સૈરન્ધ્રીની ભીતર રહેલી દ્રૌપદીની ભીતર રહેલી સ્ત્રી સાથે એક મુલાકાત — વિવેક મનહર ટેલર

ગ્લૉબલ કવિતા : ૧૩૦ : વિ​િેક મનહર ટેલર સૈરન્ધ્રીની ભીતર રહેલી દ્રૌપદીની ભીતર રહેલી સ્ત્રી સાથે એક ુ ાકાત મલ ગઈકાર અને આજ. ફંને જાણે આકાળ અને ધયતી. એક-ભેક વાથે કદી બેટ૊ થામ જ નશીં. લીતી ગમેરી ક્ષણ અને અત્માયની ક્ષણ કદી એકભેકને રૂફરૂ થઈ ન ળકે. વલગત અને અનાગતની લચ્ચેની ઩઱ભાં આ઩ણે વો શ્વવતાં શ૊લા છતાં વલગત કે અનાગત-ફંનેથી આ઩ણે કેડ૊ છ૊ડાલી ળકતાં નથી. ભ ૂતકા઱ના ય૊ભાંચથી લતતભાનની બીંત૊ ક૊ણ નથી ઘ૊઱ત ં, કશ૊ ત૊! અવનર ચાલડા બરે એભ કશે કે, ‘ગઈકાર જે લીતી ગઈ એ ઓયડ૊ નથી કૈં , કે ભન ઩ડે તયત એભાં જઈ ળકામ ઩ાછં,’ ઩ણ આ઩ણ ં ભન શંભેળા ગઈકારના ઓયડાભાં ઘ ૂવ ભાયલા આતય જ શ૊મ છે . ભ ૂતકા઱ન૊ લતતભાન ગભે એટર૊ યક્તયં જજત કે ળયભજનક કેભ ન શ૊મ, લતતભાન એના ભ ૂતકા઱ને શંભેળા વ૊નેયી ઩ાને ભઢલા ભથે છે . ઇવતશાવ ત૊ વારં -ભાઠં ફંનેને આરેખે જ છે , ઩ણ ભાનલભન શંભેળા વારં જ૊લા ને માદ યાખલા ચશે છે . લીતી ગમેરી ઩઱૊ન ં લતતભાન વાથેન ં અનવંધાન વાહશત્મકાય૊ ઩યા઩ ૂલતથી કયતા આવ્મા છે . રગબગ ઩ાંચેક શજાય લ઴ત ઩ ૂલે લેદ વ્માવે યચેર ભશાબાયત નાભન ં ભશાકાવ્મ ઩ણ જેભ સશાગયાતે નલ૊ઢા ઩વતને એભ વદીઓથી વાહશત્મકાય૊ને આક઴ી યહ્ ં છે . વલન૊દ જ૊ળીન ં ‘વૈયન્ધ્રી’ ઩ણ આલા જ ક૊ઈક અદમ્મ આક઴તણની પ઱શ્રવત છે . વલન૊દ જ૊ળી. ૧૩-૦૮-૧૯૫૫ના ય૊જ અભયે રી જજરાના બ૊યીંગડા ગાભે જન્ધ્ભ. લતન ફ૊ટાદ. વ઩તા શયગ૊વલિંદદાવ ઩ંચામતભંત્રી અને વંસ્કૃતના ખાં શતા. લેદ઩ાઠી બ્રાહ્મણ વંસ્કાયભંહડત બા઴ા એભની દે ન. ઩ણ ર૊કગીત૊ની ત઱ બા઴ાના વંસ્કાય ભાતા રીરાલતીફેનના કાયણે ર૊શીભાં બળ્મા. ગાભડાની ળા઱ાના ઩ાંચભા-છઠ્ઠા ધ૊યણના આ વલદ્યાથીને ફા઱઩ણથી જ પ્રાવ ભે઱લતા આલડી ગય ં શત ં: ‘઩૊઩ટ તાયી યાતી યે ચાંચ ભેં બા઱ી, ઩ેરા શાથીની સઢ ં ૂ છે કા઱ી.’ ત઱઩દા ગીત૊ભાં પ્રમ૊જાતા ‘યે ’ની શાજયી ધ્માનાશત છે . દવભાઅગગમાયભા ધ૊યણભાં ત૊ વંસ્કૃત વ ૃત્ત૊ભાં ખેડાણ કયવ ં ઩ણ આદયી દીધ ં શત ં. ૧૮ લ઴તની લમે ત૊ એ જભાનાભાં કવલઓ ભાટેન૊ વોથી દગતભ ગઢ ગણાતા કભાયભાં એભની કવલતા પ્રગટ થઈ શતી. બજનભંડ઱ીઓભાં ભંજીયાં અને નગારં લગાડલાની ટેલના કાયણે રમ ઩ાક૊ થમ૊. હકળ૊યાલસ્થાભાં ખેતી કયતા, ઢ૊ય ચયાલતા, ક૊વ ઩ણ ચરાલતા. ગ્રામ્મજીલનભાંથી એભના જ ળબ્દ૊ભાં તેઓ ‘ર૊ક અને વળષ્ટ ફેઉના ઩ાય લગયના ઩યચા’ ઩ામ્મા. એભ.એ., ઩ી.એચ.ડી. સધીન૊ અભ્માવ. બાલનગય યવનલવવિટીભાં પ્રાધ્મા઩ક, ગજયાતી બા઴ા વાહશત્મ બલનના અધ્મક્ષ, ડીન અને કર઩વત તયીકે એભણે વેલા આ઩ી છે . વાહશત્મ અકાદભી, હદલ્શીભાં ગજયાતી બા઴ાના ફીજી લાયના કન્ધ્લીનય. વલભર જ૊ળી વાથેના રગ્નથી આહદત્મ નાભે વંતાન. ભ૊યાહયફા઩ની વનશ્રાભાં ળરૂ થમેર અને વલશ્વબયના ગજયાતીઓભાં અદકેરં અને અવ્લર સ્થાન પ્રાપ્ત કયનાય અસ્સ્ભતા ઩લતના વલેવલાતઓભાંના એક. શાર, બાલનગય ખાતે યશે છે .

કવલતા ઉ઩યાંત નલગરકા, વલલેચન, આસ્લાદ અને વં઩ાદનના ક્ષેત્રભાં આગ઱ ઩ડત ં કાભ. કવલતાના અરગ-અરગ પ્રકાય૊ભાં કાભ કયલાની એભને પાલટ છે . ગીત એભન૊ પ્રધાન કાક. ખદ કવલ ઩૊તાને ‘ફહ ગલામેરા તયીકે ઩ંકામ૊’ કશી ઓ઱ખાલે છે . ઩ણ વૉનેટભાંમ કવલ આગલ૊ અલાજ જા઱લીને ઩ાણીભાં શંવ વલચયે એભ વલશયી ળકે છે . ગજયાતી વાહશત્મના અભય લાયવાને આજની ઩ેઢી વાથે જ૊ડલાન ં જે બગીયથ કામત તેઓ ઩૊તાની જલાફદાયી વભજીને કયે છે , એ બાગ્મે જ ક૊ઈ આધવનક કવલએ કયું કે કયી યહ્યા શળે. ‘તજડડરતજડડકા’ભાં એ ભધ્મયગીન ઩દ્યલાતાતન૊ નલ૊ન્ધ્ભે઴ વાધે છે , ત૊ ‘વળખંડી’ અને ‘વૈયન્ધ્રી’ભાં તેઓ પ્રફંધકાવ્મને આ઩ણી લચ્ચે રઈ આલે છે . ‘ભ૊યવ઩ચ્છ’ નાભે ઩ત્રનલરકથા (epistolary novel) ઩ણ એભણે આ઩ી છે . ગાભઠી ફ૊રીભાં સ્ત્રીઓના નાજકતભ ભન૊બાલ૊ને ખ ૂફ શ઱લે શાથે ઉઘાડલાની એભને શથ૊ટી છે . તેઓ ફહધા સ્ત્રૈણ વંલેદનાના કવલ છે . આધવનક ગજયાતી ગીતને નલ૊ અથત આ઩નાય કવલઓભાં ઩ણ તેઓ ભ૊ખયાન ં નાભ છે . એભની કવલતાઓભાં વોયાષ્રના ગાભડાંઓ, હયલાજ૊, ર૊ક૊ અને ર૊કફ૊રી વતત ધફકતાં જ૊લાં ભ઱ે છે . સ.દ. એભની કવલતા વલળે કશે છે : ‘અશીં આ઩ણને ત઱઩દાં ગીત૊ન ં એક નાનકડં ત઱ાલ ભ઱ે છે . આ ત઱ાલ “વનજભાં ઩હયત ૃપ્ત” છે .’ ભગણરાર શ. ઩ટેર રખે છે : ‘રમની ફાફતભાં વલન૊દ એકાદ ભાત્રાની ઩ણ બાગ્મે જ છૂટ રે છે . કાવ્મ કયતી લે઱ા એ વશજ યીતે જ ળબ્દના નાદધ્લવનને બાલવંલેદનના વંદબે ચકાવી રેતા રાગે છે . યાગીમતા અને રમ, લણતમ૊જના અને પ્રાવાનપ્રાવ તયપ ઩ણ કવલ ઩ ૂયા વબાન યશે છે .’ વૈયન્ધ્રી’ પ્રફંધકાવ્મ છે . પ્રફંધકાવ્મ એટરે ક૊ઈ ઐવતશાવવક વ્મસ્ક્તન ં ચહયત્ર ગચત્રણ કયત ં આખ્માન ળૈરીન ં ભધ્મયગીન કથાકાવ્મ. આ઩ણે ત્માં તેયભી-ચોદભી વદીભાં એ વલળે઴ રખાતાં. ‘પ્ર’ એટરે પ્રવળષ્ટ/પ્રકૃષ્ટ (ઉત્તભ) અને ‘ફંધ’ એટરે ફાંધણી. આભ, પ્રવળષ્ટ યીતે ગથ ં ૂ ામેરી-યચામેરી કૃવત એટરે પ્રફંધ એભ ગણી ળકામ. ઐવતશાવવક વલ઴મલસ્ત એના કેન્ધ્રભાં છે . પ્રફંધભાં ભ ૂતકા઱ભાં ફની ગમેરી ક૊ઈ ઘટના કે વ્મસ્ક્તની આવ઩ાવ કથાગથ ં ૂ ણી, ઩ાત્ર૊, યીવતહયલાજ૊, તશેલાય૊, ભાન્ધ્મતાઓની વાથ૊વાથ કવલવશજ છૂટ રઈ કથાને ભદદરૂ઩ પ્રવંગ૊ની ઉભેયણી કે છંટણી કયીને કાવ્મવર્જન કયલાભાં આલે છે . વંસ્કૃત ભશાકાવ્મની નાની નકર ઩ણ એને ગણી ળકામ. લીયયવ એન૊ મખ્મ યવ છે ઩ણ શૃગ ં ાયાહદ યવ૊ ઩ણ ઩ ૂયતા વીંચામેરા જ૊લા ભ઱ે છે . પ્રફંધના નાભ વલળે જ૊ કે એકભત જ૊લા ભ઱ત૊ નથી. ગજયાતીભાં ‘યાવ’ અને ‘પ્રફંધ’ લચ્ચે ઩ણ ઝાઝ૊ અને સ્઩ષ્ટ બેદ જ૊લા ભ઱ત૊ નથી. રાલડમ વભમ સ ૂહય ‘વલભર પ્રફંધ’ભાં પ્રાયં બે ‘કવલમણ હ ં વલભરભવત વલભર પ્રફંધ યચેવળ’ રખ્મા ઩છી જાતે જ કાવ્માંતે ઩૊તાની કૃવતને ‘યાવ’ કશે છે . ઩દ્મનાબના વલખ્માત ‘કાન્ધ્શડદે પ્રફંધ’ (ઈ.વ. ૧૪૫૬) ભાટે ‘કાન્ધ્શડચહયત્ર’, ‘કાન્ધ્શડદે ની ચ઩ઈ’, ‘કાન્ધ્શડદે ન ં ઩લાડઉ’ ‘શ્રી યાઉર કાન્ધ્શડદે ઩ાલડ યાવ’ નાભ ઩ણ ભ઱ી આલે છે . પ્રફંધ જ૊ કે ગદ્યભાં ઩ણ ભ઱ી આલે છે , જેભ કે ભેરૂત ંગ યગચત ‘પ્રફંધ ગચિંતાભગણ’ અને યાજળેખય સ ૂહય યગચત ‘ચતવલિળવત પ્રફંધ.’ ઈ.વ. ૧૧૮૫ભાં રખામેર ળરીબરસ ૂહય ગરગખત ‘બયતેશ્વય ફાહફગર યાવ’ને પ્રથભ પ્રફંધ કૃવત ગણલાભાં આલે છે . ગજયાતીભાં ઈ. વ. ૧૩૧૫ભાં અંફદે લસ ૂહય યગચત ‘વભયાયાસ’ને પ્રથભ પ્રફંધ ગણામ છે . વળખંડી’ની જેભ ‘વૈયન્ધ્રી’ને ઩ણ ભધ્મકા઱ અને આજના ગજયાતી વાહશત્મ લચ્ચે વેત ફાંધલાન૊ બગીયથ પ્રમાવ ગણી ળકામ. વળખંડીભાં છંદલૈવલધ્મ ળરૂથી જ ધ્માન ખેંચે છે , જ્માયે ‘વૈયન્ધ્રી’ભાં લ઴ોથી અસ્સ્ભતા઩લતના વભા઩ન ઩છીની વલાયે તરગાજયડાભાં થતા સ ંદયકાંડના વમ ૂશ઩ાઠના પ્રતા઩ે કવલગચત્તભાં લભ઱ામા કયતા ચ૊઩ાઈ અને દ૊શયા વાભગ્રી ફન્ધ્મા છે . કાવ્માયં બે વયસ્લતીપ્રાથતના છે . એ ઩છી મખ્મ કાવ્મ

વાત વગતભાં લશેંચામેલ ં છે . દયે ક વગતભાં વાત ખંડ અને દયે ક ખંડભાં આઠ ચ૊઩ાઈ અને ફે દ૊શયા છે . આભ કલ્રે પ્રાથતનાની લીવ ઩ંસ્ક્તઓ વાથે કર ૧૭૮૪ ઩ંસ્ક્તઓન ં આ દીઘતકાવ્મ છે . વભગ્ર કાવ્મભાં અ-અ-ફ-ફ, ક-ક-ડ-ડ પ્રભાણે ચસ્ત પ્રાવ પ્રમ૊જામા છે , વવલામકે વગત પ્રથભ, ખંડ પ્રથભ, જેભાં ફીજી-ચ૊થી ઩ંસ્ક્ત લચ્ચે જ પ્રાવ ભે઱લામા છે . ફની ળકે કે કવલતા રખલાની ળરૂઆત કમાત ફાદ અચાનક કવલને ગઝરના ભત્રાની જેભ ફે પ્રાવ લચ્ચે અંતય યાખલાના ફદરે લધ ચસ્ત અગબગભ લધ ભાપક આવ્મ૊ શ૊મ. જે શ૊મ તે, ઩ણ આ પ્રકાયની ચસ્ત પ્રાવાલરીના કાયણે કાવ્મવંગીત લધ આસ્લાદ્ય ફન્ધ્ય ં છે . ઩ંસ્ક્તએ ઩ંસ્ક્તએ ઩ાણીના યે રાની જેભ આવ્મા કયતી લણતવગાઈ આ વંગીતને ઓય અનયણનાત્ભક ફનાલે છે : ‘અણજાણ, અકલ્લ્઩ત... અલગહં ઠત ઓ઱ખ’, ‘વલવંગત લેળ’, ‘અજ઩ ં અંતયના અંધાયે અક઱ (છ઩ામા) અંત’, ‘ભઘભઘ ભંજર સ્લેદ વલામા, નેત્ર વનભીગરત ઘેન ગબીયાં’, ‘ચંચ઱ ચ઩઱ા ચાર ચક૊યી’ વલ. આ વવલામ અલાયનલાય જ૊લા ભ઱ત૊ અંતપ્રાતવ વ૊નાભાં સગંધ જેલ૊ અનબલામ છે : ક્ષતવલક્ષત, વનજતા-વનજને, છાક-છરકળે, અનંગ-વંગ-અંગ-યં ગ, સબગ-સલક્ષા વલ. ઝડ઩બેય ભવ ં ૂ ાતા જતા સચાર વંસ્કૃત ળબ્દ૊ અને ળબ્દાલરીઓ ઩ંસ્ક્તએ-઩ંસ્ક્તએ વલ઩રભાત્રાભાં અને અત્મંત વાશજીકતાથી પ્રમ૊જીને કવલએ ગજયાતી બા઴ાને જે યીતે કાભે રગાડી છે એ આજની તાયીખે દરતબ છે . ળબ્દક૊ળ વાક્ષાત કવલતાન૊ અલતાય રે ત્માયે ‘વૈયન્ધ્રી’ જન્ધ્ભે છે . દ૊ઢ દામકા સધી વૈયન્ધ્રીન ં ઩ાત્ર કવલની બીતય ઘટં ૂ ાત ં યહ્ ં ઩ણ ક૊ઈક કાયણ૊વય ભે-જન, ૨૦૧૭થી પેબ્રઆયી, ૨૦૧૮ લચ્ચે એન ં અલતયણ બાયતભાં નશીં, ફે તફક્કાભાં દીકયાને ત્માં ઓસ્રેગરમાભાં થય ં. અરગ-અરગ વંસ્થાઓએ વવડનીથી રઈને ગજયાતભાં આ યચનાને વંગીત-ન ૃત્મનાહટકા તયીકે બજવ્ય ં ઩ણ છે . કવલના વનલાવે વાભેથી જઈ આ કાવ્મના પ્રથભ શ્ર૊તા ફન્ધ્મા ભ૊યાહયફા઩. તે ઩છી, અવંખ્મ શ્ર૊તાઓ વભક્ષ કવલમખે આ કાવ્મના વ઱ંગ વલા ફે કરાકના ઩ઠનના અત્માય સધીભાં ફાલીવ જેટરા કામતક્રભ મફ ં ઈ અને ગજયાતભાં થમા છે .

વૈયન્ધ્રીની કથા ત૊ ભ૊ટાબાગનાને વલહદત શળે જ. ભશાબાયતભાં ચ૊઩ાટની યભતભાં ફધ ં જ શાયી ગમા ફાદ ઩ાંડલ૊ને ળયત મજફ ફાય લ઴ત લનલાવ અને એક લ઴ત અજ્ઞાતલાવની પયજ ઩ડી. અજ્ઞાતલાવભાં ઓ઱ખાઈ જામ ત૊ લ઱ી ફાય લ઴ત લનલાવ અને અજ્ઞાતલાવ. ક૊ઈ ઓ઱ખી ન રે એ ભાટે ઩ાંડલ૊ અને રો઩દીએ ગપ્તલેળે ભત્સ્મદે ળભાં વલયાટયાજાની વલયાટનગયીભાં અજ્ઞાતલાવ કમો. રો઩દી યાણી સદે ષ્ણાની દાવી વૈયન્ધ્રી તયીકે યશી. સદે ષ્ણાન૊ બાઈ અને વલયાટ યાજાન૊ વેના઩વત કીચક વૈયન્ધ્રી ઩ય ભ૊શી ગમ૊ અને મેનકેન પ્રકાયે એને લળ કયલા ચાશી. ગપ્તલેળે યશેરા ભશાલીય ઩વતઓ અને ખદ યાજા વલયાટ ભદદે ન આવ્મા ત્માયે રો઩દી બીભના ળયણે ગઈ. બીભે રો઩દીની ભદદથી કીચકને નાટયળા઱ાભાં ફ૊રાલી ભલ્રયદ્ધભાં કીચકને ખતભ કમો. કીચકના ૧૦૫ બાઈઓએ ગસ્વાભાં વૈયન્ધ્રીને ફાંધીને કીચક વાથે ફા઱લા ક૊વળળ કયી ઩ણ બીભે એ તભાભને મ ૃત્યના ઘાટ ઉતાયી રો઩દીને ફચાલી રીધી. આ મ ૂ઱ કથા વલન૊દ જ૊ળીની વૈયન્ધ્રીભાં જયા અરગ પ્રકાયે આલે છે . કવલ ખરાવ૊ દે તા કશે છે : ‘અશીં મ ૂ઱ કથાને સ્શેજ ઝારી તેનાથી છે ડ૊ પાડી નાંખ્મ૊ છે , એટરે ક૊ઈને વ્માવ૊લ્ચ્છષ્ટ ભશાબાયતથી અશીં કશકં જદં શ૊લાન૊ બાય રાગે તેવ ં ફને.’ પ્રસ્તત કાવ્મભાં

વૈયન્ધ્રી કીચક ઩ય જાતે પ્રશાય કયે છે , અને એન ં મ ૃત્ય થામ છે . લ઱ી ગચતા ઩ય આરઢ થલા ઩ણ એને ફાંધીને ફ઱જફયીથી રઈ જલી નથી ઩ડતી. ‘ગપ્તલાવ નહશ યશેળે છાન૊’ના ડયથી વ્માક઱ દે ખાતા ઩ાંડલ૊ ઩ય દૃષ્ષ્ટ઩ાત કયીને, યાજાની વજા સ્લીકાયીને, એ જાતે સ્લમંવવદ્ધા, ઓજસ્સ્લની, વનબીક અને ગોયલાસ્ન્ધ્લત થઈ ગચતા ઩ય ચડે છે .

કાવ્માયં બે કવલ વયસ્લતીને પ્રાથતના કયી કશે છે કે લીજ઱ીઓ કા઩ીને કરભ ફનાલી છે ને ગભાનની ઩ાઘડીઓ ઩ડખે મ ૂકી દીધી છે . કવલને આખા કાગ઱ન૊મ અબયખ૊ નથી, એક ખારી ખ ૂણાની અને લૈખયીએ ફાઝેર લ ૂણ૊ દૂ ય થામ એટરી જ સ્઩ ૃશા છે . પ્રાથતના ત૊ રાંફી છે ઩ણ આટરી વબાન તૈમાયી શ૊મ ત૊ જ વર્જન ઉભદા થઈ ળકે. કવલએ ઩૊તે ક્ાંક રખ્ય ં છે : ‘કાવ્મવર્જન અંગે હ ં વનર્ભ્ાતન્ધ્ત થઈ ળકત૊ નથી. એ બા઴ાની કરા છે તેથી બંગય છે એભ હ ં સ્઩ષ્ટ઩ણે ભાન ં છં. વાહશત્મની કરા બા઴ાની કરા શ૊લાના કાયણે તે શંભેળા અધ ૂય૊ અનબલ આ઩નાયી છે . ભને ભનષ્મવનવભિત આ ભાધ્મભ ઩શેરેથી જ અ઩ ૂયત ં રાગ્ય ં છે . ઩ણ વાહશત્મકાયે રખલાન ં ત૊ બા઴ાભાં જ શ૊મ છે . વર્જન ભાયી જલાફદાયી નથી, ભાય૊ આનંદ છે .’ આ કાવ્મ ‘સ્ત્રીને’ અ઩તણ કયાય ં છે ઩ણ તે ઩ાછ઱ ‘ક૊ઈ વબાન નાયીલાદી અગબગભ નથી’ એ કવલએ સ્઩ષ્ટ કયું શ૊લા છતાં કવલતાભાંથી ઩વાય થતાં વભજામ છે કે કવલની વૈયન્ધ્રી એ ભશાબાયતની રો઩દી નથી, એક સ્ત્રી છે , જેના એકવલધ ભન૊બાલ૊ ઩ય કવલન૊ કેભેયા ઇવતશાવ કયતાં લધ પૉકવ થમ૊ છે . ળરૂઆત થામ છે : વલલળ વાંજ, નબ વનયારંફ, વનસ્઩ંદ વભીય વનગ ૂઢ, એક મોલના નતમખ ઊબી, વ્મગ્રગચત્ત વંમ ૂઢ. (૦૧-૦૧:૦૧) ળી઴તક વાથે ઩હયચમ શ૊લાથી બાલક વભજી ળકે છે કે આ મોલના એટરે વૈયન્ધ્રી. ઓ઱ખ ખ૊લાન ં દુઃખ વોથી ભ૊ટં શ૊મ છે . ભાણવ આજીલન ઩૊તાને ળ૊ધલા ભથત૊ શ૊મ છે , જ્માયે અશીં ત૊ ફ઱જફયી ઩૊તાન૊ ઩હયચમ લપ્ત કયલાન૊ છે . એટરે વાંજ વલલળ છે . ઩ાંખભાં યાતન ં અંધારં રઈ આલત૊ વાંજન૊ વભમ ઩૊તે જ ઉદાવીન૊ દ્ય૊તક છે . આકાળ ઩ણ આધાય વલનાન ં છે . ઩લન ન ભાત્ર સ્઩ંદયહશત છે , એ ઩ાંડલ૊ની જેભ જ અજ્ઞાતલાવભાં છૂ઩ામેર ઩ણ છે . મ ૂઢ થઈ ગમેર વ્મગ્ર ગચત્તે મોલના મખ નીચ ં કયીને ઊબી છે . ભાત્ર ચાય ઩ંસ્ક્તઓના રવયકાથી જ કવલ ઩ાંડલ૊ના અજ્ઞાતલાવને કે લ૊ તાદૃળ કયે છે ! કવલના જ ળબ્દ૊ભાં, ‘વહ ક૊ઈ વનજતાથી વલખ ૂટા ઩ડેરા છે . આંતયફાહ્ય ફંને વ્મસ્ક્તત્લન૊ ભે઱ ઩ાડી ન ળકામ અને વભાધાન કયલા છતાં ફંને ઩ીડતાં જ યશે તેલી દમનીમ વલબીવ઴કાથી વહ ક૊ઈ ગ્રસ્ત છે તેલા અકાટય લાસ્તલની બોંમ ઩ય આ કાવ્મનાં ભંડાણ છે .’ ઓ઱ખ ન શ૊લા કયતાં શ૊મ એ ગભાલીને જીલવ ં લધ ં ક઩રં છે . વૈયન્ધ્રી વભજે છે જે ઩૊તે ‘શસ્સ્તના઩યની ભશાયાણી, એ ત૊ કેલ઱ બાવ’ છે . એને સ્ત્રીવશજ પ્રશ્ન ઩ણ થામ છે કે ‘ભશાયાણી઩દની અવધકાયી ત૊ ઩ણ અનચય કેભ?’ શ૊લા કયતાં ન શ૊લાન ં દુઃખ લધ વનાતન શ૊મ છે . કવલ વલન૊દ જ૊ળી ગજયાતી બા઴ાના કાગરદાવ છે . પ્રકૃવતની વાથ૊વાથ વંબ૊ગશૃગ ં ાય એભની યવા઱ કરભેથી વતત ગગયા ગર્જયીને બીંજલત૊ યહ્ય૊ છે . અશીં ઩ણ એ ગહયભા઩ ૂણત પ્રગલ્બતાથી છત૊ થમ૊ છે . સદે ષ્ણા અને વલયાટ યાજાની કાભકેગર એન ં પ્રથભ દૃષ્ટાંત છે . યાણીન ં અંતુઃ઩ય અને અંતય ફંને અરફેરા વ૊શી યહ્યાં છે . ‘વાંધ્મ વભમ’ અંગે ઓઢીને કાભ સદે ષ્ણા વાથે ક્રીડે છે . એ ‘યવવબય વલરાવી’ વલયાટ ‘પ્રવત઩઱ કયળે વંગ સશાવી’ વલચાયીને વૈયન્ધ્રીને ઩૊તાને વભરનયાવત્ર ભાટે શૃગ ં ાય કયલા આદે ળ દે છે . સદે ષ્ણા ‘઩રહકત ગાત્ર થકી ભન ભ૊શે’ છે . એના ‘કસવભત અંગ’ભાં ‘વકં઩ વલ ૂણા’ જાગે છે અને ‘હકવરમકૂણાં’ સ્઩ંદન૊ ધફકે છે ત્માયે લયણાગી વાંજ વલરીન થઈ જામ છે ને ‘મહદત યાત ભરકીને જાગી’ જામ છે . વંબ૊ગલે઱ાએ સદે ષ્ણાએ ‘કેલ઱

વંગે સ્ત્રી઩દ યાખ્ય,ં બામાતરૂ઩ વલદાયી નાંખ્ય’ં છે . એણે વભજીને ઩૊તાની યાણી તયીકેની ‘ઓ઱ખ વક઱ પગાલી દીધી’ છે અને ‘ભાત્ર ઩ર઴ની વ્માખ્મા કીધી’ છે એટરે જ – ભરમજ મકહયત ઉષ્ણ ઩મ૊ધય, અધય કસ ંફર છી઩ વશ૊દય; અંગે અંગ રમાસ્ન્ધ્લત ઝયણ,ં વઘળં રાગ્ય ં વ૊નરલયણ.ં (૦૩-૦૩:૦૩) યક્તચા઩ આસ્પારન બયત૊, મહદત ભદન વલદ્યતગવત પયત૊; શ્વવન ઉષ્ણ અપ઱ામાં ઉચ્છર, શાંપી યાત યવીરી કજ્જર. (૦૩-૦૩:૦૪) છાક છરકતા ઉત્વલલંતી’ વૈયન્ધ્રીન ં ‘ગચત્ત વલગચત્રે વલચાયે ચડત ં’ દે ખામ છે . સ્ત્રીવશજ એ ઩ણ અનબલે છે કે ‘હ ં ઩ણ સ્ત્રી ળતરૂ઩ા સ ંદય, હ ં ઩ણ ઩ામ ં ઩ર઴ વનયં તય’. ‘વંગે ઩વત ઩ણ વંગ ન ઩ામ’ં અને ‘઩ાંચ ઩ાંચ ઩વત ઩ણ એકાકી’થી વલકટ લેદના અલય કઈ શ૊ઈ ળકે ? આબાવી ઩હયચમ ઩શેયેર આ ‘કેલ઱ દાવી’ ઩૊તાને ‘઩ર઴ભાત્રની હ ં અવધકાયી’ વભજતાં વલચાયે છે : ચગં ફત ભહદિ ત સયગબત કામા શ્વવન ઉષ્ણ, ભસ ૃણની ભામા; ભન્ધ્ભથ ફુલ્રપ્રફુલ્ર વલરાવી, હ ં ઩ણ વશજ વંગ અગબરા઴ી. (૦૧-૦૩:૦૬) આલ૊ અદભત અને વલલેક઩ ૂણત વંબ૊ગશૃગ ં ાય આ઩ણે ત્માં જૂજ જ જ૊લા ભ઱ે છે . વૈયન્ધ્રીના અપ્રતીભ વૌંદમતને ઩ણ કવલની કરભ અક્ષય૊ના ટાંચણાથી આકાય આ઩ે છે . ભગણરાર ઩ટેરે નોંધ્ય ં છે : ‘વલન૊દ જ૊ળીના ગીત૊ભાં યવતન ં, વંમ૊ગ-શૃગ ં ાયન ં આરેખન લધાયે છે . યં ગદવળિતા યવત-આરેખન લે઱ાએ આક્રભક ફનતી રાગલા છતાં એ વંમભની વીભા ર૊઩તી નથી.’ વનત્મ પ્રફુલ્લ્રત મોલનયક્તા, મગ્ધ લવંતી ળૈળલમક્તા; યક્તચા઩ના વશે ઉછા઱ા, મજ્ઞકંડ ળી બડબડ જ્લા઱ા. (૦૨-૦૧:૦૨) માજ્ઞવેની રો઩દીન૊ જન્ધ્ભ મજ્ઞકંડભાંથી ઩ ૂણતમોલનાસ્લરૂ઩ે જ થમ૊ શત૊. કવલ એને ળૈળલમક્તા અને વનત્મ મોલનયક્તા કશીને ફે જ વલળે઴ણથી કેવ ં વલાુંગી વલલયણ આ઩ે છે ! ચાર લદન તન મહદત વનયં તય,

મકહયત મોલન ભત્ત ભન૊શય; ઩ ૃથર જઘન કચ અવધક વલળારા, નાગબ ગબીય ક્ષીણ કહટભારા. (૦૪-૦૨:૦૪) સ ંદય ચશેય૊, વનત્મ પ્રફુલ્લ્રત કામા, ભત્ત કયી ભન શયે એવ ં ક઱ી જેવ ં મોલન, બયાલદાય જાંઘ, એથીમ વલળા઱ સ્તનભંડ઱, ઊંડી નાગબ અને ઩ાત઱ી કભયલા઱ી ‘નાયી એક હકન્ધ્ત ળતરૂ઩ા’ રો઩દીન ં આ લણતન ત૊ ખદ કાભદે લનેમ ચગરત કયી દે , ત૊ ગફચાયા કીચકની ળી વલવાત! ત૊ ઉત્તયાન ં વૌંદમત ઩ણ ઩ ૂણતભાવી ચંર જેવ ં વલરાસ્મ છે : ‘અન઩ભ અંગગરમરા ઓ઩ે, પ્રગટ બાલ ઩઱બયભાં ર૊઩ે; ચંચ઱ ચ઩઱ા ચાર ચક૊યી, ઝ઱શ઱ જાણે સ્લણતકટ૊યી.’ ‘મ ૃગનમની’ ઉત્તયા ‘ભરકે મ ૃદ એવ,ં જરતયં ગની ઝંકૃવત જેવ ં’ અને એ ‘નેણકટાક્ષે લદતી લાણી.’ એની ‘શ્માભલણત કદરી વભ કામા, સ્લગતર૊ક ળી ભધભમ ભામા’ જ છે જાણે. એની ‘કાંચનકહટ’ ને ‘વલદ્યતયે ખ વભી ગવતળીરા’ અને ‘નમનકટાક્ષ યવીરા’ જ૊ઈને વૈયન્ધ્રીને થામ છે કે ‘સ્લતુઃ કયી બામાતથી છરના’ બ ૃશન્નરા ફનેર અજ તન ‘ભ૊હ્ય૊ કંથ વલર૊કી રરના.’ અજ તન જ૊ કે હકન્નયલેળે એને ન ૃત્મ ળીખલત૊ શ૊મ છે અને ઉત્તયા ત૊ અગબભન્ધ્યની ઩ત્ની ફને છે ઩ણ અજ્ઞાનલળ સ્ત્રીવશજ ઈષ્માતબાલને કવલએ જે યીતે આરેખ્મ૊ છે એ ધ્માનાશત છે . વૈયન્ધ્રી ત૊ વનવભત્ત છે . એ ત૊ દે ખીતી લાતાતન ં દે ખીત ં સ્તય છે . એ ફશાને કવલ ઩યકામાપ્રલેળ કયીને સ્ત્રીઓના ભન૊જગતન૊ તાગ ભે઱લલા ભથે છે અને એ ભથાભણ આ઩ણા વહ સધી ઩શોંચાડે છે . કૃષ્ણને જ૊ યગ઩ર઴ કશીએ ત૊ એભની ઩યભ વખી રો઩દી યગસ્ત્રી શતી. એના વલના ભશાબાયત ળક્ જ નશ૊ત ં. જ૊ કે રો઩દી કવલન૊ શેત નથી. એભને ત૊ એના બાતીગ઱ જીલનભાંથી એક લયવ જેટરી નાનકડી સ્રાઇવ –વૈયન્ધ્રીજ આ઩ણને ચખાડલાભાં જ યવ છે . એના ફશાને એક સ્તય તેઓ નાયીગત વંલેદન૊થી આ઩ણને અલગત કયાલે છે ત૊ ફીજી તયપ આ઩ણી લપ્ત થઈ ગમેરી ઓ઱ખની ઩ીડા અને એ ઩યત ઩ાભલા ભાટેની આ઩ણા વહના આજીલન ભશાબાયત વાથે એ આ઩ણી ઓ઱ખાણ કયાલે છે . આ઩ણે વહ અજ્ઞાતલાવભાં જીલીએ છીએ. વહ ઩૊ત઩૊તાની ઓ઱ખ ગભાલી ફેઠાં છીએ. વૈયન્ધ્રી આ઩ણી જાતના ખ૊લાઈ જલાના કાયણ૊ અને વનલાયણ૊ના ઩ ૃથક્કયણની ભશાગાથા છે . ‘વલત રૂ઩ વંકેરી રઈને, કેભ જીલવ ં અખંડ થઈને’ આ જ વહની વલડંફના છે . જ્માયે ‘વનત્મ વનજત્લ અલાંતય જ૊વ ં’ ઩ડે છે ત્માયે ‘અંતહયમા઱ ઩ડ્ ં આ શ૊વ ં’ની ઩ીડા અવહ્ય ફની યશે છે . વ્માવના ભશાબાયતભાં જે નથી એ આ ‘વૈયન્ધ્રી’ભાં છે . સ્લમંલય ટાણે આ સ્ત્રી કણતના પ્રેભભાં ઩ડી ભન૊ભન એને લયી રે છે . કણતન૊ દે ખાલ જ એલ૊ છે . ‘તેજ઩ ંજ છરકામ લદનથી, સ ૂમત ઊતમો શ૊ અંફયથી!’ એના ‘લક્ષ વલળા઱ ભજા ફ઱ળા઱ી, નેત્રે વલદ્યત ચભક વનયા઱ી’ જ૊ઈ ઩ાંચારી ‘તત્ક્ષણ ભ૊હશત થઈ’ જામ છે . એને ‘આ જ ઩ર઴ની શતી પ્રતીક્ષા,’ ઩ણ ધ ૃષ્ટદ્યમ્ન ‘સ્લાગત ભાત્ર કરીનન ં, એ જ વલતથા લીય’ કશીને સ ૂત઩ત્રને ભત્સ્મલેધ કયતાં ય૊કે છે . ‘પ્રથભ ઩ર઴ જે ચાહ્ય૊ ભનભાં, શલે નશીં ઩ામ ં જીલનભાં’ની અતગરત ત ૃષ્ણાથી વ્માક઱ કૃષ્ણાને વલાર થામ છે : ‘હ ં કેલ઱ સ્ત્રી, કેભ ન મક્તા?’ આ વલાર શ ં વલતકારીન વલત સ્ત્રીઓન૊ નથી? અજ તન ભત્સ્મલેધ કયી આ ‘લસ્ત અન઩ભ’ને ઘયે રાલે છે અને કંતી દયલાજા ખ૊લ્મા વલના જ ‘લશેંચી ર૊ વભબાગ’ કશી દે છે . ઩ાંડલ૊ ભાટે આ સ્ત્રી એક ‘લસ્ત’ જ શતી, ભનષ્મ નશીં. જ૊ રો઩દીને ઩ાંડલ૊એ

ભનષ્મ ગણી શ૊ત ત૊ દમોધન કે દુઃળાવન એને વબાભધ્મે ખેંચી રાલી ળક્ા જ ન શ૊ત અને કીચક એને લટં ૂ લાની ચેષ્ટા જ ન કયી ળક્૊ શ૊ત. ઩ાંડલ૊એ ત૊ રો઩દીન ં ‘લસ્ત જેભ જ કયું વલબાજન.’ આ લસ્તને ત૊ ય૊જની આ ગચિંતા છે કે ‘ક૊ન૊ લાય૊? ક૊ણ શળે આજે ઩વત ભાય૊?’ એ એના ભનભાં સ્઩ષ્ટ છે કે ‘હ ં નહશ લસ્ત ક૊ઈ વલક્રમની, હ ં કેલ઱ સ્ત્રી, હ ં ઉન્નમની.’ લેદ વ્માવ જ્માં અટકી ગમા શતા, વલન૊દ જ૊ળી ત્માંથી આ઩ણને આગ઱ રઈ જામ છે . કવલતાની આ જ વાચી ઉ઩રલ્બ્ધ છે . રો઩દી ઩ણ ઩ાંચ ઩ાંડલ૊ની ઩ત્ની ફનલા છતાં કણત પ્રત્મેના ઩૊તાના ‘વ૊ફ્ટ કૉનતય’ને અલગણી નથી ળકતી. એણે ત૊ ‘હૃદમ એકભાં ય૊કી દીધ,ં ઩ંડ ઩ાંચભાં લશેંચી દીધ’ં છે . બયવબાભાં જ્માયે રો઩દી ‘ત્રસ્ત શહયણ’ ળી પપડતી શતી, ત્માયે ‘અંગાયે બડબડતી આંખ૊, સ ૂમત રાગત૊ જાણે ઝાંખ૊’ રઈને ક્ર૊ધન૊ ભામો એકભાત્ર કણત જ ‘નાયી પ્રથભ, ઩છી ઩ાંચરી, નથી ઩઱ાતી કેભ પ્રણારી’ કશીને ‘઩વ ં ક સ્લયથી’ ગર્જના કયે છે . દમોધન જ્માયે ‘નાયી ભાત્ર વદાની બ૊ગ્મા’ કશી એને લાયે છે ત્માયે એ ન઩વ ં કતાથી લસ્ત્રાશયણના વાક્ષી

ફનલાના ફદરે, દ:ળાવનને દૂ ય પગાલીને, કય જ૊ડીને વહની ક્ષભા ભાંગત૊ તયત વબા છ૊ડી ગમ૊ શત૊. જ્માયે વાભા ઩ક્ષેકંવ઩ત ફેઠા ઩ાંડલ ઩ાંચે, લીરાં લદન ઩યસ્઩ય લાંચ;ે વન્નાટ૊ બય઩ ૂય છલામ૊, ગમ૊ ઩ર઴ પેંકી ઩ડછામ૊. (૦૬-૦૩:૦૮) એટરે જ ઩ાંચ ઩વતઓ વાથે વયખાભણી કયાલત૊ ‘નેત્રથી નખવળખ ચાખ્મ૊’ કણત એક લયવના આ ગપ્તલાવભાં ‘શ૊મ વલત ઩ણ ક૊ઈ ન ઩ાવે’ની એકરતા ખા઱ત૊ સ્ભયણર૊કભાં ‘ક૊ઈ દૂ ય ઩ણ બીતય બાવે’ જેલ૊ અલાયનલાય ઩ધયાભણી કમે યાખે છે . અજ્ઞાતલાવભાં કીચકની ઩ડછંદ કામા અને વલવળષ્ટ વ્મસ્ક્તત્લથી ઩ણ આ સ્ત્રી અંજામ છે અને કાભ૊ત્તેજના સદ્ધાં અનબલે છે . ‘વૈયન્ધ્રી યં ગાઈ અનંગે, છારક લાગી અંગે અંગે.’ ‘એક છતાં એકાવધક રૂ઩૊’ ધયાલતી શ૊લા છતાં એના ફહલેળી વ્મસ્ક્તત્લભાં યશેરી નાયી ‘પ્રગટ થઈ વશવા અણધાયી.’ એ જાણે છે કે ‘઩ર઴ભાત્રની ત ં અવધકાયી; ત ં સ્ત્રી અનયાધાય અનંતા, વક઱ સ ૃષ્ષ્ટની ત ં જ વનમંતા’, ને ત૊મ જ્માયે ‘ઝંખે ભન ઩હયત૊઴ ઩યામા’ ત્માયે ‘અ઱ગી રાગે વનજથી કામા.’ ‘એક તયપ અજ તન શત૊, કીચક ફીજી ઩ાવ’ની દવલધાભાં પવાઈ શ૊લા છતાં એ ઩૊તાની નાયીવશજ આહદભવ ૃવત્તને લળ લતતતી નથી એટલ ં એના ઩ાંચ વનભાતલ્મ ઩વતઓન ં વદબાગ્મ. ‘ભનનાં કાયણ ક૊ઈ ન જાણે’ એ છતાં વૈયન્ધ્રી ‘ભનની ભામા ભનભાં ભાણે’ છે . આ઩ણી આ ‘કામા અક્ષત કૂ઩ અધ ૂય૊’ છે , અને એને ‘ઝંખે ભન કયલાને ઩ ૂય૊.’ એના સ્લપ્નભાં કણત ૂ ી’ નાંખે છે અને રો઩દી વાથે અદ્વૈત વાધે છે ઩ણ ‘કેલ઱ સ્ત્રી કીચક વાથે ભલ્રયદ્ધ કયી એના ‘ભગરન શ્વાવને ટ઩ નવનવભાં’ વ્શેતી શ૊લાની આહદભ ઩઱ે ‘વનજભાં ફેવી વનજને છ઱તી’ ‘઩ાંડલ઩ત્ની જાતન૊, જ૊ઈ યશી વલવન઩ાત’ અને ‘યક્તચા઩ થીજી ગમ૊, થમા સ્તબ્ધ વહ ક૊઴.’ ઩઱ભાં એ કીચકને ઩યામ૊ કયી ઩નુઃ ઩ાંચારીત્લને વાધે છે . આ સ્ત્રી છે . એન ં સ્ખરન ઩ર઴ની જેભ બાગ્મે જ કામભી અને લાસ્તવલક શ૊લાન ં. ભધયાતે એના દ્વાય ઩ય ટક૊યા ઩ડે છે ત્માયે એને વભજામ છે કે એના ભશાન ઩ાંચ ઩વતઓને ત૊ આ ‘નગય વલયાટે લાભન કીધાં’ અને ‘઩ાંડલક઱ની ભવ ં ૂ ી વ્માખ્મા.’ ‘઩ાંડલક઱ની આ ઩ટયાણી, જાણે લપ્ત થમેરી

લાણી’ શ૊મ એભ વનયાધાહયતાના અશેવાવથી વ્મગ્ર છે . દ્ય ૂત યભીને વલના વલચામે ફધ ં શાયીને વંકટ જીતનાય ઩ાંડલ઩વતઓ વાથે એ વશભત નથી. ઩ત્નીબાલે એણે ઩વતઓન૊ વનણતમ ભાથે રીધ૊ અને ઩ટયાણી શ૊લા છતાં તેય લયવથી એ તકરીપ૊ના જગરભાં ં બટકી યશી છે , ઩ણ સ્ત્રીબાલે એ ‘સ્લમં ઩યાક્રભ ક્ાંમ ન’ કયનાયા અને ‘મ ૃગજ઱ને જ઱ ભાની’ રેનાય ઩વતઓને લણજ૊તી વલ઩દા લ઱ગાડી આ઩નાય તયીકે ક્ષભા આ઩ી ળકે એભ નથી. જે ઩વતઓ ઩૊તાને દાવીરૂ઩ે જએ છે અને રજ્જાતા ઩ણ નથી એ ઩વતઓની શાજયીભાં ‘વતવભય લચા઱ે તેજ પવાય’ં શ૊લાની ઩ાયાલાય વ્મથા એ અનબલી યશી છે . ‘ભયતાં યશીને છાન ં છાન ં, અંતે આભ જીલી જલાન ં?’ન૊ પ્રશ્ન એના અસ્સ્તત્લને આયીની જેભ આય઩ાય લશેયી યહ્ય૊ છે , ‘કા઱જે કબય ત ચીયા’ ઩ાડી યહ્ય૊ છે . દયલાજે અજ તન શળે કે કીચકની અટક઱ભાં યાતના કાજરઘેયા અંધકાયભાં ગફરકર એકરી અફ઱ા શ૊લાના કાયણે જે વૈયન્ધ્રી કબ ૂતય ઩ેઠે ડયની ભાયી પપડી યશી શતી, એને છે લટે વભજામ છે કે ‘જહટર ક૊મડા ઉકરે જાતે’. ઓ઱ખ વક઱ ઉતયડી નાખી, કેલ઱ વનજતા વંગે યાખી; ક૊ઈ ન સ્લાભી, કે નહશ દાવી; વ્મસ્ક્તરૂ઩ રીધ ં અવલનાળી. (૦૫-૦૫:૦૭) વૈયન્ધ્રી’ વલન૊દ જ૊ળીની ગીતા છે . લાતાતની લચ્ચેના ખારી઩ાભાં એ જે કશી યશી છે , એ વયલા કાને વાંબ઱ી ળકીએ ત૊ નયલા ને ગયલા જીલનની ગેયંટી છે . તભાભ ઓ઱ખ ત્માગીને જે ઘડીએ ભાણવ ઩૊તાના વનજત્લને વાચા અથતભાં ઩ાભી રે છે ત્માયે એન ં વ્મસ્ક્તત્લ અવલનાળી ફને છે . ઩ણ કભ઱઩ત્ર ઩યથી ઩ાણી, એભ દવનમા ઩ાવેથી રીધેરા તભાભ રેફર ખેયલલા અવનલામત છે . વૈયન્ધ્રી જે ઘડી ભનથી જ્ઞાત-અજ્ઞાત ઓ઱ખ૊ન૊ ત્માગ કયી ‘વનજની વંત્રી’ ફને છે એ ઘડીએ એ ‘અવધક વબાન, ઩ ૂણત બમમક્તા’ ફને છે અને દ્વાય ખ૊રે છે . દાવી તયીકે જે કીચકના વ્મસ્ક્તત્લના જાદ઩ાળભાં એ કલગચતૌ ફંધાઈ શતી, સ્ત્રી તયીકે એ કીચકના ભભતસ્થાન ઩ય તીક્ષ્ણ છયીન૊ એલ૊ ઘા કયે છે કે કીચક નાભના ‘઩ડછામાન૊ અંત’ આલે છે , અને એને વભજામ છે : ભવ ં ૂ ી દઈ વઘ઱ા વયલા઱ા, પ્શેમાું અંદયનાં અજલા઱ાં; ઩ાભી વભજણ વીધીવાદી, વદા જાત શ૊મ જ વંલાદી. (૦૫-૦૭:૦૩) વહને વહનાં રૂ઩ અન૊ખાં, કયે ઩યસ્઩ય રેખાંજ૊ખાં. (૦૫-૦૭:૦૪) ક૊ઈ ન ઩શોંચે ગંતવ્મ૊ભાં, અધલચ અટકે ભંતવ્મ૊ભાં. (૦૫-૦૭:૦૫)

ફશાયની તભાભ ગણતયીઓ ભવ ં ૂ ી દઈને ભાણવ એની બીતયના અજલા઱ાંને જ્માયે ધાયણે કયે છે ત્માયે જ એને વભજામ છે કે દયે ક ભાણવ એકાવધક રૂ઩૊ન૊ ફ૊જ રઈને જીલત૊ જ શ૊મ છે અને આ ફધાં રૂ઩ ‘઩યસ્઩ય રેખાંજ૊ખાં’ કમે યાખતાં શ૊મ છે . ઩ણ વીધીવાદી લાત એ છે કે ફધા ઩યસ્઩ય વંલાદભાં શ૊મ જ છે . વંફધ ં ૊ની રાળને ખબે લેંઢાયીને આ઩ણે વહ યાજા વલક્રભ જેલી અનથત જજિંદગી જીવ્મે યાખ્મે છીએ. ક૊ઈને ભંગઝર સધી ઩શોંચલાભાં યવ નથી, વો ઩૊ત઩૊તાના ભંતવ્મ૊ભાં જ યત યશે છે . કીચક ઩ય પ્રશાય કયલાના અ઩યાધવય વૈયન્ધ્રીને ફેડી ફાંધી કેદ કયલાભાં આલે છે . વૈયન્ધ્રી ભાટે ત૊ કેદ લપ્ત ઓ઱ખની શ૊મ કે આ કાયાલાવની, ‘બીંત૊ ફદરાઈ ગઈ, અન્ધ્મ કળ૊ નહશ બેદ’. એ વભજી ગઈ છે કે, ‘વહને કાયાલાવ વદાન૊, વ્મથત મસ્ક્તના વલત વલધાન૊.’ એ જાણી ગઈ છે કે , ‘એક લયવની કેલ઱ ર્ભ્ાસ્ન્ધ્ત, જન્ધ્ભાયે નહશ ભ઱ળે ળાંવત.’ ઩ણ ઩ાંડલ ત૊ ‘વનરાગ્રસ્ત શતા શજી, અંદય અ઩યં ઩ાય.’ એ ર૊ક૊ને એ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થય ં નથી, જે કીચકના ડયે અને શત્માએ રો઩દીની અંદય અજલાવ ઩ાથયી દીધ૊ શત૊. એ ર૊ક૊ ગચિંવતત છે , ઩ણ અજ તન ગઈ વાંજની લાત જાણત૊ શત૊. રો઩દીએ સ્લમં કીચક ઩ય પ્રશાય કેભ કમો એ પ્રશ્ન એને વતાલે છે . યાજા મ ૃત્યદં ડ પયભાલે છે ઩ણ રો઩દી આલનાયા અવનલામત ઘ૊ય વલનાળને જ૊ઈ ભરકી યશી શતી: કીચક ભામો એક, ઩ણ કીચક શજી અનેક, ઇચ્છે નહશ નાયી, છતાં વલલળ કયે જે છે ક. (૦૬-૦૧:દ૊શ૊) ઘડી કઠ૊ય, ઘડી મરામભ ગચત્ત આ઩ણા વહની વભજણ ફશાયન૊ પ્રદે ળ છે : વભજાત ં નશીં ગચત્ત વલ ૂણ,ં લજ્રકઠ૊ય કસભથી કૂણ.ં (૦૬-૦૨:૦૧) વલગત-અનાગતની ઩઱૊જણભાં ડૂફીને જજિંદગી વ્મથત લશી જલા દે લાના ફદરે જે ઩઱ લશી યશી છે , એને જ ઩કડી રઈ એભાં જ જીલી રઈએ ત૊ કશ ં અક઱ યશેત ં નથી: વભજી રેલા અથત વક઱ને, ઩કડી રેલી લશેતી ઩઱ને. (૦૬-૦૨:૦૧) જે ઘડીએ આ઩ણે વહ વ્મથત લ઱ગણ૊ને ત્માગીને ઈષ્ટ અને ખયી વભજણને લ઱ગીશ ં એ ઘડીએ વઘ઱ી ર્ભ્ાસ્ન્ધ્ત દૂ ય થામ છે , ગચત્ત સ્લસ્થ ફને છે અને ઩યભ પ્રળાસ્ન્ધ્ત પ્રાપ્ત થામ છે . જજિંદગી ત૊ મઠ્ઠીભાં ઩ય઩૊ટા બયલાની યભત છે . ‘઩રકે ઩ાં઩ણ જે ક્ષણ ક્ષણભાં, નહશ દે ખામ કદી દ઩તણભાં.’ આંખ ઩રકાય૊ ભાયે એ ઘડી એ દૃષ્ષ્ટ ફંધ થલાની ઘડી છે . એટરી ઘડીબય ભાટે આ઩ણે દ઩તણભાં આ઩ણી જાત વાથેન૊ નાત૊ ગભાલી ફેવીએ છીએ. ઩ાં઩ણ ઊંચકામ એ ઩છી જ આ઩ણે જાત વાથે ઩નુઃઅનવંધાન વાધી ળકીએ છીએ. વૈયન્ધ્રીના વનવભત્તે કવલ ડગ ં ઱ીના ઩ડ઱ની જેભ જજિંદગીના એક ઩છી એક ઩ડ ઉલેખતા જઈ બીતયના અકત વાથે આ઩ણને વતત મખ૊મખ કયતા યશે છે , એ આ કાવ્મની ખયી ઉ઩રલ્બ્ધ છે . ફેલડી ઓ઱ખન ં અંધારં યગદ૊઱ીને અજલાળં ગ૊તી ઩યભ ભ૊તી ઩ય૊લલાન ં છે .

઩હયઘ ઩ાય ચકયાલ૊ રઈને, કેન્ધ્રગફિંદભાં ઩શોંચી જઈને; લત઱ ત ઩ાછં ટાંગી દઈને, જવ ં શ ૂન્ધ્મભાં ળાશ્વત થઈને. (૦૬-૦૬:૦૭) વક઱ વંવાયભાં પયી-વલશયીને અંતે ત૊ અસ્સ્તત્લના કેન્ધ્રગફિંદને જ તાગલાન ં છે અને એ થતાં જ લત઱ ત ન૊ ઩ણ છે દ કયી શ ૂન્ધ્મની ળાશ્વતી સધી ગવત કયલાની છે . ભયીઝન૊ અભય ળેય માદ આવ્મા વલના નશીં યશે: ‘શદથી લધી જઈળ ત૊ તતત જ ભટી જઈળ, ગફિંદની ભધ્મભાં છં હ,ં તેથી અનંત છં.’ રો઩દી ઩ણ ‘બ્શાય જઈને બીતય આલી’ છે , અને ‘ભધ્મગફિંદને ભનભાં રાલી’ છે . પ્રવતશાયી વૈયન્ધ્રીને રેલા આલે છે ત્માયે એ સદૃઢ ઩ગરે આગ઱ ‘વનજની વલજમ઩તાકા’ પયકાલતી ચારે છે . એના ભન૊ભન ત૊ કણત પ્રત્મેની ‘વશજ પ્રેભની ઉત્તભ ગતને’ ભાણી યશી છે . વબાગૃશભાં ર૊ક૊ની વાથે ઩ાંડલ૊ ઩ણ ફંદીલાન ઩ત્નીન૊ આ તભાળ૊ મગ ં ૂ ા ભ૊ઢે જ૊ઈ યહ્યા છે . ઩ાંડલ૊ ત૊ શજી ઩ણ દ્ય ૂતવબાલા઱ી ભન૊સ્સ્થવતભાં જ છે -વનભાતલ્મ, ન઩વ ં ક, વનષ્ષ્ક્રમ. ઩ત્નીના યક્ષણની ગચિંતા થલાના ફદરે તેઓને ‘ગપ્તલાવ નહશ યશેળે છાન૊, ઩નુઃ શલે લનલાવ થલાન૊’ એ ગચિંતા લધ છે . ઩યં ત ‘નશીં અંધારં , નશીં અજલાળં’ એલા વનયા઱ા અસ્સ્તત્લને અનબલતી રો઩દી તટસ્થબાલે ઊબી છે . એ જાણે છે કે – કા઩ે નહશ લાયને કશાડ૊, ઩ડે ન જ઱ભાં કદી વતયાડ૊; નબ ક્ાયે મ ન ટેક૊ ભાગે, ઩ ૃથ્લીને ઩થ્થય શ ં લાગે? (૦૭-૦૧:૦૪) ઩ાંડલ૊એ રો઩દીને બ૊ગલી છે , વૈયન્ધ્રીને જ૊ઈ યહ્યા છે ઩યં ત: જાણે ઩ાંડલ વૈયન્ધ્રીને, જાણે નશીં એભાંની સ્ત્રીને; જ૊મા કાંઠા, જ૊માં જ઱ને, કદી ન જ૊માં ઊંડા ત઱ને. (૦૭-૦૨:૦૫) વલયાટ જેલા યાજાને પ્રશ્ન થામ છે કે ‘નાયીભાં ધનધાયીન૊ કેભ થમ૊ ટંકાય?’ એકાકી અફ઱ા છે ને લ઱ી દાવી છે ત૊મ આને બમ કેભ નથી? સદે ષ્ણા ઩ણ સ્ત્રી તયીકે ઩૊તાના બાઈની શત્માયી શ૊લા છતાં એને વભબાલે જએ છે . ર૊ક૊ કોતકલળ છે . અભાત્મભંડ઱ વૈયન્ધ્રીને ભયણગચતા ઩ય ચડાલી તત્કા઱ અસ્ગ્નદાશ દે લાન૊ દં ડ કયે છે અને રો઩દીની આંખ વભક્ષ દ્ય ૂતવબા પયી વજીલન થામ છે . ભાણવ ઩૊તાની ઓ઱ખ જતી કયીને સ્લાંગ ધાયે છે ત્માયે એ ‘નયલી વનજતા ખ૊ઈ’ ફેવે છે . રો઩દીને વાભે આલેર અંતભાં નલ૊ અભ્યદમ દે ખામ છે , જ્માં ઓ઱ખની વળક્ષા દીધા વલના ભત્સ્મલેધની ઩યીક્ષા થળે અને ‘વનજતાભાં વહ ઩ાછાં લ઱ળે.’ વસ્સ્ભત લદને એ ગચતા ઩ય ચડી ફેવે છે . ભન૊ભન ઩નુઃ સ્લમંલય યચે છે , જેભાં કણત કસભાયધ લડે નમનથી જ ભત્સ્મલેધ કયી ‘વનજતા વશજ ઩યસ્઩ય વોં઩ી’ને લયભા઱ા ઩શેયે છે . ગચતાને આગ રગાડલાભાં આલે છે ઩ણ

જ્લા઱ા કાષ્ઠને અડતી નથી. માજ્ઞવેની રો઩દી ત૊ ‘શતી જન્ધ્ભથી બડબડ ફ઱તી, વનજથી છૂટી વનજભાં બ઱તી; વનત્મ ક૊ઈને ભનથી ભ઱તી, વનજભાં ફ઱લા ઩ાછી લ઱તી’ શતી. સ ૂમત ઩ ૂણત ક઱ાએ એભ ત઩ી યહ્ય૊ શત૊, જાણે ચાયે હદળાઓભાં આગ રાગી શ૊મ. વલત દળાઓ અન઩ભ અને વલત હદળાઓ વનકટ રાગે છે . ઩ાંચે ઩ાંડલ વ્માક઱ ઊબા છે ઩ણ સ ૃષ્ષ્ટન ં આ નતતન જાણે કે અનંત છે . કાવ્માયં બે જે વાંજ વલલળ શતી અને આકાળ વનયાધાય શત ં એ કાવ્માંતે અનંતતાભાં ઩હયણભે છે . તભાભ ઉંફયાઓ ઓ઱ંગીને તેજ નગયબયભાં પ્રવયી યહ્ ં છે . હદળાઓ વતત એ યીતે અને એટર૊ વલસ્તાય ઩ાભી યશી છે કે સ ૂમત કદી આથભી જ નશીં ળકે. ગચતાએ ચડેરી વૈયન્ધ્રીન ં ઩છી શ ં થય ં એ કહ્યા વલના કવલતા વભાપ્ત થામ છે . આભેમ કવલતાન૊ આ પાંટ૊ પ્રચગરત ભશાબાયતથી ક્ાયન૊ અરગ થઈ ગમ૊ છે . કવલ કરાકાય છે , ઇવતશાવકાય નથી. કવલન૊ ઉદ્દે ળ વૈયન્ધ્રી લેળધાયી રો઩દીની બીતયની સ્ત્રીને તાગલાન૊ છે . એક ઩ર઴ે ઩ાંચેક શજાય લ઴ત ઩શેરાંની ઘટનાઓને વાભેથી જ૊ઈને આરેખી શતી, અને એક ફીજ૊ ઩ર઴ ઩ાંચેક શજાય લ઴ત ફાદ એ ઘટનાઓભાંની એકાદની બીતય જઈને ઘટના કયતાંમ ઩ાત્ર૊ના ભન૊બાલને આરેખલાન૊ ઩ર઴ાથત કયે છે . ફંનેભાં જભીન-આવભાનન૊ તપાલત છે , ઩ણ ફંને જ નખળીખ આસ્લાદ્ય છે .