El Pobal El Pobaleko burdinola Ferrería de El Pobal
Grabatu: Alberto Torcal
Muskiz, Bizkaia
konponbideak 1. koadernoa Industrigunearen natur ingurunearekiko erlazioa
Bizkaiko Foru Aldundia Kultura Saila
Diputación Foral de Bizkaia Departamento de Cultura
babeslea:
KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA
2
aurkibidea
9.
23 fitxa. ikusi duzuna errepasa eta beraren gainean gogoeta egin ezazu
1. Adierazi aldeko zein arrazoi edo baldintza naturalek baldintzatu ahal izan duten errota eta burdinola instalatzeko zauden leku hau aukeratzea:
1. Ongi etorria
3
2. Errotako burdingintzako gunearen historia laburra
3
3. 1 zenbakiko fitxa. Kokaera eta kokagunea
4
4. 2 zenbakiko fitxa. Energi beharrizanak I
6
5. 3 zenbakiko fitxa. Energi beharrizanak II: indar eragilea
8
6. 4 zenbakiko fitxa. Energi beharrizanak III: erregaiaren ekoizpena. Egur-ikatza l
10
7. 5 zenbakiko fitxa. Energi beharrizanak IV: basoak Bizkaiko paisaian
12
8. 6 zenbakiko fitxa. Erregaiaren ustiapena: egur-ikatzaren funtzioa eta erabilera
14
9. 7 zenbakiko fitxa. Lehengai-hornidura I: burdin mea Bizkaian
9
10. 8 zenbakiko fitxa. . Lehengai-hornidura II: zituak
10
11. 9 zenbakiko fitxa. Ikusi duzuna errepasa eta beraren gainean gogoeta egin ezazu
11
12. Apur bat gehiago jakiteko
12
2. Aukeratu natur baliabideak ustiatzekoak diren eta azkarrenak iruditu zaizkizun teknologia aplikazio biak eta azaldu zergatik: 1.
2.
3. Adierazi eskulangileek energiak eta lehengaiak hartzeko egin behar zuten lanetako zein iruditu zaizun nekezena eta zergatik:
4. Letra zopa honetan zortzi gako-hitz daude, errotarekin, burdinolarekin eta izadiarekin zerikusia dutenak. Zorroztu zure asmamena eta bila itzazu. Zorte on!
A
[
OHARRA.- Fitxa nabarmenduak ordu 1 eta 11/2 ordu bitarteko bisitan egin ahal dira. Multzo osoa 2 ordu eta 2 1/2 ordu bitarteko bisita batean. Era berean, nabarmendurik ez dauden fitxak ikasgelako material bezala erabili ahal dira.
egileak: José Luis Arribas y Eduardo Berganza ilustratzaileak: akuarelak { Imanol Larrinaga marrazkilaritza { Alberto Torcal argazkilaria: Santi Yañez diseinua: Rúbrica, S.L.
¡revisar!
]
S
P
T
X
O N
D
O
R
R
A
M A
R
L
N
P
U
F
S
E
K
G
U N
G
E
I
N A
E
B
A
L W
P
I
A
U
X
R
I
O H
T
B
A D
R
J
R
O B W
T
K
O
B
T
R M D
Z
A
L
Z
I
L
E
L
E
U
E
P
A
X
S
K
E
F
A
K B W A
I
S
A
G
A
R
K
O
R
U O
P
O O
I
T
O
B
T
O S
N
T
E
T
G
F
Z
L
E
R
T
N
U
E
I
P
A
A
A
U
O
A
U
T
Z
A
Z
A
F
H
S
X
I
R
F
I
Z
APUR BAT GEHIAGO JAKITEKO... • DÍAZ GARCÍA, Miguel Sabino. 1998. “La molinería tradicional en Las Encartaciones”. Enkartazioetako Museoa. Bizkaiko Batzar Nagusiak. Garape. • IBÁÑEZ, M. & SANTANA, A. & ZABALA, M. 1988. “Arqueología industrial en Bizkaia”. Eusko Jaurlaritza & Deustuko Unibertsitea. Bilbao.
edizioa: Bizkaiako Foru Aldundia. Kultura Saila.
• LEGORBURU FAUS, Elena. 2000. “La labranza del Hierro en el País Vasco”. Euskal Herriko Unibertsitatea. Leioa.
fotomekanika: Seledigital, S.L. inprimaketa: Gráficas Celorrio, Sdad. Coop.
• POLANCOS ARETXABALA, Miguel. 1997. Ikazkinaren bizitza eta egur-ikatza lortzeko prozesua. “Zainak 14. Comunidades de montaña”. Orr.: 173-187. Eusko Ikaskuntzaren Antropologia-etnografiari buruzko koadernoak. Donostia.
lege-gordailua: XXXXXXXXXXXX
• VV.AA. 1980. “Ferrerías en Legazpi”. Gipuzkoako Probintziako Aurrezki Kutxaren edizioak. San Sebastián.
22
3
ongi etorria • Fitxetatik eta ardatz kronologikotik lortu duzun informazioa baliaturik osatu testua:
zapaldu
Zitu-bikorrak kontsumitu ahal izateko
errotak irina
deituriko artefaktuetan. lortzen da euretan.
ogi edo opil Berau giza taldeen Bikorrak
behar dira
azalez
bihurtzeko xigortu edo laberatu ahal da.
oinarrizko birrindurik
elikagaia da.
ogi integrala
egiten da.
Egingo duzun bisitaren bitartez ezagutu ahal duzu Britainia Handian XVIII. mendearen erdialdean hasi eta XIX. mendean zehar Europa osotik zabaldu zen industri iraultzaren aurreko eskulangintza-tailerraren adibide bat. Ekoizteko era berri hori Bizkaira mende horren bigarren erdialdean heldu zen. Hala ere, Erdi Aroaz geroztikoan eta are lehenago, gure lurraldean bizitasun handiz erauzi eta landu zen burdina. Gai hau oso ugaria da gure mendirik gehienetan. Mendetan Euskal Herriko ekonomiaren funtsezko oinarrietakoa izan da burdina meatokitik erauzi eta lantzea.
Burdin tresnak fabrikatu eta zituak ogi bihurtzeko ehotzeak izadiarekin eta natur baliabideak ustiatzearekin zuen zerikusi estuari buruz gogoeta egin dezazun proposatu gura dizugu. Ogia euskal erkidegoaren oinarrizko elikagaietakoa izan da mendetan.
El Pobaleko instalazioetan zeharkako ibilbidean, XVI. mendetik XIX.era bitartean eraikitako eraikinetan sartuko zara eta denbora luze horretan zehar zerbitzuan egon ziren eta duela berrogeita hamar urtetara baino gutxiagotara arte gelditu ez ziren makina eta asmakinen ibilera ikusiko duzu. Haiek egun museo-erakusketetarako abioan jartzen jarraitzen dute.
Zure bisitaren bukaeran tailerra, bertako langileak eta produktuak hura dagoen ingurunearekin integratuta nola dauden eta Antzinako Erregimeneko ekonomian eta gizartean zenbateko partea hartzen duten ulertuta egotea gustatuko litzaiguke, eta, batez ere, gure arbasoen eskulangintza-jardueren testigantzak errespetatzea eta eustea merezi duen gure talde-nortasunaren zati baten modura baloratzen laguntzen dizun esperientzia bizi izanda.
Egun antzinakotzat jotzen dugun teknologiaren konplexutasuna, hobezintasuna eta eragingarritasuna ezagut dezazun nahi dugu, eta errotaren eta burdinolaren inguruan sortutako antolaketa eta gizarte eta laneko harremanak azter ditzazun.
Testigantza materialotan bakarrik fijatu egin ez zaitezen nahi dugu, haiek gure gizartearen Industri eta Monumentu Ondarearentzat oso antzinakoak eta baliozkoak izan arren ere. Era berean, haiek begiz jotzean industriaurrekoa deitu diogun gure iraganeko garairantz denboran bidaiatu ahal izan dezazun nahi dugu, eta ikus dezazun nola aplikatu zen giza asmamena natur baliabideak lortzeko eta elikagai eta tresna bihurtzeko.
alde honen historia laburra El Pobal burdinola Muskizen zegoen, Barbadun ibaiaren bihurgune txikian; eta errota-burdingintzako jardueraren museo bihurtuta 2004ko ekainaren 17an ireki zen jendearentzat. Útiles de molino de El Pobal
3. zenbakiko ariketa • Idatzi ardatz kronologikoan dagoen errota motetako zein erabili zen El Pobalen:
Errota hidraulikoa. Bera erabiltzen XVII. mendean hasi zen eta XX. mendearen bigarren erdialdera arte mantendu zen
4. zenbakiko ariketa • Aipatu kontsumitu ohi dituzun produktuetariko batzuk, gari edo arto irina oinarrizko lehengai dutenak: -
Mota orotako ogiak.
-
Opilak orokorrean.
-
Pasta: makarroiak, fideoak, espaguettiak eta abar.
-
Taloa
-
Krispetak
-
......
-
Bizkaiko Foru Aldundiak multzo hau XX. mendeko lehenengo 90 urteetan erosi zuen eta orduan birgaitze prozesu luze eta zorrotza hasi zuen. Izan ere, bazekien elementuak aparteko kultur balioa zuela. Hura gure inguruneko industriaurreko multzorik esanguratsuenetakoa da eta tradizioko burdingintzaren sorreraren, gorenunea eta gainbehera islatzen du beste ezeinek baino hobeto. Burdinola hau 2004ko martxoan Multzo Monumentalaren kategoria zuela kalifikaturiko Kultur Ondasun bezala aintzatetsi zen. Babes maila hori Euskal Kultur Ondareari buruzko Legean adieraziriko babes mailarik gorena da. Enklabearen museo gisako balioa zenbait argudiok bermaturik zegoen. EL Pobalek tradizioko burdingintzaren ibilera azaltzeko beharrezko elementu guztiak zituen: presa, kanalak, antepara, tailerrak eta, baita, eragiteko oinarrizko makinak (errotarria eta forjatzeko mazoa). Euskal Herriko burdinola guztietan ondoen artatutako alea zen.
Beraren balio historikoa enklabean dokumentaturiko industriaren XVI. mendeaz geroztiko antzinatasunak eta haren biografia luzeak berretsita zegoen: El Pobalek 1965era arte jardun zuen, eta Bizkaian zebilen azken burdinola zen. Era berean, beraren egoitza eta ekoizpen multzotasuna kontutan hartu zen, Salazartarren jauregietxeak, tradizioko fabrika hidrauliko bik -errotak eta burdinolak- eta antzinako ogi-labe bik osatua. El Pobalen burdina 500 bat urtetan egin da, Otxoa Salazar Muñatones gazteluko jaun eta Lope Garcia Salazar kronistaren oinordekoak XVI. mendearen hasieran eraiki zenez geroztik. XVII. mendearen bukaeran, Simón de la Cuadraren eskutan zegoela, burdinola osorik eraldatu zen. Garai horretakoa da egun ikustea dugun multzo eraikiaren zati handi bat. Labe garaia agertuta, XIX. mendearen erdialdeaz geroztik burdinola suntsitzen joan zen, tradizioko burdingintzaren bukaera ekarri zuen egitura-krisiaren testuinguruan. Guztiarekin ere, El Pobalek une zail haietan bizirik irautearen alde egin zuen eta teknologi errealitate berriari egokitu zitzaion. Horrela lortu zuen bere ekoizpenbizitza XX. mendearen bigarren erdialdera arte luzatzea. Horrela, egun bisitatu ahal den multzoa lau mende baino gehiagoko industri jarduera etengabearen ondorio da, museo berri honen erakusgunea erakutsi nahi duen historia luzearen ondorio alegia.
4
21
1. fitxa. kokaera etra kokagunea 2. zenbakiko ariketa BIZKAIKO GOLKOA
RIA AB T N KA
Zitu ehotze tresnen bilakaera:
El Pobal
BURGOS
K. a. III. milurtekoa
ARABA (m) 100 200 400 600 800 1.000
Arratia-Nerbioi
GIPUZKOA
garia
Bilbao Handia
Enkarterriak
Busturialdea Lea-Artibai
artoa
esku-errota
K. a. III. mendea
Durangaldea
Uribe kosta
1. zenbakiko ariketa
errota birakaria
• Behatu mapari eta Bizkaiko eskualde zerrendari, eta koloreztatu edo nabarmendu zauden eskualdea eta idatzi beronen izena mapan. • Era berean, markatu zatozen eskualde edo lurraldearen lekua eta izena. • Markatu lerro batez mapan El Pobaleraino heltzeko ibili duzun bidea. XI. mendetik aurrera
2. zenbakiko ariketa • Fijatu 1. ariketako mapan eta seinalatu zauden leku hau kosta, mendi ala bailara ingurunea den.
Nabarmendu behar dena:
kosta ingurunea
mendi ingurunea
bailara ingurunea
ur-errota
• Deskribatu laburki nolakoa den errotako burdingintzako gunearekin batera dakusazun paisaia.
Adierazi paisaje horren zein elementu uste duzun modernoak direla: XIX. mendearen 2. erdia
industri- errota
20
5
8. fitxa. lehengai-hornidura II:
zituak
GOGOAN IZAN! Gizakiak, elikatzeko baliabideak lortzeko prozesu historiko luzean, aurki jakin zuela ezen izadiak bildu, birrindu eta kontsumitu ahal ziren bikorrak eta haziak sortzen zituela. Geroago, haietariko batzuk hautatu eta hazteko ezagupen nahikoa garatu zuen eta zituen nekazaritza hasi. Ekialde Hurbila elikagaiak ekoizteko estrategietan iraultza hau gertatu zen planetako aldeetakoa izan zen, eta neolitizazioaren gizarte eta ekonomi aldaketen zati. Alde horretan eta
Zierbena
Muñatones gaztelua
Mediterranio Itsasoaren ertzetako beste batzuetan eta Europako barrualdean, artatxikia, oloa, zekalea, garagarra eta, bereziki, garia hazi ziren. Planetako beste alde batzuetan arroza (Asia) eta artoa (Ertamerika eta Hegoamerika) hazi ziren. Alde horietan guztietan gizaki azkarrak jakin zuen ezen landareotarik gehienak ekartzen zituzten bikorrak zapaldu eta jateko produktu bihurtu ahalko zirela, irin bihurtu ahalko zirela alegia.
Muskiz El Pobal
Santurtzi Portugalete
Ortuella Abanto
Bizkaiko zubi esekia
Sestao
Trapagaran Arenaza leizezuloa
Turtzioz Sopuerta
Bentalaperra leizezuloa
Lanestosa
Galdames Abellanedako Batzar-Etxea Guenesko Andra Mari eliza
Artzentales Zalla
Gueñes
Balmaseda
Karrantza
Balmasedako zubia La Encartada txapel-fabrika
Gordexola Gordexolako Oxirando dorre eta jauregia
3. zenbakiko ariketa Begiratu Enkarterrietako ondare erreferentziarik garrantzizkoenetariko batzuk seinalatuta dauden beste mapa honi eta eratxiki funtzioa zerrendan hautaturikoei. Honako aukera hauen artean aukeratzea duzu: politika, erlijioa, ekonomia, egoitzak edo gela, militarra, komunikazio-bidea.
Muñatones gaztelua:
El Pobaleko errota
Zitua:
garia Ekialde Hurbila
Lehenengo laborantzen lekua: Aroa:
neolitikoa
El Pobaleko burdinola:
artoa
Lehenengo laborantzen lekua: Aroa:
Ekonomiarekin eta komunikazio-bidearekin zerikusia duen funtzioa
Guenesko Andra Mari eliza:
• Aurreko testuan irakurri dituzun datuak kontutan hartuta, osatu fitxa biak: Zitua:
Funtzio politikoa
Abellanedako Batzar Etxea: Balmasedako zubia:
1. zenbakiko ariketa
Militarrarekin eta nobleen egoitzarekin zerikusia duen funtzioa
Ertamerika eta Hegoamerika
Erlijio-funtzioa
Ekonomi funtzioa
Bentalaperra eta Arenazako leizezuloak:
neolitikoa Bizkaiko zubi esekia (Portugalete):
Historiaurreko gelaren funtzioa Komunikazio eta garraiabidea
Euskal Herriko hasiera: Kristo aurreko VI. milurtekoa Euskal Herriko hasiera: XVII. mendea Elikapen-baliabidea: Dietako garrantzia:
irina eta ogia oso handia
Elikapen-baliabidea: Dietako garrantzia:
irina eta taloa oso handia
La Encartada txapel-fabrika:
Ekonomi funtzioa
Oxirando dorre eta jauregia (Gordexola): Militarrarekin eta nobleen egoitzarekin zerikusia duen funtzioa
6
19
2. fitxa. energi beharrizanak I • Testuak aztertu eta erantzun honako galdera hauei:
GOGOAN IZAN! Antzinatetik XVIII. mendearen erdialdera arte (orduan, James Wattek lurrin-makina asmatu zuen eta Industri Iraultza hasi zen) gizateriak honako energi iturriok
bakarrik izan zituela: pertsona eta animalien muskuluindarra, ura, haizea eta antzeko natur elementuak eta egur ikatza edo zura errez lortutako beroa.
1. Osatu laukia gure berriemaileek ekarri dizkiguten datuekin:
Historialaria
Guillermo Bowles
Garaia (mendea) Erromatarra (K. o. I. mendea) XVIII. mendea
Guillermo Humbold
XIX. mendea
Eugenio Vergara
XX. mendea
Plinio Zaharra
Meatzaldea Bizkaiko itsasoaren ondoko mendia Muskiz
Mineralaren destinoa Ezezaguna Galdaketa
Muskiz Galdaketa San Salbatore Europako merkatuetara Bailarakoa (Zugaztieta) esportatzea
2. Historiako zein garaitatik jakin da Bizkaiko mendebaldeko mendietako burdin joritasunaren berri?
Erromatar garaitik. Zehaztapenez dokumentatu denez, kristau aroko lehenengo urteetatik erauzi zen burdina Bizkaiko Triano mendietan. Era berean, bizia izan zen Euskal Herriko beste aldeetako mineral honen ustiapena. Haien artean Gipuzkoako Aiako mendiak nabarmentzen dira, zeinetan meatzuloak ugari industu ziren 3. Zein arlo edo datu nabarmenduko zenituzke historialaririk aspaldikoenak emandako informaziotik? Zer nabarmentzen dute aro berriagoko testuek?
- Mineral-joritasuna nabarmentzen da. - Gainerako historialariek ez dute ugaritasuna azpimarratu, jakina zen baina. Meatzalde honen gainean arreta jartzeak denboran zeharkako haren garrantzia agerrarazten du. - Bowlesek kalitatea nabarmendu du: “Europan ez dago Muskizko hau bezain burdinurterraza den meatokirik, hark baino burdina leunagorik ematen duenik”. Era berean, ustiategien antzinatasuna nabarmendu du: “beti izan da horrela Erromatarren garaiaz geroztik”. - Humboldtek eta Vergarak adierazi dutenez, meatzaldeak goiko lekuetan daude: “Somorrostro mendiarengaineko alde bipilduetan (…) hainbat garaitako meatoki aztarnak daude” (Humboldt); “zenbait harrobi oso goian daudela eta…” (Vergara). - Alde nagusien kokapenak eragozten duen zailtasunaren ondorioz, minerala kontsumo edo esportazio lekuetarantz garraiatzeko erabilitako sistemak deskribatu dituzte: Minerala erauzteko bertan erabiltzen dira, gezurra badirudi ere, idiak. Berauek lera dutela sartu eta irteten dira aldapa sarritan oso maldatsuetatik. Haien pazientzia, indarra eta abilezia miretsi behar da (Humboldt); “minerala ekartzeko lanak oso azkarrak eta askotarikoak dira, eta goresteko modukoak” (Vergara). 4. Nork zuen gutxienez 1800era arte Triano mendien mineral-joritasuna ustiatzeko eskubidea?
Bizkaiko bizkaitar orok. Dokumentatu denez, XIX mendea oso aurreratuta egon arte, Enkartazioetakoek eskualdeko mendien minerala ustiatzeko eskubidea izan zuten. Haiek erkidegoaren jabetzakoakziren. Horrek oso meatzaritza mota berezia zekarren. Hala adierazi zen 1827an “Bizkaiko Jaurerriko Muskizko meatzeen gaineko 1. Memoria”n: lan berriari ekiten ziotenek mendia eurek nahi zuten tokitik zulatzen zuten, txarto eta araurik gabe noranzkorik ezean eta metodorik gabe, meatokiei buruzko ezein lege edo ordenantzari lotu gabe: gurutza lurzoruan lau harritxoz egin behar zen, besterik ez 5. Ba al dakizu zelan deitzen zitzaien Humboldt Bizkaiko zuzenbidea aipatzean ari den euskal lurraldeetako antzinako legeei?
Foruak. Kasu zehatz honetan, Bizkaiko Forua 6. Zein garraiabide erabiltzen ziren XIX. mendearen hasieran minerala meatzaldeetatik ateratzeko?, eta zein energiarekin lotuko zenituzke?
- Garrabideak: lera edo orga, idiek edo mandoek tiratua; gabarra; mandoak zakuak edo saskiak mineralez beteta eramaten zituztenak. - Energiak: animalien indarra (idiena eta mandoena) eta gizakiena (arraun edo sirga gabarrak) 7. Humboldt historialari eta hizkuntzalari alemaniarraren deskribapenaren arabera, zer lanetan aritzen ziren emakumeak Trianoko mendietan?
- Minerala aukeratu eta bereizteko lanak: gizonek eta emakumeek egiten zituzten: “han bereizten dituzte gizonek eta, baita, emakumeek zati handiak txikietatik”. 8. 1904an idatzitako testuaren zein berritasun nabarmenduko zenituzke antzinakoenetan aipatutakoaren aldean?
- Langile eta aditu ingelesek meatzaritzako lana zuzentzeko lanetan esku hartzea. Haiek honako bertute hauek zituzten: ordena, txukuntasuna eta aurrera egiteko gogo bizia. - Meatze-esparruetan meatzaritzako burdinlerroak izatea. - Minerala urruneko lurretara garraiatzea, nazioarteko industriaren beharrizanei arreta emateko. Kontutan hartu behar da ezen, arantzela Espainian 1849an onetsi arte, Bizkaiko Jaurerriko foru legeek minerala Gaztelako Erresumako lurraldeetarantz bakarrik eroatea ahalbidetzen zutela
7. fitxa. lehengai-hornidura I:
7 burdin mea bizkaian
1. zenbakiko ariketa gua Cada
5
ón
1. Aia 2. Araia 3. Durango 4. Ollargan 5. Triano 6. Zerain
1. zenbakiko ariketa • Begiratu aurreko orriko marrazkiak. Adierazi zein indar edo energiaren bitartez mugitzen dira makina edo garraiobideok:
4
Ne rvi
18
Ib
aiz
3
ab
al
6
- gurutze-errota
gizakien indarra haizearen indarra gizakien indarra animalien indarra haizearen indarra
- burdinolako hauspoa
uraren indarra 1
- esku-errota (bertikala eta mazo luzeduna, edo horizontala) errota birakaria
gizakien indarra gizakien indarra
- eskorga
1
- bela-itsasontziak
Bidasoa
- mineralez betetako bagoneta - mineral edo ikatzez betetako orga
2
- ingudea eta mailua
1 Baliteke tamaina txikiko hauspo batzuei eskuz eragin izana, giza indarrez.
Ebro
• Deskribatu honako jarduera hauetariko zein egiten zen edo zein zegoen el pobalen present:
• Nabarmendu mapa honetan El Pobaleko burdinolatik hurbileneko meatokiak.
- Zakuak eta minerala animaliek tiraturiko organ garraiatzea. - Zakuak edo produktuak eskorgan garraiatzea.
2. zenbakiko ariketa
- Sutegirako hauspoak eta uraren indarrez mugitutako beste makina batzuk egitea.
1. testua
- Ingudearen gainean eskuzko mailaren indarrez errementeri lanak egitea
"Arlo metaldunetan ugariena [Hispanian ugariena] burdinarena da; Ozeano inguruko Kantabriako itsas aldean mendi gorea dago, sinestezina dirudien arren metalezkoa dena osorik, Ozeanoaz ari ginela esan genuenaren arabera".
• Markatu zein energia erabiltzen zen industrigune honetan:
PLINIO EL VIEJO. Hª Natural XXXIV, 14, 148. Siglo I d.C.
- Urak mugituz egindako indarra.
- Gizaki eta animalien indarra.
2. testua "... Orokorrean mundu guztiak daki ezen Europan ez dagoela Muskizko hau bezain burdinurterraza den meatokirik, hark baino burdina leunagorik ematen duenik; eta beti izan da horrela Erromatarren garaiaz geroztik. (...). BOWLES, Guillermo. Introducción a la Historia Natural y a la Geografía Física de España, 1789.
3. testua "...Somorostro mendiaren goi bipiletan larre onak daude, nahiz eta alde guztietatik garai ezberdinetako meatokien aztarnak daude. Gehienak Triano deritzon laugunean daude; (...) Bizkaiko zuzenbidearen arabera, bertako bizkaitar orok industu ahal du, baina egiteko zuloa bestearenetik 10 oinetara egin behar da. Norberak bere meatzea urtebetez erabili gabe uzten badu, berau jaberik gabeko gauza bihurtzen da. (...) Minerala erauzteko bertan erabiltzen dira, gezurra badirudi ere, idiak. Berauek lera dutela sartu eta irteten dira aldapa sarritan oso
4. testua "Zenbait harrobi oso goian daudela eta, minerala ekartzeko lanak oso azkarrak eta askotarikoak dira, eta goresteko modukoak. Haietan ordena, txukuntasuna eta aurreratzeko gogo bizia ikusi da, ingeles bertutea dena. Eta horri emanda egon ohi dira. Hori guztia asmatu da eta minerala meazulo ugarietatik Ibaizabal ibaiaren ertzetara eraman behar duten tren-bide nagusietaraino erabiltzen da. Horrela beteko dira upelategiak hura nazioarteko industriaren beharrizanei arreta emateko urrutiko lurretara garraiatuko duten milaka baporez betetzeko". VERGARA GARCÍA,Eugenio. Datos para la topografía médica de San Salvador del Valle,1904.
maldatsuetatik. Haien pazientzia, indarra eta abilezia miretsi behar da. (...) Erauzitako minerala leku laura botatzen da eta bertan gizonek eta, baita, emakumeek zati handiak txikietatik banantzen dituzte. Handiak orgetan edo mandoen gainean eramaten dituzte beraiek sartu eta uretatik garraiatzen diren errekastoetaraino; eta txikiak lehorretik bidaltzen dira mandoen gainean [burdinoletarantz]." HUMBOLDT, Guillermo. Los Vascos. Apuntaciones sobre un viaje por el País Vasco en primavera del año 1801.
GOGOAN IZAN! Industrializazioak, XIX. eta XX. mendeetan zehar, gai fosilak erabiliz lortutako energien kontsumoa erantsi zuela: ikatz minerala, petrolioa eta gas naturala. Beraiek izan ziren industria eta garraioak bultzatzeko indar eragile berriak. Beraiek zuzenean kontsumitu ziren eta lurrina eta argindarra sortu ahal izan ziren.
Bi indarrok markatu zituzten industrializazioaren bulkadak. Era berean, haietariko batzuk biztanleen beharrizanak betetzeko etxeko erregai bezala aplikatu ziren, elikagaiak kuzinatu eta etxebizitzak berotzeko alegia. Hori zela eta, pertsonen bizi-baldintzak hobetu ziren.
2. zenbakiko ariketa • Idatzi, energi iturrion alboan, energiaren beste aplikazio bat (Fijatu adibideetan): - lurrina
lurrun trena eta
itsasontzia
- ikatz minerala
etxeko sukaldaritza eta
- petrolioa
automobila eta
labe garaiak egazkina
- gas naturala
berokuntza eta
argindar-sorkuntza
• Konparatu industrializazioaurreko energiak eta XIX. mendeaz geroztik erantsirikoak eta idatzi hiru elementu bereizle: Adib.: Ikatz minerala errez egur-ikatza edo zura errez baino tenperatura altuagoak iritsi ahal dira. 1.
Trenari eta itsasontziari lurrinaren indarra aplikatzeak gizakien, animalien edo haizearen indarrez ordura arte mugitutako garraiabideen iraultza ekarri zuen.
2.
Indar horren bitartez tamaina handiko makinak bultzatu ahal izan ziren, produkzio mekanizatua erraztu zutenak.
3.
Petrolioa eta beraren deribatuak zirela bide, errekuntzako motoreak erabili ahal izan ziren: autoa, hegazkina eta abar.
8
17
3. fitxa. energi beharrizanak II: ataska
indar eragilea
ailegatze kanala
presa txinboren estalkia
antepara
3. zenbakiko ariketa LA B E GA RA IEK ERREGA I A SK OZ G EHIA GO K ON T SUM ITZ EN ZU TEN , ETA T ENP ERA T UR A AL TU AG OAK L OR AH AL IZAT EK O , EG U R-IK A TZAR EN O RDEZ, HA RR IK ATZA ERA B ILI ZEN . IN G UR UA N EZ ZEG OEN EZ, BR ITAN IA H AN D ITIK , L EON ETIK ETA A STU RIASET IK EK A RT ZEN ZEN .
estolda errotaren hustubiderako kanala Barbadun ibaia
El Pobal
tunel hidraulikoa burdinolaren hustubiderako kanala
1. zenbakiko ariketa • Kokatu, marrazkian, gurpil hidrauliko honen paletan aurkituko dituzun sistema hidraulikoaren elementuen izenak:
antepara
errotaren hustubiderako kanala
tunel hidraulikoa txinboren estalkia presa ailegatze kanala burdinolaren hustubiderako kanala
• Fijatu kronologian eta gure berriemailaren hitzetan eta adierazi hurrengo baieztapenak benetakoak (B) ala gezurrezkoak (G) diren:
ataska
(B) 1. Burdingintzako eraberriketa nagusiak Britainia Handian gertatu ziren.
estolda • Begiratu izenak kokatu dituzun marrazkiari eta osatu sistema hidraulikoaren elementu bakoitza definitzen duten honako esaldi hauek:
(G) 2. Bizkaian instalatu ziren Europa kontinentaleko ikatz mineralaren lehenengo labe garaiak. (G) 3. Bizkaian instalatutako labe garaiek kontsumitutako ikatz minerala gure lurraldean ekoizten zen.
a) Industrigunea hornitzen duen ubidea
Barbadun
ibaia da.
b) Ibai horren urak atxikitzeko eta goratzeko, ibaiaren geruzan, harrizko behar izan zen, eraikinen uretan gora kokatuta dagoena.
presa
(B) 4. Burdinolak ezin izan ziren labe garaiekin produzioan ez prezioan lehian aritu eta desagertu behar edo dikea eraiki
c) Ataska ren eta zitu-errotaren artean, ura lurrean industutako ailegatze ailegatze kanaletik joaten da. d) Burdinolaren eraikinei atxikitako deposituak ura biltzen du; eta beraren presioa gorarazi, hura hondoan antepara deitzen zaio. Ura bertatik indarrez erortzen da irekitako zuloetatik eroriz. Depositu horri tunel hidrauliko rantz han dauden gurpil paladunak uraren abiadurak bultzatuta mugitzen direlarik. e) Mekanismo osoa ibiltzen jartzekotan, olagizonek txinboaren estalkia altxatzen dute, eta ur pasatzen den gunea irekitzen da eta hura depositutik pasatzen da. f) Uraren indarra erabiltzeak ez du ibaiaren ur-etorria urriagoarazten. Izan ere, berau bere izadiko bidera itzultzen da, hustubiderako kanal txikietatik.
izan zuten.
(G) 5. El Pobal Euskal Herriko lehenengo burdingintza gune moderno bihurtu zen. (B) 6. Ibaizabal ibaiaren ezkerraldera bildu zen Bizkaiko burdingintza XIX. mendearen erdialdeaz geroztik.
IKASI! Labe garaiak instalatu ziren eta ikatz mineralaren erabilpena orokortu zen. Hori zela eta, Bizkaiko eta Euskal Herriko gainerako lurraldeetako burdinolak behin betiko gainbeheratu ziren, Suediako eta Britainiako burdinen lehiagatik XVIII.
mendean krisian jarri ostean. XIX. mendeaz geroztik, burdingintza zaharrak ezin izan ziren lehian aritu labe garaietatik ateratzen zen kalitate hobeagoko eta prezio txikiagoko ekoizpenaren aurrean.
16
9 2. zenbakiko ariketa
2. zenbakiko ariketa
• Errepasatu burdin langintzaren historiarekin loturik dauden data hauek:
• Errotako burdingintzako gunearen kanpoaldetik ibiltzen zarenean, sistema hidraulikoa osatzen duten elementuak ikusi ahalko dituzu. Marrazkiak lagunduta (aurreko horrian), koka zaitez ur-deposituaren eta gurpil hidraulikoak dauden lekuaren aurrean. Deskribatu nolakoak diren makinak (materiala, tamaina, forma, egitura eta abar) eta nola jarduten duen urak haien gainean berauek ibil daitezen.
- 1709
Koke-ikatza (minerala) burdina urtzeko erretzen duen lehenengo labe garaia. Ingalaterran izan zen.
- 1750
az geroztik... Britainiako burdingintzako koke-ikatzaren erabilpena hedatzea. Bero-potentzia handiko lehengai ugari eta merkea da.
- 1813
az geroztik... Koke-ikatzaren lehenengo labe garaiak Belgikan, Frantzian, Prusian...
- 1822
Artunduagan (Basaurin, Ibaizabal ibaiaren ondoan) Bizkaiko lehenengo labe garaia instalatzea. Burdinoletatik ekarritako burdina gordina eta egur-ikatza kontsumitzen du. Burdinurtua eta burdina forjatua sortzen du.
- 1841
Boluetan, Bilbotik hurbil, burdinola zahar bat Bizkaiko lehenengo burdingintza moderno bihurtu zen. Boluetako Santa Ana burdinolaz ari gara. Inguruetan erauzitako lehengaiak kontsumitzen ditu: Oilarganeko meatokietako burdina eta alde honetako basoetako egur-ikatza.
- 1854
3. zenbakiko ariketa • Oraindik erabiltzen dira ura eta haizea energi iturri bezala. Hausnartu horren gainean eta osatu testua laukian agertzen diren terminoekin.
Ybarratar anaiek, El Pobal 1827az geroztik kudeatzen zutenek, Barakaldon Karmengo Andra Mari sortu zuten, eta bertan instalatu zuten Euskal Herrian koke-ikatza erabiliko zuen lehenengo labe garaia.
erreserbak, berriztagarriak, garraiobideak, eolikoa, berdeak, argindarra, fosilak, hidraulikoa, poluitzaileak, alternatibak, tradiziokoak, bigarren mailakoa XX. mendean zehar gehienetan erabilitako energiak petrolioa eta gas naturala. Industria eta oso
poluitzaileak
dira eta beraien
fosilak
garraiobideak oso bultzatzea ekarri dute. Ingurugiroarentzat erreserbak agortzen dira eta ezin dira berritu. Horregatik,
duela zenbait hamarkadatatik, ikerketak eta kontsumoak energia
tradiziokoak
garatu dituzte. Berorietariko batzuk
eolikoaz mailako
eta uraz edo energia energi iturria den
deiturikoak izan dira: ikatz minerala,
eurak dira. Haize energiaz edo energia
hidraulikoaz
argindarra
berriztagarriak gero eta gehiagotan
ari gara eta haizea eta ura
bigarren
sortzeko hartzen dira bereziki. Ekartzen dituzten abantaila
nagusien artean, honakook nabarmentzen dira: ez agortzeko gaitasuna eta ekosistemak urrikiago narriatzea. Hori dela eta, alternatibak
edo
berdeak
deitzen zaie.
IKASI! 1. Ura da errotako eta burdinolako makinen ibilera bultzatzen duen indar eragile nagusia. Iragarkia eta antzinako irudiak
2. Ura industriarako energia bezala hartzen eta aprobetxatzen Euskal Herrian XIII. mendean hasi zen eta hori garrantzi handiko teknologi aurrerapena izan zen. Berari esker, bailaran burdinolak sortu ziren eta makina handiak mugitu ahal izan ziren. 3. Ur-hornikuntzarako sistema konplexua behar zen, eraiki eta ez narriatzeko artatu beharko zena. 4. Ura ez zen alferrik galtzen; sortzen zuen indarra baliatzen zen eta izadira itzultzen zen. 5. Erabiltzen ziren gainerako energiak tradiziokoak ziren, halaber: gizakien eta animalien muskulu-indarra, eta egur-ikatzak beroa sortzeko zuen ahalmena. 6. Ura oraindik erabiltzen da argindarra sortzeko hautazko energi iturri bezala (energia hidroelektrikoa).
10
15
4. fitxa. energi beharrizanak III:
erregaiaren ekoizpena. egur-ikatza
• Begiratu burdinolaren eszenari eta labearen marrazkiari eta lotu zutabe bietako esaldiak. Burdingintzaprozesuko egur-ikatzaren erabilpenaren eta funtzioaren azalpena lortuko duzu.
1. Olagizonek labean sartzen zuten
a.
karbono-monoxidoa (CO), burdin mea metal bihurtzeko prozesua garatzen laguntzen duen gasa.
b.
uraren indarrez etengabe mugitutako enbolo edo hauspo handien bitartez sortzen zen airea.
c.
itxurarik gabeko opilean (agoan) elkartzen zen burdina.
d.
egur-ikatzaren eta burdin mearen zatiak txandakako geruzetan.
e.
erregaia erre behar zen, nahasketak irakin zezan eta minerala txiki zedin.
(d)
1
2
3
2. Labean goi tenperaturak iristeko (1.000Âş Ctik gora)
(e)
4
5
6
3. Tenperatura mantentzen eta goratzen zen, hura tobera baten bitartez errekuntzan (b) sartzen zelarik, 4. Egur-ikatza airearekin nahasteak (a) sorrarazten zuen
egur ikatza
7
8
1. zenbakiko ariketa • Irudi zenbakitu eta ordenarik gabekootan, burdinolan egur-ikatza ekoitzi eta erabiltzeko prozesuetako hainbat fase kopiatzen dira. Ipin itzazu honakook azaltzen dituzten bi sekuentzia logikoren araberako ordenan:
a/ egur-ikatza sortzeko prozesua
b/ egur-ikatzaren burdinolako erabilera
5. Errekuntzaren ostean, labearen barrenean geratzen ziren, alde batetik, balio ez zuten mineralaren osagaiak (zepa), eta, beste (c) alde batetik,
14
11
6. fitxa. erregaiaren ustiapena:
egur-ikatzaren funtzioa eta erabilera.
1. zenbakiko ariketa
2. zenbakiko ariketa • Irakurri ondorengo testu hau:
EGU R - IK ATZ K AN TITATE H AN D IAK B O TATZEN GEN ITU EN B U R D IN M EAR EK IN N AH ASTEK O . SU A EM A TER AK O AN , TEN P ER ATU R A AL TU AK L O R TU ETA M EAR EN ER R ED U K ZIO P R O ZESU A EM ATEN ZEN .
1. testua Aurreko ariketako irudietan ikusi dukezun bezala, egur-ikatza izadian ez dagoen erregaia da. Hori dela eta, zuhaitzen zura abiapuntu duela sortu behar da. Horrek fabrikazio-prozesu erraz baina oso eragingarria behar zuen. Hori haize zabalean, mendietan egiten zen: makila bertikalaren inguruan zur-enborrak metatzen ziren, txondorra deituriko bost bat metro gora zen kono-formako egitura sortu arte. Egituraren kanpoko aldea aireari eta urari sartzea eragozteko oztopo gisa balio zuen belar, goroldio eta orbel geruzaz estaltzen zen. Azalera horretan zulo txikiak egiten ziren, eta irekitzen eta ixten ziren,
suaren oxigenazioa eta errekuntza-prozesua kontrolatzeko. Suak hartuta, zura su geldotan erretzen zen, irakin barik, zenbait egunetan, egur-ikatz bihurtu arte. Lana etxekoek osaturiko ikazkin taldeek egiten zuten. Beroriek luze bizi izaten ziren mendian eraikitako zurezko edo harrizko etxoletan, eta bertan zura moztu eta erretzen zuten. Lortzen zuten egurikatza bailaretako burdinoletakoei saltzen zieten.
haritz
gaztainondo
pago
egurikatzaren erabilera Bergamazo horma
3. zenbakiko ariketa • Testuko informazioa eta irudietakoa loturik, idatzi hamar lerroko txosten laburra eta bertan deskribatu ikazkinak egur-ikatza produzitzeko egin behar duen lana. (Hori lehenengo pertsonan egin dezakezu eta lanaren baldintzei buruzko zure balorazioa erantsi: gogorra, zorrotza, errentagarria...). 1 2
Egur-ikatza
3
M ea
4 5
Hauspoa
6 7 8 9
Goa
Zepa
10
12
13
5. fitxa. energi beharrizanak IV:
basoak bizkaiko paisaian
• Adi irakurri testu biok eta erantzun honako galdera hauei: 1. Nolakoa zen Bizkaiko paisaia antzinatean eta zein zuhaitz espezie ziren ugarienak?
1. zenbakiko ariketa
- Oso paisaje basotsua
1. testua
- Haritza, pagoa eta gaztaina
Antzinatean Bizkaian baso asko egon zen eta bertan ugarienak hariztiak, pagadiak eta gaztainadiak izan ziren. Nekazaritza eta abeltzaintza Neolitikoan sartu zirenean (Kristo aurreko VI. milurtekoan-edo) behealdeko lur zelaietako zuhaitzak ebaki eta lurrak berritu ziren produkzioari begira aprobetxatzeko. Milurtekoak igarota, beste zuhaitz batzuk moztu ziren baserriak eraikitzeko eta erregaia lortzeko. Erdi Aroan zehar basoen ustiapena hazten ari zen biztanleriaren beharrizanei eta ekonomi jarduera berrietakoei arreta emateko areagotu zen, zur kopuru handiak behar zirelarik: • eraikinak eraikitzea. Erlijio-eraikin eta nobleen eraikin batzuk (dorretxeak) izan ezik, besteak egurrez eraikitzen ziren. • ontziolak. XIII. mendeaz geroztik, ontzigintza goraldian egon zen Euskal Herriko itsas portuetan, zertarako-eta arrantzarako, garraiorako eta gerrarako ontzien eskaria asetzeko. • burdinolak. Zurik gehien eskatzen zuen jarduera zen, egur-ikatza behar baitzuen erregai.
XV. mendearen bukaeraz geroztik eta hurrengo hiru mendeetan zehar, sektoreok inoiz izandako hazkunderik handiena izan zuten. Izan ere, Lur Berriak aurkitu ziren, Espainiako Monarkiak gerran etengabe jarduten zuen eta apurka-apurka handiagotzen ari zen biztanleriaren barruko kontsumoak gora egin zuen. Horren ondorioz, zuhaitzak askoz gutxiagotu ziren. Zuhaitzak bi irizpideri jarraiki mozten ziren: mozketa osoari, enbor luzeak eraikinak eta itsasontziak eraikitzeko lortzekoari; eta enborraren zati baten eta adarren mozketari, ikaztobiei zur ugari zuhaitzak erauzi barik ikatza ekoizteko ematekoari.
2. Historiako zein alditan eta zergatik hasi zen basoa txikitzen?
- Historiako aldia: neolitikoa - Zergatia: basoak moztu eta lurrak berritzea, zertarako-eta nekazaritzan (laborantza) eta abeltzaintzan (larreak) aprobetxatzeko 3. Zein izan ziren basogabetzen lehenengo aldeak?
Bailaren hondoko eta mendi-hegaletako lur lauak 4. Zein sektorek kontsumitzen zuten zura Erdi Aroan zehar? Azaldu zein funtzio edo erabilerak zuen zurak sektoreon baitan.
- Eraikintzak: baserrien eta hiri-etxebizitzen egitura arkitektonikoa - Ontzigintzak: arrantzarako, garraiorako eta gerrarako ontziak - Burdinolenak: egur-ikatza ekoiztea 5. Zein mendetan ustiatu ziren biziki zuhaitzak eta zein izan ziren baso gehiago moztearen arrazoiak?
- XV. mendearen bukaera aldetik XVIII.era
basoak
- Zergatiak: Lur Berriak aurkitzea, Espainiako Monarkiaren gerra-jarduera etengabea eta apurka-apurka goraka joandako biztanleriaren barruko kontsumoaren gorakada 6. Zein mozketa sistema erabiltzen ziren eta zein baliabide baliatzen ziren haietariko bakoitza lortzeko?
- Habe eta oholak egiteko enbor luzeak lortzeko zuhaitz osoa moztea - Erretzeko enbor motzak eta adarrak lortzeko zuhaitzaren zati bat moztea
2. testua "Asteartea, 1791ko abuztuaren 16a (...) Barakaldo aldea, Desertura jaustean ikusten den itsasadarraren beso biren artekoan dagoena, oso da ederra, eta bertan baserri asko daude, eta landare ugari eta laborantzako lurrak eta aberatsen etxe asko. Bilbo inguru guztiak ere landuta daude. Goiko aldeetan zuhaitz asko daude baina". JOVELLANOS, Gaspar Melchor de. Diarios (memorias íntimas) 1790-1801.
7. Zein mendetakoa da Jovellanosen deskribapena? Nongo paisaiaz ari da?
- XVIII. mendearen bukaeran, 1791ko udakoa zehazki - Ibaizabal itsasadarraren ezkerraldekoaz, Barakaldo eta Bilbo arteko bidekoaz 8. Zein arlo nabarmendu ditu eta zein ekonomi jarduerarekin lotuko zenituzke?, eta nongo zuhaitzak ikusi ditu?
- Paisaiaren edertasuna eta laborantzako zelaietako lan ona - Baserri eta aberatsen etxeak egotea - Nekazaritzarekin - Goiko aldeetakoak. Suposatzekoa denez, goiko aldeok Triano eta Zugaztieta mendienak dira; izan ere, Jovellanos Bilborantz Muskizetik abiatu baitzen
IKASI! 1. Bizkaian, Euskal Herriko gainerako lurraldeetan bezala, baso asko egon zen antzinatean.
3. Horren ondorioz, baso asko galdu ziren eta paisaia aldarazi zen ekonomi arrazoiengatik.
2. Erdi Aroaz geroztik zuhaitz asko moztu ziren, zertarako-eta egur-ikatza sortzeko eta burdinolei saltzeko bereziki. Basoaren ustiapen hori XVI. eta XIX. mende bitartean handitu zen.
4. XV. mendeaz geroztik araupetu zuten agintariek zuhaitzen mozketa eta birlandaketa, zuhaitzen natur joritasun hori ez galtzeko.
12
13
5. fitxa. energi beharrizanak IV:
basoak bizkaiko paisaian
• Adi irakurri testu biok eta erantzun honako galdera hauei: 1. Nolakoa zen Bizkaiko paisaia antzinatean eta zein zuhaitz espezie ziren ugarienak?
1. zenbakiko ariketa
- Oso paisaje basotsua
1. testua
- Haritza, pagoa eta gaztaina
Antzinatean Bizkaian baso asko egon zen eta bertan ugarienak hariztiak, pagadiak eta gaztainadiak izan ziren. Nekazaritza eta abeltzaintza Neolitikoan sartu zirenean (Kristo aurreko VI. milurtekoan-edo) behealdeko lur zelaietako zuhaitzak ebaki eta lurrak berritu ziren produkzioari begira aprobetxatzeko. Milurtekoak igarota, beste zuhaitz batzuk moztu ziren baserriak eraikitzeko eta erregaia lortzeko. Erdi Aroan zehar basoen ustiapena hazten ari zen biztanleriaren beharrizanei eta ekonomi jarduera berrietakoei arreta emateko areagotu zen, zur kopuru handiak behar zirelarik: • eraikinak eraikitzea. Erlijio-eraikin eta nobleen eraikin batzuk (dorretxeak) izan ezik, besteak egurrez eraikitzen ziren. • ontziolak. XIII. mendeaz geroztik, ontzigintza goraldian egon zen Euskal Herriko itsas portuetan, zertarako-eta arrantzarako, garraiorako eta gerrarako ontzien eskaria asetzeko. • burdinolak. Zurik gehien eskatzen zuen jarduera zen, egur-ikatza behar baitzuen erregai.
XV. mendearen bukaeraz geroztik eta hurrengo hiru mendeetan zehar, sektoreok inoiz izandako hazkunderik handiena izan zuten. Izan ere, Lur Berriak aurkitu ziren, Espainiako Monarkiak gerran etengabe jarduten zuen eta apurka-apurka handiagotzen ari zen biztanleriaren barruko kontsumoak gora egin zuen. Horren ondorioz, zuhaitzak askoz gutxiagotu ziren. Zuhaitzak bi irizpideri jarraiki mozten ziren: mozketa osoari, enbor luzeak eraikinak eta itsasontziak eraikitzeko lortzekoari; eta enborraren zati baten eta adarren mozketari, ikaztobiei zur ugari zuhaitzak erauzi barik ikatza ekoizteko ematekoari.
2. Historiako zein alditan eta zergatik hasi zen basoa txikitzen?
- Historiako aldia: neolitikoa - Zergatia: basoak moztu eta lurrak berritzea, zertarako-eta nekazaritzan (laborantza) eta abeltzaintzan (larreak) aprobetxatzeko 3. Zein izan ziren basogabetzen lehenengo aldeak?
Bailaren hondoko eta mendi-hegaletako lur lauak 4. Zein sektorek kontsumitzen zuten zura Erdi Aroan zehar? Azaldu zein funtzio edo erabilerak zuen zurak sektoreon baitan.
- Eraikintzak: baserrien eta hiri-etxebizitzen egitura arkitektonikoa - Ontzigintzak: arrantzarako, garraiorako eta gerrarako ontziak - Burdinolenak: egur-ikatza ekoiztea 5. Zein mendetan ustiatu ziren biziki zuhaitzak eta zein izan ziren baso gehiago moztearen arrazoiak?
- XV. mendearen bukaera aldetik XVIII.era
basoak
- Zergatiak: Lur Berriak aurkitzea, Espainiako Monarkiaren gerra-jarduera etengabea eta apurka-apurka goraka joandako biztanleriaren barruko kontsumoaren gorakada 6. Zein mozketa sistema erabiltzen ziren eta zein baliabide baliatzen ziren haietariko bakoitza lortzeko?
- Habe eta oholak egiteko enbor luzeak lortzeko zuhaitz osoa moztea - Erretzeko enbor motzak eta adarrak lortzeko zuhaitzaren zati bat moztea
2. testua "Asteartea, 1791ko abuztuaren 16a (...) Barakaldo aldea, Desertura jaustean ikusten den itsasadarraren beso biren artekoan dagoena, oso da ederra, eta bertan baserri asko daude, eta landare ugari eta laborantzako lurrak eta aberatsen etxe asko. Bilbo inguru guztiak ere landuta daude. Goiko aldeetan zuhaitz asko daude baina". JOVELLANOS, Gaspar Melchor de. Diarios (memorias íntimas) 1790-1801.
7. Zein mendetakoa da Jovellanosen deskribapena? Nongo paisaiaz ari da?
- XVIII. mendearen bukaeran, 1791ko udakoa zehazki - Ibaizabal itsasadarraren ezkerraldekoaz, Barakaldo eta Bilbo arteko bidekoaz 8. Zein arlo nabarmendu ditu eta zein ekonomi jarduerarekin lotuko zenituzke?, eta nongo zuhaitzak ikusi ditu?
- Paisaiaren edertasuna eta laborantzako zelaietako lan ona - Baserri eta aberatsen etxeak egotea - Nekazaritzarekin - Goiko aldeetakoak. Suposatzekoa denez, goiko aldeok Triano eta Zugaztieta mendienak dira; izan ere, Jovellanos Bilborantz Muskizetik abiatu baitzen
IKASI! 1. Bizkaian, Euskal Herriko gainerako lurraldeetan bezala, baso asko egon zen antzinatean.
3. Horren ondorioz, baso asko galdu ziren eta paisaia aldarazi zen ekonomi arrazoiengatik.
2. Erdi Aroaz geroztik zuhaitz asko moztu ziren, zertarako-eta egur-ikatza sortzeko eta burdinolei saltzeko bereziki. Basoaren ustiapen hori XVI. eta XIX. mende bitartean handitu zen.
4. XV. mendeaz geroztik araupetu zuten agintariek zuhaitzen mozketa eta birlandaketa, zuhaitzen natur joritasun hori ez galtzeko.
14
11
6. fitxa. erregaiaren ustiapena:
egur-ikatzaren funtzioa eta erabilera.
1. zenbakiko ariketa
2. zenbakiko ariketa • Irakurri ondorengo testu hau:
EGU R - IK ATZ K AN TITATE H AN D IAK B O TATZEN GEN ITU EN B U R D IN M EAR EK IN N AH ASTEK O . SU A EM A TER AK O AN , TEN P ER ATU R A AL TU AK L O R TU ETA M EAR EN ER R ED U K ZIO P R O ZESU A EM ATEN ZEN .
1. testua Aurreko ariketako irudietan ikusi dukezun bezala, egur-ikatza izadian ez dagoen erregaia da. Hori dela eta, zuhaitzen zura abiapuntu duela sortu behar da. Horrek fabrikazio-prozesu erraz baina oso eragingarria behar zuen. Hori haize zabalean, mendietan egiten zen: makila bertikalaren inguruan zur-enborrak metatzen ziren, txondorra deituriko bost bat metro gora zen kono-formako egitura sortu arte. Egituraren kanpoko aldea aireari eta urari sartzea eragozteko oztopo gisa balio zuen belar, goroldio eta orbel geruzaz estaltzen zen. Azalera horretan zulo txikiak egiten ziren, eta irekitzen eta ixten ziren,
suaren oxigenazioa eta errekuntza-prozesua kontrolatzeko. Suak hartuta, zura su geldotan erretzen zen, irakin barik, zenbait egunetan, egur-ikatz bihurtu arte. Lana etxekoek osaturiko ikazkin taldeek egiten zuten. Beroriek luze bizi izaten ziren mendian eraikitako zurezko edo harrizko etxoletan, eta bertan zura moztu eta erretzen zuten. Lortzen zuten egurikatza bailaretako burdinoletakoei saltzen zieten.
haritz
gaztainondo
pago
egurikatzaren erabilera Bergamazo horma
3. zenbakiko ariketa • Testuko informazioa eta irudietakoa loturik, idatzi hamar lerroko txosten laburra eta bertan deskribatu ikazkinak egur-ikatza produzitzeko egin behar duen lana. (Hori lehenengo pertsonan egin dezakezu eta lanaren baldintzei buruzko zure balorazioa erantsi: gogorra, zorrotza, errentagarria...). 1 2
Egur-ikatza
3
M ea
4 5
Hauspoa
6 7 8 9
Goa
Zepa
10
10
15
4. fitxa. energi beharrizanak III:
erregaiaren ekoizpena. egur-ikatza
• Begiratu burdinolaren eszenari eta labearen marrazkiari eta lotu zutabe bietako esaldiak. Burdingintzaprozesuko egur-ikatzaren erabilpenaren eta funtzioaren azalpena lortuko duzu.
1. Olagizonek labean sartzen zuten
a.
karbono-monoxidoa (CO), burdin mea metal bihurtzeko prozesua garatzen laguntzen duen gasa.
b.
uraren indarrez etengabe mugitutako enbolo edo hauspo handien bitartez sortzen zen airea.
c.
itxurarik gabeko opilean (agoan) elkartzen zen burdina.
d.
egur-ikatzaren eta burdin mearen zatiak txandakako geruzetan.
e.
erregaia erre behar zen, nahasketak irakin zezan eta minerala txiki zedin.
(d)
1
2
3
2. Labean goi tenperaturak iristeko (1.000Âş Ctik gora)
(e)
4
5
6
3. Tenperatura mantentzen eta goratzen zen, hura tobera baten bitartez errekuntzan (b) sartzen zelarik, 4. Egur-ikatza airearekin nahasteak (a) sorrarazten zuen
egur ikatza
7
8
1. zenbakiko ariketa • Irudi zenbakitu eta ordenarik gabekootan, burdinolan egur-ikatza ekoitzi eta erabiltzeko prozesuetako hainbat fase kopiatzen dira. Ipin itzazu honakook azaltzen dituzten bi sekuentzia logikoren araberako ordenan:
a/ egur-ikatza sortzeko prozesua
b/ egur-ikatzaren burdinolako erabilera
5. Errekuntzaren ostean, labearen barrenean geratzen ziren, alde batetik, balio ez zuten mineralaren osagaiak (zepa), eta, beste (c) alde batetik,
16
9 2. zenbakiko ariketa
2. zenbakiko ariketa
• Errepasatu burdin langintzaren historiarekin loturik dauden data hauek:
• Errotako burdingintzako gunearen kanpoaldetik ibiltzen zarenean, sistema hidraulikoa osatzen duten elementuak ikusi ahalko dituzu. Marrazkiak lagunduta (aurreko horrian), koka zaitez ur-deposituaren eta gurpil hidraulikoak dauden lekuaren aurrean. Deskribatu nolakoak diren makinak (materiala, tamaina, forma, egitura eta abar) eta nola jarduten duen urak haien gainean berauek ibil daitezen.
- 1709
Koke-ikatza (minerala) burdina urtzeko erretzen duen lehenengo labe garaia. Ingalaterran izan zen.
- 1750
az geroztik... Britainiako burdingintzako koke-ikatzaren erabilpena hedatzea. Bero-potentzia handiko lehengai ugari eta merkea da.
- 1813
az geroztik... Koke-ikatzaren lehenengo labe garaiak Belgikan, Frantzian, Prusian...
- 1822
Artunduagan (Basaurin, Ibaizabal ibaiaren ondoan) Bizkaiko lehenengo labe garaia instalatzea. Burdinoletatik ekarritako burdina gordina eta egur-ikatza kontsumitzen du. Burdinurtua eta burdina forjatua sortzen du.
- 1841
Boluetan, Bilbotik hurbil, burdinola zahar bat Bizkaiko lehenengo burdingintza moderno bihurtu zen. Boluetako Santa Ana burdinolaz ari gara. Inguruetan erauzitako lehengaiak kontsumitzen ditu: Oilarganeko meatokietako burdina eta alde honetako basoetako egur-ikatza.
- 1854
3. zenbakiko ariketa • Oraindik erabiltzen dira ura eta haizea energi iturri bezala. Hausnartu horren gainean eta osatu testua laukian agertzen diren terminoekin.
Ybarratar anaiek, El Pobal 1827az geroztik kudeatzen zutenek, Barakaldon Karmengo Andra Mari sortu zuten, eta bertan instalatu zuten Euskal Herrian koke-ikatza erabiliko zuen lehenengo labe garaia.
erreserbak, berriztagarriak, garraiobideak, eolikoa, berdeak, argindarra, fosilak, hidraulikoa, poluitzaileak, alternatibak, tradiziokoak, bigarren mailakoa XX. mendean zehar gehienetan erabilitako energiak petrolioa eta gas naturala. Industria eta oso
poluitzaileak
dira eta beraien
fosilak
garraiobideak oso bultzatzea ekarri dute. Ingurugiroarentzat erreserbak agortzen dira eta ezin dira berritu. Horregatik,
duela zenbait hamarkadatatik, ikerketak eta kontsumoak energia
tradiziokoak
garatu dituzte. Berorietariko batzuk
eolikoaz mailako
eta uraz edo energia energi iturria den
deiturikoak izan dira: ikatz minerala,
eurak dira. Haize energiaz edo energia
hidraulikoaz
argindarra
berriztagarriak gero eta gehiagotan
ari gara eta haizea eta ura
bigarren
sortzeko hartzen dira bereziki. Ekartzen dituzten abantaila
nagusien artean, honakook nabarmentzen dira: ez agortzeko gaitasuna eta ekosistemak urrikiago narriatzea. Hori dela eta, alternatibak
edo
berdeak
deitzen zaie.
IKASI! 1. Ura da errotako eta burdinolako makinen ibilera bultzatzen duen indar eragile nagusia. Iragarkia eta antzinako irudiak
2. Ura industriarako energia bezala hartzen eta aprobetxatzen Euskal Herrian XIII. mendean hasi zen eta hori garrantzi handiko teknologi aurrerapena izan zen. Berari esker, bailaran burdinolak sortu ziren eta makina handiak mugitu ahal izan ziren. 3. Ur-hornikuntzarako sistema konplexua behar zen, eraiki eta ez narriatzeko artatu beharko zena. 4. Ura ez zen alferrik galtzen; sortzen zuen indarra baliatzen zen eta izadira itzultzen zen. 5. Erabiltzen ziren gainerako energiak tradiziokoak ziren, halaber: gizakien eta animalien muskulu-indarra, eta egur-ikatzak beroa sortzeko zuen ahalmena. 6. Ura oraindik erabiltzen da argindarra sortzeko hautazko energi iturri bezala (energia hidroelektrikoa).
8
17
3. fitxa. energi beharrizanak II: ataska
indar eragilea
ailegatze kanala
presa txinboren estalkia
antepara
3. zenbakiko ariketa LA B E GA RA IEK ERREGA I A SK OZ G EHIA GO K ON T SUM ITZ EN ZU TEN , ETA T ENP ERA T UR A AL TU AG OAK L OR AH AL IZAT EK O , EG U R-IK A TZAR EN O RDEZ, HA RR IK ATZA ERA B ILI ZEN . IN G UR UA N EZ ZEG OEN EZ, BR ITAN IA H AN D ITIK , L EON ETIK ETA A STU RIASET IK EK A RT ZEN ZEN .
estolda errotaren hustubiderako kanala Barbadun ibaia
El Pobal
tunel hidraulikoa burdinolaren hustubiderako kanala
1. zenbakiko ariketa • Kokatu, marrazkian, gurpil hidrauliko honen paletan aurkituko dituzun sistema hidraulikoaren elementuen izenak:
antepara
errotaren hustubiderako kanala
tunel hidraulikoa txinboren estalkia presa ailegatze kanala burdinolaren hustubiderako kanala
• Fijatu kronologian eta gure berriemailaren hitzetan eta adierazi hurrengo baieztapenak benetakoak (B) ala gezurrezkoak (G) diren:
ataska
(B) 1. Burdingintzako eraberriketa nagusiak Britainia Handian gertatu ziren.
estolda • Begiratu izenak kokatu dituzun marrazkiari eta osatu sistema hidraulikoaren elementu bakoitza definitzen duten honako esaldi hauek:
(G) 2. Bizkaian instalatu ziren Europa kontinentaleko ikatz mineralaren lehenengo labe garaiak. (G) 3. Bizkaian instalatutako labe garaiek kontsumitutako ikatz minerala gure lurraldean ekoizten zen.
a) Industrigunea hornitzen duen ubidea
Barbadun
ibaia da.
b) Ibai horren urak atxikitzeko eta goratzeko, ibaiaren geruzan, harrizko behar izan zen, eraikinen uretan gora kokatuta dagoena.
presa
(B) 4. Burdinolak ezin izan ziren labe garaiekin produzioan ez prezioan lehian aritu eta desagertu behar edo dikea eraiki
c) Ataska ren eta zitu-errotaren artean, ura lurrean industutako ailegatze ailegatze kanaletik joaten da. d) Burdinolaren eraikinei atxikitako deposituak ura biltzen du; eta beraren presioa gorarazi, hura hondoan antepara deitzen zaio. Ura bertatik indarrez erortzen da irekitako zuloetatik eroriz. Depositu horri tunel hidrauliko rantz han dauden gurpil paladunak uraren abiadurak bultzatuta mugitzen direlarik. e) Mekanismo osoa ibiltzen jartzekotan, olagizonek txinboaren estalkia altxatzen dute, eta ur pasatzen den gunea irekitzen da eta hura depositutik pasatzen da. f) Uraren indarra erabiltzeak ez du ibaiaren ur-etorria urriagoarazten. Izan ere, berau bere izadiko bidera itzultzen da, hustubiderako kanal txikietatik.
izan zuten.
(G) 5. El Pobal Euskal Herriko lehenengo burdingintza gune moderno bihurtu zen. (B) 6. Ibaizabal ibaiaren ezkerraldera bildu zen Bizkaiko burdingintza XIX. mendearen erdialdeaz geroztik.
IKASI! Labe garaiak instalatu ziren eta ikatz mineralaren erabilpena orokortu zen. Hori zela eta, Bizkaiko eta Euskal Herriko gainerako lurraldeetako burdinolak behin betiko gainbeheratu ziren, Suediako eta Britainiako burdinen lehiagatik XVIII.
mendean krisian jarri ostean. XIX. mendeaz geroztik, burdingintza zaharrak ezin izan ziren lehian aritu labe garaietatik ateratzen zen kalitate hobeagoko eta prezio txikiagoko ekoizpenaren aurrean.
7. fitxa. lehengai-hornidura I:
7 burdin mea bizkaian
1. zenbakiko ariketa gua Cada
5
ón
1. Aia 2. Araia 3. Durango 4. Ollargan 5. Triano 6. Zerain
1. zenbakiko ariketa • Begiratu aurreko orriko marrazkiak. Adierazi zein indar edo energiaren bitartez mugitzen dira makina edo garraiobideok:
4
Ne rvi
18
Ib
aiz
3
ab
al
6
- gurutze-errota
gizakien indarra haizearen indarra gizakien indarra animalien indarra haizearen indarra
- burdinolako hauspoa
uraren indarra 1
- esku-errota (bertikala eta mazo luzeduna, edo horizontala) errota birakaria
gizakien indarra gizakien indarra
- eskorga
1
- bela-itsasontziak
Bidasoa
- mineralez betetako bagoneta - mineral edo ikatzez betetako orga
2
- ingudea eta mailua
1 Baliteke tamaina txikiko hauspo batzuei eskuz eragin izana, giza indarrez.
Ebro
• Deskribatu honako jarduera hauetariko zein egiten zen edo zein zegoen el pobalen present:
• Nabarmendu mapa honetan El Pobaleko burdinolatik hurbileneko meatokiak.
- Zakuak eta minerala animaliek tiraturiko organ garraiatzea. - Zakuak edo produktuak eskorgan garraiatzea.
2. zenbakiko ariketa
- Sutegirako hauspoak eta uraren indarrez mugitutako beste makina batzuk egitea.
1. testua
- Ingudearen gainean eskuzko mailaren indarrez errementeri lanak egitea
"Arlo metaldunetan ugariena [Hispanian ugariena] burdinarena da; Ozeano inguruko Kantabriako itsas aldean mendi gorea dago, sinestezina dirudien arren metalezkoa dena osorik, Ozeanoaz ari ginela esan genuenaren arabera".
• Markatu zein energia erabiltzen zen industrigune honetan:
PLINIO EL VIEJO. Hª Natural XXXIV, 14, 148. Siglo I d.C.
- Urak mugituz egindako indarra.
- Gizaki eta animalien indarra.
2. testua "... Orokorrean mundu guztiak daki ezen Europan ez dagoela Muskizko hau bezain burdinurterraza den meatokirik, hark baino burdina leunagorik ematen duenik; eta beti izan da horrela Erromatarren garaiaz geroztik. (...). BOWLES, Guillermo. Introducción a la Historia Natural y a la Geografía Física de España, 1789.
3. testua "...Somorostro mendiaren goi bipiletan larre onak daude, nahiz eta alde guztietatik garai ezberdinetako meatokien aztarnak daude. Gehienak Triano deritzon laugunean daude; (...) Bizkaiko zuzenbidearen arabera, bertako bizkaitar orok industu ahal du, baina egiteko zuloa bestearenetik 10 oinetara egin behar da. Norberak bere meatzea urtebetez erabili gabe uzten badu, berau jaberik gabeko gauza bihurtzen da. (...) Minerala erauzteko bertan erabiltzen dira, gezurra badirudi ere, idiak. Berauek lera dutela sartu eta irteten dira aldapa sarritan oso
4. testua "Zenbait harrobi oso goian daudela eta, minerala ekartzeko lanak oso azkarrak eta askotarikoak dira, eta goresteko modukoak. Haietan ordena, txukuntasuna eta aurreratzeko gogo bizia ikusi da, ingeles bertutea dena. Eta horri emanda egon ohi dira. Hori guztia asmatu da eta minerala meazulo ugarietatik Ibaizabal ibaiaren ertzetara eraman behar duten tren-bide nagusietaraino erabiltzen da. Horrela beteko dira upelategiak hura nazioarteko industriaren beharrizanei arreta emateko urrutiko lurretara garraiatuko duten milaka baporez betetzeko". VERGARA GARCÍA,Eugenio. Datos para la topografía médica de San Salvador del Valle,1904.
maldatsuetatik. Haien pazientzia, indarra eta abilezia miretsi behar da. (...) Erauzitako minerala leku laura botatzen da eta bertan gizonek eta, baita, emakumeek zati handiak txikietatik banantzen dituzte. Handiak orgetan edo mandoen gainean eramaten dituzte beraiek sartu eta uretatik garraiatzen diren errekastoetaraino; eta txikiak lehorretik bidaltzen dira mandoen gainean [burdinoletarantz]." HUMBOLDT, Guillermo. Los Vascos. Apuntaciones sobre un viaje por el País Vasco en primavera del año 1801.
GOGOAN IZAN! Industrializazioak, XIX. eta XX. mendeetan zehar, gai fosilak erabiliz lortutako energien kontsumoa erantsi zuela: ikatz minerala, petrolioa eta gas naturala. Beraiek izan ziren industria eta garraioak bultzatzeko indar eragile berriak. Beraiek zuzenean kontsumitu ziren eta lurrina eta argindarra sortu ahal izan ziren.
Bi indarrok markatu zituzten industrializazioaren bulkadak. Era berean, haietariko batzuk biztanleen beharrizanak betetzeko etxeko erregai bezala aplikatu ziren, elikagaiak kuzinatu eta etxebizitzak berotzeko alegia. Hori zela eta, pertsonen bizi-baldintzak hobetu ziren.
2. zenbakiko ariketa • Idatzi, energi iturrion alboan, energiaren beste aplikazio bat (Fijatu adibideetan): - lurrina
lurrun trena eta
itsasontzia
- ikatz minerala
etxeko sukaldaritza eta
- petrolioa
automobila eta
labe garaiak egazkina
- gas naturala
berokuntza eta
argindar-sorkuntza
• Konparatu industrializazioaurreko energiak eta XIX. mendeaz geroztik erantsirikoak eta idatzi hiru elementu bereizle: Adib.: Ikatz minerala errez egur-ikatza edo zura errez baino tenperatura altuagoak iritsi ahal dira. 1.
Trenari eta itsasontziari lurrinaren indarra aplikatzeak gizakien, animalien edo haizearen indarrez ordura arte mugitutako garraiabideen iraultza ekarri zuen.
2.
Indar horren bitartez tamaina handiko makinak bultzatu ahal izan ziren, produkzio mekanizatua erraztu zutenak.
3.
Petrolioa eta beraren deribatuak zirela bide, errekuntzako motoreak erabili ahal izan ziren: autoa, hegazkina eta abar.
6
19
2. fitxa. energi beharrizanak I • Testuak aztertu eta erantzun honako galdera hauei:
GOGOAN IZAN! Antzinatetik XVIII. mendearen erdialdera arte (orduan, James Wattek lurrin-makina asmatu zuen eta Industri Iraultza hasi zen) gizateriak honako energi iturriok
bakarrik izan zituela: pertsona eta animalien muskuluindarra, ura, haizea eta antzeko natur elementuak eta egur ikatza edo zura errez lortutako beroa.
1. Osatu laukia gure berriemaileek ekarri dizkiguten datuekin:
Historialaria
Guillermo Bowles
Garaia (mendea) Erromatarra (K. o. I. mendea) XVIII. mendea
Guillermo Humbold
XIX. mendea
Eugenio Vergara
XX. mendea
Plinio Zaharra
Meatzaldea Bizkaiko itsasoaren ondoko mendia Muskiz
Mineralaren destinoa Ezezaguna Galdaketa
Muskiz Galdaketa San Salbatore Europako merkatuetara Bailarakoa (Zugaztieta) esportatzea
2. Historiako zein garaitatik jakin da Bizkaiko mendebaldeko mendietako burdin joritasunaren berri?
Erromatar garaitik. Zehaztapenez dokumentatu denez, kristau aroko lehenengo urteetatik erauzi zen burdina Bizkaiko Triano mendietan. Era berean, bizia izan zen Euskal Herriko beste aldeetako mineral honen ustiapena. Haien artean Gipuzkoako Aiako mendiak nabarmentzen dira, zeinetan meatzuloak ugari industu ziren 3. Zein arlo edo datu nabarmenduko zenituzke historialaririk aspaldikoenak emandako informaziotik? Zer nabarmentzen dute aro berriagoko testuek?
- Mineral-joritasuna nabarmentzen da. - Gainerako historialariek ez dute ugaritasuna azpimarratu, jakina zen baina. Meatzalde honen gainean arreta jartzeak denboran zeharkako haren garrantzia agerrarazten du. - Bowlesek kalitatea nabarmendu du: “Europan ez dago Muskizko hau bezain burdinurterraza den meatokirik, hark baino burdina leunagorik ematen duenik”. Era berean, ustiategien antzinatasuna nabarmendu du: “beti izan da horrela Erromatarren garaiaz geroztik”. - Humboldtek eta Vergarak adierazi dutenez, meatzaldeak goiko lekuetan daude: “Somorrostro mendiarengaineko alde bipilduetan (…) hainbat garaitako meatoki aztarnak daude” (Humboldt); “zenbait harrobi oso goian daudela eta…” (Vergara). - Alde nagusien kokapenak eragozten duen zailtasunaren ondorioz, minerala kontsumo edo esportazio lekuetarantz garraiatzeko erabilitako sistemak deskribatu dituzte: Minerala erauzteko bertan erabiltzen dira, gezurra badirudi ere, idiak. Berauek lera dutela sartu eta irteten dira aldapa sarritan oso maldatsuetatik. Haien pazientzia, indarra eta abilezia miretsi behar da (Humboldt); “minerala ekartzeko lanak oso azkarrak eta askotarikoak dira, eta goresteko modukoak” (Vergara). 4. Nork zuen gutxienez 1800era arte Triano mendien mineral-joritasuna ustiatzeko eskubidea?
Bizkaiko bizkaitar orok. Dokumentatu denez, XIX mendea oso aurreratuta egon arte, Enkartazioetakoek eskualdeko mendien minerala ustiatzeko eskubidea izan zuten. Haiek erkidegoaren jabetzakoakziren. Horrek oso meatzaritza mota berezia zekarren. Hala adierazi zen 1827an “Bizkaiko Jaurerriko Muskizko meatzeen gaineko 1. Memoria”n: lan berriari ekiten ziotenek mendia eurek nahi zuten tokitik zulatzen zuten, txarto eta araurik gabe noranzkorik ezean eta metodorik gabe, meatokiei buruzko ezein lege edo ordenantzari lotu gabe: gurutza lurzoruan lau harritxoz egin behar zen, besterik ez 5. Ba al dakizu zelan deitzen zitzaien Humboldt Bizkaiko zuzenbidea aipatzean ari den euskal lurraldeetako antzinako legeei?
Foruak. Kasu zehatz honetan, Bizkaiko Forua 6. Zein garraiabide erabiltzen ziren XIX. mendearen hasieran minerala meatzaldeetatik ateratzeko?, eta zein energiarekin lotuko zenituzke?
- Garrabideak: lera edo orga, idiek edo mandoek tiratua; gabarra; mandoak zakuak edo saskiak mineralez beteta eramaten zituztenak. - Energiak: animalien indarra (idiena eta mandoena) eta gizakiena (arraun edo sirga gabarrak) 7. Humboldt historialari eta hizkuntzalari alemaniarraren deskribapenaren arabera, zer lanetan aritzen ziren emakumeak Trianoko mendietan?
- Minerala aukeratu eta bereizteko lanak: gizonek eta emakumeek egiten zituzten: “han bereizten dituzte gizonek eta, baita, emakumeek zati handiak txikietatik”. 8. 1904an idatzitako testuaren zein berritasun nabarmenduko zenituzke antzinakoenetan aipatutakoaren aldean?
- Langile eta aditu ingelesek meatzaritzako lana zuzentzeko lanetan esku hartzea. Haiek honako bertute hauek zituzten: ordena, txukuntasuna eta aurrera egiteko gogo bizia. - Meatze-esparruetan meatzaritzako burdinlerroak izatea. - Minerala urruneko lurretara garraiatzea, nazioarteko industriaren beharrizanei arreta emateko. Kontutan hartu behar da ezen, arantzela Espainian 1849an onetsi arte, Bizkaiko Jaurerriko foru legeek minerala Gaztelako Erresumako lurraldeetarantz bakarrik eroatea ahalbidetzen zutela
20
5
8. fitxa. lehengai-hornidura II:
zituak
GOGOAN IZAN! Gizakiak, elikatzeko baliabideak lortzeko prozesu historiko luzean, aurki jakin zuela ezen izadiak bildu, birrindu eta kontsumitu ahal ziren bikorrak eta haziak sortzen zituela. Geroago, haietariko batzuk hautatu eta hazteko ezagupen nahikoa garatu zuen eta zituen nekazaritza hasi. Ekialde Hurbila elikagaiak ekoizteko estrategietan iraultza hau gertatu zen planetako aldeetakoa izan zen, eta neolitizazioaren gizarte eta ekonomi aldaketen zati. Alde horretan eta
Zierbena
Muñatones gaztelua
Mediterranio Itsasoaren ertzetako beste batzuetan eta Europako barrualdean, artatxikia, oloa, zekalea, garagarra eta, bereziki, garia hazi ziren. Planetako beste alde batzuetan arroza (Asia) eta artoa (Ertamerika eta Hegoamerika) hazi ziren. Alde horietan guztietan gizaki azkarrak jakin zuen ezen landareotarik gehienak ekartzen zituzten bikorrak zapaldu eta jateko produktu bihurtu ahalko zirela, irin bihurtu ahalko zirela alegia.
Muskiz El Pobal
Santurtzi Portugalete
Ortuella Abanto
Bizkaiko zubi esekia
Sestao
Trapagaran Arenaza leizezuloa
Turtzioz Sopuerta
Bentalaperra leizezuloa
Lanestosa
Galdames Abellanedako Batzar-Etxea Guenesko Andra Mari eliza
Artzentales Zalla
Gueñes
Balmaseda
Karrantza
Balmasedako zubia La Encartada txapel-fabrika
Gordexola Gordexolako Oxirando dorre eta jauregia
3. zenbakiko ariketa Begiratu Enkarterrietako ondare erreferentziarik garrantzizkoenetariko batzuk seinalatuta dauden beste mapa honi eta eratxiki funtzioa zerrendan hautaturikoei. Honako aukera hauen artean aukeratzea duzu: politika, erlijioa, ekonomia, egoitzak edo gela, militarra, komunikazio-bidea.
Muñatones gaztelua:
El Pobaleko errota
Zitua:
garia Ekialde Hurbila
Lehenengo laborantzen lekua: Aroa:
neolitikoa
El Pobaleko burdinola:
artoa
Lehenengo laborantzen lekua: Aroa:
Ekonomiarekin eta komunikazio-bidearekin zerikusia duen funtzioa
Guenesko Andra Mari eliza:
• Aurreko testuan irakurri dituzun datuak kontutan hartuta, osatu fitxa biak: Zitua:
Funtzio politikoa
Abellanedako Batzar Etxea: Balmasedako zubia:
1. zenbakiko ariketa
Militarrarekin eta nobleen egoitzarekin zerikusia duen funtzioa
Ertamerika eta Hegoamerika
Erlijio-funtzioa
Ekonomi funtzioa
Bentalaperra eta Arenazako leizezuloak:
neolitikoa Bizkaiko zubi esekia (Portugalete):
Historiaurreko gelaren funtzioa Komunikazio eta garraiabidea
Euskal Herriko hasiera: Kristo aurreko VI. milurtekoa Euskal Herriko hasiera: XVII. mendea Elikapen-baliabidea: Dietako garrantzia:
irina eta ogia oso handia
Elikapen-baliabidea: Dietako garrantzia:
irina eta taloa oso handia
La Encartada txapel-fabrika:
Ekonomi funtzioa
Oxirando dorre eta jauregia (Gordexola): Militarrarekin eta nobleen egoitzarekin zerikusia duen funtzioa
4
21
1. fitxa. kokaera etra kokagunea 2. zenbakiko ariketa BIZKAIKO GOLKOA
RIA AB T N KA
Zitu ehotze tresnen bilakaera:
El Pobal
BURGOS
K. a. III. milurtekoa
ARABA (m) 100 200 400 600 800 1.000
Arratia-Nerbioi
GIPUZKOA
garia
Bilbao Handia
Enkarterriak
Busturialdea Lea-Artibai
artoa
esku-errota
K. a. III. mendea
Durangaldea
Uribe kosta
1. zenbakiko ariketa
errota birakaria
• Behatu mapari eta Bizkaiko eskualde zerrendari, eta koloreztatu edo nabarmendu zauden eskualdea eta idatzi beronen izena mapan. • Era berean, markatu zatozen eskualde edo lurraldearen lekua eta izena. • Markatu lerro batez mapan El Pobaleraino heltzeko ibili duzun bidea. XI. mendetik aurrera
2. zenbakiko ariketa • Fijatu 1. ariketako mapan eta seinalatu zauden leku hau kosta, mendi ala bailara ingurunea den.
Nabarmendu behar dena:
kosta ingurunea
mendi ingurunea
bailara ingurunea
ur-errota
• Deskribatu laburki nolakoa den errotako burdingintzako gunearekin batera dakusazun paisaia.
Adierazi paisaje horren zein elementu uste duzun modernoak direla: XIX. mendearen 2. erdia
industri- errota
22
3
ongi etorria • Fitxetatik eta ardatz kronologikotik lortu duzun informazioa baliaturik osatu testua:
zapaldu
Zitu-bikorrak kontsumitu ahal izateko
errotak irina
deituriko artefaktuetan. lortzen da euretan.
ogi edo opil Berau giza taldeen Bikorrak
behar dira
azalez
bihurtzeko xigortu edo laberatu ahal da.
oinarrizko birrindurik
elikagaia da.
ogi integrala
egiten da.
Egingo duzun bisitaren bitartez ezagutu ahal duzu Britainia Handian XVIII. mendearen erdialdean hasi eta XIX. mendean zehar Europa osotik zabaldu zen industri iraultzaren aurreko eskulangintza-tailerraren adibide bat. Ekoizteko era berri hori Bizkaira mende horren bigarren erdialdean heldu zen. Hala ere, Erdi Aroaz geroztikoan eta are lehenago, gure lurraldean bizitasun handiz erauzi eta landu zen burdina. Gai hau oso ugaria da gure mendirik gehienetan. Mendetan Euskal Herriko ekonomiaren funtsezko oinarrietakoa izan da burdina meatokitik erauzi eta lantzea.
Burdin tresnak fabrikatu eta zituak ogi bihurtzeko ehotzeak izadiarekin eta natur baliabideak ustiatzearekin zuen zerikusi estuari buruz gogoeta egin dezazun proposatu gura dizugu. Ogia euskal erkidegoaren oinarrizko elikagaietakoa izan da mendetan.
El Pobaleko instalazioetan zeharkako ibilbidean, XVI. mendetik XIX.era bitartean eraikitako eraikinetan sartuko zara eta denbora luze horretan zehar zerbitzuan egon ziren eta duela berrogeita hamar urtetara baino gutxiagotara arte gelditu ez ziren makina eta asmakinen ibilera ikusiko duzu. Haiek egun museo-erakusketetarako abioan jartzen jarraitzen dute.
Zure bisitaren bukaeran tailerra, bertako langileak eta produktuak hura dagoen ingurunearekin integratuta nola dauden eta Antzinako Erregimeneko ekonomian eta gizartean zenbateko partea hartzen duten ulertuta egotea gustatuko litzaiguke, eta, batez ere, gure arbasoen eskulangintza-jardueren testigantzak errespetatzea eta eustea merezi duen gure talde-nortasunaren zati baten modura baloratzen laguntzen dizun esperientzia bizi izanda.
Egun antzinakotzat jotzen dugun teknologiaren konplexutasuna, hobezintasuna eta eragingarritasuna ezagut dezazun nahi dugu, eta errotaren eta burdinolaren inguruan sortutako antolaketa eta gizarte eta laneko harremanak azter ditzazun.
Testigantza materialotan bakarrik fijatu egin ez zaitezen nahi dugu, haiek gure gizartearen Industri eta Monumentu Ondarearentzat oso antzinakoak eta baliozkoak izan arren ere. Era berean, haiek begiz jotzean industriaurrekoa deitu diogun gure iraganeko garairantz denboran bidaiatu ahal izan dezazun nahi dugu, eta ikus dezazun nola aplikatu zen giza asmamena natur baliabideak lortzeko eta elikagai eta tresna bihurtzeko.
alde honen historia laburra El Pobal burdinola Muskizen zegoen, Barbadun ibaiaren bihurgune txikian; eta errota-burdingintzako jardueraren museo bihurtuta 2004ko ekainaren 17an ireki zen jendearentzat. Útiles de molino de El Pobal
3. zenbakiko ariketa • Idatzi ardatz kronologikoan dagoen errota motetako zein erabili zen El Pobalen:
Errota hidraulikoa. Bera erabiltzen XVII. mendean hasi zen eta XX. mendearen bigarren erdialdera arte mantendu zen
4. zenbakiko ariketa • Aipatu kontsumitu ohi dituzun produktuetariko batzuk, gari edo arto irina oinarrizko lehengai dutenak: -
Mota orotako ogiak.
-
Opilak orokorrean.
-
Pasta: makarroiak, fideoak, espaguettiak eta abar.
-
Taloa
-
Krispetak
-
......
-
Bizkaiko Foru Aldundiak multzo hau XX. mendeko lehenengo 90 urteetan erosi zuen eta orduan birgaitze prozesu luze eta zorrotza hasi zuen. Izan ere, bazekien elementuak aparteko kultur balioa zuela. Hura gure inguruneko industriaurreko multzorik esanguratsuenetakoa da eta tradizioko burdingintzaren sorreraren, gorenunea eta gainbehera islatzen du beste ezeinek baino hobeto. Burdinola hau 2004ko martxoan Multzo Monumentalaren kategoria zuela kalifikaturiko Kultur Ondasun bezala aintzatetsi zen. Babes maila hori Euskal Kultur Ondareari buruzko Legean adieraziriko babes mailarik gorena da. Enklabearen museo gisako balioa zenbait argudiok bermaturik zegoen. EL Pobalek tradizioko burdingintzaren ibilera azaltzeko beharrezko elementu guztiak zituen: presa, kanalak, antepara, tailerrak eta, baita, eragiteko oinarrizko makinak (errotarria eta forjatzeko mazoa). Euskal Herriko burdinola guztietan ondoen artatutako alea zen.
Beraren balio historikoa enklabean dokumentaturiko industriaren XVI. mendeaz geroztiko antzinatasunak eta haren biografia luzeak berretsita zegoen: El Pobalek 1965era arte jardun zuen, eta Bizkaian zebilen azken burdinola zen. Era berean, beraren egoitza eta ekoizpen multzotasuna kontutan hartu zen, Salazartarren jauregietxeak, tradizioko fabrika hidrauliko bik -errotak eta burdinolak- eta antzinako ogi-labe bik osatua. El Pobalen burdina 500 bat urtetan egin da, Otxoa Salazar Muñatones gazteluko jaun eta Lope Garcia Salazar kronistaren oinordekoak XVI. mendearen hasieran eraiki zenez geroztik. XVII. mendearen bukaeran, Simón de la Cuadraren eskutan zegoela, burdinola osorik eraldatu zen. Garai horretakoa da egun ikustea dugun multzo eraikiaren zati handi bat. Labe garaia agertuta, XIX. mendearen erdialdeaz geroztik burdinola suntsitzen joan zen, tradizioko burdingintzaren bukaera ekarri zuen egitura-krisiaren testuinguruan. Guztiarekin ere, El Pobalek une zail haietan bizirik irautearen alde egin zuen eta teknologi errealitate berriari egokitu zitzaion. Horrela lortu zuen bere ekoizpenbizitza XX. mendearen bigarren erdialdera arte luzatzea. Horrela, egun bisitatu ahal den multzoa lau mende baino gehiagoko industri jarduera etengabearen ondorio da, museo berri honen erakusgunea erakutsi nahi duen historia luzearen ondorio alegia.
2
aurkibidea
9.
23 fitxa. ikusi duzuna errepasa eta beraren gainean gogoeta egin ezazu
1. Adierazi aldeko zein arrazoi edo baldintza naturalek baldintzatu ahal izan duten errota eta burdinola instalatzeko zauden leku hau aukeratzea:
1. Ongi etorria
3
2. Errotako burdingintzako gunearen historia laburra
3
3. 1 zenbakiko fitxa. Kokaera eta kokagunea
4
4. 2 zenbakiko fitxa. Energi beharrizanak I
6
5. 3 zenbakiko fitxa. Energi beharrizanak II: indar eragilea
8
6. 4 zenbakiko fitxa. Energi beharrizanak III: erregaiaren ekoizpena. Egur-ikatza l
10
7. 5 zenbakiko fitxa. Energi beharrizanak IV: basoak Bizkaiko paisaian
12
8. 6 zenbakiko fitxa. Erregaiaren ustiapena: egur-ikatzaren funtzioa eta erabilera
14
9. 7 zenbakiko fitxa. Lehengai-hornidura I: burdin mea Bizkaian
9
10. 8 zenbakiko fitxa. . Lehengai-hornidura II: zituak
10
11. 9 zenbakiko fitxa. Ikusi duzuna errepasa eta beraren gainean gogoeta egin ezazu
11
12. Apur bat gehiago jakiteko
12
2. Aukeratu natur baliabideak ustiatzekoak diren eta azkarrenak iruditu zaizkizun teknologia aplikazio biak eta azaldu zergatik: 1.
2.
3. Adierazi eskulangileek energiak eta lehengaiak hartzeko egin behar zuten lanetako zein iruditu zaizun nekezena eta zergatik:
4. Letra zopa honetan zortzi gako-hitz daude, errotarekin, burdinolarekin eta izadiarekin zerikusia dutenak. Zorroztu zure asmamena eta bila itzazu. Zorte on!
A
[
OHARRA.- Fitxa nabarmenduak ordu 1 eta 11/2 ordu bitarteko bisitan egin ahal dira. Multzo osoa 2 ordu eta 2 1/2 ordu bitarteko bisita batean. Era berean, nabarmendurik ez dauden fitxak ikasgelako material bezala erabili ahal dira.
egileak: José Luis Arribas y Eduardo Berganza ilustratzaileak: akuarelak { Imanol Larrinaga marrazkilaritza { Alberto Torcal argazkilaria: Santi Yañez diseinua: Rúbrica, S.L.
¡revisar!
]
S
P
T
X
O N
D
O
R
R
A
M A
R
L
N
P
U
F
S
E
K
G
U N
G
E
I
N A
E
B
A
L W
P
I
A
U
X
R
I
O H
T
B
A D
R
J
R
O B W
T
K
O
B
T
R M D
Z
A
L
Z
I
L
E
L
E
U
E
P
A
X
S
K
E
F
A
K B W A
I
S
A
G
A
R
K
O
R
U O
P
O O
I
T
O
B
T
O S
N
T
E
T
G
F
Z
L
E
R
T
N
U
E
I
P
A
A
A
U
O
A
U
T
Z
A
Z
A
F
H
S
X
I
R
F
I
Z
APUR BAT GEHIAGO JAKITEKO... • DÍAZ GARCÍA, Miguel Sabino. 1998. “La molinería tradicional en Las Encartaciones”. Enkartazioetako Museoa. Bizkaiko Batzar Nagusiak. Garape. • IBÁÑEZ, M. & SANTANA, A. & ZABALA, M. 1988. “Arqueología industrial en Bizkaia”. Eusko Jaurlaritza & Deustuko Unibertsitea. Bilbao.
edizioa: Bizkaiako Foru Aldundia. Kultura Saila.
• LEGORBURU FAUS, Elena. 2000. “La labranza del Hierro en el País Vasco”. Euskal Herriko Unibertsitatea. Leioa.
fotomekanika: Seledigital, S.L. inprimaketa: Gráficas Celorrio, Sdad. Coop.
• POLANCOS ARETXABALA, Miguel. 1997. Ikazkinaren bizitza eta egur-ikatza lortzeko prozesua. “Zainak 14. Comunidades de montaña”. Orr.: 173-187. Eusko Ikaskuntzaren Antropologia-etnografiari buruzko koadernoak. Donostia.
lege-gordailua: XXXXXXXXXXXX
• VV.AA. 1980. “Ferrerías en Legazpi”. Gipuzkoako Probintziako Aurrezki Kutxaren edizioak. San Sebastián.
El Pobal El Pobaleko burdinola Ferrería de El Pobal
Grabatu: Alberto Torcal
Muskiz, Bizkaia
konponbideak 1. koadernoa Industrigunearen natur ingurunearekiko erlazioa
Bizkaiko Foru Aldundia Kultura Saila
Diputación Foral de Bizkaia Departamento de Cultura
babeslea:
KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA