Morysin, jako przykład XIX- wiecznego ogrodu krajobrazowego. Wy-tyczne konserwato. E. K. KRAJEWSKA

2011 Morysin, jako przykład XIX- wiecznego ogrodu krajobrazowego. Wytyczne konserwatorskie do ochrony parku i otoczenia.

Podyplomowe Studium Ochrony Dziedzictwa Kulturowego WAPW Promotor: Dr inż.arch. krajobrazu Kinga Kimic Dyplomant: mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska 2011-09-01

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 2

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

SPIS TREŚCI: 1.PRZEDMIOT, PROBLEM I CEL PRACY. ................................................. 5 2. ZAKRES OPRACOWANIA. ......................................................................... 6 2.1 TERYTORIALNY. ................................................................................................................................. 6 2.2. GŁÓWNE DZIAŁANIA. ........................................................................................................................ 8 2.3. CZASOWY. ......................................................................................................................................... 8

3. METODYKA PRACY. ................................................................................... 8 4. MORYSIN-ZAŁOŻENIE PAŁACOWO-OGRODOWE. ........................ 10 4.1. DANE OGÓLNE O OBIEKCIE. ............................................................................................................. 10 4.2. LOKALIZACJA. ................................................................................................................................. 10 4.3. UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE. ................................................................................................ 10 4.4 FORMY OCHRONY. ............................................................................................................................ 12

5. UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE. .................................................. 18 5.1. KALENDARIUM WILANOWSKIE POCHODZĄCE Z DATOWAŃ MUZEUM PAŁAC W WILANOWIE. ......... 18 5.2. HISTORYCZNY UKŁAD ZAŁOŻEŃ PAŁACOWO-OGRODOWYCH W WARSZAWIE. ................................. 20 5.2. KRAJOBRAZOWE ZAŁOŻENIE W MORYSINIE. ................................................................................... 24

6. PODRÓŻ STANISŁAWA KOSTKI POTOCKIEGO DO OXFORDSHIRE. PARK „BLIŹNIACZY” W NUNEHAM COURTENAY. .................................................................................................. 25 7.ANALIZY HISTORYCZNEJ KARTOGRAFII I IKONOGRAFII. ....... 32 7.1. ANALIZA HISTORYCZNEJ KARTOGRAFII Z LAT 1800-1825. .............................................................. 32 7.1.1. Klucz Wilanowski a Halkham Park. ........................................................................................ 35 7.1.2. Założenia Filialne Klucza Wilanowskiego. ............................................................................. 37 7.2.1 Zarzecze jako palimpsest wiosek holenderskich....................................................................... 53 7.3. ANALIZA HISTORYCZNEJ KARTOGRAFII Z LAT 1825-1900. .............................................................. 57 7.4. ANALIZA HISTORYCZNYCH RYCIN W LAT 1825-1900. ..................................................................... 60 7.5. ANALIZA HISTORYCZNEJ KARTOGRAFII W LATACH 1900-1945........................................................ 65 7.6. ANALIZA HISTORYCZNYCH RYCIN Z LAT 1900-1945. ...................................................................... 69

8.ANALIZA STANU ISTNIEJĄCEGO. ........................................................ 75 8.1. RELACJE Z OTOCZENIEM W OBRĘBIE WYBRANEGO FRAGMENTU KLUCZA WILANOWSKIEGO. ......... 75 8.1.1. Historyczne osie kompozycyjne i powiązania widokowe......................................................... 75 8.1.2. Współczesne osie widokowe i powiązania widokowe. ............................................................. 76 8.1.3. Drogi historyczne. ................................................................................................................... 76 8.1.4. Drogi współczesne w obrębie Klucza Wilanowskiego. ........................................................... 76 8.1.5. Zachowanie historycznej zabudowy. ....................................................................................... 76 6.1.6. Współczesna zabudowa. .......................................................................................................... 77 8.1.7. Historyczne struktury rolne i parkowe. ................................................................................... 77 8.1.8. Współczesne struktury przyrodnicze. ...................................................................................... 77 8.1.9. Zagrożenia. ............................................................................................................................. 77 8.2. UKŁAD PRZESTRZENNY WEWNĄTRZ ZAŁOŻENIA MORYSIN. ............................................................ 78 8.3. STAN PRZETRWANIA OBIEKTÓW. ..................................................................................................... 81

9. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY ......................... 91 9.1. WYTYCZNE OGÓLNE. ....................................................................................................................... 91 9.1.1. Proponowane strefy ochrony konserwatorskiej wokół założenia krajobrazowego Morysin. .. 91 9.1.2. Typologia form budowlanych i urbanistycznych w strefach otuliny rezerwatu Morysin oraz administracyjnego obszaru Zawad. Potencjalna intensywność zabudowy . ..................................... 92 Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 3

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA. 9.2.1. Wyznaczenie stref archeologicznych. ...................................................................................... 94 9.2.2. Przywrócenie formy parku krajobrazowego. Odtworzenie wnętrz i widoków parkowych. ..... 96 9.2.3. Odtworzenie obiektów. ............................................................................................................ 98

10. PODSUMOWANIE. WNIOSKI KOŃCOWE. ...................................... 101 SPIS ZAŁĄCZNIKÓW: ................................................................................. 103 BIBLIOGRAFIA:............................................................................................ 105 SPIS TABEL:................................................................................................... 107 SPIS RYCIN: ................................................................................................... 107

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 4

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

1.PRZEDMIOT, PROBLEM I CEL PRACY. Przedmiotem opracowania jest park krajobrazowy Morysin. Problemem jego szczątkowe zachowanie i następująca stale degradacja oraz urbanizacja otoczenia parku.

Celem pracy jest wskazanie nowego sposobu użytkowania parku w Morysinie, a następnie przedstawienie go w formie wytycznych konserwatorskich z zachowaniem wartości i cech danego miejsca oraz dostosowanie obiektu do współczesnych uwarunkowań.

Cel realizowany będzie w odniesieniu do aspektu przestrzennego poprzez zabezpieczenie otwartych, historycznych terenów wiejsko-parkowo-leśnych. Obejmie też zachowanie obiektów istniejących oraz odtworzenie obiektów nie zachowanych i nadanie im funkcji użytkowej.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 5

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

2. ZAKRES OPRACOWANIA. 2.1 Terytorialny.

Teren obejmie Park Morysin (obręb 1-05-46 Warszawa Wilanów, nr działki ewidencyjnej 32) i łąki morysińskie (obręb 1-05-46 Warszawa-Wilanów, nr działki ewidencyjnej 1) oraz fragmentu Parku Wilanowskiego (obręb 1-05-46 Warszawa Wilanów nr Działki ewidencyjnej 17), zaś detal w ramach opracowania szczegółowego. Tereny otwarte przy drodze wiodącej do Folwarku Zawady (dzisiejsza Vogla), jak również tereny po drugiej stronie ulicy Vogla, jako wskazane do objęcia strefą ochrony konserwatorskiej. Granice opracowania przedstawiono na Ryc.1 i 2.

Ryc. 1 Granice Morysina w relacji do zakresu opracowania w detalu zbliżone do granicy otuliny rezerwatu Morysin (kolor turkusowy). Opracowanie własne na podstawie mapy lotniczej z http://maps.google.pl, Natura 2000 oraz zarządzenia Nr 14 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 17 czerwca 2010 r. w sprawie rezerwatu przyrody „Morysin”.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 6

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 2 Mapa zasadnicza z obszarem opracowania parku krajobrazowego Morysin w detalu; liczbowe oznaczenia, co 100 m pokazują współrzędne (repery), nr 32 opisuje nr ewidencyjny działki, na której znajduje się rezerwat Morysin, nr 1 opisuje nr ewidencyjny działki łąk morysińskich, obszary należą do obrębu1-05-46 Warszawa-Wilanów, nr 17 opisuje nr ewidencyjny działki Parku Wilanowskiego. Potencjalnie możliwe jest również wkroczenie na obszary o nr 26, 25, 21,20 (obręb 1-05-46 WarszawaWilanów). Kolorowe obwiednie oznaczają podziały własności. Opracowanie własne na podstawie wyrysu nieruchomości z ewidencji.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 7

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

2.2. Główne działania.

W trakcie wykonywania pracy zostały przeprowadzone następujące działania: rozpoznanie terenu, inwentaryzacja fotograficzna dotycząca skali urbanistycznej i architektonicznej, analiza dokumentów historycznych (prace kameralne) i analiza stanu istniejącego obiektu, wyciągnięcie wniosków oraz przełożenie ich na ocenę stanu przetrwania obiektu i jego otoczenia. Końcowym efektem jest wydobycie tych wartości, które należy chronić oraz propozycja działań, służących osiągnięciu tego celu.

2.3. Czasowy.

Praca została wykonana w trakcie zajęć realizowanych na Podyplomowym Studium Ochrony Dziedzictwa Kulturowego na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej w okresie pomiędzy 11.11.2010, a 01.09.2011.

Zakres czasowy dotyczy następującego przedziału historycznego: od roku 1730 do 1945 oraz współczesności

3. METODYKA PRACY. Metodyka pracy objęła określenie przedmiotu badań, czyli ogrodu krajobrazowego Morysin. Następnie charakterystykę obiektu (lokalizację, zbiór danych o obiekcie, przegląd informacji dotyczących uwarunkowań przyrodniczych, form ochrony, jakimi objęty został Morysin), określenie problemów z nim związanych oraz celu pracy.

Pierwszym etapem był zbiór materiałów wejściowych oparty o prace kameralne (przegląd zbiorów z archiwów, bibliotek, historyczne ryciny i kartografia) oraz prace terenowe (inwentaryzacja fotograficzna i urbanistyczna). Kolejnym, analiza historyczna oparta o przestudiowanie powiązań z otoczeniem, powiązań widokowych oraz kompozycji założenia. Podobnej analizie poddano stan obecny wybranego fragmentu układu Klucza Wilanowskiego i założenia Morysin. Po przeprowadzeniu analiz i oceny opracowano wytyczne konserwatorskie do ochrony obiektu i jego otoczenia.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 8

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA. Przedmiot, problem i cel pracy .

Zbiór materiałów wejściowy ch

Prace kameralne

Prace terenowe

Opacowania kartograficzne.

Historyczny opis.

Inwentaryzacja urbanistyczna.

Dokumentacja fotograficzna Charakterystyka obiektu

Lokalizacja

Dane Obiektu

Uwarunkowania p rzyrodnicze

Formy ochrony

Analiza i ocena

Analiza history czna Powiązania przestrzenne z otoczeniem

Powiązania widokowe

Obiekty architektoniczne

Kompozycja założenia

Analiza stanu istniejącego

Powiązanai widokowe z otoczeniem

Powiązania widokowe

Obiekty architektoniczne

Układ p rzestrzenny

Tabela 1. Schemat metodyki pracy.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 9

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

4. MORYSIN-ZAŁOŻENIE PAŁACOWO-OGRODOWE. 4.1. Dane ogólne o obiekcie.

Obiekt znajduje się w rejonie ulicy Vogla na przedpolu Pałacu w Wilanowie od wschodu i północnego wschodu. Działka ewidencyjna, na której znajduje się Morysin ma nr 32, zaś łąki morysińskie nr 1. Obydwa obszary należą do obrębu 1-05-46 Warszawa-Wilanów. Obszar Morysina to 53, 46 ha należące od roku 1997 do Muzeum Pałac

w Wilanowie, obecnie własność Skarbu Państwa. Zaś łąki morysińskie mają powierzchnię 76, 9 ha, należą do SGGW.

4.2. Lokalizacja.

Morysin znajduje się na tarasie zalewowym Wisły, poniżej Wilanowa, usytuowanego na tarasie nadzalewowym. Obszar, położony na najniższym tarasie doliny Wisły, jest leśnym parkiem znajdującym się w obrębie cypla oblanego wodą z trzech stron.

Wody te są naturalnymi ciekami i zbiornikami wodnymi. Od zachodu park okala Jezioro Wilanowskie, oddzielając go od pałacowo-parkowego założenia wilanowskiego, a dalej brzeg Kanału Sobieskiego. Od północnego-wschodu granicę stanowi brzeg rzeki Wilanówki, na której drugim brzegu zlokalizowane jest osiedle domków jednorodzinnych. Osiedle domków istnieje również po stronie zachodniej Jeziora Wilanowskiego.

Od południa park Morysin ograniczony jest ulicą Vogla wiodącą do folwarku Zawady, dziś już niefunkcjonującego. Pomiędzy drogą na osi pałacu w Wilanowie, a ulicą Vogla znajduje się pole golfowe.

4.3. Uwarunkowania przyrodnicze.

Z informacji zaczerpniętych z „Charakterystyki Krajobrazu Kulturowego Wilanowa” ze strony Urzędu Dzielnicy Wilanów Miasta St. W-wy1 wynika, że na obszarze zalewowym terenu opracowania występują gleby pylasto-ilaste i piaszczysto-ilaste, mady lekkie i mady ciężkie. Osady te pod wpływem wody ulegają uplastycznieniu. Mogą też miejscami występować torfy, podścielane madami i piaskami rzecznymi. Krajobraz założeń parkowych w Wilanowie i Morysinie wkomponowany jest w starorzecze Wisły.

Pozostałościami po niegdyś płynącej tu rzece Wiśle są Jezioro Powsińskie i Jezioro Wilanowskie. Drugie z nich łączy się z rzeką Wilanówką, której koryto uformowano kilkadziesiąt lat temu, poprzez Kanał Sobieskiego. Dodatkowo na terenie wsi Zawady 1

http://www.wilanow.pl/strona,22,dzielnica_wilanow,,6.html

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 10

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

znajduje się Staw Zawadowski. Wody gruntowe, podane w „Charakterystyce Krajobrazu Kulturowego Wilanowa”2 z dzielnicy Wilanów, znajdują się na terenie zalewowym, pomiędzy 0-2 m pod poziomem terenu. Roślinność w obrębie Morysina stanowią głównie łęgi wiązowo-jesionowe. „Tereny bezleśne zajmują przede wszystkim żyzne łąki świeże ze związku Arrhenatherion elatioris z elementami łąki wilgotnej.

Tereny bardziej podmokłe, o wysokim poziomie wód gruntowych, zajmuje roślinność łąk wilgotnych i mokrych ze związku Calthion.”.3 Łąki te są ekosystemami świadomie kształtowanymi przez człowieka od końca XVI wieku. Od wieku XIX kształtowane są również poprzez wprowadzenie melioracji wodnej, co pokazuje plan z roku 1866, (Ryc. 3). „Tereny nieuprawianych pól i niepielęgnowanych łąk porasta roślinność ruderalna.(…).

Na terenie łąk wilgotnych i częściowo świeżych, w miejscach znacznie obniżonych, rosną kępy krzewów złożone z wierzby uszatej (Salix aurita) i wierzby szarej (Salix cinerea).”

Na tarasie zalewowym występują rozliczne pola uprawne i sady towarzyszące domostwom rolnym, coraz liczniej wypieranym przez zabudowę jednorodzinną i wielorodzinną o charakterze miejskim. Latem sielskości krajobrazowi dodają licznie rosnące dzikie róże i głogi.

Ryc. 3 Projekt melioracji Wilanowa i Folwarku Wolica z roku 1866, AGAD Sygn. 471-6 (skan z mikrofilmu) 2 3

Charakterystyka Krajobrazu Kulturowego Wilanowa http://www.wilanow.pl Charakterystyka Krajobrazu Kulturowego Wilanowa http://www.wilanow.pl

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 11

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

4.4 Formy ochrony.

W chwili obecnej są prowadzone działania mające na celu utworzenie parku kulturowego na terenach historycznego obszaru Klucza Wilanowskiego, w tym również Morysina. By park taki powstał niezbędne są: uchwała rady gminy o utworzeniu parku kulturowego, zaopiniowana przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz plan ochrony uzgodniony z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, następnie zatwierdzony. Po tym etapie należy przystąpić do sporządzania planu miejscowego nie później jednak niż po upływie trzech miesięcy od uchwały gminy o utworzeniu parku kulturowego. Obecnie funkcjonuje tylko „Uchwała Gminy Nr LXXXIV/2866/2006 z 26 października 2006 o utworzeniu parku kulturowego” ze szczegółowym wykazem obiektów wpisanych do rejestru zabytków, jak również pomników przyrody (Tab. 2 i Tab. 3). Morysin figuruje w dwóch zestawieniach, wymieniony jest zarówno jako zaby-

tek oraz jako teren przyrodniczy.

Tab. 2 Fragment tabeli pt.: „Zestaw ujętych w rejestr zabytków w Kluczu Wilanowskim.”: uchwała gminy Nr LXXXIV/2866/2006 z 26 października 2006 roku Lp Nazwa obiektu 5.

adres

Morysin – Park, Pałacyk z rotundą (ruina), Morysin Dom stróża (ruina), Gajówka, Oraculum (pozost.), Brama pseudośredniowieczna z budynkiem

Nr rejestru 640/1-6

Tab. 3 Fragment tabeli pt.„Zestaw chronionych obiektów przyrodniczych w Kluczu Wilanowskim.”: uchwała gminy Nr LXXXIV/2866/2006 z 26 października 2006 roku Lp. Nazwa obiektu 2.

Morysin

adres

Rodzaj rezerwatu

Wilanów

Krajobrazowy (ochrona fragmentu parku leśnego o charakterze łęgu i olsu)

Nie został jednak do tej pory uchwalony nowy plan miejscowy i system zarządzania parkiem kulturowym. Jedną z dwóch obowiązujących form ochrony terenu jest uznanie go za Pomnik Kultury, zgodnie z „Ustawa z dnia 8 września1994 roku w sprawie uznania za Pomnik Kultury Traktu Królewskiego i Wilanowa wraz z Morysinem.” (Ryc. 4).

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 12

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 4 Wyrys z opracowania graficznego obrazującego granice Pomnika Kultury. „Ustawa z dnia 8 września1994 roku w sprawie uznania za Pomnik Kultury Traktu Królewskiego i Wilanowa wraz z Morysinem.”

Drugą formą ochrony jest uznanie Morysina w 1996 roku za rezerwat krajobrazowy z objęciem ochroną fragmentu lasu łęgowo-olsowego o pow. 53, 46 ha.

Uzupełnieniem tego zapisu jest zarządzenie nr 14 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 17 czerwca 2010 roku, którego celem jest uzupełnienie ochrony poprzez dodanie otuliny rezerwatu z wskazaniem działek ewidencyjnych, będących składowymi tej otuliny. Jako cel ochrony podane są względy naukowe, dydaktyczne i historyczne. W § 4 ustala się rodzaj rezerwatu, jako leśny oraz typ i podtyp ze względu na dominujący przedmiot ochrony: typ – Fitocenotyczny (PFi), podtyp – zbiorowisk leśnych (zl), a także ze względu na główny typ ekosystemu: typ – Leśny i borowy (EL), podtyp – borów nizinnych (bni).

Nadzór nad rezerwatem sprawuje Regionalny Konserwator Przyrody.

Zarządzenie uzupełnione jest załącznikami wskazującymi obręb ewidencyjny, numery działek rezerwatu i otuliny (Ryc. 5, Ryc. 6).

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 13

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 5 Załącznik nr 1 do Zarządzenia Nr 14 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 17 czerwca 2010 r. w sprawie rezerwatu przyrody „Morysin”.

Zakres terytorialny w/w stref ochrony przedstawiono na Ryc. 6.

Ryc. 6 Granice terenu objęte formą ochrony. Załącznik nr 3 do Zarządzenia Nr 14 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 17 czerwca 2010 r. w sprawie rezerwatu przyrody „Morysin”.

Prowadzone są również prace nad wprowadzeniem ochrony siedlisk powiązanym z systemami Natura 2000 (Ryc. 7).

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 14

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 7 Projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk o nazwie Las Natoliński i kodzie PLH140042 obejmujący również Morysin oraz łąki kośne i wilanowskie. Źródło: http://natura2000.gdos.gov.pl

Dla dzielnicy Wilanów istnieją obowiązujące plany miejscowe, między innymi dla obszaru Zawad i Kępy Zawadowskiej, który graniczy z Morysinem. Plan ten przewiduje zabudowę mieszkaniową z usługami na większości rozpatrywanego terenu. Obrazuje go Ryc. 8.

Plan ten jest zgodny ze Studium Zagospodarowania Przestrzennego dla Warszawy.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 15

Ryc. 8 Plan miejscowy dla Zawad ze strony. Źródło: www.wilanow.pl, Dzielnica Wilanów miasta stołecznego Warszawy

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁA PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORKONSERWATO SKIE DO OCHRONY PARKU U I OTOCZENIA.

Ryc. 9 Plan miejscowy wy dla Zawad, ulica Zaściankowa.

Za Źródło: www.wilanow.pl, www.wilanow.pl Dzielnica Wilanów miasta stołecznego Warszawy

Opracowała mgr inż.. arch. Elżbieta Elż Katarzyna Krajewska

Strona 17

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

5. UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE. 5.1. Kalendarium Wilanowskie pochodzące z datowań Muzeum Pałac w Wilanowie.

Na podstawie danych źródłowych wyróżnić można następujące działania związane z kolejnymi okresami powstania i przemian założenia pałacowego w Wilanowie i Morysinie: Połowa XVII w.: początek budowy dworu w Milanowie dla podskarbiego wielkiego koronnego Bogusława Leszczyńskiego, wg projektu Giovanniego Battisty Gisleni’ego; 23 kwietnia 1677 roku: Wilanów (Milanów) zakupiony zostaje dla króla Jana III Sobieskiego; Lata 1677-1696: budowa pałacu dla króla Jana III przez A. Locci’ego; 17 czerwca 1696 roku: śmierć króla Jana III; 10 września 1696 roku: podział schedy, Wilanów staje się współwłasnością dwóch najmłodszych synów króla; 3 lipca 1720 roku: posiadłość odkupuje od Sobieskiego hetmanowa wielka koronna Elżbieta Sieniawska; Lata 1723-1729: kontynuacja rozbudowy przez Giovanniego Spazzia- powstają skrzydła boczne i nowe elewacje; 1729 roku: po matce Wilanów dziedziczy Maria Zofia Denhoffowa z Sieniawskich, późniejsza żona ks. Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Następuje przebudowa wnętrz korpusu głównego; Lata 1730-1733: na mocy porozumienia dożywotnim użytkownikiem pałacu jest August II Mocny. Zakończenie budowy skrzydła południowego; 1733 roku: Wilanów wraca w ręce Marii Zofii Czartoryskiej po śmierci Augusta II Mocnego; 1771 rok: objęcie pałacu przez Izabelę Lubomirską z Czartoryskich. Budowa Łazienki, przebudowa wnętrz skrzydła południowego, rozbudowa parku i budynków gospodarczych; 19 września 1799 roku: rezydencję obejmują Aleksandra z Lubomirskich i Stanisław Kostka Potocki; Lata 1799-1855: powiększanie parku, nowe nasadzenia pawilony; Rok 1805: w skrzydle północnym pierwsze muzeum publiczne w Polsce; Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 18

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Lata 1821-1845: Wilanów staje się własnością Aleksandra Potockiego, wystawia monumentalny grobowiec rodzicom; Lata 1845-1855: przebudowa i rozbudowa pałacu; Lata 1845-1867: właścicielem August Potocki; Lata 1867-1892: właścicielką po śmierci Augusta jego żona Aleksandra; Rok 1892: na mocy testament Ksawery Branicki staje się właścicielem Wilanowa; Lata 1893-1906: prace restauratorskie prowadzone przez W. Marconiego i po 1918 przez K. Skórewicza Lata 1926-1945: Adam Branicki zostaje ostatnim właścicielem Wilanowa Przewodnik „"Wilanów: album zbiorów widoków i pamiątek oraz kopje z obrazów Galeryi Willanowskiej wykonane na drzewie w Drzeworytni Warszawskiej z dodaniem opisów skreślonych przez H. Skimbrowicz i W. Gersona” z 1887 roku podaje taki oto skrócony opis historii wilanowskiej rezydencji: „Starożytność Willanowa Ślad Willanowa znajdujemy już w XIV wieku. Był on wtedy własnością Książąt Mazowsza. W dniu 13 Grudnia 1338 roku Trojden, Książe mazowiecki, zawarł z klasztorem św. Wojciecha, a raczej z opatem i Benedyktami w zamku płockim, którzy ustąpili mu wieś Millanów za nadanie wielu swobód (…). Jeden z Książąt mazowieckich Jan na Wiżnie i Zakroczymiu, chcąc nagrodzić uslugi mężnego i walecznego rycerza, Stanisława de Strzelczykowo w roku 1377 daje mu wioski Millanów (…). Król Jan III dzierżawił wprzódy wieś Zawady, należącą do dóbr willanowskich. Potem, w roku 1677, gdy mu położenie Millanowa ponad Wisłą, a szczególnie bliska odległość przypadły do smaku, kupił za 35,000 złotych od Milanowskiego, tę wioskę ze wpomnionymi wyżej Zawadami i małym Powsinem, czyli Powsinkiem. (…) Skromny domek szlachecki Milanowskiego nie odpowiadał potrzebom i świetności dworu królewskiego. Wkrótce (…) sam Jan III zabiera się do założenia ogrodu (…). Chociaż plan główny pałacu nakreślił Józef Belloti budowniczy woski, jednak Sobieski posiłkował się (…) radami innych budowniczych (…), jak Augustyn Locci, Ceroni a zapewne i Affati Izydor z Mediolanu. (…) Nabywane we Włoszech i Francji dzieła sztuki ciągle do pałacu przybywały. Bohater nasz miłował sztukę, i cokolwiek tylko można było ze starożytności dawnej Romy sprowadzić do pałacu, kazał nabywać, aby aby godnie ozdobić swoje ustronie. Ztąd też powstało i przeznaczenie dawnego Willanowa, albowiem król zgromadziwszy tu takie skarby dawne, kazał na pałacu umieścić napis: „Quod vetus urbs coluit, Nune nova villa tenet”.”

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 19

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

5.2. Historyczny układ założeń pałacowo-ogrodowych w Warszawie.

Założenia pałacowo-ogrodowe stanowiły łańcuch powiązań rezydencjonalnych, położonych na obu tarasach lewego brzegu Wisły w rejonie południowej Warszawy i stanowiły w dawnych czasach zamierzoną kompozycję. Taras wysoki, ujazdowskonatoliński, obejmował założenia takie, jak: Ujazdów, Belweder, Mokotów, Królikarnia, Gucin i kościół św. Katarzyny w Służewie, Ursynów i Natolin. Taras dolny, czerniakowsko-wilanowski, stanowiący mniejsze wyniesienie, zajmowały: Łazienki Królewskie, klasztor Bernardynów i dwór w Czerniakowie, rezydencją w Wilanowie4. O końca XVIII wieku w Warszawie zaczęto kształtować układ alej spacerowych świadomie zaprojektowanych i obsadzanych szpalerami lip i topól. Aleje te z czasem przedłużono poza tzw. okopy Lubomirskiego, w obrębie których, uformowany zostaje tzw. latawiec (w skład wchodziły między innymi ulice Polna, Marszałkowska, Koszykowa, aleje Ujazdowskie oraz tzw. oś Stanisławowska, dzisiejsza Nowowiejska), jeszcze się w nich mieszczący, ale dający już na zewnątrz zaczątek dalszych dróg spacerowych służących do przejażdżek bryczką poza miasto (Ryc. 10).

Ryc. 10 „Plan Warszawy z 1831 roku. T.E. Nicholsona” pokazujący przebieg wałów sprzed 1825 oraz aleje spacerowe poza nimi, widoczny tzw. latawiec. Strzałka czerwona pokazuje latawiec, zaś białe aleje spacerowa poza wałami Lubomirskiego.5 4

„Charakterystyka Krajobrazu Kulturowego Wilanowa” ze strony Urzędu Dzielnicy Wilanów Miasta St. W-wy, http://www.wilanow.pl/strona,22,dzielnica_wilanow,,6.html.

5 http://www.warszawa1939.pl/strona_2.php?kod=okopy_lubomirskiego_a

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 20

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 11 Plan okolic Warszawy, 1829. „Stanisław Kostka Potocki. Twórczość Architekta Amatora” J. Polanowskiej, 2009

Aleje te, jak widać na Ryc. 11 zaczynają przecinać, a zarazem komunikować wybrane układy przestrzenne z wybranymi elementami (pałace, siedziby, dominanty), na tarasie wysokim i niskim kształtując dalekie osie widokowe. Obiekty, wyróżniające się przestrzennie, były już w wiekach poprzednich umieszczane w najdogodniejszych położeniach, atrakcyjnych krajobrazowo, a dopełnieniem układu stało się właśnie uczytelnienie dróg wysadzanych dla podkreślenia ich przebiegu szpalerami drzew. W okolicach dzisiejszej dzielnicy Wilanów w podobny sposób (Ryc. 11) szczegółowo rozplanowany układ założeń rezydencjonalnych stworzył tzw. Klucz Wilanowski 6.

Wilanów, jego założenie pałacowo ogrodowe oraz kościół, zlokalizowane zostały na tarasie dolnym Wisły i były połączone ze sobą kompozycyjnie, widokowo i funkcjonalnie. Centralnie w zespole wystawiony został pałac w końcu XVII wieku, ówczesna siedziba Jana III Sobieskiego. Rezydencjonalne założenie znajdowało się na tarasach nadzalewowym i zalewowym. Było osiowym założeniem barokowym z jego wszystkimi wyznacznikami stylowymi, między innymi usytuowaniem pałacu na głównej osi 6

Pod nazwą klucz rozumiano jednostkę administracyjną w latyfundium magnackim, która składała się z kilku folwarków i licznych wsi połączonych ze sobą, w obrębie jednej granicy terytorialnej.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 21

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

kompozycyjnej. Oś ta, od strony przedpola pałacu, wytyczona była w kierunku wsi Służew. Od strony parku otwierała się widokowo na Wisłę. Z mapy z 1730 roku (Ryc. 14) wynika, że w XVIII wieku właścicielka Wilanowa, Elżbieta Sieniawska7, prawdopodobnie nakazywała karczowanie drzew na obszarze otwierającym widok na Wisłę z barokowego ogrodu formalnego.

Ryc. 12 Fragment opisu drogi wiodącej do Wilanowa z roku 1854. Źródło: „Krotki opis Wilanowa z wykazem obrazów znajdujących się w Galeryi i pokojach pałacu” odbitka z Rocznika St. Strąbskiego na rok 1854, CBN.

Ryc. 13 Plan ogrodu wilanowskiego z drugiej poł. XVIII wieku. Źródło: "Opinia dotycząca postulowanych granic wpisu założenia wilanowskiego do rejestru zabytków", Anna Hanaka, Dorota Sikora, Warszawa 2005,maszynopis: Stołeczny Konserwator Zabytków

Hipotetycznie możliwe jest również istnienie kanału wodnego w okresie baroku w czasach saskich, który później zasypano (Ryc. 13). Patrząc na północ, po lewej stronie, 7

5.1. Kalendarium Wilanowskie

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 22

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

na wschodzie, znajdował się historyczny zwierzyniec, czyli las będący miejscem polowań Jana III Sobieskiego. Obszar ten w latach 1800-1815 Stanisław Kostka Potocki przekształcił w ogród krajobrazowy. Jego dalszym wkładem w rozwój Klucza Wilanowskiego było także utworzenie krajobrazowych założeń rezydencjonalnych. Były nimi Natolin, Gucin Gaj (tzw. Gaik Masoński), założenie przy pałacyku na Ursynowie (Rozkosz). Tekst analizy poparty jest Załącznik 1.

Ryc. 14 ” Plan Dóbr Królewskich” z roku 1730 przedstawiający „Lasek na Kępie”, czyli późniejszy Morysin wraz z wytyczoną osią barokową w kierunku wschodnim (ku Wiśle) i zachodnim.8 Źródło: http://www.natolin.edu.pl/galeria/park_i03.html.

8

Około roku 1800 od wschodu oś barokowa została podkreślona poprzez aleję obsadzaną drzewami, zaś towarzyszący jej las wykarczowany, tworząc w ten sposób otwarcie na krajobraz. Oś od zachodu zatraciła swoją formalną sztywność, a drogą naprowadzającą na rezydencje pałacową, w rzeczywistości była zawsze poprowadzona pod innym kątem- obecna al. Wilanowska, mająca swój punkt kulminacyjny na ostatnim odcinku dojazdu. Tak pozostało do około pierwszej poł. XX wieku. Mapa obrazuje również Bażantarnię z układem promienistych aleji, późniejszy Natolin, którego cechą wspólną z przyszłym Morysinem stały się formowane lub kształtowane na nowo nasadzenia drzew w formie klombów.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 23

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

5.2. Krajobrazowe założenie w Morysinie.

Anegdota, przytoczona w XIX wiecznym przewodniku po Wilanowie pt.: "Wilanów: album zbiorów widoków i pamiątek oraz kopje z obrazów Galeryi Willanowskiej wykonane na drzewie w Drzeworytni Warszawskiej z dodaniem opisów skreślonych przez H. Skimbrowicz i W. Gersona”9, tymi słowy opisuje estetyzację Morysina i założenie Gucina: „Aleksandra i Stanisław Potoccy, upiększając Willanów, którego utrzymanie uważali za świętą powinność, zapragnęli jeszcze zostawić coś oddzielnego dla tej miejscowości, z obu stron rzeki. Na pamiątkę więc dwóch wnuków, babka wzięła pola nadwiślańskie i nazwała Morysinem (od zdrobnienia imienia młodszego syna Maurycego); dziadek zaś obrał sobie miejscowość przytykającą do Willanowa od Warszawy i dał jej imiona zdrobniałe wnuka, Gucin (August, Gucio). Trzy lata przeznaczyli sobie małżonkowie na wzniesienie Gucina i upiększenie Morysina, obiecując, że nie zajrzą do miejsc owych, aż po zupełnem ukończeniu robót, lub przynajmniej po upływie zakreślonego czasu. Potoccy dopełnili danego sobie słowa - i kiedy Wojewoda ujrzał po 3-ch latach Morysin, rzekł do swej żony, iż choć nie zajmowała się, tak jak on, Winkelmanem, jednak posiadła wiele smaku estetycznego i dowiodła, że nie same tylko teorie prowadzą do praktyk odpowiednich.” Sądzić, można, że wszystkie miejsca obrastają z czasem w legendy i być może to kobieca ręka zadecydowała o końcowym wyrazie Morysina, jednak z pewnością szkice Stanisława Kostki Potockiego, jakie przetrwały do naszych czasów, wskazują go, jako głównego autora pomysłu. Świadczy o tym również fakt, że Maurycy Potocki urodził się w 1812 roku, a morysiński ogród zaczęto tworzyć około roku 1800 (szkice pałacyku w Morysinie datowane są na 1804 rok (Ryc. 36), a nawet na 1800 rok pierwsze przemyślenia twórcy (Ryc. 35).

9

http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=4698&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=en, Cyfrowa Biblioteka Narodowa

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 24

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

6. PODRÓŻ STANISŁAWA KOSTKI POTOCKIEGO DO OXFORDSHIRE. PARK „BLIŹNIACZY” W NUNEHAM COURTENAY.

Ryc. 15 Portret Stanisława Kostki Potockiego autorstwa Antona Graffa. Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Stanis%C5%82aw_Kostka_Potocki_1747.jpg

W roku 1787, w czasie swojej podróży do Anglii w dniach pomiędzy 18 czerwca a 5 lipca, Stanisław Kostka Potocki odwiedził między innymi Oxfordshire, Oxford, a w nim College Worcester wraz z ogrodem krajobrazowym i piękną biblioteką, jak również pobliską posiadłość ziemską trzeciego hrabiego Harcourt. W liście z podróży nie została podana miejscowość, lecz imię właściciela, określanego jako Milord Harcourt. Stąd można wnioskować, że chodzi o Nuneham Courtenay (nazwa z Domsday Book brzmiała Newham10), własność rodziny Harcourt. Z listów Potockiego do żony wynika, że podobał mu się pałac w stylu Palladiańskim autorstwa Stiff Leadbettera, szczególnie biblioteka i biurko pana domu. Prawdopodobnie St. K. Potocki widział również 10

http://thames.me.uk/s01550.htm

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 25

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

pawilon ogrodowy o formie kościoła11, zrealizowany wg projektu pierwszego hrabiego Harcourt z pomocą Jamesa Stuarta, antykwariusza greckich starożytności, i inne atrakcje posiadłości (prawdopodobnie park jeleni, klasycystyczne pawilony ogrodowe, jak również przeniesiony z Oxfordu renesansowy krzyż pierwotnie stojący na placu targowym tzw. conduit, o nowej funkcji eye-catcher’a)12.

W liście do żony, dużo polski hrabia pisał o ogrodzie wykreowanym po 1781 roku przez Lancelota Capability Browna i hrabiego Harcourt, zaprojektowanym jako classical landscape, z drogą nad rzeką Tamizą, z otwierającym się widokiem na Oxford położony 8 km dalej i rustykalną chatą13 w tle. Potocki pisał w liście z dnia 25 czerwca 1787roku: ”(...) de Milord Harcourt (...) trop long de la parc eu detail de font cela et de créer en doué mots que l’art luit par font l’indication de la nature, et quel si a l’autre régle que cela que la plaît a lui donner. Ajouter Olesin la theme(themii) des jardin anglais et en peut-être ce donc le plus jolie, que j’aimais (…) merci a cette moment.”, co może znaczyć mniej więcej tyle: Milord Harcourt( ?)rozwodził się długo o parku z detalami, które zostały wykonane i stworzył z tego święte/błogosławione kredo, w którym sztuka (ogrodowa) lśni poprzez naśladownictwo natury, i która jeśli poddana nowym regułom, innym niż uładzanie (sztuczne formowanie), wtedy, odpłaca się/ (oddaje) mu/ (nam). Dodam Olesin 14 jest (przyszłym) tematem ogrodu angielskiego i może to dlatego takie przyjemne, że aż kocham i dziękuję tej chwili”. [opracowanie własne w tłumaczeniu Elżbieta K. Krajewska, na podstawie spraw upublicznionych St. Kostki Potockiego, APP 262/I,k.547-558, strona 549]15.

11

Analiza wizualna na podstawie zbiorów English Heritage Archives, Analiza wizualna na podstawie zbiorów English Heritage Archives, 13 Analiza wizualna na podstawie zbiorów English Heritage Archives 14 Olesin otrzymał wizerunek przypominający Stourhead z hrabstwa Wiltshire.

15 Ustalenie sygnatury listu na podstawie: J. Polanowska ”Stanisław Kostka Potocki. Twórczość Architekta Amatora”, s.46, 2009 ISPAN, Liber pro Arte; odmienna interpretacja treści na podstawie tłumaczenia własnego, i własna interpretacja podobieństwa pomiędzy Morysinem i Nuneham Courtenay na podstawie zbiorów English Heritage Archives, AGAD i MPW. 12

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 26

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 16 Fragment listu z podróży do Anglii z 25 lipca 1787 roku, nadany z Bath. Źródło: Sprawy upublicznione St. Kostki Potockiego, APP 262/I,k.547-558, strona 549.

Obserwując topografię terenu i program Nuneham Courtenay wydaje się być prawdopodobnym, że właśnie to założenie zainspirowało Stanisława Kostkę Potockiego do zaprojektowania w podobnej formie Morysina, chociaż pierwotnie Potocki zamiar ten przekładał na Olesin16, który pozostawał w jego bliższych planach projektowych.

W obrębie Morysina dopatrywać się można powielenia następujących obiektów ogrodu w Nuneham Courtenay: rustykalnej chaty, drewnianego mostu (później w przypadku Morysina zamienionego na prom linowy), jak również pawilonu kościoła tzw.

Wszystkich Świętych (w przypadku Morysina Pałacyk w kształcie rotundy). „Przechadzka” wzdłuż brzegu jeziora w Morysinie nabrała podobnego zabarwienia krajobrazowego, co dróżka nad Tamizą. Podobnie wnętrze „Lasku na Kępie” przyjęło charakter zbliżony do wnętrz ogrodowych w Nuneham Courtenay, wypełnione pawilonami ogrodowymi i rustykalną chatą, dodatkowo z wyraźnymi wpływami ideowymi Williama 16

Olesin otrzymał formę Stourhead z hrabstwa Wiltshire, Na podstawie analiz fotografii z English Heritage Archives, również wzmianka w Polanowskiej J. „St. Kostka Potocki. Twórczość architekta amatora.” ,s. 48, 2009 ISPAN, Liber pro Arte Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 27

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Kenta17, głównie poprzez kępiaste nasadzenia drzew i zewnętrzne domknięcia drzewiastymi ścianami zwartego drzewostanu, dające tło ogrodowym budowlom.

Nie zachowały się żadne szkice, ani rysunki Potockiego z okresu „The English Garden Tour”. Można jednak przypuszczać, iż po około 12 latach hrabia przystąpił do realizacji Morysina w duchu swoich podróży przez hrabstwa Oxfordshire, pogranicze Sommerset i Wiltshire, z wyraźną preferencją założenia Nuneham Courtenay koło Oxfordu, chociaż nigdzie nie zachował się jego osobisty przekaz pisemny o bezpośredniej inspiracji, czy też przekaz współczesnych.

17

Halkham Park, jako pierwsza realizacja tego typu kształtowania zieleni. Kluckert E. „European Garden Design from classical antiquity to the present day”, 2005 Konemann, s.353

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 28

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 17 Zestawienie podobieństw pomiędzy Morysinem koło Wilanowa a Nuneham Courtenay w Oxfordshire część I. Opracowanie: Elżbieta K. Krajewska

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 30

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 18 Zestawienie podobieństw pomiędzy Morysinem koło Wilanowa a Nuneham Courtenay w Oxfordshire część II. Opracowanie Elżbieta K. Krajewska.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 31

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

7.ANALIZY HISTORYCZNEJ KARTOGRAFII I IKONOGRAFII. 7.1. Analiza historycznej kartografii z lat 1800-1825.

Od około roku 1799 Stanisław Kostka Potocki przystępuje do założenia ogrodu angielskiego w Wilanowie (prace ziemne, jak usypywanie grobli i sztucznej wyspy na Jeziorze Wilanowskim). Obszar przy pałacu pozostaje bez zmian ze względu na powiązanie otoczenia z zastałą architekturą. Cały wysiłek zostaje położony na rozwiniecie ogrodu w pasie północnym. W latach 1806-1821 powstają kolejne obiekty jak: pawilon chiński, przy nim wąwozy, most rzymski, brama we wsi w kształcie ruin łuku triumfalnego, oraz pałacyk w Morysinie, przypominający Świątynię Westy w Tivoli, również monument bitwy raszyńskiej na wyspie, po stronie południowej zaś gotycka fasada holenderni, kaskada, most przez strumień, jak również kolumna z Krzyżem maltańskim.18 Wszystkie powyższe działania przestrzenne i architektoniczne realizacje stały się kontekstem krajobrazowego założenia Morysin.

Można przyjąć, iż na kształt rozwiązań formalnych Morysina znaczący wpływ miały zasady obowiązujące w sztuce ogrodowej związane z rozwojem i propagowaniem nurtów sentymentalnego oraz neoklasycznego wraz z romantycznym. Związków tych doszukać się można w planie zbliżonym do przewodniej koncepcji Morysina. Nurt sentymentalny uwidacznia się w wewnętrznej partii ogrodu, który tworzą rozliczne klomby złożone z drzew o owalnych kształtach, wśród których umieszczono pawilony drewniane, jak i murowane, czy też Oraculum w formie antykizującego ołtarza ofiarnego z hermą wystylizowaną na pogańskie bóstwo. Drugie dwa nurty przejawią się w strefie zewnętrznej od strony jeziora wilanowskiego, wzdłuż drogi nad jeziorem w kierunku Pałacyku (Załącznik 2).

Dodatkowo motywami rodzimymi były „klomb polski”, uplasowany na polanie przed gajówką, prawdopodobnie według wydanej w 1805 roku książki „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów” Izabelli Czartoryskiej z Flammingów

19

. Ludyczności dodawali

okoliczni chłopi odpoczywający w cieniu drzew w swoich charakterystycznych, odmiennych od pańskich strojach.

18

Ciołek G. „Ogrody Polskie”. s. 158, 1978 Arkady.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 32

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 19 Stan na lata 1800-1825, według „Mapa Dóbr Wilanowskich” z roku 1865 (na mapie, założenie pałacowe w Wilanowie, ogród północny, Morysin, wsie Wilanów oraz Zawady).

AGAD Zbiór Kartograficzny Sygnatura 468-6 Arkusz 11.20 19

Był to poradnik, który prawdopodobnie bardzo znacząco odcisnął piętno na charakterze Morysina, chociaż treści w nim zawarte były kwintesencją mody już w Europie panującej (idee Williama Kenta wydają się być bardzo zbieżne z przedstawionymi w książce Izabelli Czartoryskiej). W nim to proponowane są rozmaite klomby, lasek klombowy ze zrealizowanym przykładem we wsi pod Puławami- Pożogu, nasadzenia kwiatów, jak również sposoby umieszczania komemoratywnych tablic, różnego typu altan, prowadzenia sadu, ze szczegółowymi ilustracjami każdego z rozwiązań.

20

[Księga obmiarów do mapy powyżej nie przetrwała, nie jest możliwe w związku z tym pełne wyjaśnienie treści mapy, jak np.: dwa okręgi, jeden z nich to tzw. Orakulum, drugi jest kształtem podobnym, ale nieodnotowanym w historycznej bibliografii. Budynki na tyłach pałacyku to prawdopodobna tzw. wioska holenderska.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 33

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 20 Ilustracja z książki „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów”, Izabela Czartotyska, 1805, Plan ogrodu w Pożogu, CBN www.polona.pl, zbiory zdygitalizowne Biblioteki Narodowej

Walory kompozycyjne, które uzyskano w założeniu morysińskim i naprzeciwległym parku angielskim, były następujące: punkt obserwacyjny dla całości założenia znajdował się w altanie chińskiej według wzornika Chambers’a.21 Z tego miejsca wzrok obserwator prowadzony był do mostu rzymskiego, skąd roztaczały się wokół kolejne widoki. Były nimi: widok most rzymski -Pałacyk z Rotundą, most rzymski –Pomnik bitwy raszyńskiej, altana chińska- Pałacyk w Morysinie poprzez wąski dukt wśród drzew na łęgu, altana chińska- brama do wsi w formie łuku triumfalnego, dodatkowa park angielski w części najbardziej wysuniętej na był doskonałym polem obserwacji panoram całego Morysina , jak również doliny powiela w kierunku Warszawy.22

21 Podróżnicy od pierwszej połowy XVIII wieku opowiadali o cudownych ogrodach, które były jak miniatury krajobrazu, z menażeriami, łamiącymi się ścieżkami, sztucznymi górami i rzekami, z eleganckimi łukowymi mostkami. Chiński wariant angielskiego ogrodu, wkrótce stanie się główną cechą wielu angielskich krajobrazowych ogrodów ok. 1800r. Chiny zacznie uważać się za niewyczerpane źródło dekoracyjnych pomysłów. W 1757 roku, angielski architekt Sir William Chambers, opublikował kolekcję „chińskich” rysunków, zawierających głównie ogrodowe, budynki pod tytułem: „Designs of Chinese Buildings”. Żródło: Kluckert E. „European Garden Design from classical antiquity to the present day”. s. 389-390, 2005 Konemann

22

Ciołek G. „Ogrody Polskie”, s. 158, 1978 Arkady

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 34

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

7.1.1. Klucz Wilanowski a Halkham Park.

Patrząc na założenie w obrębie Klucza Wilanowskiego, szczególnie wyraziście uwidaczniają się klombowe nasadzenia drzewna w parkach krajobrazowych. Idee te po raz pierwszy wykreował i zrealizował William Kent w Halkham Park23.

Ryc. 21 Rysunek Williama Kenta z 1734 roku przedstawiający koncepcje kępiastego nasadzenia drzew w Holkham Park. Żródło: Kluckert E. „European Garden Design from classical antiquity to the present day”, s. 353, 2005 Konemann.

Do Polski styl ten sprowadził irlandczyk z pochodzenia, twórca ogrodów w środowisku towarzyskim, między innymi Izabelli Czartoryskiej, Dennis Mac Clair zwany z polska Dionizy Mikler.24.

Ryc. 22 Holkham Hall, współczesna panorama, www.wickimedia.com 23

Wspomina otym też Majdecki L. w „Historii ogrodów” T.2, s. 92-93 Dennis Mac Clair, urodzony w Fairfield w 1762 roku (hrabstwo Rosconnen). Studiował przyrodę w Dublinie zaś ogrodnictwo w Londynie u Lorda Bedforda, gdy w całej Anglii wprowadzony został nurt krajobrazowy. Podróżował również po Europie. Posiadał ogromne wyrobienie i smak. Do Polski przybył w roku 1790, do swojego ojca, majora artylerii, wraz z Izabelą Czartoryską, która go zabrała w podróż z Anglii na trzy lata do Polski, by wykreować na jej zlecenie park dla Stanisława Poniatowskiego. Losy potoczyły się inaczej. Na podstawie: Jankowski E. „Dzieje ogrodnictwa w Polsce w zarysie”, s. 122-123, 1923 Nakładem Banku dla Handlu i Przemysłu.

24

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 35

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD PRZYKŁA OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE KONSERWATO DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 23 Holkham Hall, mapa z 1946, www.wickimedia.com

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta bieta Katarzyna Krajewska

Strona 36

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

7.1.2. Założenia Filialne Klucza Wilanowskiego.

Popularność powyższych rozwiązań uwidoczniła się również w założeniu filialnym Natolin, gdzie starodrzew Bażantarni selektywnie wykarczowano. Utworzono, jak na Widoku Maurycego Scholza (Ryc. 25), park krajobrazowy z grupami drzew, chociaż odmiennie niż w Morysinie. Park ten charakteryzował w pełni styl klasyczny, (Ryc. 26) bez motywów ludycznych, w tym chat wernakularnych. Istniało powiązanie widokowe na osi Pałac w Natolinie- kościół w Wawrze, po drugiej stronie Wisły.

Ryc. 24 Mapa Dóbr Wilanowskich, 1865. AGAD Zbiór Kartograficzny Sygnatura 468-6 (Przeciwnie do wskazówek zegara); Arkusz 16: Folwark Zawady, łąki Kośne; wieś Powsinek, Kępa Latoszkowa; Arkusz 15: Natolin wraz z ogrodym i kępiastymi nasadzeniami, wieś Wolica, Arkusz 11: Wilanów, założenie pałacowe, ogród angielski, Morysinek, wieś Zawady; Arkusz 10: Wieś Służew i Ursynów, Gucin Gaj. Zestaw ze skanów z mikrofilmu. Opracowanie własne.

Kompozycji całego Klucza Wilanowskiego dopełniły: Rozkosz, będąca formą „belwederu” roztaczającego widok na dalekie łąki i pola z umieszczonym u podnóża ze Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 37

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

stawem (Ryc. 27) z widokowym połączeniem pomiędzy Pałacem w Wilanowie oraz Gucin Gaj, który miał przesłanie filozoficzne i ponadczasowe oparte na antycznym stoicyzmie, którego obrazem były tablice komemoratywne z recepturami na szczęśliwe życie.

Ryc. 25 Natolin pod Warszawą = Natolin près de Varsovie Scholtz, Maurycy (czynny ok. 18401850), CBN www.polona.pl, zbiory zdygitalizowane Biblioteki Narodowej

Ryc. 26 Fotografia z „Albumu starej Warszawy i okolic” przedstawiająca świątynię dorycką w parku w Natolinie, CBN www.polona.pl, zbiory zdygitalizowane Biblioteki Narodowej

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 38

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 27 Fotografia z „Albumu starej Warszawy i okolic” przedstawiająca Pałacyk w Ursynowie, czyli Rozkosz, CBN www.polona.pl, zbiory zdygitalizowane Biblioteki Narodowej

Na terenie Gucin Gaju w wyższej części mieścił się sad z domkiem, symbolem szczęścia rodzinnego. Na terenie parku poniżej pośmiertnie ustawiono braciom Potockim Stanisławowi i Ignacemu symboliczny sarkofag. Znajdowały się tam również tzw. groby masońskie (podziemne piwnice) oraz inne detale, jak ozdobne urny czy tablice, nawiązujące do wieczności, arkadyjskiej krainy szczęśliwości. (Ryc. 28 i Ryc. 29)

Ryc. 28 Sarkofag w parku Gucin Gaj, CBN www.polona.pl, zbiory zdygitalizowane Biblioteki Narodowej

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 39

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 29 Dom na wzgórzu, Gucin Gaj, CBN www.polona.pl, zbiory zdygitalizowane Biblioteki Narodowej

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 40

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

7.2. Analiza historycznych rycin z lat 1800-1825.

Przedstawienie Morysina z roku 1834 (Ryc. 30), pokazujące realizację wcześniejszą, może zmylić odbiorcę. Mylne też mogą okazać się stare wykazy ulic, czy też treść przewodników turystycznych (Ryc. 31, Ryc. 32).

Ryc. 30 „Widok Morysina”, Wincenty Kasprzycki 1834,25

Ryc. 31 „Przewodnik po Warszawie i okolicy z planem miasta” Gomulicki W., Sobieszczański J. S., s.218, koniec XIX wieku ,Nakładem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego, CBN26

Ryc. 32 „Informator-przewodnik po Warszawie z najnowszym spisem ulic wielkiej Warszawy”, s. 24, 1933, Zygmunt Gałka, CBN27, www.polona.pl 25

http://www.pinakoteka.zascianek.pl/Kasprzycki/Images/Widok_Morysinka.jpg http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=5085&from=&from=generalsearch&dirids=15&lang=en

26

27

http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=25554&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=en

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 41

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Dzięki poniższej fotografii (Ryc. 33) jasne staje się, że główny obiekt w parku powielał wzorzec antyczny.

Ryc. 33 Detal pałacyku w Morysinie, feston z lirami i kolumny korynckie, Wilanów, IS PAN 0000036348, fot. E. Kozłowska-Tomczyk, 1947

Patrząc w szerszym kontekście na założenie morysińskie można stwierdzić, iż jest ono charakterystycznym dla epoki i mody panującej w Europie, jest ogrodem krajobrazowym z elementami charakterystycznymi dla nurtu panującego w okresie jego powstania

28

dla

odróżnienia od już istniejących formalnych założeń barokowych, w kontekście wcześniejszej siedziby o osiowym założeniu barokowym z formalnym ogrodem oraz „ogrodem tzw. angielskim” (określenie twórcy tego ogrodu, czyli Stanisława. Kostki Potockiego). W narracyjnym aspekcie Morysin z pewnością odwołuje się do wątku literackiego,

popularnego

w

ówczesnych

czasach,

arkadyjskich

bohaterów:

Filemona

i Baucydy, zwanych również Filonem i Laurą. Stąd rozliczne drewniane jednoizbowe pawilony29, obijane prawdopodobnie korą, będące nawiązaniem do początku schronienia ludzkiego, czyli pasterskiego szałasu, w którym należy doszukiwać się archetypu domo28

Stosowano określenie ‘ogród’, zamiast „park”, ponieważ w czasach ówczesnych określano późniejszy termin nadal, jako ogród, z tą różnicą, że ‘krajobrazowym’/„landscape garden”, w przeciwieństwie do regularnego „formal garden”. Kluckert E. „European Garden Design from classical antiquity to the present day”, s. 365-3368, 2005 Konemann

29

Painshill Park in Surrey, park Hamiltona, który istniał na liście najbardziej popularnych parków tamtych czasów do odwiedzenia, posiadał rozliczne drewniane pawilony, jak domek pustelnika; hipotetycznie rów-

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 42

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

stwa. W takim kontekście zrozumiałe jest pojawienie się również małej wioski holenderskiej na tyłach pałacyku.

Tradycja budowania domków wernakularnych, zwykle jedno, dwu lub trzyizbowych, osiowych i zarazem symetrycznych, zwykle na planie zbliżonym do kwadratu, podjęta została przez Stanisława Kostkę Potockiego w związku z jego zainteresowaniami pierwotnymi formami budownictwa, ale również modą (Zarzecze

30

Magdaleny z Dziedu-

szyckich Morskiej jest realizacją o podobnym programie). Kontynuowana była w Morysinie długie lata po jego śmierci. Świadczą o tym dokumenty „Zarządu Głównego Dóbr i Interesów Augusta Potockiego” z lat 1832-1873 {PL AGAD f.342}, w których załączniku znajduje się plan frontonu i przekroju poprzecznego „Domku dla ogrodnika do Morysina (18 II 1846)”. Kolejnym romantycznym elementem jest pałacyk letni w Morysinie. Potocki po roku 1800 postanowił kontynuować swoje zainteresowania krajobrazowe i eksperymenty architektoniczne w Dobrach Wilanowskich. Takim obiektem doświadczalnym był właśnie Pałacyk z rotundą.

nież możliwe jest, że był zwiedzany przez Potockiego w czasie jego English Garden Tour, ze względu na bliskie położenie w stosunku do Londynu (prawie na granicy dzisiejszego borough of London).

30 Zarzecze położone obok Jarosławca nad rzeką Mleczką, było własnością Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej żyjącej w latach 1762-1847. Pod tą samą nazwą w 1836 roku w Wiedniu wydano „Zbiór rysunków wyobrażających celniejsze budynki wsi Zarzecze w Galicyi w obwodzie Przemyskim leżącej, częścią z natury zdjętych lub uprojektowanych, z opisem budownictwa wiejskiego w sposobie Holenderskim i Angielskim i ogólnemi myślami o przyozdobieniu siedlisk wiejskich przez M. M.” autorstwa właścicielki Zarzecza. Był to album z opisem szczegółowym jak murować, tynkować, ogólnie wykonywać budynki w stylu holenderskim i angielskim, a również jak zaprojektować otoczenie wokół w skali architektonicznej, a nawet urbanistycznej. Dzieło było wynikiem praktycznego doświadczenia autorki.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 43

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 34 Świątynia Westy w Rzymie, Fabian Sarnecki. CBN

Pierwszy szkic konceptualny przyszłego pałacyku w Morysinie ujawnia się prawdopodobnie w rysunku Stanisława Kostki Potockiego z 1800 roku (Ryc. 35).

Inspiracją do nakreślenia, a później wykonania, tego działa była prawdopodobnie Świątynia Herkulesa Zwycięzcy na rzymskim Forum Boarium (tzw. Świątynia Westy na Piazza della Bocca Della Verita), w formie pseudoperipterosu z prostopadłościenną przybudówką31. Prowenencji artystycznych można dopatrywać się również w budowlach Szymona Bogumiła Zuga.32. Świątynia, o której mowa wcześniej, przedstawiona jest między innymi na akwareli Fabiana Sarneckiego wykonanej w trakcie niezwykle modnych w końcu XVIII i pocz. XIX wieku „Grand Toures”.

31

Według książki „Stanisław Kostka Potocki. Twórczość architekta amatora” autorstwa Jolanty Polanowskiej, 2009 Liber Pro Arte 32 Szymon Bogumił Zug, prekursor struktur nieregularnych w budowlach parkowych i ogrodowych, w 1776 roku zaprojektował w Parku Mokotowskim „Glorietta a la Flamanda”, budowlę o addycyjnym charakterze z rotundą z boku. Stefan Jaroszewski Murator 11/95, s.: 47-49 Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 44

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

W pierwszej fazie koncepcji autorstwa Stanisława kostki Potockiego widać projekt okrągłej świątyni w typie monopterosu, a obok jeszcze nie połączony szkic domku mieszkalnego (Ryc. 35).

Ryc. 35 Świątynia w typie monopterosu, rzut poziomy, St. Kostka Potocki, 1800. Biblioteka Narodowa R.4930. Źródło: The European Library, Poland www.europeana.eu

Bryła, jaka powstała w trakcie kolejnych prac studialno-projektowych była na wysokim przyziemiu (prawdopodobnie zadecydowały o tym również względy praktyczne, gdyż teren był podmokły, a nawet zalewowy). Na nim ustawiono dwukondygnacyjną rotundę o spłaszczonym dachu, a do całości budowli dostawiono budynek o dachu z większym kątem nachylenia (forma chaty). Jak widać na wstępnych szkicach, wizerunkach malarskich i zdjęciach, budowla prezentowała addycyjny charakter.

Forma taka miała symbolizować rozdarcie pomiędzy typowym dla tamtych czasów romantyzmem (budowle wernakularne33, jednoizbowe, często drewniane, regionalne, 33

Wernakularna architektura [łac. vernaculus ‘ojczysty’,‘ rodzimy’, ‘domowy’], termin oznaczający architekturę zakorzenioną w tradycji lokalnej, tworzoną przez miejscowych, anonimowych budowniczych i rzemieślników, bez przygotowania akademickiego, Encyklopedia PWN (Internet) Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 45

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

czyli bezstylowe) i racjonalizmem (budowle nawiązujące do antyku), rozdarcie pomiędzy poetycznością, a stoicyzmem34.

Ryc. 36 Ch. P. Aigner wg koncepcji S.K. Potockiego, Morysin, Projekt pałacu z Rotundą w narożu, rzut przyziemia i elewacja, ok. 1811, rys. pióro, tusz, akw, oł. Gabinet Rycin BUW, Inw. G. R. 3632, zbiór z Łańcuta, Neg. 286516, Fot. MNW DDW

W szkicach projektowych w rotundzie mieścił się na górze salon z kominkiem, zaś w kabance czteropokojowy apartament wraz z sienią, łazienką i kuchnią. Do rotundy prowadziły schody wtopione w teren i podbudowę, stwarzające wrażenie starości większej, niż rzeczywista, analogicznie jak w wizerunku (Ryc. 36) Rotunda była wypiętrzona na tym co wcześniejsze, nawarstwiając się na czasy dawne-pierwotne. Przybudówka, która wrastała w to, co wcześniejsze antyczne, będąc barbarzyńską chatą, prezentowała formę bezstylową, archetypiczne domostwo. Forma ta celowo zamierzona w Pałacyku, miała filozoficzne przesłanie, mianowicie, ukazywała upływ czasu w architektonicznej strukturze, ale również cykliczność epok, czasów, rozwój od pierwotności do doskonałości i na 34

Według książki Polanowska J. „Stanisław Kostka Potocki. Twórczość architekta amatora”, s. 109-110, 2009 Liber Pro Arte

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 46

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

powrót zwrot do pierwotności. W tej cykliczności, być może należy dopatrywać alegorii dziejów sztuki, która poddana jest upływowi czasu i przemianom. Nie byłoby to błędne stwierdzenie znając literackie dzieło Stanisława Kostki Potockiego „Winkelmann Polski”35.

Po kolejnych przekształceniach projektu wybudowano budynek, który zaczął pełnić funkcję ermitażu, czyli rodzaju samotni, czy też pustelni, ulubionego miejsca Aleksandry Potockiej. W budowli uproszczono zarówno dekorację, jak i bryły, do rotundy dodano klatkę schodową umieszczoną w formie średniowiecznego zamku, do niej dostawiono coś na wzór dworzyszcza, a na jego tyłach chatkę obijaną korą, tzw. kabankę. Części dodane kontrastowały z surową ośmioboczną rotundą i dostawionymi w narożach korynckimi półkolumnami przechodzącymi w szkarpy. Przy jednym z boków dostawiono balkonik wsparty na filarach. Portfenetrowe okna wieńczone były przez płyciny ze stiukową dekoracją z motywami lir i festonów. Na ścianie zachodniej widniała tablica fundacyjna z 1811 roku z napisem: „GENIO LOCI/ALEX. DE P. LUBOMIRSKI/ C. POTOCKA/ MDCCCXI”.

Wnętrza, w strefie saloniku, przyozdobione były ściennymi malowidłami. Wystroju dopełniały sztukaterie i kaflowe piece.

Późniejsze prace stylistyczne mogły zatrzeć pierwotny charakter budowli z roku 1811.

Pałacyk, w ujęciu przestrzennym założenia ogrodowego, od początku swojego istnienia, odgrywał rolę, tzw. „eye-catcher36” dla obserwatora patrzącego z Mostu Rzymskiego po drugiej stronie brzegu, to jest obiektu zatrzymującego wzrok w tzw. Parku Angielskim.

Ujmującym detalem doby romantyzmu w morysińskim założeniu była płyta komemoratywna Elżbiety (Izabeli), Julii i Krystyny Potockich, położona po 1811 roku (patrz: 7.3.

Analiza historycznej kartografii z lat 1825-1900.).

W 1825 roku Aleksandra Potocka wystawiła w Morysinie, ołtarzowy pomnik, zwany Oraculum, antyczną wyrocznie Apollina.37 Wykonali go kamieniarz Jan Hagen38 i rzeź35

„O sztuce u dawnych czyli Winkelmann Polski” Stanisława Kostki Potockiego wydany w roku 1815 w drukarni Księży Pijarów. Rozprawa dedykowana ukochanej żonie, traktująca o sztuce, czyli malarstwie, rzeźbie i architekturze u starożytnych ludów: Egipcjan, Fenicjan, Greków, Etrusków i Rzymian. Jest pierwszą książką z teorii sztuki europejskiej w języku polskim. Miała służyć zdobyciu „wyrobienia”, czyli dobrego smaku u czytelników.

36 Ruina, glorietta lub pawilon ogrodowy nakierowujący wzrok odbiorcy na wybrany punkt, kierunek.

37 Przewodnik po Wilanowie „Wilanów: album zbiorów widoków i pamiątek oraz kopje z obrazów Galeryi Willanowskiej wykonane na drzewie w Drzeworytni Warszawskiej z dodaniem opisów skreślonych przez H. Skimbrowicz i W. Gersona” wydany w 1877 roku opisuje (s.4-5) malowidło XVII wieczne na ścianach pałacu, które opowiadało mit o Amorze i Psyche oraz wyroczni Apollina tzw. Oraculum. Malowidła te nie przetrwały do naszych czasów, nie istniały już w XVIII wieku.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 47

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

biarz Władysław Czerwiński ok. 1824 roku, według szkicu Stanisława Kostki Potockiego. Budowla składała się z kamiennego posągu w formie hermy, która stała pomiędzy dwoma kolumnami na stylobatach, połączonych belką u góry. Te zaś były ustawione na podbudowie w kształcie okręgu, ze schodami od frontu.

Ryc. 37 Fotografia z „Albumu starej Warszawy i okolic” przedstawiająca rotundę pałacyku w Morysinie, CBN 38

Według książki: Polanowska J. „Stanisław Kostka Potocki. Twórczość architekta amatora” s. 317, 2009 Liber Pro Arte Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 48

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD PRZYKŁA OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE KONSERWATO DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA TOCZENIA.

Ryc. 38 Widok Pałacyku w Morysinie od strony przeciwnej niż ni powyżej, 1921, fot. Jaworski, Sygn. B0000009192_1, IS PAN

Ryc. 39 Detal kominka na piętrze pię w Pałacyku z Rotundą po 1944 roku. Negatyw atyw. nr 5281, MPW

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta żbieta Katarzyna Krajewska

Strona 49

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 40 Plafon w Pałacyku po 1944 Neg. nr 5282, MPW

Ryc. 41 Morysin, Pałacyk z rotundą, 1954-1960, fot. W. Fijałkowski, Neg.. 5284, MPW

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 50

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 42 Morysin, Pałacyk z rotundą, 1954-1960, fot. W. Fijałkowski, Neg. 5283, MPW

Ryc. 43 Kamień Pamiątkowy skradziony z Morysina w 2004 roku, Negatyw 2316, MPW

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 51

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 44 Oraculum z roku 1825, Neg.. 5287, MPW

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 52

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

7.2.1 Zarzecze jako palimpsest wiosek holenderskich.

Na mapie z 1865 roku (Ryc. 46) istnieje dowód na to, że Pałacykowi z rotundą towrzyszyły budynki, które mogły imitować tzw. wioskę holenderską. Jest ona również widoczna w tle na obrazie Kasprzyckiego (Ryc. 30), poprzez przecinkę wśród drzew.

Ryc. 45 Plansza nr 24, „Zarzecze” Magdalena Morska, http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=4684&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=en, CBN

Ryc. 46 Fragment Mapy Dóbr Wilanowskich, 1865. Strzałka pokazuje prawdopodobną wioskę holenderską, która nie przetrwała do naszych czasów, nie znane są również szczegółowe wizerunki przestrzenne zabudowań, mogły być podobne do tych z Zarzecza. AGAD Zbiór Kartograficzny Sygnatura 468-6 Arkusz 11.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 53

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 47 Ilustracja z XIX wiecznego przewodnika po Wilanowie pt.: "Wilanów: album zbiorów widoków i pamiątek oraz kopje z obrazów Galeryi Willanowskiej wykonane na drzewie w Drzeworytni Warszawskiej z dodaniem opisów skreślonych przez H. Skimbrowicz i W. Gersona”Hipolit Skimbrowicz 1877 rok, s.180, Biblioteka Narodowa.

Inną ciekawostką jest fakt, że forma pałacyku w Morysinie, zanim rozpropagowały go XIX-wieczne przewodniki, rozpowszechniona została przez samego współautora projekt Piotra Christiana Aignera, mianowicie poprzez projekt dla kolejnej swojej inwestorki, Magdaleny Morskiej, w ten sposób rozpoczynając nurt „wolnej maniery”39- architektury malowniczej w wiejskich rezydencjach szlacheckich. Jego główną cechą jest ustawianie dominanty w narożu np.: rotundy, kolejne elementy budynku są traktowane swobodnie, zależnie od funkcji mają różną wysokość kondygnacji i sposób dekorowania elewacji, jak również brak symetrii. Tak więc program dwóch różnych posiadłości, należący do dwóch różnych właścicieli, dokompletował się poprzez wymianę.

39

Tadeusz S. Jaroszewski, Murator 11/95, s.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 54

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 48 Pałac w Zarzeczu projektu Piotr. Ch. Aigner, sztukaterie Fryderyk Bauman sygn. 1-U 8149-4. Narodowe Archiwum Cyfrowe.

Ryc. 49 Mazowsze. Obraz etnograficzny. T. 1, Mazowsze polne. Cz. 1, Oskar Kolberg, CBN www.polona.pl, zbiory zdygitalizowane Biblioteki Narodowej,

Kolejną sugestią projektową czasów romantyzmu w albumie „Zarzecze”, która z pewnością niezależnie była również osiągnięta w Morysinie, było wprowadzenie wiejskiej ludności w krajobraz parku. Można było to osiągnąć, tak jak w Zarzeczu, poprzez wystawieOpracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 55

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

nie wiejskiego kościółka dla okolicznej ludności, oberży i domków dla rzemieślników lub tak jak w Morysinie, co widać na obrazie (Ryc. 50), poprzez funkcjonalne użytkowanie parku, jako łąki na której odbywają się sianokosy.

Ryc. 50 Morysin, widok Gajówki, Zbiory Fotografii i Rysunków pomiarowych IS PAN 0000024718, fot. Porębski

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 56

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

7.3. Analiza historycznej kartografii z lat 1825-1900. „Park willanowski od Morysina oddziela tylko Łacha Wiślana. Morysin jest, więc dalszym ciągiem Parku Willanowskiego, tylko znacznie później założony przez Stanisława hr. Potockiego, na cześć swojego wnuka Maurycego, zwanego zdrobniale Morysiem.

Dawniej Morysin łączył się z Willanowem mostem drewnianym, dziś mostu tego {niema}, zastąpił go prom na linie. Położenie morysina jest ładne, tylko {nizkie} i wilgotne.

W ogrodzie stoi pałacyk maleńki, ale w nim dotąd nic nie ma.” Tak Morysin został opisany w przewodniku turystycznym pod tytułem „Willanów, Czerniaków, Morysin, Gucin i Natolin: wraz ze szczegółowym spisem 1000 obrazów z galeryi willanowskiej: ilustrowany przewodnik po Warszawie i okolicach”40. Jak widać, świadomość znaczeniowa pierwotnego Morysina prawdopodobnie zaczynała zacierać się, odbierano park jako miejsce atrakcyjne przyrodniczo i krajobrazowo. Faktycznie „Plan zbiorczy dóbr prywatnych Willanów, składających się z Kluczów Zastaw, Chojnów, z roku1894” (Ryc. 51), wg Feliksa Jaroszewskiego, ilustrujący założenie wilanowskie, przedstawiał Morysin, jako przestrzeń leśną, jednolicie zajmowaną przez drzewa, z wytyczonymi jedynie ścieżkami spacerowymi, prawdopodobnie już wtedy zredukowaną (poprzez czas) liczbą pawilonów, szczególnie tych drewnianych. Łąki morysińskie w części wschodniej zajmowały uprawy chmielu. Oznaczać to może, że dużą rolę odgrywało wykorzystanie praktyczne posiadanego terenu, ale również przychodzący z Zachodniej Europy i Ameryki Północnej, nurt naturalistyczny. Od roku 1870, po pojawieniu się książki „Wild Garden” autorstwa Wiliama Robinsona, nastało ożywienie w sztuce kształtowania krajobrazu, poprzez poszukiwanie dzikości, czyli tworzenia naturalnych siedlisk dla flory charakterystycznej dla danego miejsca. Natura rozumiana była na nowo, nie poprzez naśladownictwo, ale poprzez interpretowanie41.

Z kolei inny XIX-to wieczny przewodnik autorstwa Hipolita Skimbrowicza ukazuje Morysin tymi słowami: „O Parku morysińskim, do którego przepływa się promem przez łachę wiślaną, nie możemy już wiele pisać. Przechadzki i widoki tu lub owdzie są piękne, ale prostsze i nie wyrównywujące natolińskim.

(Zaczęliśmy od Morysina opis willanowskich okolic i na nim kończymy.) Przytaczamy tylko jeden pomnik z następującymi słowami:

40

Czajewskiego W., s.172, 1893 nakładem Czajewski W., http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=4012&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=en 41 Hophouse P. „Historia Ogrodów”, 2005,2007 Arkady.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 57

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

IZABELLI I JULII Z KSIĄŻĄT LUBOMIRSKICH HRABIANKOM POTOCKIM, SIOSTROM I KRYSTYNIE POTOCKIEJ SIOSTRZENICY W KWIECIE ŻYCIA POWSZECHNYM ŻALEM ZABRANYCH W LATACH 1782, 1794, 1800 NIEUTULONA SIOSTRA I CIOTKA Z X. LUBOMIRSKICH HR. POTOCKA PAMIĄTKĘ SMUTKU I PRZYWIĄZANIA WIELKIEGO POŁOŻYŁA. 42 Z tego opisu również jasno wynika, że park w Morysinie odbierany był, już przez ówczesnych, jako pewna historyczna przeszłość, która daje się przeniknąć tylko fragmentarycznie. Maniera i styl życia ludzi epoki romantyzmu ustąpiły praktycznemu racjonalizmowi.

Laski Klombowe i sentymentalne ścieżki z lat 1800-1865 (Ryc. 24) na powrót porastł las wysokich drzew (Ryc. 51).

Załącznik 3 do niniejszego opracowania pokazuje fazę rozwoju Morysina zarejestrowaną na rok 1865, gdzie widać trzy nowe obiekty: nową Gajówką z 1846, Domek Stróża oraz Bramę Neogotycką. Kompozycja w formie klombów złożonych z drzew nadal jest zachowana. Załącznik 4 pokazuje fazę, gdzie klomby zaniknęły na skutek nie kontrolowanego rozwoju samosiewów, nadal jednak widać obiekty przynależące do parku.

42

Skimbrowicz H. Gerson W.”Wilanów. Album widoków i pamiątek oraz kopje z obrazów Galeryi Willanowskiej wykonane na drzewie w Drzeworytni Warszawskiej”, s. 176-180, 1877 Nakładem S. Orgelbranda Synów i Drzeworytni Warszawskiej http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=4698&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=en

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 58

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 51 Plan zbiorczy dóbr prywatnych Wilanów, składających się z Kluczów Zastaw, Chojnów, {fragment}, z roku1894, wg Feliksa Jaroszewskiego, AGAD Zbiory Kartograficzne Sygnatura W 484-31. Źródło: Warszawa 2005, Hanaka A., Sikora D. "Opinia dotycząca postulowanych granic wpisu założenia wilanowskiego do rejestru zabytków". Maszynopis: Stołeczny Konserwator Zabytków)

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 59

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

7.4. Analiza historycznych rycin w lat 1825-1900.

Istotnymi, nowymi elementami architektonicznymi drugiej połowy XIX wieku były Domek Stróża, Gajówka (w Aktach AGAD Zarząd Główny Dóbr i Interesów Augusta Potockiego, f.342, określana, jako „Nowy Domek dla Ogodnika”) oraz Brama Neogotycka, nie opisywane w przewodnikach z przełomu XIX i XX wieku. Można założyć, że obiekty te były uznane za dość nowe, czyli nie zabytkowe, jednak poddawane np.: doraźnym remontom, jak wynika chociażby z notatki wykonanej na posiedzeniu „Komisji Wilanowskiej w Województwie Warszawskim”, datowanej na 21.XII.1923, dotyczącej programu robót na rok 1924. Wyliczony był tu „Domek Stróża przy Bramce Wjazdowej w Morysinie” z wylistowanymi robotami naprawczymi takimi jak: reperacja krokwi i dachu, czy wykonanie pergoli na słupkach wokół budynku [AGAD Agwil, Zarząd Pałaców Sygn.139]. Patrząc współcześnie na ikonografię, która przetrwała do naszych czasów, widać, że zarówno Domek Stróża, jak i Neogotycka Brama reprezentowały nurt historyzujący. Domek Stróża powstał w 1850 roku. Architektem był Franciszek Maria Lanci, który, sprowadzony przez Augusta Potockiego, stał się właściwie głównym architektem Potockich od roku 1844, kiedy to realizował rozbudowę jednego ze skrzydeł pałacowych w Wilanowie, wiele gospodarczych budynków, już wymieniony Domek Stróża, ale również kolejną wersję Gajówki w miejsce starej (tak zwany nowy Domek dla Ogrodnika). Wracając do Domku Stróża, był to obiekt o wyraźnie historyzującym charakterze, udający renesansową włoską willę, rodzaj zamku z wieżą, z przeskalowanym, wyrazistym drewnianym belkowaniem, dachem pokrytym dachówką klasztorną i rysunkiem w tynku w kształcie rombów kojarzącym się z ogrodowym trejażem. Budynek był jednoizbowy, z podcieniem na zewnątrz. Nad podcieniem była umieszczona drewniana, ażurowa konstrukcja we wzór trejażu. Wieża stojąca obok miała schody drewniane, kręcone, wiodące do punktu widokowego. Okna w wieży były nieprzeszklone. Stróżówka była posadowiona na płycie fundamentowej z kamienia wyniesionego około 0.5 metra nad poziom terenu. Prawdopodobnie technologia, w jakiej wzniesiono budynek, była eksperymentem sztuki budowlanej. Wypróbowywano ją w parkowym budynku o niewielkim rozmiarze. W ceglanych ścianach nie przewidziano wieńców, ich rolę pełniły prawdopodobnie olbrzymie drewniane belki widoczne wzdłuż krawędzi dachu. Ich obciążenie pośrednio przenosiły na mur gęsto ułożone belki poprzeczne, widoczne w przekroju w elewacji. Rustykalności miało nadać podkreślenie naroży boniami z cegły.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 60

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Bezpośrednią inspiracja dla Lanciego, była prawdopodobnie twórczość Fredricha Schienkla, który był jednym z głównych twórców nurtu „willi włoskiej 43.

Ryc. 52 Morysin, Dom Stróża, przed 1939 r., autor fotografii nieznany, ikon. 0352, MPW

Ryc. 53 Morysin, Ruiny Domku Stróża, 1967 r., fot. B. Seredyńska, Neg. 3851, MPW 43

Willa włoska, jako typ siedziby rozpowszechniona była w Anglii pod nazwą Italian Villa i we Francji, jako Villa rustique d’Italie; drugą ojczyznę znalazła w Niemczech i na polskie tereny dostała się według wzorca niemieckiego, głównie Domu dla Ogrodnika w Charlottenhof w Poczdamie, Jaroszewski T.S., Murator 9/94 Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 61

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Gajówka z roku 1846, czyli „Domek Ogrodnika”, jest kontynuacją tradycji architektury wernakularnej w Morysinie. Chociaż jednak jest ona bezstylowym, drewnianym przykładem architektury regionalnej, można dopatrzeć się „włoskości” w formie i proporcji naczółka dachu.

Ryc. 54. Gajówka w Morysinie z 1846 r, wg projektu Franciszka Marii Lanciego, neg. 3853, MPW.

Kolejnym budynkiem dopełniającym kompozycji założenia była brama w stylu zameczku neogotyckiego

44

projektu Marconiego z 1846 roku, wiodąca do Folwarku

Zawady. Budynek był wystylizowany na neogotyk w cegle z kamiennymi gzymsami i z elementami kutymi w strefie bramy. Pełnił funkcję bramy z pomieszczeniem dla stróża. Nazywany był na przełomie XIX i XX wieku, by podkreślić zamiłowanie do historyzmu, „Pałacykiem Myśliwskim Marysieńki”. Brama doskonale była widoczna z tarasu wschodniego w ogrodzie formalnym założenia wilanowskiego, jak również z sali gabinetu holenderskiego pałacu na parterze przez portfenetrowe okna (Ryc. 56) oraz z pokoju średniego na piętrze.

44

Styl zameczku neogotyckiego pojawia się na ziemiach polskich równocześnie z neoklasycyzmem.

Pierwsza znana budowla neogotycka w Polsce, to brama triumfalna na Rynku Starego Miasta w Warszawie wzniesiona z okazji koronacji Stanisława Augusta w listopadzie 1764 roku. Do ostatnich zaliczyć można kościoły Józefa Piusa Dziekońskiego i Konstantego Wojciechowskiego, budowane na przełomie XIX i XX wieku na obszarze Królestwa Polskiego. Jaroszewski T.S. Murator 11/94

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 62

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 55 Pocztówka, Brama neogotycka w Morysinie, przed 1915 r., ikon-0540 Muzeum w Wilanowie.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 63

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 56 Wilanów, w dali Brama Neogotycka do folwarku Zawady, akwarela Richtera z ok.

1850 roku, fot. H. Poddębski, Sygn. 0000025668, , Zbiory Fotografii i Rysunków pomiarowych IS PAN

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 64

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

7.5. Analiza historycznej kartografii w latach 1900-1945.

Ryc. 57 Okolice Wilanowa pocz. XX wieku, AGAD sygnatura 711-327-11.

Pierwsze lata XX wieku wskazują, że trendem sztuki ogrodowej był modernizm 45

, który szczególnie promował formy owalne (Ryc. 57 i Ryc. 58). Było to bezpośrednie

nawiązanie do historycznych form ogrodowych, ze szczególnym wyróżnieniem renesansu, zamiłowaniem do prostej formy platońskiej. Formy owalne zostały wprowadzone w Morysinie w kształcie ścieżki, jak również w ogrodzie formalnym przy wilanowskim 45

W Europie nurt modernistyczny rozpropagowany został wskutek sporu z naturalistami. Orędownikiem tego pierwszego, skłaniającym się w kierunku Arts and Craft, był Reginald Blomfield i jego dzieło z 1892 „Ogród formalny w Anglii”. Autor proponował bardziej koncentrowanie się na projekcie, a nie na roślinach, zalecając „wyrafinowanie i zasady”. Z kolei architektem praktykiem, którego twórczość również mogła kształtować gust modernistyczny w Europie, był Inigo Thomas, który tworzył zwłaszcza w duchu idei włoskiego renesansu, badając jednocześnie istniejące historyczne założenia (w pierwszych latach XX wieku rodzi się współczesna konserwacja historyczna), Hophouse P. „Historia Ogrodów”, Arkady 2005, 2007

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 65

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

pałacu w formie oczka wodnego, widocznego na zdjęciu (Ryc. 58), które to ujęcie nadal pokazuje czytelny widok na Bramę Neogotycką w Morysinie. Powyższe spostrzeżenia obrazuje Załącznik 5.

Ryc. 58 Fragment górnego tarasu ogrodowego. Widoczne na pierwszym planie oczko wodne, Pałac w Wilanowie (1910-1939). Sygnatura: 1-U-7545, Narodowe Archiwum Cyfrowe.

W czasie II wojny światowej, od roku 1942, inż. Gerard Ciołek przyją od Beaty Adamowej Branickiej z Potockich zlecenie uporządkowania ogrodów Wilanowskich wraz z Morysinem. W porozumieniu z dr Janem Morawskim ustalone zostały następujące etapy prac, obejmujące projekt rekonstrukcji i restauracji wyżej wymienionych ogrodów. Pierwszy etap obejmował studia stanu współczesnego, pomiary terenowe obrazujące współczesny stan ogrodów z uwzględnieniem rozmieszczenia i jakości elementów architektonicznych i roślinnych. Studia miały być ujęte w następujący materiał: plan sytuacji pałacu, ogrodów i otoczenia 1:1000, plan szczegółowy 1:500, przekrój wzdłuż osi założenia 1:500, opis techniczny. W uwagach swojej oferty usług projektowych Gerard Ciołek zalecił opracowanie podłoża gleb fachowemu gleboznawcy.

Drugim etapem miało być studium historyczne. Według Gerarda Ciołka konieczne one były do ustalenia zasadniczej koncepcji oraz walorów kompozycyjnych założenia i pozwoliły odrzucić elementy przypadkowe i bezwartościowe, narosłe z biegiem czasu.

Wynikiem tych studiów miało być opracowanie planów założenia w różnych epokach: Plan z roku 1682 w skali 1:1000, plan z połowy XVIII wieku w skali 1:1000, plan Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 66

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

z połowy XIX wieku w skali 1:1000. Wszystkie plany miały być umieszczone na współczesnych podkładach geodezyjnych.

W trzecim etapie, który miał być wynikiem dwóch pierwszych, Gerard Ciołek wykonał szkicowy projekt rekonstrukcji ogrodu wraz ze studium uporządkowania dojazdów, otoczenia i regulacji wód. Plan szkicowy obejmował: plan ogólny 1:1000, plan szczegółowy 1:500, opis techniczny projektu. Plan zakończenia robót, przewidziany na 15 kwietnia 1943 roku, przeciągnął się do 14 maja, kiedy to projekt został ostatecznie zaakceptowany. Wcześniej tego samego roku odbyła się w Wilanowie 18 lutego konferencja konserwatorska, w której uczestniczyli p. hr. B. Branicka, dyr. St. Lorenz, dr J. Zachwatowicz, dr J. Morawiński, inż. Gerard Ciołek, zaś dodatkowo przy akceptacji projektu w maju wzięli udział: p. hr. A. Branicki, prof. T. Tołwiński, dyr. Arch. A. Szabelski, dr M. Bernhardt, inż. St. Tworkowski.

Wśród notatek Gerarda Ciołka na pojedynczej kartce formatu A5 zachował się oto taki opis przyszłej płyty komemoratywnej: JW. HR. BEACIE, ADAMOWEJ Z POTOCKICH BRANICKIEJ KTÓRA PODJĘŁA MYŚL PRZYWRÓCENIA DAWNEJ ŚWIETNOŚCI ZABYTKU NARODOWEGO WILANOWA PLAN REKONSTRUKCJI I UPORZĄDKOWANIA OGRODU I OTOCZENIA PAŁACU WILANOWSKIEGO WYKONAŁ GERARD CIOŁEK INŻ. ARCHITEKT WARSZAWA 46 W powyższym opisie działań Gerarda Ciołka można dopatrywać się pierwszych pełnych działań konserwatorskich założenia wilanowskiego.

46

tekst powyżej opracowałam na podstawie oferty projektowej, jaką złożył Gerard Cołek dnia 10 grudnia

1942 roku do Zarządu Dóbr Wilanowskich, AGAD sygn. 484-1 arkuszy 29)

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 67

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 59 Rysunek Gerarda Ciołka przedstawiający rewaloryzacje klucza Wilanowskiego, AGAD sygn. 484-1

Ryc. 60 Rysunek Gerarda Ciołka przedstawiający rewaloryzacje ogrodu barokowego w Parku Wilanowskim, AGAD sygn. 484-1

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 68

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

7.6. Analiza historycznych rycin z lat 1900-1945.

Z okresu międzywojnia zachowały się notaty pomiarowe Jarosława Wojciechowskiego, na których naniesione zostały wymiary morysińskich zabudowań. Do opracowania należą Pałacyk z rotundą, Domek Stróża oraz Oraculum.

Ryc. 61 Morysin. Pałacyk z rotundą. Rzut parteru. Notaty Pomiarowe Konserwatorskie Jarosława Wojciechowskiego 1926-29, fot. B. Seredeńska, neg. 50978, MPW

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 69

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 62 Morysin. Pałacyk z Rotundą. Elewacja 1. Notaty Pomiarowe Konserwatorskie Jarosława Wojciechowskiego 1926-29, fot. B. Seredeńska, neg. 50980, MPW

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 70

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 63 Morysin. Pałacyk z Rotundą. Elewacja 2. Notaty Pomiarowe Konserwatorskie Jarosława Wojciechowskiego 1926-29, fot. B. Seredeńska, neg.50980, MPW

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 71

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 64 Morysin. Oraculum. Przekrój Kolumny. Notaty Pomiarowe Konserwatorskie Jarosława Wojciechowskiego 1926-29, fot. B. Seredeńska, neg. 50980, MPW

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 72

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 65 Morysin. Domek Stróża. Rzut poziomy. Notaty Pomiarowe Konserwatorskie Jarosława Wojciechowskiego 1926-29, fot. B. Seredeńska, neg. 50980, MPW

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 73

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 66 Morysin. Domek Stróża. Przekrój. Notaty Pomiarowe Konserwatorskie Jarosława. Wojciechowskiego 1926-29, fot. B. Seredeńska, neg. 50980, MPW

Ryc. 67 Morysin. Domek Stróża, elewacja boczna, Notaty Pomiarowe Konserwatorskie Jarosława Wojciechowskiego 1926-29, fot. B. Seredeńska, neg. 50980, MPW

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 74

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

8.ANALIZA STANU ISTNIEJĄCEGO. 8.1. Relacje z otoczeniem w obrębie wybranego fragmentu Klucza Wilanowskiego.47 8.1.1. Historyczne osie kompozycyjne i powiązania widokowe.

Główną osią kompozycyjną barokowego założenia pałacowego Wilanów jest tzw.

Oś Królewska, nakierowana w stronę Ursynowa na pałacyk Rozkosz. Po przeciwnej stronie pałacu kontynuowana jest w stronę Wisły napotykając Bramę Neogotycką. Jest to oś czytelna przestrzenie w obydwóch kierunkach, chociaż po stronie wschodniej trudniejsza z każdym rokiem do przebycia. Od strony miasteczka Wilanów została podkreślona współcześnie przez zabudowę po obydwu jej stronach. Dominującymi historycznie powiązaniami widokowymi w rejonie skarpy wiślanej w Warszawy były szerokie panoramy. Ukazuje to obraz Bellota (Ryc. 68), który przedstawia krajobraz podwarszawski z usytuowanymi w nim rezydencjami, jako przestrzeń do obserwacji planów bliższych i dalszych.

Z kolei powiązania widokowe ogrodu wilanowskiego uzupełniały dalekie widoki na budowle w otoczeniu, m. in. na Pałacyk pobliskiego Morysinka (1811).48. Nastrój i krajobraz tamtych czasów współcześnie nie są możliwe do zrewaloryzowania, ze względu na zbyt silną urbanizację tych terenów w latach powojennych.

Powyższy tekstu obrazuje Załącznik 6.

Ryc. 68.”Łąki Wilanowskie” Bernarda Belloto z 1778 roku, www.sielce.waw.pl 47

Zakres jak na Ryc. 24 Wg Majdecki L. „Historia ogrodów” T.2, 2010 PWN, s. 293 za: Ciołek G., 1954, „Ogrody Polskie”, Bdownictwo i Architektura”, s.170 48

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 75

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

8.1.2. Współczesne osie widokowe i powiązania widokowe.

Jako element dodany można współcześnie rozumieć Oś Królewską, poprzez jej nową oprawę. Z drugiej jednak strony oś ta nie spełnia swojej roli prawidłowo w związku z odcięciem poprzez sześć pasów jezdnych ulicy Przyczółkowej od założenia pałacowego w Wilanowie. Również proporcja nowej zabudowy nie utrzymuje jej w należytych ryzach. Powyższy tekst obrazuje Załącznik 6.

8.1.3. Drogi historyczne.

Na podstawie historycznych map (Ryc. 14, Ryc. 24, Ryc. 51, Ryc. 57) na obszarze wybranego fragmentu Klucza Wilanowskiego można zaobserwować niezmienność historycznego układu komunikacyjnego, w stosunku do istniejącego obecnie.

Nadal czytelna jest aleja na osi pałacu do folwarku Zawady, istnieje jako szpaler niepielęgnowanych drzew. Historyczna droga to również ulica Vogla, malownicza, ale bez odpowiedniego chodnika dla pieszych, jak również dawna droga wiejska na terenie wsi Zawady, a także droga do Kępy Zawadowskiej i Latoszkowej.

Należy wymienić również obecną ulicę Stanisława Kostki Potockiego, która dawniej pełniła funkcję traktu do Czerska, a współcześnie jest ulicą lokalną. Powyższy tekst obrazuje Załącznik 7.

8.1.4. Drogi współczesne w obrębie Klucza Wilanowskiego.

Ulicą współczesną na wysokości wilanowskiego pałacu jest ulica Przyczółkowa, która to przejęła tranzytowość historycznej ulicy Stanisława Kostki Potockiego. Współczesne jest również podkreślenie barokowej „osi królewskiej” na łąkach wilanowskich na terenach „Miasteczka Wilanów”, jak również przebieg ulicy Klimczaka i prostopadłe do nich ulice pośrednie. Nowymi, wtórnymi podziałami są wprowadzone uliczki w Powinku, wyłączając dzisiejsze ulice Europejską i Koralową, historyczne drogi wsi Powsinek (Ryc. 24). Powyższy tekst obrazuje Załącznik 7.

8.1.5. Zachowanie historycznej zabudowy.

Zabudową historyczną w obrębie wybranego fragmentu Klucza Wilanowskiego jest założenie pałacowo- ogrodowe Wilanów wraz z budynkami towarzyszącymi (Pałac, Łazienka, Kuchnia, Kordegarda, Stajnia, Ujeżdżalnie i wozownie, Oranżeria, Szpital św Aleksandra, Dom Doktora, Dom Ogrodnika, Domek Dozorcy, Kaplica cmentarna, Plebania, Dom Służby Kościelnej, Dom Peldy, Zajazd, Kuźnia, dawny Dworzec Kolei WilaOpracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 76

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

nowskiej, Kościół św. Anny) i folwarkiem Wilanów (Holendernia, Dom Podstarościego, dawna ślusarnia i areszt, budynki zarządu dóbr wilanowskich, dawne Jatki) oraz wsie Wilanów, Powsinek, jak również Zawady w zakresie zaznaczonym w Załączniku nr 8.

Należy również wymienić Pałac w Natolinie z zabudowaniami, pałac w Ursynowie, dawniej Rozkosz z zabudowaniami oraz Kościół św. Katarzyny wraz z otoczeniem. Powyższą analizę obrazuje Załącznik 8.

6.1.6. Współczesna zabudowa.

Współczesna zabudowa rejonu Wilanowa została zintensyfikowana. Historyczne wsie rozrosły się do osiedli domków jednorodzinnych. Nowym tworem jest również „Miasteczko Wilanów”, które skalą pojedynczego kwartału przerasta skalę pałacu wilanowskiego. Niepokojącym jest zabudowanie byłych terenów ornych bez scaleń nieruchomości, według starego podział miedz. Tworzy to współczesne układy „grzebieniowe”, które nie mają wiele wspólnego z układami grzebieniowymi historycznymi (Ryc. 80).

Powyższą analizę obrazuje Załącznik 8.

8.1.7. Historyczne struktury rolne i parkowe.

Historycznymi strukturami parkowymi są Park Wilanowski, Park Morysin oraz łąki morysińskie (przedpole założenia przestrzennego), jak również Natolin, Rozkosz i Gucin Gaj. Dobry stan zachowania założeń ogrodowych dotyczy tylko Parku Wilanowskiego oraz zadawalający Rozkoszy obecnie pałacu w Ursynowie- siedziba SGGW, a także Natolina. Ostatni z wymienionych zawiera dobrze utrzymane budynki, jednak stanowi obecnie rezerwat leśny wpisany w Naturę 2000. Gucin Gaj porasta również rozrastający się poza kontrolą drzewostan, czytelny jest nadal sad obok nie istniejącego już gucińskiego dworku. Analizę obrazuje Załącznik 9.

8.1.8. Współczesne struktury przyrodnicze.

Współcześnie struktury przyrodnicze kurczą się znacznie w stosunku do stanu historycznego ze względu na silnie postępującą urbanizację. Nie wprowadzono żadnych nowych terenów zieleni, świadomie kształtowanych. Analizę obrazuje Załącznik 9.

8.1.9. Zagrożenia.

Do współczesnych wybranego fragmentu Klucza Wilanowskiego należą: urbanizacja poparta przez obowiązujący plan miejscowy dla dzielnicy Wilanów, który umożliOpracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 77

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

wia na intensywną zabudowę miejską w formie apartamentów, nie wprowadza scaleń gruntów, jak również dopuszcza przeprowadzenie tras ekspresowych E 52 i Czerniakowskiej BIS. Zagrożenia dla obszaru zostały zobrazowane Załącznik 10.

8.2. Układ przestrzenny wewnątrz założenia Morysin.

Obecny układ komunikacyjny na terenie parku jest źle widoczny, choć istnieją ścieżki łączące poszczególne obiekty, jednak z każdym rokiem trudniejsze do przebycia.

Widoczny element w parku to wał przeciwpowodziowy chroniący łąki morysiński (z roku 1915), kiedy posiadłość należała do Branickich, niedostępny jednak obecnie w całej swojej długości ze względu na intensywny rozwój roślinności leśnej. W związku z utworzeniem w obrębie Morysina rezerwatu przyrody, nie jest możliwe, jak dotychczas, oczyszczenie lasu z samosiewów krzewów i drzew. Całkowicie zatracone zostało połączenie widokowe z Mostu Rzymskiego na Pałacyk w Morysinie, również nie jest możliwym zobaczenie Neogotyckiej Bramy z parku w Wilanowie, stojąc na nadbrzeżu, czy też idąc drogą, która do niej prowadzi, znajdując się w oddaleniu od niej. Pawilon chiński, który pełnił rolę punktu obserwacyjnego w ogrodach wilanowskich, nie może w sposób prawidłowy spełniać tej roli. Jedyne zachowane czytelne powiązanie to linia pomiędzy pawilonem chińskim a mostem rzymskim, na jej przedłużeni nie jest jednak już widoczna poprzez historyczny dukt między drzewami ruina Pałacyku z Rotundą. Nie istnieją również dalekie powiązania widokowe z pawilonu chińskiego i mostu rzymskiego w kierunkach Domek Stróża, Brama neogotycka oraz możliwość obserwacji z tych punktów doliny Powiśla z panoramą dalekiej Warszawy. Nie przetrwało do naszych czasów widokowe powiązanie na osi pawilon chiński a brama do wsi w kształcie ruin łuku triumfalnego49.

Zredukowanie powierzchni ogrodu północnego pozbawiło ogrody wilanowskie doskonałego pola obserwacyjnego dla dalekich widoków Morysina. Powyższy tekst obrazuje Załącznik 11.

49

Obiekt nie istnieje.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 78

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 69 Inwentaryzacja urbanistyczna. 26.02.2011 Fotografie: Elżbieta K. Krajewska

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 79

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 70 Inwentaryzacja urbanistyczna. 26.02.2011 Fotografie: Elżbieta K. Krajewska

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 80

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

8.3. Stan przetrwania obiektów.

Pałacyk w Morysinie.

Obiekt obecnie istnieje, tylko jako ruina w stopniu zaawansowanym. Zachował się jedynie trzon tzw. rotundy. Budynek właściwie przestał istnieć, będąc stopniowo rozbierany od końca II wojny światowej. W 1903 roku był już obiektem nie zamieszkałym, ale w bardzo dobrym stanie technicznym. W 1944 roku rozebrano parterowy aneks (kabankę), przed 1949 rozebrano piętrowy aneks (imitujący „średniowieczny zamek”). Rotunda była w stanie bardzo złym. Cel rozbiórki nie jest jasny, być może wynikało z potrzeby pozyskania materiału budowlanego lub ewentualnego zagrożenia zawaleniem się obiektu. Na dzień dzisiejszy ze szkieletu rotundy odczytać można wątek murowy, jak również sposób wykonywania nadproży. Mianowicie, stosowano do nich drewniane elementy o odpowiednich kształtach traktowane jako współczesny szalunek tracony. Wyższa kondygnacja rotundy miała otwory okienne prostokątne z nadprożami drewnianymi, a nad nimi łuki odciążające też drewniane. Nad otworem okiennym mieściła się murowana ścianka wypełniająca miejsce potencjalnego naświetla (rozwiązanie częste dla okien klasycyzmu, czyli projektowanie prostokątnej stolarki okiennej krosnowej ze szprosami poprzecznymi z okiennicami, ale bez naświetla). Dolna kondygnacja miała otwory okienne przesklepione łukiem odciążającym ceglanym, stąd wywnioskować można, że również stolarka miała półokrągłe naświetla. Spoiwo pomiędzy cegłami obecnie jest wypłukane przez deszcz, wcześniej poddane procesowi erozji ze względu na zmienne warunki termiczne panujące w ciągu roku. Było to spoiwo wapienne. Budynek był tynkowany tynkiem, prawdopodobnie wapiennym. W dolnej partii budowli, w tynku, wykonany był rysunek boniowania, który nadal widoczny jest na fragmentach (inwentaryzacja fotograficzna). Kolumny korynckie wykonano w cegle, a następnie otynkowano wykonując w warstwie zewnętrznej pionowe rowkowanie. Kopulaste sklepienie rotundy od środka wykonane było prawdopodobnie na deskowaniu pełnym, powleczone tynkiem glinianym na witkach wierzbowych lub innych. Od wewnątrz było zrobione drugie deskowanie pełne na ułożenie dachu z dachówki.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 81

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 71 Ruiny Pałacyk z Rotundą. 26.02. 2011. Fot. Elżbieta K. Krajewska.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 82

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 72 Inwentaryzacja fotograficzna przetrwania Pałacyku z Rotundą. 26. 02. 2011 Fotografie: Elżbieta K. Krajewska

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 83

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Oraculum.

Obiekt zdemontowany. Jest obecnie wystawiony we współczesnym magazynie, pełniącym również funkcję pawilonu wystawowego dla rzeźb i detali architektonicznych w Muzeum Pałac w Wilanowie (Ryc. 73).

Ryc. 73 Oraculum, 2011 fot. Elżbieta K. Krajewska

Składa się z posągu bez głowy i ramion oraz dwóch kolumn, nie w pełni zachowanych, podstaw pod kolumny. Zachowały się elementy mocujące kompozycję rzeźbiarską. Są to stalowe kotwy, którymi łączono kolejne elementy kolumn i belki wieńczącej, stabilizując całość za pomocą wlewania płynnego ołowiu przez specjalne otwory technologiczne.

Ołów zastygał dając stabilność całości.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 84

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Gajówka.

„Kronika Wilanowska” odnotowuje w latach 1948-1954 XX wieku remont Gajówki. Obecny stan zachowania jest dobry. Budynek wymaga regularnych doraźnych napraw, odbudowy drewnianych schodków zewnętrznych od frontu. Właściwie remont w formie renowacji mógłby zetrzeć całą patynę czasów minionych, wymagana jest zatem konserwacja materiałami, jakie zostały użyte pierwotnie. Technologia budynku jest rodzima, to znaczy obiekt wzniesiono z bali drewnianych łączonych na wręby. Ściany drewniane budynku posadowione są na fundamencie z kamienia. Prawdopodobnie pierwotnie, aby drewnu nadać odporność na ogień i wilgoć nasączono je specjalnym roztworem o składzie mieszanki: chlor magnezu, chlor amoniaku, kwas fosforowy, sól, soda, węglan wapnia i kwas borny. Bale zostały po impregnacji kolejno zamocowane na wieńcu dolnym zwanym przyciesią. Między balami ułożono izolację przeciwwilgociową z tektury smołowcowej lub wojłoku. Każdy bal został nasadzony na czopy, czyli kliniki, które były pół w jednym balu, pół w drugim. Komin posadowiono na samoistnym fundamencie

niezależnym

od

konstrukcji

ścian.

Dach

izolowano

lepiszczem

na który prawdopodobnie nałożone były arkusze blachy, a na nich nałożony gont.

Ryc. 74 Gajówka w dali. Fot. Elżbieta K. Krajewska, 26.02. 2011 Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 85

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 75 Inwentaryzacja fotograficzna Gajówki. 26.02.2011 Fotografie: Elżbieta K. Krajewska

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 86

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Domek Stróża.

Zachował się tylko trzon wieży bez dachu i schodów wewnętrznych. Budynek, jako ruina trwała, w naszym klimacie nie jest w stanie przetrwać bez odpowiednio prowadzonych zabiegów konserwatorskich. Jego zręby pozwalają na wierne umiejscowienie w przyszłości odtworzonego obiektu. Ruina odkrywa obecnie wątki murowe, w jakich zostały wykonane ściany, jak również sposób wykonania kolebkowych sklepień nad oknami. Pozostały również ślady rysunku na tynku we wzór trejażu. Fragmentarycznie widoczna jest płyta fundamentowa z otoczaków kamiennych, prawdopodobnie łączonych na zaprawę z użyciem cementu portlandzkiego (hydroizolacyjnego). W słupie od bramki zachował się fragment zawiasu, na którym kiedyś mocowane były wrota. W trakcie robót związanych

z

odtworzeniem

obiektu

należy

przewidzieć

usunięcie

za zgodą Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody drzew wrastających w obszar budynku.

Wymagane będą również badania archeologiczne

Ryc. 76 Domek Stróża. 26.02. 2011 Fot. Elżbieta K. Krajewska

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 87

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 77 Inwentaryzacja fotograficzna zachowania Domku Stróża. 26.02.2011 Fotografie: Elżbieta K. Krajewska.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 88

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Brama Neogotycka.

Obiekt jest zachowany w złym stanie, chociaż istnieje całość kubatury. W naszym klimacie wymaga remontu, ze względu na dostające się do wewnątrz murów wody opadowe i śnieg, które następnie naprzemiennie zamarzają i rozmarzają zmieniając objętość struktury muru i w ten sposób krusząc ją.

Remontu można dokonać po analizie starych fotografii obiektu i stanu istniejącego, widocznych wątków murowych, jak również detali gzymsów i ozdób wykonanych w technice kamiennej lub jako gotowych elementów z mocnej zaprawy cementowej.

Ryc. 78 Brama Neogotycka w Morysinie. 26.02.2011 fot. Elżbieta K. Krajewska

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 89

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Ryc. 79 Inwentaryzacja przetrwania Bramy Neogotyckiej. 26.02.2011 Fotografie: Elżbieta K. Krajewska

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 90

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

9. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY 9.1. Wytyczne ogólne.

9.1.1. Proponowane strefy ochrony konserwatorskiej wokół założenia krajobrazowego Morysin.

Przyjmujemy, że Morysin powinien być chroniony jako skończony element parkowy, ochronie powinno podlegać również jego otoczenie. Najważniejszą strefą proponowanej ochrony (Załącznik nr 12) jest obszar obejmujący strefę 0, gdzie ochrona będzie dotyczyła rewaloryzacji terenu z przedziału czasowego w latach 1800-1865, które to lata można uznać za najbardziej wartościowe w kształtowaniu założenia. Kolejne przedziały czasowe właściwie zacierały czytelność całości. Strefa 1, jest strefą zawierającą otulinę parku: łąki morysińskie wraz z bramą neogotycką, które powinny również mieć utrzymany charakter z lat 1800-1865. Do tej strefy należy również Park Wilanowski oraz naprzeciwległe brzegi cypla morysińskiego, zgodnie z oznaczeniem obszaru na błękitno. Strefa 2 oznaczona kolorem różowym, to historyczna wieś Wilanów, dla której to strefy należy utrzymać charakter zabudowy do dwóch kondygnacji mieszkalnych, przy czym druga ma być poddaszem o dachu o spadku 45 stopni, w przypadku nowej zabudowy lub przebudowy. Obiekty już istniejące, w przypadku prac budowlanych, powinny być doprowadzone do stanu nadającego im wspólny mianownik dla całości zabudowy jak wyżej. Dotyczy to również strefy 3, 4 i 5. Strefa 6 powinna mieć utrzymany dotychczasowy charakter polno-łąkowy. Strefa siódma, powinna zostać ekosystemem łąk, strefa 8, powinna tworzyć scalenie nieruchomości, gdzie jako cel prawidłowego kształtowania osiedli ludzkich, powinno się przewidzieć pasy zieleni oddzielające osiedla, które nie mogą mieć charakteru miejskich apartamentowców, jak dotychczas, ale charakter zabudowy o tradycyjnych kształtach, chociaż wykonanych na sposób współczesny (patrz: 9.1.2. Typologia form budowlanych i urbanistycznych w strefach otuliny rezerwatu Morysin oraz administracyjnego obszaru Zawad.) Obszar oznaczony numerem 10, na którym znajduje się Elektrociepłownia Siekierki, jest obszarem niszczącym panoramę dla obserwatorów znajdujących się na cyplu w ogrodzie angielskim. Obiekt ten jednak, prawdopodobnie wymaga specjalnych nakładów inwestycyjnych celem przeniesienia w inne miejsce. Obszary oznaczone nr 11 i 12, wymagają kontroli formy zabudowy. Powyższy tekst obrazuje Załącznik 12.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 91

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

9.1.2. Typologia form budowlanych i urbanistycznych w strefach otuliny rezerwatu Morysin oraz administracyjnego obszaru Zawad. Potencjalna intensywność zabudowy .

Nadal obowiązujący plan miejscowy dla Zawad stwarza możliwości rozwijania układów grzebieniowych bez uprzedniego scalania nieruchomości. Należy temu przeciwdziałać, zwłaszcza w rejonie otuliny rezerwatu Morysin, ale również na obszarze administracyjnym współczesnych Zawad. Przyszły nowy Plan miejscowy powinien zmierzać do scalania nieruchomości celem odwrócenia namnażających się układów typu B, B’(Ryc. 80). Przewiduje się przeprowadzenie szczegółowych badań symulacyjne procentowe udział pasów zieleni oraz dogęszczonej zabudowy w skali i proporcjach zbliżonych do historycznych z uwzględnieniem ochrony przestrzeni istotnych dla krajobrazu. W obrębie otuliny powierzchnia zabudowy 1 ha wraz z dojazdem nie powinna być większa niż 20% hipotetycznie założonej do obliczeń powierzchni. Zabudowa ta może mieć w otulinie do dwóch kondygnacji (parter wraz z poddaszem, z dachem ze spadkiem pod kątem ok. 45º). Należy dopuścić do zabudowo koło 50% terenu administracyjnych Zawad z uwzględnieniem przedzielenia pasami zieleni, z możliwością zintensyfikowania o 50% powierzchni zabudowy i dodania jednej kondygnacji więcej, przy czym na całym obszarze Zawad zabudowa taka nie może przekroczyć 50%

Ryc. 80 A-historyczny grzebieniowy układ typowej wsi na terenie Klucza Wilanowskiego, Bwspółczesny układ grzebieniowy według podziału gruntów ornych bez scalania, A’- perspektywa układu historycznego, B’- perspektywa współczesnej zabudowy. Opracowała Elżbieta K. Krajewska.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 92

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

terenów dopuszczonych do zabudowania i nie może dotyczyć otuliny oraz musi być rozmieszczona z równomierną gęstością.

Ryc. 81 Schemat struktury pól ornych. Opracowała Elżbieta K. Krajewska.

Ryc. 82 Schemat scalenia pól pod zabudowę, z minimalną zabudową i pasem zieleni.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 93

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

9.2. Szczegółowe.

9.2.1. Wyznaczenie stref archeologicznych.

Z analiz historycznych wynika, że istotnym zadaniem będzie przeprowadzenie badań archeologicznych w wybranych dwudziestu jeden sekcjach terenu Morysina, łąk morysińskich oraz jeziora Wilanowskiego. Należy je wyznaczyć zgodnie z państwowym podziałem geodezyjnym, odliczając podziały co 100 m od najbliższego ustalonego repera.

Poszukiwania archeologiczne będą przede wszystkim dotyczyć: potwierdzenia lokalizacji wybranych obiektów nie zachowanych do dziś, znalezienia dowodów obecności materiałów budowlanych, z jakich wykonywano nieistniejące, ale znane z przekazu ikonograficznego budynki. Ustalenia skąd te materiały pochodziły (np.: czy majątek Wilanów lub pobliskie folwarki mogły wytwarzać własną cegłę, itp.).

Strefa 1 i 2 obejmują (Załącznik 24) wioskę holenderską, pokazaną na obrazie Kasprzyckiego (Ryc. 30). Potencjalnie możliwe jest odnalezienie ich fundamentów oraz elementów z jakich zbudowano ściany i dach, jak również stolarkę okienną i drzwiową.

Strefa 3 obejmuje prawdopodobny mostek z lat 1800-1865. Należy poszukiwać, z pomocą płetwonurków, elementów na dnie Jeziora Wilanowskiego oraz ustalić oparcia na brzegu konstrukcji mostka.

Wyznaczenie strefy 4, obejmującej swoim zasięgiem Pałacyk z Rotundą, ma na celu między, innymi działania takie, jak: ustalenie posadowienia budynku, rodzaj fundamentu, czy np. jest to tzw. fundament typu „tratwa”- łączone na zamki ciesielski osmołowane bale z wypełnieniem kamieniami pomiędzy, a na nim fundament właściwy.

Strefa archeologiczna 5 zawiera pawilon nieznany z mapy 1865 roku (Ryc. 19) wymaga przeprowadzenia badań polegających na uszczegółowieniu położenia obiektu i ustalenia z jakich materiałów był robiony.

Strefa 6 zawiera teren po zdemontowanym Oraculum, możliwe są do odnalezienia nieznane elementy rzeźbiarskich dekoracji.

Strefa 7 może zawierać ślady wcześniejszej drewnianej chaty. Strefa 8 może kryć dowody istnienia pawilonu ogrodowego nieznanego, odzwierciedlonego na mapie z 1865 roku (Ryc. 19).

Strefa 9 może obejmować ślady obiektu przypominającego Oraculum ze strefy 6, obiekt ten uwidacznia mapa z 1865 roku (Ryc. 19).

Strefa 10 obejmuje swoim obszarem ruiny Domku Stróża, poszukiwania archeologiczne mogą odkryć autentyczne materiały, z jakich wykonano obiekt.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 94

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Strefy 11 i 12 zawierają w sobie prawdopodobny most drewniany, później przerobiony na prom linowy. Poszukiwania przez archeologów płetwonurków mogą pomóc przy ustaleniu materiałów i konstrukcji mostu istniejącego jeszcze w 1865 roku oraz elementów promu linowego.

Strefy 13 i 14 swoim zasięgiem obejmują bramę neogotycką, jak również hipotetyczny kanał wodny, później zasypany. Taki kanał wodny mógł również znajdować się w strefach: 15, 16, 17, 18, 19. Strefy 20 i 21 na swoich obszarach zawierają historyczną przeprawę na drodze wiodącej do Zawad i Kępy Zawadowskie, prawdopodobnie kolejny most o funkcji czysto użytkowej. Część graficzną obejmującą zasięg wyznaczonych stref badań archeologicznych przedstawiono na rzucie w Załącznik 13.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 95

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

9.2.2. Przywrócenie formy parku krajobrazowego. Odtworzenie wnętrz i widoków parkowych.

Układ wybranych wnętrz i widoków w obrębie założenia parkowego Morysin należy poddać rewaloryzacji w celu ich odtworzenia zgodnie ze stanem prezentowanym na mapie z 1865 roku (Ryc. 24), ze względu na datowanie budynków, które powstawały do roku 1850 i były wiążącymi elementami całości założenia.

Zaleca się odtworzenie czterech wnętrz parkowych według załącznika nr: wnętrza z Pałacykiem z Rotundą, wnętrza z wioską holenderską, wnętrza z Gajówką, wnętrza z Oraculami i nieznanymi pawilonami.

We wszystkich czterech przypadkach przed przystąpieniem do wycinki drzew, należy przeprowadzić badania dendrochronologiczne, aby pozostawić wartościowe okazy. Dodatkowo działania kształtujące przyszy efekt powinny uwzględnić również dosadzenia krzewów i drzew zgodnie z gatunkami stosowanymi w okresie romantyzmu. Dodatkowo należy wytyczyć ścieżki o nawierzchni z rzecznego piasku lub pozostać przy ziemnych.

We wnętrzu z Gajówką wskazane jest odtworzenie klombu kwiatowego, w kształcie owalnym, gatunki dobrać zgodnie ze stosowanymi w romantyzmie. Dodatkowo należy zlikwidować ogródków działkowych uprawianie przez pracowników Muzeum Narodowego, ze względu na ich współczesny charakter i brak historycznego uzasadnienia.

Parki krajobrazowe nie posiadały oświetlenia, dlatego nie jest zalecane podświetlanie obiektów przez umieszczanie punktów świetlnych bezpośrednio na budynkach, ale można zastosować punkty świetne na poziomie terenu, aby podkreślić wybrane obiekty nocą.

Dodatkowymi zabiegami będzie dosadzenie drzew w części północno-wschodniej obecnie niezadrzewionego obszaru łąk morysińskich, jak na Załączniku nr.

W zakresie rewaloryzacji powiązań widokowych należy odtworzyć widok na Pałacyk z Rotundą z mostu rzymskiego. Istotne jest również odsłonięcie przedpola Domku Stróża, i odtworzenia wejścia do Parku Morysin, przez bramkę właśnie tego budynku.

Oś pomiędzy Pałacem w Wilanowie i Bramą Neogotycką wymaga uczytelnienia poprzez prześwietlenie powtarzającego jej przebieg widoku.

Brzegi jeziora muszą mieć uporządkowaną linię brzegową i zostać wzmocnione faszyną.

Należy również prześwietlić drzewostan wkraczający na drogę w celu uczytelnienia jej przebiegu.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 96

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Część graficzną obejmującą zasięg działań obrazuje Załącznik 14.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 97

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

9.2.3. Odtworzenie obiektów.

Pałacyk z Rotundą.

Po analizie ikonografii oraz Notat Pomiarowych Jarosława Wojciechowskiego z 1926 roku możliwe jest odtworzenie Pałacyku. W pierwszym etapie prac należy przeprowadzić badania archeologiczne dające dowody na sposób fundamentowania i wykończenia materiałowego obiektu. Na czas sporządzania dokumentacji wykonawczej obiektu, zabezpieczyć ruinę przed dalszym niszczeniem przez wandali i ewentualnym samoistnym zawaleniem. W opracowaniu rysunków wykonawczych należy uwzględnić inwentaryzację ruin, która jest już przygotowana przez Muzeum Pałac w Wilanowie (rok 2007). Zaleca się wykonywanie prac budowlanych najpierw poprzez wzmocnienie fundamentów, a następnie uzupełnienie zwietrzałego spoiwa w istniejących murach, tak aby pozostawić bruzdę celem lepszej przyczepności tynku na zewnątrz. Elementy budynku należy odtworzyć zgodnie z opisem na rysunkach budowlanych (Załącznik) w technologiach murowanej, a kabankę w drewnianej, wykańczając ją płatami z kory. Więźba dachowa w całym budynku powinna być drewniana, w rotundzie belki i krokwie ułożone zbieżnie, od wewnętrznej strony należy zbudować drugą drewnianą półsferyczną konstrukcje, odeskowaną a następnie, wykończoną tynkiem glinianym na witkach wierzbowych.

Dach rotundy należy wykończyć dachówką karpiówką, również przybudówki w kształcie zameczku i dworzyszcza, gontem powinna być pokryta tylko kabanka.

Część rysunkową obejmują została objęta następującymi załącznikami: Załącznik 15 Załącznik 16 Załącznik 17 Załącznik 18 Załącznik 19 Załącznik 20 Załącznik 21 Załącznik 22 Załącznik 23 Załącznik 24 Załącznik 25

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 98

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Oraculum.

W momencie, gdy rewaloryzacja parku będzie postępować, w tym po badaniach archeologicznych, możliwe będzie ponowne ustawienie Oraculum. Kompozycja niestety nie jest kompletna , brakuje części górnych kolumn i kapiteli oraz elementu na nich opierającego się poprzecznie. Można je odtworzyć zgodnie z załącznikami: Załącznik 26, Załącznik 27 Wcześniej należy odbudować okrągły „ołtarz” na którym kompozycja rzeźbiarska stała.

Pierwotnie ołtarz ten był wymurowany z cegły. Przy powtórzeniu tego rozwiązania materiałowego należy rozważyć sposób izolowania fundamentu lub wykonać go z betonu wodoszczelnego lub kamieni.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 99

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Domek Stróża.

Po analizie notat pomiarowych Jarosława Wojciechowskiego z 1926 roku i analizie ikonografii

możliwe

jest

odtworzenie

Domku

Stróża

zgodnie

z

rysunkami:

Załącznik 28 Załącznik 29 Załącznik 30 Załącznik 31 Załącznik 32 Załącznik 33 Załącznik 34 Załącznik 35 Załącznik 36 Podobnie jak w przypadku pozostałych obiektów należy przeprowadzić badania archeologiczne oraz zabezpieczyć ruinę przed zawaleniem się. W trakcie sporządzania dokumentacji wykonawczej należ uwzględnić inwentaryzację ruin, którą posiada Muzeum Pałac w Wilanowie. Zaleca się wykonywanie prac budowlanych najpierw poprzez wzmocnienie fundamentów, a następnie uzupełnienie zwietrzałego spoiwa w istniejących murach, tak aby pozostawić bruzdę celem lepszej przyczepności tynku na zewnątrz. Elementy budynku należy odtworzyć zgodnie z opisem na rysunkach budowlanych (Załącznik 31) w technologiach murowanej. Więźbę dachów należy wykonać w technologi drewnianej, pokryć ją dachówką na deskowaniu pełnym. W konstrukcji drewnianej należy też wykonać kręte schody prowadzące na wieżę.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 100

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

10. PODSUMOWANIE. WNIOSKI KOŃCOWE. Wynik analiz wybranego fragmentu Klucz Wilanowskiego i Morysina wskazuje, iż mimo postępujących zmian natury przestrzennej (urbanizacja obszaru) oraz niszczenie ruin obiektów przez postronne osoby, również warunki naturalne takie jak, stałe samoistne zadrzewianie terenu parku, wysoki poziom wód gruntowych na tym terenie, nadal możliwa jest jego częściowa rewaloryzacja.

W odniesieniu do terenu Morysina powiązań z otoczeniem zabiegi wskazane w zakresie działań rewaloryzacji, nie stanowią nadmiernej ingerencji w zastaną substancję zabytkową, a ich przeprowadzenie pozwoli na przywrócenie obiektowi utraconych wartości.

Dotyczy to: - odtworzenia wybranych budowli parkowych: Pałacyku z Rotundą, Domku Stróża, Oraculum oraz Bramy Neogotyckiej, być może wioski holenderskiej, - powiązań widokowych na kierunkach: od Pałac w Wilanowie a brama Neogotycka, most rzymski a Pałacyk z Rotundą, - altana chińska a dukt w kierunku pałacyku, i inne potencjalne kierunki po odsłonięciu, -wybranych wnętrz parkowych związanych z ekspozycją wymienionych wyżej obiektów: wnętrze z Pałacykiem z Rotundą, wnętrze z Gajówką, wnętrze z Oraculum, wnętrze z wioską holenderską.

W przypadku podjęcia działań rewaloryzacyjnych wymagane są szczegółowe badania uzupełniające w zakresie dendrochronologii oraz badań gleb na terenie parku.

Zgodnie z przedstawionymi wytycznymi oraz w oparciu o wyniki analiz uzupełniających wskazane jest opracowanie projektu rewaloryzacji założenia Morysin oraz jego realizacji.

Niezbędne jest również opracowanie programu działań, takiego jak: operat pielęgnacji dla roślin, opacowanie odtworzenia i opieki nad budynkami, rozłożonego w czasie o niezbędny budżet.

Przemiany zachodzące w obrębie samego parku i jego bezpośredniego otoczenia spowodowały, iż w chwili obecnej nie jest niestety możliwe wyeliminowanie współczesnej zabudowy nad Jeziorem Wilanowskim i odtworzenie w tym miejscu fragmentu parku angielskiego północnego, z którego pierwotnie istniały powiązania widokowe z Pałacykiem w Morysinie, daleką panoramą Powiśla i Warszawy (podobnie jak w Nuneham Courtenay widoczna jest panorama Oxfordu).

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 101

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Daleki widok zakłóca również istniejąca na jego przebiegu Elektrociepłownia Siekierki.

W do uwarunkowań planistycznych- wskazane jest zaniechać obowiązującego Planu Miejscowego dla Zawad, który i tak wygaśnie w 2012 roku, a przedłużenie jego można uznać za wadliwe. Opracowanie nowej wersji powinno uwzględniać zakres zmian przebiegu obwodnicy południowej Warszawy (E52 do A2) i E Czerniakowska Bis wzdłuż Wisły, których planowany układ rozczłonkował jeszcze bardziej obszar, który i tak posiada już mocno utrwalony przebieg ulic, wpływając destruktywnie na wybrany obszar Klucza Wilanowskiego (ulica Przyczółkowa).

Morysin, jako jeden z ważniejszych obiektów Klucza Wilanowskiego stanowi nadal bardzo cenny obiekt zarówno w ujęciu przyrodniczym, kulturowym i historycznym, jak również jest znakomitym przykładem powiązań polskiej kultury i sztuki z europejską.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 102

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

SPIS ZAŁĄCZNIKÓW: Załącznik 1: Założenie krajobrazowe Morysin w latach 1730-1800 na współczesnej mapie zasadniczej. Opracowanie: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 2: Założenie krajobrazowe Morysin w latach 1800-1825 na współczesnej mapie zasadniczej. Opracowanie: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 3: Założenia krajobrazowe Morysin z roku 1856 na współczesnej mapie zasadniczej. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 4: Założenia krajobrazowe Morysin z roku 1894 na współczesnej mapie zasadniczej. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska.

Załącznik 5: Założenia krajobrazowe Morysin z pocz. XX wieku na współczesnej mapie zasadniczej. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 6: Wybrany fragment Klucza Wilanowskiego. Historyczne i współczesne powiązania widokowe. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 7: Wybrany fragment Klucza Wilanowskiego. Historyczna i współczesna komunikacja. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 8: Wybrany fragment Klucza Wilanowskiego. Zabudowa historyczna i współczesna. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 9: Wybrany fragment Klucza Wilanowskiego. Historyczne i współczesne struktury przyrodnicze. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 10: Wybrany fragment Klucz Wilanowskiego. Zagrożenia. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 11: Założenie krajobrazowe Morysin. Analiza zachowania kompozycji. Opracowała : Elżbieta K. Krajewska Załącznik 12: Założenie krajobrazowe Morysin. Strefy ochrony konserwatorskiej. Opracowała: Elżbieta K. krajewska Załącznik 13: Założenie krajobrazowe Morysin. Strefy archeologiczne. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 14: Założenie krajobrazowe Morysin. Otworzenie wnętrz i elementów parkowych. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 15: Pałacyk w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera. Odtworzenie sytuacji. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:500 Załącznik 16: Pałacyk w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera. Odtworzenie rzutu. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:100 Załącznik 17: usunięto Załącznik 18: Pałacyk w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera. Odtworzenie rzutu pierwszego piętra. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:100 Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 103

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Załącznik 19: Pałacyk w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera. Odtworzenie rzutu dachu. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:100 Załącznik 20: Pałacyk w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera. Odtworzenie przekroju. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:100 Załącznik 21: Pałacyk w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera. Odtworzenie elewacji S. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:100 Załącznik 22: Pałacyk w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera. Odtworzenie elewacji N. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:100 Załącznik 23: Pałacyk w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera. Odtworzenie elewacji E. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:100 Załącznik 24: Pałacyk w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera. Odtworzenie elewacji W. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:100 Załącznik 25: Zestawienia stanu przetrwania Pałacyku w Morysinie. Wizualizacje 3D. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 26: Oraculum w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera wykonane pośmiertnie w 1825 roku. Odtworzenie sytuacji. Skala 1:500. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 27: Oraculum w Morysinie projektu St. K. Potockiego i Ch. P. Aignera wykonane pośmiertnie w 1825 roku. Odtworzenie. Skala 1:100. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska Załącznik 28: Domek Stróża w Morysinie projektu F. M. Lanciego, 1850. Odtworzenie sytuacji. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:500 Załącznik 29: Domek Stróża w Morysinie projektu F. M. Lanciego, 1850. Odtworzenie rzutu. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:100 Załącznik 30: Domek Stróża w Morysinie projektu F. M. Lanciego, 1850. Odtworzenie rzutu dachu. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:50 Załącznik 31: Domek Stróża w Morysinie projektu F. M. Lanciego, 1850. Odtworzenie przekroju. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:50 Załącznik 32: Domek Stróża w Morysinie projektu F. M. Lanciego, 1850. Odtworzenie elewacji N. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:50 Załącznik 33: Domek Stróża w Morysinie projektu F. M. Lanciego, 1850. Odtworzenie elewacji S. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:50 Załącznik 34: Domek Stróża w Morysinie projektu F. M. Lanciego, 1850. Odtworzenie elewacji E. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska. Skala 1:50 Załącznik 35: usunięto Załącznik 36: Zestawienia stanu przetrwania Domku Stróża. Wizualizacje 3D. Opracowała: Elżbieta K. Krajewska

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 104

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

BIBLIOGRAFIA: Affordable Rural Housing and the historic Environment [Report]. - Swindon : English Heritage/HELM. Anna Hanaka Dorota Sikora Opinnia dotycząca postulowanych granic wpisu założenia wilanowskiego do rejestru zabytków. [Raport]. - Warszawa : NID/KOBIZ, 2005.

Charakterystyka Krajobrazu Kulturowego Wilanowa [Raport]. - Warszawa : Urząd miasta Stołecznego Warszawa Dzielnica Wilanów.

Ciołek Gerard Ogrody Polskie [Książka]. - Warszawa : Arkady, 1978.

Czajewski Wiktor Wilanów, Czerniaków, Morysin, Gucin, Natolin wraz ze szczegółowym spisem 1000 obrazów z galeryi willanowskiej. Ilustrowany przewodnik po Warszawie i okolicach [Książka]. - Warszawa : nakładem własnym Czajewski wiktor, 1893. - str. 172.

Czartoryska Izabella "Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów". [Książka]. - Wrocław : Wilhelm Bogumił Korn, 1805.

Durability Guaranted-Pulhamite rockwork. Its conservation and repair [Report]. - Swindon : English Heritage/HELM. Farming the historic landscape. Caring for historic parkland [Report]. - Swindon : English Heritage/HELM. Gałka Zygmunt Informator- Przewodnikpo Warszawie z najnowszym spisem ulic Wielkiej Warszawy [Książka]. - [brak miejsca] : Wydawnictwo Koła Kulturalno- Oświatowego Policji Państwowej st. Warszawy, 1933. - str. 24.

Golf in historic parks and landscape [Report]. - Swindon : English Heritage/HELM. Gomulicki Józef Sobieszczański Wiktor Przewodnik po Warszawie i okolicy z planem miasta [Książka]. - Lwów : Księgarnia Polska B. Połoniecki, koniec XIX wieku. - str. 218.

Hophouse Penelopa Historia Ogrodów [Książka]. - Warszawa : Arkady, 2005,2007.

Jankowski Edmund Dzieje ogrodnictwa w Polsce w zarysie. [Książka]. - Warszawa : Bank dla Handlu i Przemysłu., 1923. - strony 122-123.

Jaroszewski Tadeusz S. Willa włoska w Polsce. [Artykuł] // Murator. - Warszawa : Murator, 1994. - 9. - strony 36-39.

Jaroszewski Tadeusz S. Wolna Maniera [Artykuł] // Murator. - Warszawa : Murator, 1995. - 11. strony 47-49.

Jaroszewski Tadeusz S. Zamek Neogotycki [Artykuł] // Murator. - Warszawa : Murator, 1994. 11. - strony 38-40.

Kluckert Ehrenfried European Garden Design from classical antiquity to the present day [Book]. - : Konemann, 2005.

Living buildings in a living landscape: finding a future for traditional farm buildings [Report]. Swindon : English Heritage/HELM. Majdecki Longin Historia ogrodów [Książka]. - Warszawa : PWN, 2010. - Tom T.2.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 105

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Polanowska Jolanta Stanisław Kostka Potocki. Twóczość architekta amatora. [Książka]. Warszawa : Liber Pro Arte, 2009. - strony 46, 55, 99, 105, 109, 264-265, 266, 316.

Potocki Stanisław Kostka Listy z podróży do Anglii [Rapport]. - Warszawa : oryginał, AGAD, 1787.

Skimbrowicz H. i Gerson W Wilanów. Album zbiorów i pamiątek oraz kopje z obrazów Galeryi Wilanowskiej wykonane na drzewie w Drzeworytni Warszawskiej z dodaniem opisów [Książka]. Warszawa : nakładem S. Orgelbranda Synów i Drzeworytni Warszawskiej, 1877. - strony 176-180.

St Strąbski Krotki opis Wilanowa z wykazem obrazów znajdujących się w Galeryi i pokojach pałacu [Książka]. - Warszawa : St. Strąbski, 1854.

The Conversion of Traditional Farm Buildings: A guide to good practice [Report]. - Swindon : English Heritage/HELM. Uchwała Gminy Nr LXXXIV/2866/2006 z 26 października 2006 o utworzeniu parku kulturowego [Raport]. - Warszawa, Wilanów : Urząd Gminy, 2006.

Zbiorowe Opracowanie główny konsultant Prof. zw. dr hab. arch. Aleksander Bohm Zasady tworzenia parku kulturowego, zarządzania nim, oraz sporzadzania planu jego ochrony [Raport]. Warszawa : NID, 2009.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 106

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

SPIS TABEL: TABELA 1. SCHEMAT METODYKI PRACY. ........................................................................................ 9 TAB. 2 FRAGMENT TABELI PT.: „ZESTAW UJĘTYCH W REJESTR ZABYTKÓW W KLUCZU WILANOWSKIM.”: UCHWAŁA GMINY NR LXXXIV/2866/2006 Z 26 PAŹDZIERNIKA 2006 ROKU ........................................................................................................................................................... 12 TAB. 3 FRAGMENT TABELI PT.„ZESTAW CHRONIONYCH OBIEKTÓW PRZYRODNICZYCH W KLUCZU WILANOWSKIM.”: UCHWAŁA GMINY NR LXXXIV/2866/2006 Z 26 PAŹDZIERNIKA 2006 ROKU ....................................................................................................................................... 12

SPIS RYCIN: RYC. 1 GRANICE MORYSINA W RELACJI DO ZAKRESU OPRACOWANIA W DETALU ZBLIŻONE DO GRANICY OTULINY REZERWATU MORYSIN (KOLOR TURKUSOWY).

OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE MAPY LOTNICZEJ Z HTTP://MAPS.GOOGLE.PL, NATURA 2000 ORAZ ZARZĄDZENIA NR 14 REGIONALNEGO DYREKTORA OCHRONY ŚRODOWISKA W WARSZAWIE Z DNIA 17 CZERWCA 2010 R. W 6 SPRAWIE REZERWATU PRZYRODY „MORYSIN”.

RYC. 2 MAPA ZASADNICZA Z OBSZAREM OPRACOWANIA PARKU KRAJOBRAZOWEGO MORYSIN W DETALU; LICZBOWE OZNACZENIA, CO 100 M POKAZUJĄ WSPÓŁRZĘDNE (REPERY), NR 32 OPISUJE NR EWIDENCYJNY DZIAŁKI, NA KTÓREJ ZNAJDUJE SIĘ REZERWAT MORYSIN, NR 1 OPISUJE NR EWIDENCYJNY DZIAŁKI ŁĄK MORYSIŃSKICH, OBSZARY NALEŻĄ DO OBRĘBU1-05-46 WARSZAWA-WILANÓW, NR 17 OPISUJE NR EWIDENCYJNY DZIAŁKI PARKU WILANOWSKIEGO. POTENCJALNIE MOŻLIWE JEST RÓWNIEŻ WKROCZENIE NA OBSZARY O NR 26, 25, 21,20 (OBRĘB 1-05-46 WARSZAWAWILANÓW). KOLOROWE OBWIEDNIE OZNACZAJĄ PODZIAŁY WŁASNOŚCI. OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE WYRYSU NIERUCHOMOŚCI Z EWIDENCJI. 7 RYC. 3 PROJEKT MELIORACJI WILANOWA I FOLWARKU WOLICA Z ROKU 1866, AGAD SYGN. 471-6 11 RYC. 4 WYRYS Z OPRACOWANIA GRAFICZNEGO OBRAZUJĄCEGO GRANICE POMNIKA KULTURY. „USTAWA Z DNIA 8 WRZEŚNIA1994 ROKU W SPRAWIE UZNANIA ZA POMNIK KULTURY TRAKTU KRÓLEWSKIEGO I WILANOWA WRAZ Z MORYSINEM.” 13 RYC. 5 ZAŁĄCZNIK NR 1 DO ZARZĄDZENIA NR 14 REGIONALNEGO DYREKTORA OCHRONY ŚRODOWISKA W WARSZAWIE Z DNIA 17 CZERWCA 2010 R. W SPRAWIE REZERWATU PRZYRODY „MORYSIN”.

14 RYC. 6 GRANICE TERENU OBJĘTE FORMĄ OCHRONY. ZAŁĄCZNIK NR 3 DO ZARZĄDZENIA NR 14 REGIONALNEGO DYREKTORA OCHRONY ŚRODOWISKA W WARSZAWIE Z DNIA 17 CZERWCA 2010 R. W SPRAWIE REZERWATU PRZYRODY „MORYSIN”.

14 RYC. 7 PROJEKTOWANY SPECJALNY OBSZAR OCHRONY SIEDLISK O NAZWIE LAS NATOLIŃSKI I KODZIE PLH140042 OBEJMUJĄCY RÓWNIEŻ MORYSIN ORAZ ŁĄKI KOŚNE I WILANOWSKIE. ŹRÓDŁO: HTTP://NATURA2000.GDOS.GOV.PL 15 RYC. 8 PLAN MIEJSCOWY DLA ZAWAD ZE STRONY. ŹRÓDŁO: WWW.WILANOW.PL, DZIELNICA WILANÓW MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY 16 RYC. 9 PLAN MIEJSCOWY DLA ZAWAD, ULICA ZAŚCIANKOWA. ŹRÓDŁO: WWW.WILANOW.PL, DZIELNICA WILANÓW MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY 17 RYC. 10 „PLAN WARSZAWY Z 1831 ROKU. T.E. NICHOLSONA” POKAZUJĄCY PRZEBIEG WAŁÓW SPRZED 1825 ORAZ ALEJE SPACEROWE POZA NIMI, WIDOCZNY TZW. LATAWIEC. STRZAŁKA CZERWONA POKAZUJE LATAWIEC, ZAŚ BIAŁE ALEJE SPACEROWA POZA WAŁAMI LUBOMIRSKIEGO. 20 RYC. 11 PLAN OKOLIC WARSZAWY, 1829. „STANISŁAW KOSTKA POTOCKI. TWÓRCZOŚĆ ARCHITEKTA AMATORA” J. POLANOWSKIEJ, 2009 21 RYC. 12 FRAGMENT OPISU DROGI WIODĄCEJ DO WILANOWA Z ROKU 1854. ŹRÓDŁO: „KROTKI OPIS WILANOWA Z WYKAZEM OBRAZÓW ZNAJDUJĄCYCH SIĘ W GALERYI I POKOJACH PAŁACU” ODBITKA Z ROCZNIKA ST. STRĄBSKIEGO NA ROK 1854, CBN. 22 RYC. 13 PLAN OGRODU WILANOWSKIEGO Z DRUGIEJ POŁ. XVIII WIEKU. ŹRÓDŁO: "OPINIA DOTYCZĄCA POSTULOWANYCH GRANIC WPISU ZAŁOŻENIA WILANOWSKIEGO DO

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 107

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA. REJESTRU ZABYTKÓW", ANNA HANAKA, DOROTA SIKORA, WARSZAWA 2005,MASZYNOPIS: STOŁECZNY KONSERWATOR ZABYTKÓW 22 RYC. 14 ” PLAN DÓBR KRÓLEWSKICH” Z ROKU 1730 PRZEDSTAWIAJĄCY „LASEK NA KĘPIE”, CZYLI PÓŹNIEJSZY MORYSIN WRAZ Z WYTYCZONĄ OSIĄ BAROKOWĄ W KIERUNKU WSCHODNIM (KU WIŚLE) I ZACHODNIM. ŹRÓDŁO: HTTP://WWW.NATOLIN.EDU.PL/GALERIA/PARK_I03.HTML. 23 RYC. 15 PORTRET STANISŁAWA KOSTKI POTOCKIEGO AUTORSTWA ANTONA GRAFFA. ŹRÓDŁO: HTTP://EN.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/FILE:STANIS%C5%82AW_KOSTKA_POTOCKI_1747.JPG 25 RYC. 16 FRAGMENT LISTU Z PODRÓŻY DO ANGLII Z 25 LIPCA 1787 ROKU, NADANY Z BATH. ŹRÓDŁO: SPRAWY UPUBLICZNIONE ST. KOSTKI POTOCKIEGO, APP 262/I,K.547-558, STRONA 549.

27 RYC. 17 ZESTAWIENIE PODOBIEŃSTW POMIĘDZY MORYSINEM KOŁO WILANOWA A NUNEHAM COURTENAY W OXFORDSHIRE CZĘŚĆ I. OPRACOWANIE: ELŻBIETA K. KRAJEWSKA 30 RYC. 18 ZESTAWIENIE PODOBIEŃSTW POMIĘDZY MORYSINEM KOŁO WILANOWA A NUNEHAM COURTENAY W OXFORDSHIRE CZĘŚĆ II. OPRACOWANIE ELŻBIETA K. KRAJEWSKA. 31 RYC. 19 STAN NA LATA 1800-1825, WEDŁUG „MAPA DÓBR WILANOWSKICH” Z ROKU 1865 (NA MAPIE, ZAŁOŻENIE PAŁACOWE W WILANOWIE, OGRÓD PÓŁNOCNY, MORYSIN, WSIE WILANÓW ORAZ ZAWADY). AGAD ZBIÓR KARTOGRAFICZNY SYGNATURA 468-6 ARKUSZ 11.

33 RYC. 20 ILUSTRACJA Z KSIĄŻKI „MYŚLI RÓŻNE O SPOSOBIE ZAKŁADANIA OGRODÓW”, IZABELA CZARTOTYSKA, 1805, PLAN OGRODU W POŻOGU, CBN WWW.POLONA.PL, ZBIORY ZDYGITALIZOWNE BIBLIOTEKI NARODOWEJ 34 RYC. 21 RYSUNEK WILLIAMA KENTA Z 1734 ROKU PRZEDSTAWIAJĄCY KONCEPCJE KĘPIASTEGO NASADZENIA DRZEW W HOLKHAM PARK. ŻRÓDŁO: KLUCKERT E. „EUROPEAN GARDEN DESIGN FROM CLASSICAL ANTIQUITY TO THE PRESENT DAY”, S. 353, 2005 KONEMANN. 35 RYC. 22 HOLKHAM HALL, WSPÓŁCZESNA PANORAMA, WWW.WICKIMEDIA.COM 35 RYC. 23 HOLKHAM HALL, MAPA Z 1946, WWW.WICKIMEDIA.COM 36 RYC. 24 MAPA DÓBR WILANOWSKICH, 1865. AGAD ZBIÓR KARTOGRAFICZNY SYGNATURA 468-6 (PRZECIWNIE DO WSKAZÓWEK ZEGARA); ARKUSZ 16: FOLWARK ZAWADY, ŁĄKI KOŚNE; WIEŚ POWSINEK, KĘPA LATOSZKOWA; ARKUSZ 15: NATOLIN WRAZ Z OGRODYM I KĘPIASTYMI NASADZENIAMI, WIEŚ WOLICA, ARKUSZ 11: WILANÓW, ZAŁOŻENIE PAŁACOWE, OGRÓD ANGIELSKI, MORYSINEK, WIEŚ ZAWADY; ARKUSZ 10: WIEŚ SŁUŻEW I URSYNÓW, GUCIN GAJ. ZESTAW ZE SKANÓW Z MIKROFILMU. OPRACOWANIE WŁASNE. 37 RYC. 25 NATOLIN POD WARSZAWĄ = NATOLIN PRÈS DE VARSOVIE SCHOLTZ, MAURYCY (CZYNNY OK. 1840-1850), CBN WWW.POLONA.PL, ZBIORY ZDYGITALIZOWANE BIBLIOTEKI NARODOWEJ 38 RYC. 26 FOTOGRAFIA Z „ALBUMU STAREJ WARSZAWY I OKOLIC” PRZEDSTAWIAJĄCA ŚWIĄTYNIĘ DORYCKĄ W PARKU W NATOLINIE, CBN WWW.POLONA.PL, ZBIORY ZDYGITALIZOWANE BIBLIOTEKI NARODOWEJ 38 RYC. 27 FOTOGRAFIA Z „ALBUMU STAREJ WARSZAWY I OKOLIC” PRZEDSTAWIAJĄCA PAŁACYK W URSYNOWIE, CZYLI ROZKOSZ, CBN WWW.POLONA.PL, ZBIORY ZDYGITALIZOWANE BIBLIOTEKI NARODOWEJ 39 RYC. 28 SARKOFAG W PARKU GUCIN GAJ, CBN WWW.POLONA.PL, ZBIORY ZDYGITALIZOWANE BIBLIOTEKI NARODOWEJ 39 RYC. 29 DOM NA WZGÓRZU, GUCIN GAJ, CBN WWW.POLONA.PL, ZBIORY ZDYGITALIZOWANE BIBLIOTEKI NARODOWEJ 40 RYC. 30 „WIDOK MORYSINA”, WINCENTY KASPRZYCKI 1834, 41 RYC. 31 „PRZEWODNIK PO WARSZAWIE I OKOLICY Z PLANEM MIASTA” GOMULICKI W., SOBIESZCZAŃSKI J. S., S.218, KONIEC XIX WIEKU ,NAKŁADEM KSIĘGARNI POLSKIEJ B. POŁONIECKIEGO, CBN 41 RYC. 32 „INFORMATOR-PRZEWODNIK PO WARSZAWIE Z NAJNOWSZYM SPISEM ULIC 41 WIELKIEJ WARSZAWY”, S. 24, 1933, ZYGMUNT GAŁKA, CBN, WWW.POLONA.PL

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 108

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA. RYC. 33 DETAL PAŁACYKU W MORYSINIE, FESTON Z LIRAMI I KOLUMNY KORYNCKIE, WILANÓW, IS PAN 0000036348, FOT. E. KOZŁOWSKA-TOMCZYK, 1947 42 RYC. 34 ŚWIĄTYNIA WESTY W RZYMIE, FABIAN SARNECKI. CBN 44 RYC. 35 ŚWIĄTYNIA W TYPIE MONOPTEROSU, RZUT POZIOMY, ST. KOSTKA POTOCKI, 1800.

BIBLIOTEKA NARODOWA R.4930. ŹRÓDŁO: THE EUROPEAN LIBRARY, POLAND WWW.EUROPEANA.EU 45 RYC. 36 CH. P. AIGNER WG KONCEPCJI S.K. POTOCKIEGO, MORYSIN, PROJEKT PAŁACU Z ROTUNDĄ W NAROŻU, RZUT PRZYZIEMIA I ELEWACJA, OK. 1811, RYS. PIÓRO, TUSZ, AKW, OŁ. GABINET RYCIN BUW, INW. G. R. 3632, ZBIÓR Z ŁAŃCUTA, NEG. 286516, FOT. MNW DDW 46 RYC. 37 FOTOGRAFIA Z „ALBUMU STAREJ WARSZAWY I OKOLIC” PRZEDSTAWIAJĄCA ROTUNDĘ PAŁACYKU W MORYSINIE, CBN 48 RYC. 38 WIDOK PAŁACYKU W MORYSINIE OD STRONY PRZECIWNEJ NIŻ POWYŻEJ, 1921, FOT. JAWORSKI, SYGN. B0000009192_1, IS PAN 49 RYC. 39 DETAL KOMINKA NA PIĘTRZE W PAŁACYKU Z ROTUNDĄ PO 1944 ROKU. NEGATYW. NR 5281, MPW 49 RYC. 40 PLAFON W PAŁACYKU PO 1944 NEG. NR 5282, MPW 50 RYC. 41 MORYSIN, PAŁACYK Z ROTUNDĄ, 1954-1960, FOT. W. FIJAŁKOWSKI, NEG.. 5284, MPW 50 RYC. 42 MORYSIN, PAŁACYK Z ROTUNDĄ, 1954-1960, FOT. W. FIJAŁKOWSKI, NEG. 5283, MPW 51 RYC. 43 KAMIEŃ PAMIĄTKOWY SKRADZIONY Z MORYSINA W 2004 ROKU, NEGATYW 2316, MPW 51 RYC. 44 ORACULUM Z ROKU 1825, NEG.. 5287, MPW 52 RYC. 45 PLANSZA NR 24, „ZARZECZE” MAGDALENA MORSKA, HTTP://WWW.POLONA.PL/DLIBRA/DOCCONTENT2?ID=4684&FROM=&FROM=GENERALS EARCH&DIRIDS=1&LANG=EN, CBN 53 RYC. 46 FRAGMENT MAPY DÓBR WILANOWSKICH, 1865. STRZAŁKA POKAZUJE PRAWDOPODOBNĄ WIOSKĘ HOLENDERSKĄ, KTÓRA NIE PRZETRWAŁA DO NASZYCH CZASÓW, NIE ZNANE SĄ RÓWNIEŻ SZCZEGÓŁOWE WIZERUNKI PRZESTRZENNE ZABUDOWAŃ, MOGŁY BYĆ PODOBNE DO TYCH Z ZARZECZA. AGAD ZBIÓR KARTOGRAFICZNY SYGNATURA 468-6 ARKUSZ 11.

53 RYC. 47 ILUSTRACJA Z XIX WIECZNEGO PRZEWODNIKA PO WILANOWIE PT.: "WILANÓW: ALBUM ZBIORÓW WIDOKÓW I PAMIĄTEK ORAZ KOPJE Z OBRAZÓW GALERYI WILLANOWSKIEJ WYKONANE NA DRZEWIE W DRZEWORYTNI WARSZAWSKIEJ Z DODANIEM OPISÓW SKREŚLONYCH PRZEZ H. SKIMBROWICZ I W. GERSONA”- HIPOLIT SKIMBROWICZ 1877 ROK, S.180, BIBLIOTEKA NARODOWA. 54 RYC. 48 PAŁAC W ZARZECZU PROJEKTU PIOTR. CH. AIGNER, SZTUKATERIE FRYDERYK BAUMAN SYGN. 1-U 8149-4. NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE. 55 RYC. 49 MAZOWSZE. OBRAZ ETNOGRAFICZNY. T. 1, MAZOWSZE POLNE. CZ. 1, OSKAR KOLBERG, CBN WWW.POLONA.PL, ZBIORY ZDYGITALIZOWANE BIBLIOTEKI NARODOWEJ, 55 RYC. 50 MORYSIN, WIDOK GAJÓWKI, ZBIORY FOTOGRAFII I RYSUNKÓW POMIAROWYCH IS PAN 0000024718, FOT. PORĘBSKI 56 RYC. 51 PLAN ZBIORCZY DÓBR PRYWATNYCH WILANÓW, SKŁADAJĄCYCH SIĘ Z KLUCZÓW ZASTAW, CHOJNÓW, {FRAGMENT}, Z ROKU1894, WG FELIKSA JAROSZEWSKIEGO, AGAD ZBIORY KARTOGRAFICZNE SYGNATURA W 484-31. ŹRÓDŁO: WARSZAWA 2005, HANAKA A., SIKORA D. "OPINIA DOTYCZĄCA POSTULOWANYCH GRANIC WPISU ZAŁOŻENIA WILANOWSKIEGO DO REJESTRU ZABYTKÓW". MASZYNOPIS: STOŁECZNY KONSERWATOR ZABYTKÓW) 59 RYC. 52 MORYSIN, DOM STRÓŻA, PRZED 1939 R., AUTOR FOTOGRAFII NIEZNANY, IKON. 0352, MPW 61 RYC. 53 MORYSIN, RUINY DOMKU STRÓŻA, 1967 R., FOT. B. SEREDYŃSKA, NEG. 3851, MPW 61 RYC. 54. GAJÓWKA W MORYSINIE Z 1846 R, WG PROJEKTU FRANCISZKA MARII LANCIEGO, NEG. 3853, MPW. 62 RYC. 55 POCZTÓWKA, BRAMA NEOGOTYCKA W MORYSINIE, PRZED 1915 R., IKON-0540 63 MUZEUM W WILANOWIE.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 109

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA. RYC. 56 WILANÓW, W DALI BRAMA NEOGOTYCKA DO FOLWARKU ZAWADY, AKWARELA RICHTERA Z OK. 1850 ROKU, FOT. H. PODDĘBSKI, SYGN. 0000025668, , ZBIORY FOTOGRAFII I RYSUNKÓW POMIAROWYCH IS PAN 64 RYC. 57 OKOLICE WILANOWA POCZ. XX WIEKU, AGAD SYGNATURA 711-327-11.

65 RYC. 58 FRAGMENT GÓRNEGO TARASU OGRODOWEGO. WIDOCZNE NA PIERWSZYM PLANIE OCZKO WODNE, PAŁAC W WILANOWIE (1910-1939). SYGNATURA: 1-U-7545, NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE. 66 RYC. 59 RYSUNEK GERARDA CIOŁKA PRZEDSTAWIAJĄCY REWALORYZACJE KLUCZA WILANOWSKIEGO, AGAD SYGN. 484-1 68 RYC. 60 RYSUNEK GERARDA CIOŁKA PRZEDSTAWIAJĄCY REWALORYZACJE OGRODU BAROKOWEGO W PARKU WILANOWSKIM, AGAD SYGN. 484-1 68 RYC. 61 MORYSIN. PAŁACYK Z ROTUNDĄ. RZUT PARTERU. NOTATY POMIAROWE KONSERWATORSKIE JAROSŁAWA WOJCIECHOWSKIEGO 1926-29, FOT. B. SEREDEŃSKA, NEG. 50978, MPW 69 RYC. 62 MORYSIN. PAŁACYK Z ROTUNDĄ. ELEWACJA 1. NOTATY POMIAROWE KONSERWATORSKIE JAROSŁAWA WOJCIECHOWSKIEGO 1926-29, FOT. B. SEREDEŃSKA, NEG. 50980, MPW 70 RYC. 63 MORYSIN. PAŁACYK Z ROTUNDĄ. ELEWACJA 2. NOTATY POMIAROWE KONSERWATORSKIE JAROSŁAWA WOJCIECHOWSKIEGO 1926-29, FOT. B. SEREDEŃSKA, NEG.50980, MPW 71 RYC. 64 MORYSIN. ORACULUM. PRZEKRÓJ KOLUMNY. NOTATY POMIAROWE KONSERWATORSKIE JAROSŁAWA WOJCIECHOWSKIEGO 1926-29, FOT. B. SEREDEŃSKA, NEG. 50980, MPW 72 RYC. 65 MORYSIN. DOMEK STRÓŻA. RZUT POZIOMY. NOTATY POMIAROWE KONSERWATORSKIE JAROSŁAWA WOJCIECHOWSKIEGO 1926-29, FOT. B. SEREDEŃSKA, NEG. 50980, MPW 73 RYC. 66 MORYSIN. DOMEK STRÓŻA. PRZEKRÓJ. NOTATY POMIAROWE KONSERWATORSKIE JAROSŁAWA. WOJCIECHOWSKIEGO 1926-29, FOT. B. SEREDEŃSKA, NEG. 50980, MPW 74 RYC. 67 MORYSIN. DOMEK STRÓŻA, ELEWACJA BOCZNA, NOTATY POMIAROWE KONSERWATORSKIE JAROSŁAWA WOJCIECHOWSKIEGO 1926-29, FOT. B. SEREDEŃSKA, NEG. 50980, MPW 74 RYC. 68.”ŁĄKI WILANOWSKIE” BERNARDA BELLOTO Z 1778 ROKU, WWW.SIELCE.WAW.PL 75 RYC. 69 INWENTARYZACJA URBANISTYCZNA. 26.02.2011 FOTOGRAFIE: ELŻBIETA K. KRAJEWSKA 79 RYC. 70 INWENTARYZACJA URBANISTYCZNA. 26.02.2011 FOTOGRAFIE: ELŻBIETA K. KRAJEWSKA 80 RYC. 71 RUINY PAŁACYK Z ROTUNDĄ. 26.02. 2011. FOT. ELŻBIETA K. KRAJEWSKA. 82 RYC. 72 INWENTARYZACJA FOTOGRAFICZNA PRZETRWANIA PAŁACYKU Z ROTUNDĄ. 26.

02. 2011 FOTOGRAFIE: ELŻBIETA K. KRAJEWSKA 83 RYC. 73 ORACULUM, 2011 FOT. ELŻBIETA K. KRAJEWSKA 84 RYC. 74 GAJÓWKA W DALI. FOT. ELŻBIETA K. KRAJEWSKA, 26.02. 2011 85 RYC. 75 INWENTARYZACJA FOTOGRAFICZNA GAJÓWKI. 26.02.2011 FOTOGRAFIE: ELŻBIETA K. KRAJEWSKA 86 RYC. 76 DOMEK STRÓŻA. 26.02. 2011 FOT. ELŻBIETA K. KRAJEWSKA 87 RYC. 77 INWENTARYZACJA FOTOGRAFICZNA ZACHOWANIA DOMKU STRÓŻA. 26.02.2011 FOTOGRAFIE: ELŻBIETA K. KRAJEWSKA. 88 RYC. 78 BRAMA NEOGOTYCKA W MORYSINIE. 26.02.2011 FOT. ELŻBIETA K. KRAJEWSKA 89 RYC. 79 INWENTARYZACJA PRZETRWANIA BRAMY NEOGOTYCKIEJ. 26.02.2011 FOTOGRAFIE: ELŻBIETA K. KRAJEWSKA 90 RYC. 80 A-HISTORYCZNY GRZEBIENIOWY UKŁAD TYPOWEJ WSI NA TERENIE KLUCZA WILANOWSKIEGO, B- WSPÓŁCZESNY UKŁAD GRZEBIENIOWY WEDŁUG PODZIAŁU GRUNTÓW ORNYCH BEZ SCALANIA, A’- PERSPEKTYWA UKŁADU HISTORYCZNEGO, B’- PERSPEKTYWA WSPÓŁCZESNEJ ZABUDOWY. OPRACOWAŁA ELŻBIETA K. KRAJEWSKA. 92 RYC. 81 SCHEMAT STRUKTURY PÓL ORNYCH. OPRACOWAŁA ELŻBIETA K. KRAJEWSKA. 93 RYC. 82 SCHEMAT SCALENIA PÓL POD ZABUDOWĘ, Z MINIMALNĄ ZABUDOWĄ I PASEM ZIELENI. 93

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 110

MORYSIN KOŁO WILANOWA JAKO PRZYKŁAD OGRODU KRAJOBRAZOWEGO. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE DO OCHRONY PARKU I OTOCZENIA.

Opracowała mgr inż. arch. Elżbieta Katarzyna Krajewska

Strona 111