύνολο των θεατών της αίθουσας. Σύμφωνα με τον Κανονισμό Πυροπροστασίας, για Ν=300 προβλέπονται δύο θύρες εξόδου με κίνηση προς την κατεύθυνση της διαφυγής και άνοιγμα 1,20μ. εκάστη. Το κεντρικό κλίτος ακολουθεί την ψαθωτή διάταξη των καθισμάτων [θέση, πίσω από δύο μπροστινές θέσεις] και διαθέτει 12 βαθμίδες [βάθος 91εκ.] συνολικά 100 καθισμάτων. Το ύψος κάθε βαθμίδας είναι 32εκ. και αντιστοιχεί σε δύο σκαλοπάτια [ύψους 16εκ.] των κλιμάκων στους ενδιάμεσους διαδρόμους. Τα πλάγια κλίτη αριθμούν επίσης από 100 καθίσματα, τοποθετημένα σε 12 βαθμίδες με ορθογωνική διάταξη [βάθος 92,5εκ. και ύψος 32εκ.]. Στην τελευταία σειρά προβλέπονται από τρία [3] κινητά καθίσματα εκατέρωθεν των δύο διαδρόμων, ώστε να υπάρχει η δυνατότητα για συνολικά 8 ως 12 θέσεις αμαξιδίων Α.μ.ε.α.

εικ.261_ στοιχεία χωρητικότητας της αίθουσας – υπολογισμός αναλογιών εικ.262_ διάγραμμα χάραξης του αμφιθεάτρου ψαθωτή διάταξη διαχωρισμός σε κλίτη [3] διάδρομος κίνησης

261

_80

262

_81

θεατρικός & ακουστικός σχεδιασμός β_ οπτική χάραξη Για την εξασφάλιση της άνεσης των θεατών επιλέχθηκαν ανακλινόμενα καθίσματα σε βαθμιδωτή, ψαθωτή διάταξη [με διαστάσεις 55*52*100εκ.] Η 1η σειρά των θέσεων βρίσκεται στη στάθμη +4,00. Το κεντρικό κλίτος βρίσκεται σε απόσταση 1,50μ. από το προσκήνιο [στάθμη +4,80μ., δηλαδή 80εκ. ψηλότερο από τη στάθμη της 1ης σειράς]. Ως εστιακό κέντρο της οπτικής χάραξης επιλέχθηκε [κατά τη δυσμενέστερη εκδοχή] το χείλος του προσκηνίου. Όπως φαίνεται στους γεωμετρικούς ελέγχους η σχέση σκηνής αμφιθεάτρου εξασφαλίζει πλήρη θέαση της ωφέλιμης σκηνικής εξέδρας με γωνία 23 μοιρών [σε κάτοψη] και 12 μοιρών [σε τομή] για όλους τους θεατές [τελευταία βαθμίδα στη στάθμη +7,52].

55εκ.

55εκ.

100εκ.

110εκ.

120εκ.

52εκ.

263 εικ.263_ ανθρωπομετρικό πρότυπο

_82

θεατρικός & ακουστικός σχεδιασμός Γ_

χάραξη ανακλαστήρων

Για την ενίσχυση του άμεσου ήχου [ιδίως προς τις πίσω και πλάγιες θέσεις] μελετήθηκαν ανακλαστήρες οροφής και πλευρικοί ανακλαστήρες. Αρχικά, στη στέψη της αίθουσας χαράχθηκαν δύο συνδυασμοί ανακλαστήρων οροφής, με βάση τη θέση του ηθοποιού στο όριο της μπούκας. Τελικά επιλέχθηκαν τρεις ανακλαστήρες οροφής [δύο κεκλιμένου κι ένας οριζόντιος]. Στην συνέχεια μελετήθηκαν οι χρήσιμες ανακλαστικές περιοχές στο εσωτερικό κέλυφος της αίθουσας [πλευρικοί ανακλαστήρες]. Με αυτήν την διαδικασία αποκαλύφθηκε το πρόβλημα της ασύμμετρης απόληξης των καθισμάτων. Η διόρθωση της ασυμμετρίας εξασφάλισε μια νέα, συμμετρική χάραξη των πλευρικών τοιχωμάτων και οδήγησε σε ακύρωση του νότιου, περιμετρικού διαδρόμου. Ο 1ος λοξός ανακλαστήρας οροφής ενισχύει με έγκαιρο ήχο τους θεατές από την 4η έως την 12η σειρά. Ο 2ος λοξός ανακλαστήρας οροφής ενισχύει από την 7η έως την 12η σειρά. Ο 3ος οριζόντιος ανακλαστήρας ενισχύει από την 8η έως την 12η σειρά. Η προβολή των ανακλαστήρων σε κάτοψη προσδιόρισε τις “περασιές” των πετασμάτων της ψευδοροφής Οι πλευρικοί ανακλαστήρες υπολογίστηκαν γεωμετρικά ώστε να ενισχύουν το μισό του εγκάρσιου αναπτύγματος όλων των βαθμίδων. Η εγκάρσια τομή της χάραξης προσδιόρισε το σχήμα και τη θέση των δύο πλευρικών ανακλαστικών πετασμάτων στο εσωτερικό κέλυφος της αίθουσας. Οι ανακλαστήρες οροφής θα είναι από φύλλα plexi-glass. Τα υπόλοιπα τμήματα της ψευδοροφής θα είναι από διάτρητη γυψοσανίδα [για ηχοαπορρόφηση]. Στα πλαϊνά τοιχώματα, οι πλευρικοί ανακλαστήρες τοποθετούνται σε προεξέχοντα πετάσματα [κατά 2,7εκ. σε σχέση με τα υπόλοιπα] κατασκευασμένα με βαρεία ξυλεπένδυση, ορίζοντας το περίγραμμα της αίθουσας. Τα υπόλοιπα, πλευρικά τοιχώματα θα επενδυθούν με ελαφρά ξυλεπένδυση [σχετική ηχοαπορρόφηση].

_84

ΑΞΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ_ ΟΠΤΙΚΗ ΧΑΡΑΞΗ

ΑΞΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ_ ΟΠΤΙΚΗ ΧΑΡΑΞΗ

Δ_

έλεγχος της αντήχησης

Ο ωφέλιμος όγκος της αίθουσας και του προσκηνίου [χωρίς τη σκηνή] είναι 1205,4μ³. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς κατά τον τύπο του Sabine ο βέλτιστος χρόνος αντήχησης είναι TR=0,80. Ο προσδιορισμός της βέλτιστης αντήχησης, οι επιμετρήσεις, η ακουστική διόρθωση και των εσωτερικών επενδύσεων με τις προδιαγραφές των υλικών τους καταγράφονται σε φύλλα υπολογισμού Excel. Όπως φαίνεται τελικά, η προτεινόμενη συχνοτική διακύμανση της αντήχησης κυμαίνεται σε ανεκτά όρια απόκλισης από τις βέλτιστες τιμές.

εικ.264_ πίνακας επιμετρήσεων [m2]

264

_87

265

εικ.265_ ομαδοποίηση επιμέρους επιφανειών με ίδια επένδυση εικ.266_ υπολογισμός χρόνου αντήχησης

_88

266

_89

θεατρικός & ακουστικός σχεδιασμός

Ε_

ειδικός εξοπλισμός

Για την εξυπηρέτηση της οπτικής επαφής της σκηνής από τις πλάγιες θέσεις του αμφιθεάτρου επιλέχθηκε η κατακόρυφη κίνηση της αυλαίας [αντί της αναδίπλωσης δεξιά - αριστερά, με περιστροφή περί οριζόντιο άξονα και στάση πάνω από τη στέψη της μπούκας]. Ο θάλαμος των τεχνικών στο άνω τμήμα του αμφιθεάτρου τοποθετήθηκε 32εκ. ψηλότερα από την στάθμη εισόδου στην αίθουσα [+8,16]. Προβλέπεται η εγκατάσταση δύο θέσεων για τις κονσόλες ήχου και φωτισμού, που διαθέτουν πλήρη οπτική επαφή με τη σκηνική εξέδρα. Για τις θέσεις των θεατών επιλέχθηκαν 300 ανακλιόμενα καθίσματα με υφασμάτινη στόφα και ξύλινο ή πλαστικό σκελετό. Το προσκήνιο και η εξέδρα της σκηνής κατασκευάζονται από ξύλινο σανίδωμα σε ικρίωμα.

Για τον φωτισμό της παράστασης προβλέπονται: 268 εικ.267_ κατακόρυφη κίνηση της αυλαίας περί οριζόντιου άξονα πάνω από τη στέψη της μπούκας εικ.268_ πλήρη οπτική θέαση στη σκηνική εξέδρα – άποψη από τον θάλαμο τεχνικών εικ.269_ το follow-spot [φως παρακολούθησης προβολής] εικ.270_ τομή στον χώρο της σκηνής η οποία διαθέτει πύργο και πλήρη εξοπλισμό ιταλικής σκηνογραφίας

_90

267

_γέφυρες φωτισμού αναρτημένες από σταγκόνια στον πύργο της σκηνής _η γέφυρα της αυλαίας και οι δύο στήλες πίσω από τους αρλεκίνους _η γέφυρα του προσκηνίου _οι πλάγιες φωτιστικές στήλες της αίθουσας [περίπου πάνω από τη 10η σειρά θεατών]

269

_το follow-spot [φως παρακολούθησης προβολής] μπροστά στο θάλαμο των τεχνικών

Η σκηνή διαθέτει πύργο και πλήρη εξοπλισμό ιταλικής σκηνογραφίας. Αναλυτικά, αμέσως μετά την μπούκα της αυλαίας και προς το εσωτερικό της σκηνής προβλέπονται: _η γέφυρα της αυλαίας [πίσω από τη μπούκα, φέρει το 1ο σταγκόνι] _ο οριζόντιος αρλεκίνος αυξομειώνει το ύψος της μπούκας [του κάδρου της σκηνής] _δύο κατακόρυφοι αρλεκίνοι αυξομειώνουν το πλάτος της μπούκας [στην πράξη σύρονται κάτω από τις επόμενες γέφυρες. _δυνατότητα για κινηματογραφικές προβολές, με την οθόνη αναρτημένη στο 2ο σταγκόνι

_επιπλέον τέσσερα σταγκόνια φωτισμού με καλάθια συγκράτησης καλωδίων και οκτώ σταγκόνια ανάρτησης σκηνικών _οι πλευρικές γέφυρες του υπερώου, για τον έλεγχο των αναρτημένων σκηνικών και των τροχαλιών, _οι τροχαλίες κίνησης των σταγκονιών, είναι τοποθετημένες πάνω στα οριζόντια στοιχεία των ζευκτών _η πίσω εγκάρσια γέφυρα του υπερώου, πάνω από τον αθέατο διάδρομο των παρασκηνίων [όπου καταλήγουν μεταλλικές, κατακόρυφες σκάλες, οι οποίες συνδέουν περιμετρικά, τις γέφυρες της σκηνής]

270

_91

αρχιτεκτονικά σχέδια

_92

φωτορεαλιστικές απεικονίσεις

_100

[επίλογος]

Η επιλογή της προτεινόμενης νέας χρήσης επιτρέπει την διατήρηση όλων των εξωτερικών μορφολογικών και τυπολογικών στοιχείων της αρχικής κατασκευής του υφιστάμενου κελύφους της καπναποθήκης, παράλληλα εξασφαλίζει τις νέες κατασκευές για την εξυπηρέτηση της θεατρικής λειτουργίας. Κατά τη γνώμη μας, οι προτεινόμενες επεμβάσεις σέβονται και δεν προσβάλλουν την φυσιογνωμία του κτιρίου, καθώς κινούνται στην κατεύθυνση της σύγχρονης επαναλειτουργίας του κτιρίου ή ακόμα και στην αναγκαιότητα της ίδιας της αναβίωσής του στην εποχή μας. Η πρόταση συντήρησης, αποκατάστασης και ένταξης μιας νέας χρήσης στο κτίριο, θεωρούμε πως είναι συμβατή με το οικοδόμημα και επιπλέον σύμφωνη με μια θεώρηση της Καβάλας, ως πόλης του καπνεμπορίου. Σημειώνεται με έμφαση ότι η νέα χρήση καλύπτει μια λειτουργική έλλειψη της Καβάλας, καθώς από την πόλη λείπει [αν και απαιτείται] ένας σύγχρονος και οργανωμένος θεατρικός χώρος και επίσης ότι το συγκεκριμένο κτίριο κατέχει κεντρική θέση στον πολεοδομικά υπερκορεσμένο αστικό ιστό. Το κτιριολογικό πρόγραμμα της πρότασης, ανταποκρίνεται στις ανάγκες ενός θεάτρου στην κλίμακα της πόλης. Πρόκειται για μία επίλυση που επιτρέπει στο θεατή - χρήστη να εισέλθει ελεγχόμενα στους χώρους συνάθροισης και παράλληλα διαφυλάσσει την ιδιωτικότητα των καλλιτεχνών χρηστών στο ανατολικό τμήμα. Η πρόταση περιλαμβάνει ένα σύνολο επιμέρους χρήσεων, με ανοικτούς και κλειστούς επιμέρους χώρους, σε κατά μήκος παράταξη. Στην δυτική πλευρά κυριαρχούν οι χώροι κοινού, στην ανατολική πλευρά οι χώροι ηθοποιών και τεχνικών, ενώ στην καρδιά του κτιρίου αναπτύσσεται το αμφιθέατρο.

_110

Αξίζει να μνημονευθεί ότι, σε κάθε επέμβαση αποκατάστασης ενός παλιού και ιστορικού κτιρίου, υπάρχει πάντα ο παράγοντας “ωφέλεια”, με την έννοια της επαύξησης της επάρκειάς του, της διατήρησής και της βιωσιμότητας του. Η παρούσα πρόταση επανάχρησης, λαμβάνει ως δεδομένο τη διαμόρφωση ενός πράσινου πεζόδρομου στην οδό Φιλίππου, ο οποίος θα διέρχεται από την κύρια όψη όλων των σημαντικών κτιριακών δομών της οδού. Σε μια τέτοια θεώρηση της περιοχής, η πρόταση για ένα πλάτωμα στην κύρια όψη της καπναποθήκης Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά, αναδεικνύει το υφιστάμενο βιομηχανικό κέλυφος, προσδίδει δυναμική στην περιοχή και δημιουργεί ένα νέο, φιλικό περιβάλλον προς τον περιπατητή – επισκέπτη της πόλης.

1

Τέλος, η εκμετάλλευση τέτοιων κτιριακών εγκαταστάσεων, θέτει μια νέα παράμετρο στον τρόπο αντιμετώπισης των ανενεργών, πλέον, βιομηχανικών κελυφών καθώς και στην συμβολή τους στην ανάδειξη του πολιτιστικού χαρακτήρα της πόλης. Το πάντρεμα των δύο αυτών απαιτήσεων στην πόλη της Καβάλας, ίσως αποτελέσει τον οδοδείκτη του μέλλοντος όσον αφορά την διαχείριση αντίστοιχων, ανεκμετάλλευτων κτιρίων, στο σύνολο της χώρας.

_111

[βιβλιογραφία]

Βιβλία

έντυπα μέσα

Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Γ – Καπναποθήκες, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα

Αγγελούδη-Ζαρκάδα, Σ. [1997]. Παλιές καπναποθήκες και καπνόσπιτα, Οι συνθήκες εργασίας των καπνεργατών, Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Ένθετο “Επτά Ημέρες”

Ιωαννίδης, Ι. [1998]. Το καπνικό στην Καβάλα. Μαρτυρίες και στοιχεία από το καπνεμπόριο και την καπνεργασία, Καβάλα Λαζαρίδης, Δ. [1969]. Οδηγός Χριστούπολις-Καβάλα, Αθήνα

Αρχαιολογικού

Μέρτζιος, Κ. [2007]. Μνημεία Μακεδονικών Σπουδών, Αθήνα

Μακεδονικής

Μουσείου. Ιστορίας.

Νεάπολις-

Εκδ:

Εταιρία

Πέγιος, Γ. [1984]. Από την Ιστορία του Συνδικαλιστικού Κινήματος της Καβάλας, Αθήνα

_112

Γιακουμάκη, Π. [1997]. Από την Αμερική στην Ευρώπη, Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Ένθετο “Επτά Ημέρες” Λαμπριανίδης, Λ. [1997]. Ο καπνός στην Ελλάδα, Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Ένθετο “Επτά Ημέρες”

Μάντζαρης, Α. [1929]. Τα καπνά μας, Μελέτη βραβευθείσα από την Ακαδημίαν, Αθήνα Μόρμορη, Π. Οι καπναποθήκες της Καβάλας, ερευνητική εργασία ΕΜΠ, Αθήνα

Σηφάκης, Ν. [1925]. Πανελλήνιον Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδος 18211921, Η χρυσή βίβλος του Ελληνισμού, Αθήνα

Ρουκούνης Γ., Γιαννοπούλου Μ. [1991]. Οι καπναποθήκες της Ξάνθης, «Θρακικά Χρονικά», τεύχος 45, Ξάνθη

Τζανίδης, Μ. [1934]. Η καπνική μας οργάνωσης. Το μονοπώλιο εσωτερικής καταναλώσεως του καπνού ως συντελεστής της οικονομικής μας ανορθώσεως, Καβάλα

Σιναμίδης, Ι. Από το καπνόσπιτο στην καπναποθήκη. Η εξέλιξη της παραγωγικής διαδικασίας καπνού και της αρχιτεκτονικής του στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, εισήγηση TICCIH

Χιόνης, Κ. [2000]. Συνοπτική ιστορία της πόλης Καβάλας των Φιλίππων και της Θάσου, Καβάλα

Στεφανίδου, Αι. [1991]. Η πόλη - λιμάνι της Καβάλας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας Πολεοδομική διερεύνηση 1391-1912, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη

ηλεκτρονικές πηγές Αξιοθέατα Καβάλας, http://www.kavalagreece.gr [10/2017] Η απελευθέρωση της Καβάλας, www.kavala.pkteam.gr [10/2017] Η Βουλγαρική Κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, www.users.sch.gr [10/2017] Η ιστορία της Χριστούπολης, www.kavala.pkteam.gr [10/2017] Ιερά Μητρόπολη Φιλίππων, www.im-philippon.gr [10/2017] Καβάλα, www.el.wikipedia.org [10/2017]

1

Καβάλα: Μια ματιά στην ταυτότητα της πόλης, http://www.citybranding.gr [10/2017] Νομός Καβάλας, www.el.wikipedia.org [10/2017]

Παλιά πόλη «Παναγία» - Φρούριο, www.kavalagreece.gr [10/2017] Πεζόδρομος η οδός Φιλίππου, www.kavala-portal.gr [10/2017] Cosmopolis, www.kavala-cosmopolis.com [10/2017]

_113

[πίνακας εικόνων]

εικ.1_ προσωπικό αρχείο εικ.2_ www.el.wikipedia.org [01/2018] εικ.3_ www.ypes.gr [01/2018] εικ.4_ google earth εικ.5_ www.kavalareghistory.weebly.com [01/2018] εικ.6_ www.el.wikipedia.org [01/2018] εικ.7_ www.lykourinos-kavala.blogspot.gr [01/2018] εικ.8_ www.el.wikipedia.org [01/2018] εικ.9_ www.commons.wikimedia.org [01/2018] εικ.10_ www.eoskavalas.gr [01/2018] εικ.11_ www.pamemprosta.org [01/2018] εικ.12-13_ προσωπικό αρχείο εικ.15_ Στεφανίδου, Αι. [1991]. Η πόλη - λιμάνι της Καβάλας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας Πολεοδομική διερεύνηση 1391-1912, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη εικ.16_ www.lykourinos-kavala.blogspot.gr [01/2018] εικ.17_ www.kavalagreece.gr [01/2018] εικ.18_ www.castle-kavala.gr [01/2018] εικ.19_ www.kavalagreece.gr [01/2018] εικ.20_ www.kavala.citypedia.gr [01/2018] εικ.21_ www.ependitislive.gr [01/2018] εικ.22_ www.tripadvisor.com.gr [01/2018] εικ.23_ www.kavalacity.blogspot.gr [01/2018] εικ.24,25_ προσωπικό αρχείο εικ.26_ www.kavalapost.gr [01/2018] εικ.27_ www.monemvasianews.gr [01/2018]

_114

εικ.28_ www.kavalagreece.gr [01/2018] εικ.29_ προσωπικό αρχείο εικ.30_ www.kavalagreece.gr [01/2018] εικ.31_ www.wondergreece.gr [01/2018] εικ.32,33_ www.kavalagreece.gr εικ.34_ προσωπικό αρχείο εικ.35_ www.gr.blackseasilkroad.com [01/2018] εικ.36_ www.alliotikesprotaseis.gr [01/2018] εικ.37,38_ www.kavalamodern.wordpress.com [01/2018] εικ.39_ www.dramini.gr [01/2018] εικ.40_ www.wikimapia.org [01/2018] εικ.41_ προσωπικό αρχείο εικ.42_ www.kavalagreece.gr [01/2018] εικ.43_ www.filippoib2.wikispaces.com [01/2018] εικ.44_ www.naturahellas.blogspot.gr [01/2018] εικ.45_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Α, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.46_ www.mjswonderland.blogspot.gr [01/2018] εικ.47_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Α, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.48-52_ www.ivan-2-google.blogspot.gr [01/2018] εικ.53-60_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Α, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.61_ www.tovima.gr [01/2018] εικ.62_ www.11dim-kaval.kav.sch.gr [01/2018] εικ.63-67_ αρχείο από το μουσείο καπνού Καβάλας

εικ.68-72_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Α, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.73_ www.agriniomemories.gr [01/2018] εικ.74-77_ www.kyrgia.wordpress.com [01/2018] εικ.78-81_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Α, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.82-89_ www.tomakedoniko.blogspot.gr [01/2018] εικ.90,91_ www.oldcavala.blogspot.gr [01/2018] εικ.92-95_ www.tomakedoniko.blogspot.gr [01/2018] εικ.96-98_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Α, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.99_ www.oldcavala.blogspot.gr [01/2018] εικ.100-103_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Α, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.104-106_ www.kavalacity.blogspot.gr [01/2018] χάρτης καπναποθηκών 1,2_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Γ – Καπναποθήκες, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.107-109_ google earth εικ. 110_ προσωπικό αρχείο εικ.111-113_ google earth εικ.114_ www.tospitimou.gr [01/2018] εικ.115_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Γ – Καπναποθήκες, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα

εικ.116_ www.tospitimou.gr [01/2018] εικ.117_ προσωπικό αρχείο εικ.118_ www.kokkinokavalas.gr [01/2018] εικ.119,120_ προσωπικό αρχείο εικ.121_ www.kavalagreece.gr [01/2018] εικ.122_ www.spitogatos.gr [01/2018] εικ.123-125_ προσωπικό αρχείο εικ.126-130_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Γ – Καπναποθήκες, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.131_ google earth εικ.132,133_ προσωπικό αρχείο εικ.134-136_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Γ – Καπναποθήκες, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.137_ www.kavala.citypedia.gr [01/2018] εικ.138_ www.ieramonilazariston.gr [01/2018] εικ.139_ προσωπικό αρχείο στην εικ.140_ google earth εικ.141_ www.11dim-kaval.kav.sch.gr [01/2018] εικ.142_ www.omorfataxidia.gr [01/2018] εικ.143,144_ google earth εικ.145_ προσωπικό αρχείο χάρτης 1-4_ τοπογραφικό Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Καβάλας_ προσωπική μελέτη και επεξεργασία των στοιχείων των χαρτών

1

_115

εικ.146-155_ προσωπικό αρχείο εικ.156_ www.wikimapia.org [01/2018] εικ.157,158_ προσωπικό αρχείο εικ.159_ www.kavalagreece.gr [01/2018] εικ.160-162_ προσωπικό αρχείο εικ.163_ www.dikaiologitika.gr [01/2018] εικ.164_ www.wikimapia.org [01/2018] εικ.165_ Βύζικας, Ι. [2010]. Καβάλα – Η Μέκκα του Καπνού, Τόμος Γ – Καπναποθήκες, εκδ. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα εικ.166-171_ προσωπικό αρχείο εικ.172_ τοπογραφικό διάγραμμα από τον τοπογράφο Κρινίδη Αθανάσιο εικ.173-188_ προσωπικό αρχείο σχέδια υφιστάμενης κατάστασης_ τα σχέδια της υφιστάμενης κατάστασης της καπναποθήκης Χατζή Σακίρ Ιμπραήμ Πασά αποτυπώθηκαν έπειτα από επιτόπιες μετρήσεις και αξιοποίηση φωτογραφικού υλικού _προσωπικό αρχείο με την συμβολή του τοπογράφου κ. Αθανάσιο Κρινίδη εικ.189-212_ προσωπικό αρχείο εικ.213,214_ κατασκευαστικά σχέδια στατικής επίλυσης του θέματος – προσωπικό αρχείο εικ.215_ λήψη από το τρισδιάστατο πρόγραμμα – προσωπικό αρχείο εικ.216_ κατασκευαστικά σχέδια του θέματος – προσωπικό αρχείο εικ.217-225_ σκίτσα πορείας λύσης – προσωπικό αρχείο εικ.226-235_ επεξεργασία από το σχεδιαστικό πρόγραμμα AutoCAD – προσωπικό αρχείο εικ.236-248_ σκίτσα πορείας λύσης – προσωπικό αρχείο

_116

διαγράμματα χώρων_ επεξεργασία στο πρόγραμμα Photoshop – προσωπικό αρχείο εικ.261_ πίνακας excel – προσωπικό αρχείο εικ.262,263_ προσωπικό αρχείο σχέδια ακουστικής μελέτης_ προσωπικό αρχείο εικ.264-268_ προσωπικό αρχείο εικ.269_ www.americandj.eu [01/2018] εικ.270_ προσωπικό αρχείο αρχιτεκτονικά σχέδια_ προσωπικό αρχείο φωτορεαλιστικές απεικονίσεις_ προσωπικό αρχείο

1