ઉત્તર ગુજરાતનાં ભીલ આદિવાસીઓનું સ્વાતંત્ર્ય આંદોલન - ભગવાનદાસ પટેલ

(ºe˜ MktMf]rÌk-Mk{ks-RrÌknkMk yLku {kiræf MkkrnÌfiLkk MktÀºo{kt)

Uttar Gujaratna Bhil Adivasionu Swatantya Andolan

By Dr. Bhagvandas Patel

Published by Gujarat Sahitya Academy, Gandhinagar-382010

ISBN : 978-81-976797-6-6

© ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{e

´⁄k{ yk ]r•k : h024

´Ìk : 300

k]c : 16+106= 122

{q’fi : Y. 240-00

´fk˛f : zkÏ. sfiuLˇÆMkn ÚÀ

{nk{k k, ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{e, Õ uh[tÀ {u k˝e º Lk, f]rªk º LkLke kkA§, Mkuıxh-10-yu, ¯kktƒeLk¯kh-38h010 VkuLk : h3h56797-h3h56798

www.gujaratsahityaacademy.com

Email : gsagandhinagar@gmail.com

{wˇf :

r¢ªLkk ¯k˙krVıMk

966, Lkkh˝ kwhk sqLkk ¯kk{, Lkkh˝ kwhk, y{Àk kÀ-380013 VkuLk : 079-h7494393

yÊfi˚kM⁄kkLku⁄ke...

º¯k kLkÀkMk kxu˜Lkku ˛k¬ÁÀf krh[fi yk k kLkku Lk nkufi. yu{˝u ëyswoLk yLku k˚keLke yktæ ™ƒ kLkk ˜˚fiíLke su{ W•kh ¯kwshkÌkLkk ytÌkrhfik§ yh ’˜e knkze ´Àu˛{kt MkÌkk ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ksLkk {kiræf MkkrnÌfiLkwt Mkt˛kuƒLk-Mkt kkÀLk-´fk˛Lk-y«fikMk yLku ÌkuLkwt ˛kÜ h[ kLkwt kkuÌkkLkwt S Lk˜˚fi ÁkLkk‘fiwt.

Ìkuyku ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{e Ókhk ´fkr˛Ìk ëykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfiLke {khe Mkt˛kuƒLk-Mkt kkÀLk-y«fikMkfik kkí ¯k˙t⁄k{kt M fitLkku S LkW u˛ yk heÌku ´¯kx fhu Au, ëëykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfi˚ku ku {khku S LkW u˛ fk§´ knLkk Mkk{u kqhu ÌkheLku ƒw Lku ƒw ºe˜e {kiræf Mkt kÀk ¯kkfifku-f⁄kfkuLkk {wæu⁄ke Ê rLk{wrˇÌk-Mkt kkrÀÌk fhe ´rMkÿ fh kLkku, ht¯kÁknkh MktM⁄kkLkk Mknfiku¯k⁄ke ykrÀ kMke ºkE-ÁknuLkku Ókhk yk ˜kufMkt kr•kLkku Àu˛-r Àu˛{kt rLkÀ˛oLkku fikuS yLku yLkuf hkªxŸefi-yktÌkhhkªxŸefi krhMkt kÀku{kt y«fikMk hsq fhe ´[kh-´Mkkh fh kLkku, yk r ªkfiLkk ƒw Lku ƒw r ÓkLkkuLku t[k e-y«fikMkk e ¯kwshkÌke ˜kufMkkrnÌfi˚ku ku Lk e ƒkhk Ìkhefu ºe˜e ˜kufMkkrnÌfiLku M⁄kk k kLkku Ìk⁄kk ÌkuLku ykrÀ kMke yfkÀ{e, Ìkus¯kZ su e hkªxŸefi MktM⁄kk{kt h˚k kLkku hÃkku Au.íí krh˝k{u …Ìkw[¢ yLku S Lk[¢Lkk k o-´Mkt¯kkuLkk Mkk{krsf-ƒkä{f kÌkk h˝{kt ¯keÌkku, f⁄kk¯keÌkku, {t kku, ˜kuff⁄kkyku- kwhkf⁄kkyku, ˜kufkœfikLkku˜kuf{nkfk‘fiku ¯kuhu Ê rLk{wrˇÌk fh k, y«fikMk Mk{uÌk ˛kÜefi kkX Ìkifikh fh k Ìk⁄kk yk Áknw{wæe {kiræf MkkrnÌfiLkk ´fkhku-M Y kku-rMkÿktÌkku rLkfiÌk fh k Ìk⁄kk ´fkr˛Ìk fh k 30 ªkoLkwt Ìk k ykÀfiwO su ´Mkt¯k Mk r rÀÌk Au. fk§ Mkk{u ÕqÕeLku k o-´Mkt¯kku ´{k˝u Mkkƒw-ºku kk (ºq k) yLku ˜kufMk{wÀkfiLke Lkkrº{kt⁄ke ´¯kxÌkk ë˜kuf uÀí Mk{kLk ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfiLkk Ákƒkt ´fkhku-M Y kku 1500 ykÏrzfiku yLku 50 r rzfiku fuMkuxku kh Ê rLk{wrˇÌk

ffikO. yk ˜kufMkt kÀkLkk ykƒkhu ºe˜e yLku ÌkuLkk ¯kwshkÌke, ÆnÀe, yt¯k˙uS, £uL[ yLku hksM⁄kkLke, Ákt¯kk§e, Lku kk§e, ktÚÁke, {hkXe ¯kuhu yLkw kÀku Mkk⁄ku 60 kwMÌkfku ´¯kx ⁄kfikt. krh˝k{u W•kh ¯kwshkÌkLkk üzk˝Lkk yh ’˜e knkze ´Àu˛{kt

MkÌkk ykrÀ kMkeykuLkk ftX{kt ¬M⁄kÌk yk {kiræf ˜kufMkkrnÌfi Àu˛ §kuxeLku

r Àu˛{kt knkUÂfiwt Au yLku r ÔLke yLku Àu˛Lke fiwrLk äMkxeyku{kt y«fikMkLkku r ªkfi ÁkLfiwt Au.

ytÌku ºe˜ Mk{ksLke {kiræf ˜kufMkt kÀkLkku Ìku{Lkk Mk{ksS LkLkk

MktÀºo{kt kwLk: y«fikMk fhe ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfi˛kÜ (2020) yLku

ë˜kufíMkt{Ìk ykrÀ kMke ˜kufr „k˛kÜ (2022) hÂfikt Au. su ykrÀ kMke Mk{ksS LkLkk MktÀºo{kt M Y k-rMkÿktÌk¯kÌk h[kfiu˜kt ºkhÌkLkkt ´⁄k{ ˛kÜku Au. ykLke yu{˝u ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{e Ókhk ´fkr˛Ìk ëykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfiLke {khe Mkt˛kuƒLk-Mkt kkÀLk-y«fikMkfik kkí ¯k˙t⁄k{kt r ¯kÌku [[ko fhe Au. ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{eyu yk ku˜k ´f’ kLkk fkfio{kt yu{˝u ¯kwshkÌk yLku hksM⁄kkLkLkk ykrÀ kMke r MÌkkh{kt Mk Lk ˚ku kfkfio fhe ˜kuf¯keÌkku, ºkirÌkf Mkk{¯k˙e yLku r˜ræÌk Mkk{¯k˙eLkku r rLkfiku¯k fheLku ëW•kh ¯kwshkÌkLkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lkí Lkk{Lkku ¯k˙t⁄k ˜œfiku Au. W khktÌk yk ´f’ k{kt ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfiLkk rºLLk rºLLk ´fkh-M Y k-rMkÿktÌkLkk y«fikMk Mk{uÌk

10 ¯k˙t⁄kku ´¯kx ffiko Au.

yk Mk{¯k˙ fkfio ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ks yLku MkkrnÌfiLkk ´æh Mkt˛kuƒfMkt kkÀf-y«fikMke º¯k kLkÀkMk kxu˜Lkk yÌkw˜ kwhwªkk⁄koLkwt ˛wº krh˝k{ Au. yk {kxu Ìkuyku yrºLktÀLkLkk yrƒfkhe Au.

ºk¯fiu˛ flnk yÊfi˚k ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{e

´fk˛fefi

œfikÌk ˜kufr „k-˜kufMkkrnÌfir ÀT º¯k kLkÀkMk kxu˜Lke ykrÀ kMke

˜kufMkkrnÌfiLke Mkt˛kuƒLk-Mkt kkÀLk-y«fikMkfik kk E.Mk. 1980⁄ke ykhtºkELku

yuf⁄ke ƒw kzk ku{kt⁄ke kMkkh ⁄kE, ytrÌk{ kzk yk e Au.

ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfi Mkt kkrÀÌk fh k flfikhu yu{˝u ykrÀ kMke˚ku k{kt

´ u˛ ffikuo Ìfikhu su{Lkk ftX{kt yk Áknw{q’fi kLk {kiræf MkkrnÌfi nÌkwt yu ]ÿku

fi{fikoÀkLkk fkh˝u y MkkLkLkk ykhu yk eLku Qºk nÌkk yLku Lk e ykrÀ kMke kuZe kkuÌkkLkk {kiræf MkkrnÌfi⁄ke rÀLk-´rÌk-rÀLk r {wæ ÁkLke hne nÌke. yk k

ÁkÀ˜kÌkk fiw¯kLkk ´rÌkfq§ MktÚu¯kku{kt Lkk˛ kk{Ìkk Áknw{wæe-ÁknwM Y ke ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfiLku Ák[k k yu{˝u {¨{ rLk˝ofi ffikuo. yk⁄ke ykhtº{kt yu{˝u su ftXMkt kÀk ´k Ìk ⁄kE yu fi⁄kkÌk⁄k ´¯kx fhe. khtÌkw S LkLkk ytrÌk{ kzk yk ftXMkt kÀkLku kwLk: Ìk kkMk k, kkXktÌkhku ´k Ìk fh k, Àhuf ¯k˙t⁄kLke y«fikMk-ºqr{fk ˜æe ÌkuLkk ´fkhku-M Y kku-rMkÿktÌkku rLkfiÌk fhe, y˜¯k yrÀ kMke ˜kufr „k˜kufMkkrnÌfi˛kÜ h[ k ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{e, ¯kktƒeLk¯kh Mk{˚k yuf ´f’ k {qıfiku. yk ´f’ kLkk LkuÚ Lke[u, Lke[u ´{k˝uLkk ¯k˙t⁄kku ´¯kx ⁄kfik Au : (1) ºe˜kuLkkt Mkk{krsf ¯keÌkku, 2012 (2) ºe˜kuLke ne- kÌkkukhÌkkyku, 2017 (3) ºe˜ ykrÀ kMke {kiræf ykœfikLkku, ætz-1, ætz-2, 2018 (4) ºe˜e {kiræf {nkºkhÌk ºe˜kuLkwt ºkh⁄k, 2020 (5) ºe˜e {kiræf hk{kfi˝ hkÏ{ MkeÌk{kLke khÌkk, 2020 (6) ºe˜e {kiræf {nkfk‘fi ¯kwshktLkku yhu˜ku, 2020 (7) ºe˜e {kiræf {nkfk‘fi hkXkuh khÌkk, 2020 (8) ºe˜ ykrÀ kMke {kiræf ¯keÌkf⁄kk-f⁄kk¯keÌkku, 2022 (9) ë˜kufí Mkt{Ìk ykrÀ kMke ˜kufr „k˛kÜ, 2022 (10) W•kh ¯kwshkÌkLkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk, 2023 (11) ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfiLke {khe Mkt˛kuƒLkMkt kkÀLk-y«fikMkfik kk, 2023. E.Mk. 1980⁄ke yks MkwƒeLkk yu{Lkk fkfioLkwt r nt¯kk ˜kufLk fheyu Ìkku k˝ yu{˝u LkkUÊfiwt Au yu ´{k˝u ëftX uÀí su e ykrÀ kMke ˜kuf¯kt¯kkLkkt ˜kufkLkwY k r r ƒ yLkuf M Y kku su kt fu 4 ºe˜e ˜kuf{nkfk‘fiku, 21 ˜kufkœfikLkku, 800 ˜kuf¯keÌkku-f⁄kk¯keÌkku, yLkuf ¯kw Ìk ˜kuf{t kku, kwhkf⁄kkyku-˜kuff⁄kkyku ¯kuhu ¯kwshkÌke ˜kufMkkrnÌfi˚ku ku knu˜e kh ´ u~fikt Au. yk MkÀe{kt º¯k kLkÀkMk kxu˜ Ókhk Mkt kkrÀÌk ⁄kfiu˜w W•kh ¯kwshkÌkLkk ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ksLkwt ˜kufMkkrnÌfi sux˜wt y«fikMkkfi Au yux˜wt yLfi r MÌkkhLkwt

ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfi fu ¯k˙k{e˝ ˜kufMkkrnÌfi y«fikMkkfiwt Lk⁄ke. M fit Mkt kkÀf yLku yLfi yk r ªkfiLkk y«fikMke r ÓkLkkuyu ´¯kx fhu˜k ¯k˙t⁄kkuLke Mktœfik k˝ ˝e Au.

LkM h (2004), Mkt kk., zkÏ. Ák§ tÌk ÚLke; ºe˜e MkkrnÌfi : yuf yÊfifiLk (2009), Mkt kk. zkÏ. nMkw fikrøkf; Study in the Tribal Literature of Gujarat, Ed. by Bhagvandas Patel, by Hasu Yajnik (2004); ºe˜e {nkfk‘fiku : yuf {q’fiktfLk (2011), Mkt kk. zkÏ. º¯k kLkÀkMk kxu˜; ykrÀ kMke yku§æ (1999), zkÏ. º¯k kLkÀkMk kxu˜; ykrÀ kMke ÚLk kÀ yLku r˛¸ {nkfk‘fiku{kt Lkkhe (2005), zkÏ. º¯k kLkÀkMk kxu˜; ˛kuƒMkt kÀk (2008), zkÏ. º¯k kLkÀkMk kxu˜; {khe ˜kuffik kk (2006, 2010, 2011) {khe ykLktÀfik kk (2014), ykrÀ kMke ˜kufr „k˛kÜ (2002), ºe˜ ykrÀ kMke {kiræf ¯keÌkf⁄kk-f⁄kk¯keÌkku (2022), zkÏ. º¯k kLkÀkMk kxu˜; ºe˜e MkkrnÌfi: f]rÌk yLku MktMf]rÌk (2009), zkÏ. Àe kf kxu˜; ë{nkºkhÌkí yLku ëºe˜kuLkwt ºkh⁄kí ñ Lkkhe kk kku (2015), nªkoÀk ˛kn; º¯k kLkÀkMk kxu˜Lkk ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfiLkk ˜uæku (2023), Mkt kkÀf : ´u{S kxu˜; ºe˜e {kiræf MkkrnÌfi: yuf y«fikMk (º¯k kLkÀkMk kxu˜ Ókhk Mkt kkrÀÌk ºe˜e Mkt kÀkLkk MktÀºo{kt) (2022), Mkt kkÀf : zkÏ. À˛h⁄k kxu˜; ºe˜e {kiræf MkkrnÌfi (¯keÌkku-ykœfikLkku{nkfk‘fiku) : yuf M kÊfikfi (2024), ætz-1, 2, Mkt kkÀf : zkÏ. º¯k kLkÀkMk kxu˜ : LA MUSIQUEDES ARAVALLI (2023) £uL[, yLkw. {kuEÕ hMke k˜k; {khe ˜kuffik kk : r {˛o (2016), zkÏ. ´u{S kxu˜; Printed Words (2012), by G. N. Devy ¯kuhu su kt kwMÌkfku{kt yk ºe˜e MkkrnÌfi kwhku¯kk{eyku, Mk{fk˜eLkku yLku yLkw¯kk{eyku Ókhk y«fikMkkE-r u[kE, ƒw Ws{k§wt ÁkLke ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfiLke M Ìkt k ƒkhk Ìkhefu M efkh kk{e ¯kwshkÌke ˜kufMkkrnÌfi˚ku ku M⁄k kkfiwtAu.

W khktÌk fux˜ktf {nkfk‘fikuLkk yt¯k˙uS, £U[, ÆnÀe, hksM⁄kkLke, Ákt¯kk§e, {hkXe, Lku kk§e, ktÚÁke ¯kuhu ºkªkkLkk yLkw kÀku ⁄kfe yuf æq˝k{kt hnu˜wt ºe˜e ˜kufMkkrnÌfi hkªxŸefi yLku yktÌkhhkªxŸefi ˚ku ku knkU[eLku kkUækfiwt Au. yk yLku ykx˜wt Ákƒwt fkfio ¯kwshkÌkLkwt fkuE r Ôr „k˜fi k˝ Lk⁄ke fhe ˛ıfiwt. yk r h˜ fkfioLku ƒk Awt yLku º¯k kLkÀkMk kxu˜Lku yrºLktÀLk kkX Awt.

zkÏ. sfiuLˇÆMkn ÚÀ

{nk{k k, ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{e

´MÌkk Lkk

ykrÀ kMke M kÌkt fi [§ §Lke hksfefi ºqr{fk : yuf r nt¯kk ˜kufLk

ºe˜ku ´f]rÌkyu ˛k¬LÌkr´fi yLku M Ìkt kÌkkr´fi ´Ú Au. yk⁄ke 15{e MkÀe knu˜kt h[kfiu˜k {kiræf ºe˜e MkkrnÌfi{kt fkuE k˝ ´fkhLke M kÌkt fi [§ § fu Mk{kÚuÌ⁄kkLkLke ´ ]r•kykuLkkt À˛oLk ⁄kÌkkt Lk⁄ke. fkh˝ fu yk kq ofk˜eLk ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ksLkwt Mkk{krsf-ƒkä{f M Y k yLku S LkherÌk s ´kf]rÌkf kfiko h˝ Mkk⁄ku yu MkwMkt¯kÌk nÌkwt fu su⁄ke yu{Lku yk e fkuE k˝ ´fkhLke ´ ]r•kyku fh kLke sYrhfikÌk s˝kE LknkuÌke. 17{e MkÀeLkk ytÌk Mkwƒe ´kf]rÌkf kfiko h˝{kt ¯kkuX kfiu˜k kq ofk˜eLk yk ºe˜ Mk{ks{kt Mk{ksLku uhr æuh fhe r xLk fhu yu kt r kÌkf krhÁk§ku Qºkt ⁄kfikt LknkuÌkkt.

18{e MkÀeLkk ykhtº⁄ke yk khk¢{e yLku ˛e˜ kLk ´Ú yLfi ´Àu˛Lkk yk¢{˝ækuhkuLkk yÌfik[khkuLkku ºku¯k ÁkLke yLku kq fk˜eLk rLkMk¯ko ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ksLke M kºkr f S LkherÌk eæhk k ˜k¯ke. 18{e MkÀeLkk ykhtº⁄ke s {u kz ´Àu˛ kh {hkXkykuLkkt yk¢{˝ku, ˜qtxVkx yLku ¯kk{- h Mk§¯kk kLke ˛YykÌk ⁄kE.

{hkXkykuLke Mkk⁄ku k™ZkhkykuLkk yÌfikhe nw{˜k ˛Y ⁄kfik yLku yk nw{˜k hkuf kLke s kÁkÀkhe hks kqÌk hkÚykuyu Lk ˜uÌkkt ºe˜ Mk{ksLku Mkk{u ƒhe Àeƒku. kAe Ìkku {hkXkyku yLku k™ZkhkykuLku Aqxku Àkuh {§e ¯kfiku. ÁktLkuyu yk ÚrÌk kh fk§ku fuh Ìkko‘fiku. yk k˝u fiwhku kefi ´Úyu y{urhfkLkk huz R¬LzfiLkku yLku ykr£fkLkk nÁkMkeykuLkk Lk]˛tMk Mktnkh r ˛u Ú˝eyu Aeyu k˝ yk k˝k ˜kufkuyu s yk k˝k ykrÀ kMke Mk{ks kh fhu˜k fkh{k yÌfik[khku r ªku ækMk Ú˝kÌkk Lk⁄ke.

18{e MkÀe{kt {hkXkyku, k™Xkhkyku, yLku yLfikuyu ykrÀ kMkeyku kh

yÌfik[kh yk[fiko nÌkk ÌkuLkwt ˝oLk Mkh r r˜fi{ ntxhu yk heÌku ffiwO Au, ëëyZkh{e ˛ÌkkÁÀe{kt ºe˜ku Mkk⁄ku hksˇkuneyku su ku Ìkko fh k{kt yk Ìkku nÌkku. yrƒfkheyku fkuE k˝ ´fkhLkk æ[fkx r Lkk Ìku{Lkk ´k˝ ˜uÌkk. y˛k¬LÌkºfiko

kÌkk h˝{kt Úu fkuE ºe˜ {§Ìkku Ìkku fkuE k˝ ´fkhLke Ìk kkMk r Lkk ntxhku⁄ke {kh k{kt yk Ìkku yLku VktMke kh [zk k{kt yk Ìkku. yk heÌku MkUfzku f¸ yk k k{kt yk Ìkkt. Lkkf [ehe yLku fkLk VkzeLku yk ˜kufkuLku MkqhsLkk Ìkeæk Ìkk k{kt Ìk kk k{kt yk Ìkk. Ìk ku˜e ˜kun kkxku kh Mkktf§ku⁄ke Ákktƒ k{kt yk Ìkk yLku Ìku{Lke nÌfik fh k{kt yk Ìke. Ìku{Lke ÜeykuLkkt yt¯k AuÀ k{kt yk Ìkkt. ƒw{kzk{kt ¯k§kt ÀÁkk k{kt yk Ìkkt.íí (•¢ÁŒ Á›±¢S¢Ë |¢ËH, œ¢¢Ô{ÙS¢„ }¢Ô„º¢, –Î. (8), –Ìâ¢}¢ •¢±ÎÁú¢ 1954, S¢¢Á„y -S¢ÊS⢢›, ⁄¢£¢S⢢› Á±‡± Á±l¢H , ©Œ –È⁄) yk e yhksfÌkk yLku Àkhw˝ krh¬M⁄krÌk{kt ykrÀ kMkeykuLku Àu˛e hkÚyku

ÌkhV⁄ke fkuE k˝ ´fkhLke ækMk fkuE Mknkfi {§e Lkn™. hkÚykuyu sLkÌkk ÌkhV fkuE ækMk fÌko‘fiLkwt kk˜Lk ffiwO Lkn™. krh˝k{u M⁄kkrLkf sLkÌkkLku Ìku{Lke M k⁄ko Mkkƒ kLke ]r•kLkku yLku fqxLkerÌkLkku œfik˜ yk‘fiku. Ìku{Lkku Mkk{qrnf {kunºt¯k ⁄kfiku. su khk¢{e ´Ú hkflfiLkkt ÁkkÃk yk¢{˝kuLku æk§ k MkÀk Ìkifikh hnuÌke nÌke Ìku ´Ú ƒe{u ƒe{u {kLkrMkf yLku ˛kherhf heÌku y˜¯k ⁄k k ˜k¯ke. W khktÌk yt¯k˙uÚu Ókhk Ìku{Lkk kh Mk•kk M⁄kk k k yLku ƒLk ´k Ìk fh k ys{k u˜k swÀk swÀk LkwMkæk Ìk⁄kk Úunwf{eLku ˜eƒu M⁄kkrLkf Àu˛e hkflfiku yLku yt¯k˙uS Mkk{˙kflfi kÀe ‘fi M⁄kkLku kzfkh k W•kursÌk ffiko. Mkk{qrnf {kLkrMkf Mkt ªko Ìke ÁkLfiku yLku ˛kherhf ¢ktrÌk fh kLkkt Ákes hku kkfikt.

M fitºq M kÌkt fi [§ § :

yk⁄ke MkLk 1818⁄ke 1882Lkk Mk{fiætz{kt ºe˜ ´Àu˛{kt M fitºq M⁄k§u M⁄k§u yLkuf r ˇkunku ⁄kÌkk hÃkk. æhuæh Ìkku yk M kÌkt fi [§ §ku nÌke. khtÌkw, flfikhu flfikhu Mk•kkƒkheykuyu MkiLfiÁk§ Ókhk f[z kLkk ´fiÌLkku ffiko Ìku{ Ìku{ yk Ák§ k ƒw ´[tz ÁkLkÌkk ¯kfik yLku ÆnMkf ¢k¬LÌkLkwt Y k ˜uÌkk ¯kfik. 1881-1882{kt WÀfi kwh hkflfiLkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuyu yt¯k˙uÚu yLku Àu˛e hkflfiLke Mk•kkLku ºkhu swMMkk Mkk⁄ku Mkk{qrnf heÌku kzfkhe. yk 19{e MkÀeLke Mkki⁄ke ºfikLkf ºe˜ ¢k¬LÌk nÌke. æhuæh Ìkku yk Àe ofk§⁄ke yufr kÌk ⁄kfiu˜ku ºe˜ Mkk{qrnf yk¢ku˛Lkku r MVkux nÌkku. yLkuf kku˜eMk⁄kk˝kt Ákk§e Lkkœfikt yLku MkUfzku rMk kkEyku {khe Lkkœfik. ytÌku 25 yur´˜, 1881Lkk hkus ºe˜ ykrÀ kMkeyku Mkk⁄k yuf Mk{sqÌke

⁄kE. hkflfiLkk yrƒfkhe yzƒku fh Akuz k yLku ¢k¬LÌkfkhe ºe˜kuLku {kVe yk k k

Mkn{Ìk ⁄kfik. (⁄¢£¢S⢢› }¢Ô¥ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ãŒ¢ÔH›, «¢ı. œ¢Ì£¢ Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸, –Î. 17, ⁄¢£¢S⢢› Á„ãŒË x¢Ìã⢠•‹U¢Œ}¢Ë, £¢ –È⁄) yk ºe˜ r ˇkunku M fitºq nÌkk. fkuE yuf ‘fi¬ıÌkLke ´uh˝k fu LkuÌk]Ì {kt

LknkuÌkk. yk M kÌkt fi [§ §ku yt¯k˙uS hkflfi ytÌk¯koÌk M⁄kkr kÌk Lk e ‘fi M⁄kkLke ´rÌkr¢fik Y ku WÌ kLLk ⁄kE nÌke. yk ¯krÌkr rƒyku ºe˜ Mk{ksLke M kÌkt fi {kxuLke Ú¯k]rÌk Mkq[ Au. ÌkuLku Mkk{qrnf ¢k¬LÌkLk Lkk{ yk ke ˛fkfi. ¯kkuÆ Àr¯krhLkk LkuÌk]Ì {kt M kÌkt fi [§ § 1881{kt ¯kwshkÌk yLku hksM⁄kkLkLkk WÀfi kwhLkk Mke{k Ìkeo ´Àu˛{kt MkÌkk ºe˜kuyu Mk˛M k ¢k¬LÌk fhe nÌke. yk⁄ke yk Mk{sqÌke⁄ke yk r MÌkkhLkk ºe˜ Mk{ksLku ⁄kkuzku- ˝ku ˜kº ⁄kfiku nÌkku. khtÌkw, zwt¯kh kwh yLku ktMk kzkLkk ºe˜Mk{ks kh r ˛uªk ÊfikLk yk fiwt LknkuÌkwt. yk⁄ke 20{e MkÀeLkk ykhtº{kt zwt¯kh kwh yLku ktMk kzk hkflfiku{kt ¯kkuÆ Àr¯krhLkk LkuÌk]Ì {kt ºe˜ yktÀku˜LkLkku ykhtº ⁄kfiku. ¯kkuÆ Àr¯krh ÁkuzMkk ¯kk{Lkk rLk kMke yLku ÚrÌkLkk ˝Úhk nÌkk.

¯kkuÆ Àr¯krhyu 1913Lkk ykÏıxkuÁkh {kMk{kt ktMk kzk yLku Mkqt⁄k hkflfikuLke Mke{k kh ¬M⁄kÌk ´kf]rÌkf heÌku Mkwhr˚kÌk {kLk¯kZLkk knkz kh kkuÌkkLkk r˛ªfikuLku yk{t fik. 4000 Mk˛Ü ºe˜ ykrÀ kMke yufXk ⁄kfik. ÁknwMktœfi ˜kufMk{wÀkfi ÚuELkuM⁄kkrLkfMk•kkƒkheykuLkeÆ[Ìkk ƒe¯kE.Ìku{˝uyt¯k˙usyrƒfkheykuLku{kLk¯kZ kh ºe˜kuLke s{k xLku f[ze Lkkæ k ´k⁄koLkk fhe. 6 ⁄ke 10 Lk uBÁkh, 1913{kt {u kz fkuhLke Áku ft kLkeyku, 104 u˜us˜e hkfiV’MkLke yuf ft kLke yLku MkkÌk{e hks kqÌk huS{uLxLke yuf ft kLke {kLk¯kZ ºe˜kuLke s{k xLku f[ze Lkkæ k knkU[e. MkuLkk knkzLku uhÌke QzÕqz ¯kku§eyku hMkk Ìke W kh knkU[e. yuf f˜kf Mkwƒe {kLk¯kZ kh ºe˜ ykrÀ kMkeykuyu MkV§Ìkk kq of Mkk{Lkku ffikuo. yk nÌfikfktz{kt 1500 ‘fi¬ıÌk {kfiko ¯kfik. 900 ÁktÀe ÁkLfik. ¯kkuÆ Àr¯krh Ìku{Lkk krh kh yLku r˛ªfi kwtrsfikLku ÁktÀe ÁkLkk e ˜eƒk. ¯kwwhw-r˛ªfiLku y{Àk kÀ su˜{kt {kuf’fik. yk heÌku yuf Mk˛ıÌk ºe˜ ¢k¬LÌkLku ¢qhÌkk kq of f[ze Lkkæe. Mkk⁄ku Mkk⁄ku yt¯k˙us yrƒfkheykuyu ºe˜ ykrÀ kMkeLku MktÌkw¸ fh kLkk nuÌkw⁄ke Õz ke MkwƒkhkÌ{f heÌkku k˝ y kLkk e.

ºe˜ ¢k¬LÌkLke yk ÌkusM e fl k§kykuLku º˜u kk˛ e Ák§⁄ke ˛kLÌk fh k{kt yk e. khtÌkw, ÁkwÕkE Lkn™. ÌkuLkwt Ìkus ƒw ykusM e ÁkLke yk¯kk{e ªkkuo{kt {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk yufe (yufÌkk) yktÀku˜Lk Y ku ´¯kx‚wt.

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt yufe yktÀku˜Lk : {kuÌke˜k˜ Ókhk ykhtºkfiu˜k yufe yMknfkh yktÀku˜LkLku ºkhu ˜kufMk{⁄koLk {Èfiwt. yk⁄ke yuf ˛¬ıÌk˛k§e yktÀku˜Lk ÁkLke ¯kfiwt. yufe yktÀku˜LkLkku ´ºk n {u kz hkflfikuLke Mke{kyku yku§t¯ke ÁkeÚ hkflfiku{kt k˝ Àqh Àqh Vu˜kE ¯kfiku. ÌkuÚ Ìku Ezh, kk˜Lk kwh, rMkhkune, ÀktÌkk, r sfiLk¯kh ¯kuhu hkflfikuLke ˜ktÁke kÀfik kkyku fhe, ÌfiktLke ykrÀ kMke sLkÌkkLku ´urhÌk fhe ÌkuLku kkuÌkkLkk yrƒfkhku ´Ìfiu Ú¯k˙Ìk fhe. khtÌkw, hkflfiLkk ´˛kMkLkLke ¯keƒ-Lksh ÌkuÚ Ìk kh furLˇÌk ⁄kE ¯kE. hkflfikuLku kkuÌkkLkk y¬MÌkÌ {kxu yk yktÀku˜Lk yuf {kuxku kzfkh nÌkku. {u kzLkk {nkhkÚ, Ú¯kehÀkh yLku rÁk˙rx˛ Mk•kk ÌkuÚ ÌkLkk ƒe hnu˜k ´ºk ⁄ke ˝kt Æ[rÌkÌk nÌkkt. yufe yktÀku˜Lk W•khLkkt hkflfiku{kt Àqh Àqh Mkwƒe ´MkhÌkwt sÌkwt nÌkwt. swÀkt swÀkt hkflfikuLkk ˛kMkfkuyu Mkk⁄ku {§eLku yk yMknfiku¯k yktÀku˜LkLku f[he Lkkæ kLkku rLk˝ofi ffikuo. ÌkuÚ Ìku swÀkt swÀkt hkflfikuLkk ykrÀ kMkeykuLku Mkt¯krXÌk hnu kLke Mk˜kn yk ke yLku yufÌkk fkfi{ hkæ kLkku rLk˝ofi fhk‘fiku.

kk˜-r[ÌkrhfikLkku nÌfikfktz :

7{k[o,1922{kt{kuÌke˜k˜ÌkuÚ Ìku¯kwshkÌkLkkEzhhkflfiLker flfiLk¯kh Ú¯kehLkk kk˜-r[Ìkrhfik ¯kk{{kt 2000 ˜kfrzfik yLkwfikfieyku Mkk⁄ku ´ u˛ ffikuo. ykrÀ kMkeyku yLku hkflfiLkk yrƒfkheykuyu ˛k¬LÌk kq˝o Mk{kƒkLk {kxu MkºkLkwt ykfikusLk ffiwO nÌkwt. s{eLk-{nuMkq˜, uX, ˜k¯kku ¯kuhu ÁkkÁkÌku ÌktÀwhMÌk kÌkko˜k k [k˜e hÃkku nÌkku. yktÀku˜Lkfkheyku yLku hkflfiku Â[u Mkt kÀ h[kELku MkwæÀ Mk{kƒkLk ⁄k˛u yu M M⁄k-˛kLÌk kÌkk h˝ ÚBfiwt nÌkwt. khtÌkw, {ush yu[. S. MkxLkLkk ykÀu˛⁄ke {u kzLke ºe˜ fkuh hurs{uLxu yLku hkflfikuLke Mk˛Ü Vkusu ˛kLÌk-yÆnMkf sLkÌkkLku uhe ˜eƒe yLku fkuE k˝ ´fkhLkk W•kusf fkh˝ r Lkk ÁktÀqfku yLku {˛eLk¯kLkku⁄ke ykzuƒz ¯kku§eyku hMkk kLkku ykhtº ffikuo. fux˜kf ´fkr˛Ìk rh kkuxkuo ´{k˝u yuf Mkk⁄ku - yuf Mk{fiu 1200 rLk˛Ü ‘fi¬ıÌkykuLk {kuÌkLkk kx WÌkkhe Àeƒe. ˛neÀkuLke ˜k˛ku⁄ke ykswÁkkswLkk fq k ºhe Àeƒk. ÌkuÚ ÌkLku k˝ k¯k{kt ¯kku§e yLku Ahk k¯k k⁄ke kfi˜ ⁄kfik nÌkk. ykLke kwr¸ hksM⁄kkLk Mku kMkt Lkku rh kkuxo fhu Au. yk r MÌkkhLkku yk yuf ÁkeÚu ësr˜fik k˜k Ákk¯k nÌfikfktzí nÌkku. khtÌkw, hkflfikuLkk Àw¯ko{ k oÌkefi ˚ku k{kt xu˜e kk˛ e xLkkLke ÁknkhLkk s¯kÌkLku kqhu kqhe Ú˝fkhe {§e ˛fe Lkn™. W khktÌk, ÌkÌfk˜eLk Mkhfkhe Mkq kkuyu yk y{kLk efi xLkk kh Zktf keAkuzku fh kLkku kqhÌkku ´fiÌLk ffikuo. rMkhkuneLkkt ¯kk{ rMkfik k-Ákk˜kur˜fik-ºq˜kLkku nÌfikfktz : rMkhkune hkflfi {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜LkLkwt Ákeswt

´{wæ fuLˇ nÌkwt. ÚLfiwykhe, 1922{kt ÌkuÚ Ìku yk r MÌkkhLkk ykrÀ kMke knkze

´Àu˛{kt kÀfik kk fhe. ºe˜ku yLku ¯khkrMkfikLke yLkuf Mkºkyku fhe, ëºqr{ º¯k kLkLkeí Mkq k Mkk⁄ku ykrÀ kMkeyku{kt ëyufeí (yufÌkk) fhe, s{eLk-{nuMkq˜ Ìk⁄kk fhÁktƒe fhk e hkflfi Mkk{u yMknfiku¯k {kxu æw’˜w yknT kLk ffiwO. W~fuhkfiu˜k ykrÀ kMkeyku Ókhk ÚLfiwykhe, 1922Lkk ytrÌk{ Mk Ìkkn{kt ˜qtx yLku hkflfi f{o[kheyku Mkk⁄ku Àw‘fio nkhLke yLkuf xLkkyku xe. yk r MÌkkh{kt ykrÀ kMkeyku ÆnMkk kh QÌkhe yk‘fik nÌkk.

hkflfi Mk•kkyu ykrÀ kMkeykuLku s{eLk-{nuMkq˜, Ákkfe ˜nu˝wt yLku ëyufeí Ìkkuz k {kxu Úunwf{e fhe yLku kuªk˝k fhe fu Úu hkflfikÀu˛Lkwt W’˜t Lk [k˜w hnu˛u Ìkku MkirLkf fkfio kne fh k{kt yk ˛u. khtÌkw, ykrÀ kMke fkuE k˝ ´fkhLke ƒ{fe⁄ke r [r˜Ìk ⁄kfik Lkn™. yt¯k˙uÚuLke Mk˜kn⁄ke hkflfikuyu MkirLkf ˛¬ıÌk⁄ke yktÀku˜LkLku f[ze Lkkæ kLkku rLk˝ofi ˜eƒku. yk MkirLkf ÆnMkf yrºfikLkLkwt LkuÌk]Ì hks kqÌkkLkkLkk yu.S.Lkk Mku¢uxhe {ush r´[zoyu ffiwO. 1922Lkk yur´˜, {u {kMk{kt ¯khkrMkfikLkwt ¯kk{ rMkfik k yLku rMkhkuneLkk hkunuzk Ìkk˜wfkLkk ºe˜kuLkkt Ákk˜kur˜fik ( k˜kur§fik) Ìk⁄kk ºq˜k ¯kk{kuLku uhe ˜eƒkt yLku ykzuƒz ¯kku§eÁkkh fhe k˝u ¯kk{kuLk yk¯k ˜¯kkze Àeƒe. ¯kk{ Mk§¯keLku ºM{ ⁄kE ¯kfikt. yLkuf ¯khkrMkfik yLku ºe˜ ykrÀ kMke {kfiko ¯kfik yLku kfi˜ ⁄kfik. ÚLk{k˜Lkwt ºkhu LkwfMkkLk ⁄kfiwt. yk nÌfikfktz yLku y¬¯Lkfktz{kt ¯kheÁk ¯khkrMkfik yLku ºe˜kuLkkt hÁkkh, yLkks, k˛w, kMk, ÀhÀk¯keLkk, f kzkt Mk§¯keLku hkæ ⁄kE ¯kfikt yLku ykrÀ kMke ºxfÌkk rºækhe ÁkLke ¯kfik. yk kAe k˝ nÌfikfktz [k˜w hÃkku yLku 6 {u, 1922Lkk hkus Lk k kMk ¯kk{ MkirLkf yk¢{˝Lkku ºku¯k ÁkLfiwt. (ƒe RB kerhfi˜ ¯kusurxyh ykÏV R¬Lzfik, ´Ìk 24, k]. 94, ˜tzLk, 1908) hksM⁄kkLk Mku kMkt yk M⁄k§kuLke Ìk kkMk fhe, ºq˜k yLku Ákk˜kur˜fik ¯kk{kuLkku rh kkuxo Ìkifikh ffikuo. rh kkuxo ´{k˝u yk y¬¯Lkfktz{kt 325 krh kh yLku 1800 ‘fi¬ıÌk ´ºkr Ìk ⁄kE, 640 h Mk§¯kk e Àeƒkt. 7085 {˝ yLkks yLku 600 ¯kkze kMk Mk§¯kk e Àeƒwt yLku 108 k˛w Ák§e {fikO. rh kkuxo{kt ”Àfi ft kk k k§k nÌfikfktz yLku y¬¯Lkfktz kh kqhÌkku ´fk˛ kkz k{kt yk‘fiku Au. rMkhkuneLkku yk Lk]˛tMk nÌfikfktz Mk{¯k˙ Àu˛Lkk Mk{k[kh k kku{kt [[koLkku r ªkfi ÁkLfiku. hksM⁄kkLk Mku kMkt Lkk ´fikMkku⁄ke yk kk˛ e nÌfikfktz yLku y¬¯LkfktzLkku {k{˜ku rÁk˙rx˛ MktMkÀ Mkwƒe ¯kfiku, khtÌkw ºe˜kuLke hknÌk {kxu MktMkÀu ftE k˝ ffiwO Lkn™. yk y{kLk efi nÌfikfktzLku ºe˜ku yuf MkÀe kqhe ⁄k k yk e AÌkkt ºq’fik Lk⁄ke : Vht¯ke(rVht¯ke)VkuÕkuyk e,hurhfikuÁkku˜uhu... ÁkÀwækuMkkuh k˜k¯ke,hurhfikuÁkku˜uhu...

xkukkuMkkuh k˜k¯ke,hurhfikuÁkku˜uhu... ºq˜wt¯kkÏ{Ákkr§fiwt,hurhfikuÁkku˜uhu... nkMkw, U˜kur§fiwt¯kkÏ{Ákkr§fiwt,hurhfikuÁkku˜uhu...

V˜©wrÌk

{kuÌke˜k˜ÌkuÚ ÌkLkkLkuÌk]Ì {ktykr ºko kk{u˜kykrÀ kMkeyufeyktÀku˜Lku yk¯k§sÌkkt¢k¬LÌkfkheY k˜eƒwt.ykyktÀku˜LkuykrÀ kMkeykuLker M{]Ìky¬M{ÌkkLku kwLk: Ú¯k˙Ìk fhe. yk⁄ke Ìkuyku kkuÌkkLkk st¯k˜ yrƒfkhkuLku ´k Ìk fh k fux˜kf yt˛u

MkV§ ⁄kfik. yk yktÀku˜Lk y¯kkWLkkt M Ìkt k hnu k {kx ´fiÌLk˛e˜ M fitºq ºe˜ yktÀku˜Lkku yLku hkªxŸefi yMknfiku¯k yktÀku˜LkLkk ´ºk {kt WÌ kLLk ⁄kfiwt nÌkwt. khtÌkw, ÌkuLkeÌkw˜Lkk{kt ˝wts¢ktrÌkfkheyLkuW¯k˙rMkÿ⁄kfiwt.ìykykrÀ kMkeyufeyktÀku˜Lk hkªxŸefiyktÀku˜Lk{ktMk{krnÌkLkn™⁄kE˛ıfiwt. khtÌkw,Ìku˝uhkªxŸefiW u˛Lku˛¬ıÌk˛k§e ÁkLkk‘fiku. yk yktÀku˜Lku yk ºqr{Lkk {q§ M k{e ykrÀ kMkeykuLku kkuÌkkLkk yrƒfkhku {kxu Ú¯k˙Ìk ffiko. krh˝k{u, Ìkuyku ªkkuo kwhk˝kt ÁktƒLkku Ìkkuz k Mkr¢fi ÁkLfik, yLku ëyufeí Lke[u yufÌkk M⁄kk ke ˛ıfik. krh˝k{u yufe yktÀku˜Lkku hksM⁄kkLkLke Mkk{tÌke ‘fi M⁄kk kh ºkhu ´nkh fhe ˛ıfikt. Ìk⁄kk Mkk{krsf r fkMkLkkt ykƒkh ÁkLfikt. yk W khktÌk, hksM⁄kkLk{kt M Ìkt kÌkk yktÀku˜LkLkku ykƒkh Ìkifikh fheLku ÌkuLkku {k¯ko ´˛MÌk ffikuo. flfikhu 1938 kAe ´Ú{tz§ yktÀku˜Lk y¬MÌkÌ {kt yk‘fiwt Ìkku Ú¯k˙Ìk ykrÀ kMke yk Mkt¯kXLk{kt Mktr{r˜Ìk ⁄kfik Ìk⁄kk ´Ú{tz§ku kkuÌkkLkk W u~fikuLku ´k Ìk fh k{kt MkV§ ⁄kfikt.î (⁄¢£¢S⢢› }¢Ô¥ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 84). ˚ku kfkfio :

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt 1921 ⁄ke 1929 Mkwƒe [k˜u˜k yk ºe˜ yufe yktÀku˜LkLku yuf ˛Ìkf kqhwt ⁄k k yk‘fiwt Au. yk{ AÌkkt, ºe˜ Mk{ksLkkt {wæ kht khkLkkt ¯keÌkku{kt yk RrÌknkMk yu ku Lku yu ku Mk[ kfiu˜ku Au. yk Mkt˛kuƒfu 2007 ⁄ke 2008{kt ¯kwshkÌk hkflfi yrº˜uæk¯kkhLkk ykä⁄kf Mknfiku¯k⁄ke hksM⁄kkLk yLku ¯kwshkÌkLke MkhnÀ kh yk u˜kt yLkuf ¯kk{ku{kt VheLk ñ ˚ku kfkfio fheLku yk yktÀku˜Lk r ˛uLkkt yLkuf ´Mkt¯k-¯keÌkku W khktÌk ÀtÌkf⁄kkyku yufXe fhe nÌke. yk {kiræf Mkk{¯k˙e {khe nMÌk´Ìk ëW•kh ¯kwshkÌkLkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lkí{kt Mk[ kE Au. yu{kt⁄ke fux˜ktf ´Mkt¯k¯keÌkku yLku ÀtÌkf⁄kk yk kwMÌkf{kt ´¯kx ffikO Au. yk kt ´Mkt¯k-¯keÌkkuLke h[Lkk Ìko{kLk{kt ÁkLkÌke xLkk-´Mkt¯kLkk ykƒkhu suLkk{kt Mksof ´rÌkºk nkufi yu e ‘fi¬ıÌk fhu Au. h[Lkkh su M⁄k§u yk xLkk xe nkufi Ìku M⁄k§ Lkk{, xLkkLkwt fi⁄kkÌk⁄k ˝oLk, su{Lke Â[u yk e xLkk ÁkLke nkufi Ìku ‘fi¬ıÌk, ÌkuLkkt {kÌkk-r kÌkk, yxf, ÌkLk ¯kuhu r ˛uLke Mkk[e {krnÌke k˝ ¯keÌk{kt

¯kqt⁄ku Au. kAe kkuÌkkLkk Lkk{Lkk {kun fu {kr˜feLkk Àk k r Lkk k o-´Mkt¯ku ÁknwsLk

Mk{ksLkk {wæu yk ¯keÌkku nuÌkkt {qfu Au. ˜kuf {wıÌk {Lku ¯kkfi Au yLku yk {kiræf Mkt kÀk ˜kufLke ÁkLke Úfi Au. yk⁄ke ykrÀ kMke MkkrnÌfi yÌfikh Mkwƒe {kiræf Y ku s

Mk[ kfiwt Au, suLkku W’˜uæ yk knu˜kt k˝ ⁄kfiku Au.

n RrÌknkMkfkhku RrÌknkMk Ú˝ k {kxu r˜ræÌk, ºkirÌkf yLku {kiræf Mkk{¯k˙eLku k˝ M efkhÌkk ⁄kfik†Au.

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt, [k˜u˜k 1921⁄ke 1929 Mkwƒe W•kh ¯kwshkÌk yLku hksM⁄kkLkLkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuLkk yk M kÌkt fi yufe yktÀku˜Lk r ˛u ¯kwshkÌk{kt ækMk {krnÌke {§Ìke Lk nku k⁄ke, yk Mkt˛kuƒfu M fit yufXkt fhu˜kt

´Mkt¯k-¯keÌkku, {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk ÌkLk fku’fikhe{kt sE Ìku{Lkk krh khLkkt ]ÿ [uLkkÀu e ÌkuÚ Ìk yLku yLfi Mk«fikuLke kht kh {w˜kfkÌkku ˜E yufXe fhu˜e {kiræf Mkk{¯k˙e, {kuÌke˜k˜Lkkt h[kfiu˜kt ºkirÌkf M{khfku yLku hksM⁄kkLk{kt⁄ke ´k Ìk r˜ræÌk Mkk{¯k˙eLkk ykƒkhu ºe˜ yufe yktÀku˜LkLkku RrÌknkMk yk˜uœfiku Au. yk rÀ˛k{kt zkÏ. yhw˝ k u˜k, zkÏ. xeLkk Àku˛e yLku f’ ku˛ kxu˜Lkkt fkfikuo k˝ LkkUƒLkefi Au.

…˝ M efkh :

{khe ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ksLkk {kiræf MkkrnÌfiLkk Mkt˛kuƒLk-Mkt kkÀLkLke

fik kk 1980⁄ke ykhtºkELku yuf⁄ke ƒw kzk ku{kt⁄ke kMkkh ⁄kELku ytrÌk{ kzk yk e Au Ìfikhu ÌkuLkk Áknwr ƒ kkXkuLkwt y«fikMk Mk{uÌk Mkt äƒÌk ˛kÜefi Y k yk k k Ìk⁄kk ykrÀ kMke Mk{ksS LkLkk MktÀºo{kt yk Áknw{wæe Áknwykfik{e {kiræf kht khkLkkt ˜˚k˝-M Y k-rMkÿktÌkku M k¸ fh k yLku MkiÿktrÌkf M⁄kk kLkkyku fh k ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{e, ¯kktƒeLk¯khLkku ykä⁄kf Mknfiku¯k ´k Ìk ⁄kfiku Au. yk ytrÌk{ kzk Lkku ykhtº yÊfi˚k, k»©e r ª˝w ktz‚k, {nk{k k, Mksof nªkoÀ r k uÀe yLku Àe oˇ¸k {nk{k k, zkÏ. ysfiÆMkn [kink˝Lkk fkfiofk§⁄ke ⁄kfiku Au yLku Ìko{kLk Áknw©wÌk yÊfi˚k, ºk¯fiu˛ flnk yLku ·r¸ tÌk {nk{k k, sfiuLˇÆMkn ÚÀ Lkk fkfiofk§{kt yk¯k§ ƒ fikuAu.

yk Mk{fiætz{kt Lke[u ´{k˝uLkk ¯k˙t⁄kku ´¯kx ⁄kfik Au :

1. ºe˜kuLkkt Mkk{krsf ¯keÌkku, 2012

2. ºe˜kuLke ne- kÌkku- khÌkkyku, 2017

3.ºe˜ ykrÀ kMke {kiræf ykœfikLkku, ætz 1-2, 2018 (20 {kiræf ykœfikLkku), k]. 1263

4. ºe˜e {kiræf hk{kfi˝ hkÏ{-MkeÌk{kLke khÌkk (Mkt äƒÌk kkX yLku y«fikMk), 2020, k]. 621

5. ºe˜e {kiræf {nkºkhÌk ºe˜kuLkwt ºkh⁄k (Mkt äƒÌk kkX yLku y«fikMk), 2020, k]. 588

6. ºe˜e {kiræf {nkfk‘fi hkXkuh khÌkk (Mkt äƒÌk kkX yLk y«fikMk) 2020, k]. 437

7. ºe˜e {kiræf {nkfk‘fi ¯kwshktLkku yhu˜ku (Mkt äƒÌk kkX yLku y«fikMk), 2020, k]. 314

8. ºe˜ ykrÀ kMke {kiræf ¯keÌkf⁄kk-f⁄kk¯keÌkku (Mkt äƒÌk kkX yLku y«fikMk), 2022, k]. 414

9. ë˜kufí Mkt{Ìk ykrÀ kMke ˜kufr „k˛kÜ (W•kh ¯kwshkÌkLkk ykrÀ kMke Mk{ks S LkLkk MktÀºo{kt), 2022, k]. 378

10. W•kh ¯kwshkÌkLkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk, 2023

11. ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfiLke {khe Mkt˛kuƒLk-Mkt kkÀLk-y«fikMkfik kk, 2023 {khe ºe˜ ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfi Mkt˛kuƒLk-Mkt kkÀLkfik kk ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{eLke M⁄kk kLkk knu˜kt MkLk 1980⁄ke ˛Y ⁄kE nÌke. yk MkwÀe fik kkLku ykLktÀÀkfif ÁkLkk k{kt ´⁄k{ {nk{k k M . nMkw fikrøkfMkknuÁk⁄ke ykhtºe yks Mkwƒe ¯kwshkÌk MkkrnÌfi yfkÀ{eLkku ÆMknVk§ku Au. yk ´Mkt¯ku ÌkÌfk˜eLk {nk{k k nMkw fikrøkf, kq yÊfi˚k ©e r ª˝w ktz‚k, kq {nk{k k nªkoÀ r k uÀe yLku kq {nk{k k zkÏ. ysfiÆMkn [kink˝ yLku Ìko{kLk yÊfi˚k©e ºk¯fiu˛ flnk yLku {nk{k k sfiuLˇÆMkn ÚÀ Lku MLkunu M{hÌkkt ykLktÀ yLkwº Awt.

yk kwMÌkfLkk ˚ku kfkfio{kt ykä⁄kf Mknfiku¯k yk kLkkh ¯kwshkÌk hkflfi yrº˜uæk¯kkhLkku ykºkh {kLkwt Awt.

Mkwhuæ A kkE {kxu r¢ªLkk ¯k˙krVıMkLkk nÌkkofÌkko nhSºkE kxu˜, kw k rfhex yLku kw k ƒq MkwhuækLku fikÀ fhe r h{wt Awt.

º¯k kLkÀkMk kxu˜

1. ´kr¯krÌknkMk{ktºe˜MktMf]rÌk1

2. ºe˜ykrÀ kMkeMk{ks11

3. RrÌknkMk{ktºe˜Mk{ks15

4. ykrÀ kMkeM kÌkt fiyktÀku˜LkkuLkehksfefi kq oºqr{fk19

5. ¯kkuÆ Àr¯krhLkkLkuÌk]Ì {ktºe˜yktÀku˜Lk33

6. {kuÌke˜k˜ÌkuÚ ÌkLkkLkuÌk]Ì {ktykrÀ kMkeyktÀku˜Lk41

7. ºe˜˜kuf¯keÌkku{kt´rÌkÆÁkrÁkÌk⁄kÌkwtykrÀ kMkeyktÀku˜Lk76

8.yufeyktÀku˜LkLkkfux˜kf´Mkt¯kkuLkkW’˜uækuºe˜e¯keÌkku{kt96

Mkqr[101 ¯kkfifku yLku {krnÌkeÀkÌkk103 MktÀºo¯k˙t⁄k104

1.

W•kh ¯kwshkÌkLke ´k¯kirÌknkrMkf MktMf]rÌkyku

MktMf]rÌk

{kLk yLku ÌkuLkk Mk{ksLkk y«fikMkeyku {kLk Mk{qnLke Mk{¯k˙ S LkherÌk ñ yux˜u fu ÌkuLke hnu˝e-fh˝e, ´⁄kk- kht khk, ƒkä{f yLkwckLk yLku Mkk{krsf r rƒ-r ƒkLk, [iÌkrMkf ‘fik kkhku, k˝e, ˜˝ku, xu ku ¯kuhuLkk Mkk{krsf khMkkLku

MktMf]rÌk (Culture) fnu Au. yk heÌku r [kheyu Ìkku {kLk MktMf]rÌkLkku WÀTº {kLk S LkLkk ykhtº⁄ke ⁄kfiu˜ku ¯k˝kfi.

MktMf]rÌkLkwt Mk{fi k kf

{kLk MktMf]rÌkLke WÌ¢ktrÌkLkk yk fk§ætzLku y«fikMkeyku Ókhk k˝ fiw¯kku{kt r ºks k{kt yk‘fiku Au. ykhtºLkk Mk{fiætzLku ë´k¯kirÌknkrMkffiw¯kí fnu k{kt yk Au. yk kAeLkk Mk{fiLku ëykrÀ yirÌknkrMkffiw¯kí yLku ytrÌk{ yux˜u fu yÌfikh MkwƒeLkk fk§Lku ëyirÌknkrMkffiw¯kí fnu k{kt yk Au. W kh ´{k˝uLkk fk§ r ºksLk {kxu {wœfi {kLkÀtz yu M efkh k{kt yk‘fiku Au fu {kLk yrº‘fi¬ıÌk {kxu sYhe ˜uæLkf§kLkk r fkMk kq uoLkku Mk{fi Ìku ë´k¯kirÌknkrMkffiw¯kí yLku Ìku kAe ÌkhÌkLkku Mk{fi yu ëykrÀ-yirÌknkrMkffiw¯k.í fk˜{kLkLke ¯k˝ÌkheLke ·r¸yu ´k¯kirÌknkrMkffiw¯k(Áku ˜kæ⁄ke kkt[ nÚh ªko kq oLkku Mk{fiætz)Lku [kh kuxk r ºk¯kku{kt nut[ k{kt yk Au : ´k[eLkk~{(´k[eLk kkªkk˝)fiw¯k, {Êfik~{({Êfi kkªkk˝)fiw¯k, yLÌfik~{-

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

(ytÌfi kkªkk˝)fiw¯k yLku Lk k~{(Lk kkªkk˝)fiw¯k fu ˜ kkªkk˝fiw¯k.

ºkhÌk{kt ´k¯kirÌknkrMkffiw¯kLkku ´khtº Áku ˜kæ ªko kq uo⁄ke ⁄kfiu˜ku ¯k˝kfi Au, k˝ ÌkuLkku ytrÌk{ Mk{fiætz fu suLku Lk kkªkk˝fiw¯k fu ˜ kkªkk˝fiw¯k fnu k{kt yk Au, Ìku VıÌk A nÚh⁄ke [kh nÚh ªko kq ofk˜eLk ¯k˝kfi Au.

W•kh ¯kwshkÌkLkku ´kr¯krÌknkMk yn™ yk k˝ku W k¢{ kq ykLkÌkoLkk Lkk{u yku§ækÌkk yLku yÌfikhu

W•kh- kq rÀ˛k ÌkhV yh ’˜e knkz Mkwƒe r MÌkhu˜k W•kh ¯kwshkÌk{kt⁄ke ´k Ìk kkªkk˝ ykuÚhkuLkk ykƒkhu ÌkÌfk˜eLk {kLk Lkku ´kr¯krÌknkMk yk˜uæ kLkku Au. yk ´k¯kirÌknkrMkf Mkt˛kuƒLk yk ˜æLkkh Mkt˛kuƒfu fhu˜wt, ÀwrLkfikLkk yrÌk ´k[eLk yh ’˜e knkzLke r furLˇÌk nkh{k§kykuLke Ìk§uxeyku yLku yk nkh{k§kyku{kt⁄ke Lkef§Ìke nh˝k , ºe{k˚ke (ºe{k˛tfhe), Àwfk§e yLku MkkÁkh{Ìke su e LkÀeykuLke ºuæzku kqhÌkwt {fikorÀÌk Au. æuzÁk˙Òk ˚ku k{kt⁄ke ´k Ìk ´k¯kirÌknkrMkf y ˛uªkku

Mkt˛kuƒLkLkk ´⁄k{ ÌkÁk¨k{kt kwhk˝ku{kt Ák˙Ò˚ku kLkk Lkk{u œfikÌk MkkÁkhfktXk rs’˜kLkk æuzÁk˙Òk ˚ku k{kt⁄ke yk Mkt˛kuƒfLku ´k¯kirÌknkrMkffiw¯kLkk {kLk Lke 85 MkknÌkku, 755 kkªkk˝ ykuÚhku yLku 16 kkªkk˝ Mk{krƒyku ´k Ìk ⁄kE Au. yk {q’fi kLk kq ofk˜eLk kwhkÌkk¬• f ºkirÌkf Mkt kr•kLkwt Mkt˛kuƒLk yLku Mktf˜Lk fhÌkkt yn™⁄ke ´k Ìk kkªkk˝ ykuÚhku{kt Mkr ˛uªk ¯kºkuo, fwXkh (fwnkzeyku), [qr˜fikt, Ahk, kkLkkt, Ákk˝, kÌkheyku, ˝, Ákk˜uLÀw, kÀf ¯kuhu fk k kLkkt, [eh kLkkt, ¯kkuz kLkkt, fkuÌkh kLkkt, knuh kLkkt yLku {kh kLkkt ƒkhÀkh ykuÚhku Au, su{Lkku W kfiku¯k ÌkÌfk˜eLk {kLk ffikuo Au. W•kh ¯kwshkÌkLkku W•kh ´k[eLk kkªkk˝fiw¯k yLku ytÌfik~{fiw¯kLke MktMf]rÌkyku

æuzÁk˙Òk Ìkk˜wfk{kt⁄ke su y~{ ykuÚhku ´k Ìk ⁄kfikt Au, Ìku{Lkku fk˜ rLk˝ofi fh k {kxu M Y kLke ·r¸ Áku r ºk¯k{kt nU[e ˛fkfi Au : (y) {kuxkt kkªkk˝ ykuÚhku, yLku (Ák) ˜ kkªkk˝ ykuÚhku.

¯kwshkÌkLkkt yLfi M⁄k§kuyu⁄ke yLku ºkhÌk{kt⁄ke ´k Ìk yk k M Y kLkkt kkªkk˝ ykuÚhku Mkk⁄ku æuzÁk˙Òk Ìkk˜wfk{kt⁄ke ´k Ìk kkªkk˝ ykuÚhkuLke Ìkw˜Lkk fhÌkkt {k˜q{ kzu Au fu {kuxkt kkªkk˝ ykuÚhku (y) W•kh ´k[eLk kkªkk˝fiw¯kLkkt Au.

´kr¯krÌknkMk{kt ºe˜

fk˜{kLkLke heÌku Ìk kkMkÌkkt Mk{Úfi Au fu yk {kuxkt y~{ ykuÚhku

yk˛hu 70 nÚh ªko kq ofk˜eLk Au. flfikhu ˜ kkªkk˝ ykuÚhku (Ák) ytrÌk{ kkªkk˝fiw¯kLkkt Au. fk˜{kLkLke heÌku Ìk kkMkÌkkt yk ˜ ykuÚhku k˝ 5 nÚh ªko kq ofk˜eLk Au. yk Ìkw˜Lkk⁄ke yu Vr˜Ìk ⁄kkfi Au fu yk˛hu 70 nÚh ªko knu˜kt⁄ke

ykhtºe 5 nÚh ªko Mkwƒe kkuÌkkLkwt S Lk xfk e hkæ k {kxu yk r MÌkkhLkk ÌkÌfk˜eLk {kLk r r ƒ kkªkk˝ ykuÚhkuLke h[Lkk fhe fiku¯k˚ku{ {kxu r ƒ-r ƒ ´ ]r•kyku fhe Au; yLku ykLktÀ {u§ k {kxu r r ƒ f˜kÌ{f ´ ]r•kyku fhe Au. yk ´ ]r•kyku s yksLke yk k˝e MktMf]rÌkLkwt r frMkÌk Y k Au.

W•kh ´k[eLkk~{fiw¯kLkk {kLk Lke ´ ]r•kyku

´k[eLk kkªkk˝fiw¯kLkkt ´k Ìk ƒkhÀkh [qr˜fikt, fwnkzeyku yLku [ kkLkk kkLkk ykfkhLke kÌkheykuLkku W kfiku¯k Ìku fk§Lkk {kLk ´k˝eykuLkwt {ktMk fk k k yLku nkzfkt{kt⁄ke {ktMk fu [hÁke fkZ k {kxu ffikuo Au. yn™⁄ke ´k Ìk ƒkhÀkh kÌkheyku s§fqfze su kt s˜[h k˚ke fu {kA˜ktLku [eh k {kxu k˝ fk{ ˜k¯ku Ìku e Au. r kfku˝ ykfkh {kuxe kÌkheykuLkku W kfiku¯k ˜kfzkLkk nk⁄kk{kt szeLku Àw~{Lkku fu st¯k˜e ´k˝eykuLku {kh k {kxu fu r˛fkh fh k {kxu ⁄kfiku ˜k¯ku Au. S Lkfik kLk {kxu fhu˜e yk Ákƒe ´ ]r•kyku ÌkÌfk˜eLk {kLk Lkk ºxfÌkk yLku y¬M⁄kh S LkLke „kuÌkf Au. yk ´fkhLke ´ ]r•kyku yk ´Àu˛{kt W•kh ´k[eLk kkªkk˝fiw¯k kq uo⁄ke ˛Y ⁄kELku ˜ kkªkk˝fiw¯k Mkwƒe [k˜e Au.

˜ kkªkk˝fiw¯k yLku Lk kkªkk˝fiw¯kLkk {kLk Lke ´ ]r•kyku

Ákk˜uLÀw su e ˜ kÌkheykuLke yuf Ákksw MknuÌkwf ÁkwÍe ÁkLkk k{kt yk e Au. yk e r r˛¸ kÌkheykuLku yƒo¯kku§kfkh nkzfk fu ˜kfzk{kt Mk{qnÁkÿ szeLku ÀkÌkhzk su kt ykuÚhku ÁkLkk k{kt yk‘fikt Au. yk kt Ákwrÿ kq of ÁkLkk u˜kt r r˛¸ ´fkhLkkt ykuÚhkuLke {ÀÀ⁄ke æk„ ƒkLfiLkkt f˝Mk˜kt yLku V§kuLke zk§eyku fk k k {kxu W kfiku¯k ⁄kfiku Au Ìku Ákk˜uLÀwLkk rLkhe˚k˝Lkk ykƒkhu MkÁk§ yLkw{kLk ⁄kE ˛fu Au. [qr˜fikt su ku {kuxkt Vkz[ktLkku W kfiku¯k s{eLk{kt⁄ke fÀ{q§ ækuÀeLku æk k {kxu ⁄kfiku Au. ækuÀeLku ftÀ{q§ æk kLke ´ ]r•k{kt⁄ke s n§ Ókhk s{eLk æuzeLku æuÌke fh kLke Mk{s ´kfT - {kLk {kt r fMke Au, yLku ƒe{u ƒe{u æuÌke˜kfif {uÀkLkku ÌkhV æMkeLku ¬M⁄kh ⁄kfiku Au. Mkt˛kuƒLkLkk ÁkeÚ ÌkÁk¨k{kt yk Mkt˛kuƒfLku MkkÁkhfktXk rs’˜kLkk Æn{ÌkLk¯kh yLku Ezh Ìkk˜wfk{kt r MÌkhu˜ yh ’˜e knkzLke nkh{k§kykuLke Ìk§uxe{kt Mku˜kt Ú{§k, ˜eæe, f kkuzk, Àku˜¯kZ, ˛uÌkkLk kwhk yLku [zkMk˝k su kt ¯kk{ku{kt⁄ke ˜ kkªkk˝fiw¯kLkkt 25 M⁄k§ku ´k Ìk ⁄kfikt Au. yk M⁄k§kuyu⁄ke yfef yLku [xoLkkt r r ƒht¯ke yLku MkVkEÀkh ˜ ykuÚhku yLku fux˜ef fkuÌkh˝eyku

´k Ìk ⁄kE Au. flfikhu Mkt˛kuƒLkLkk keÚ ÌkÁk¨k{kt Ezh Ìkk˜wfkLkk Mk™¯kk yLku

Àu˛ku•kh ¯kk{{kt⁄ke ´kfT - {kLk Lkkt æzfr[ kku yLku yk M⁄k§kuyu⁄ke ˜ y~{

ykuÚhku ´k Ìk ⁄kfikt Au. yk W khktÌk ÁkLkkMkfktXk rs’˜kLkk ÀktÌkk Ìkk˜wfk{kt r MÌkhu˜ yh ’˜e knkzLkk ºk¯kY k {k˝ufLkk⁄kLkk zwt¯kh{kt⁄ke ykrÀ{kLk Lke Mk kxLke

¯kwVkyku yLku ˜ y~{ ykuÚhku ´k Ìk ⁄kfikt Au Ìk⁄kk ÀktÌkk Ìkk˜wfkLkk MkuÁk˜ kk˝e ¯kk{ (ytÁkkS) kkMku⁄ke ¯kwVkr[ kku ´k Ìk ⁄kfikt Au.

yn™ ´k Ìk ⁄kÌke r r ƒ M⁄k§kuLke ´k¯kirÌknkMkf ºkirÌkf Mkk{¯k˙eLkwt

Mktf˜Lk yLku MktÀ˛oLk fhÌkkt ÌkÌfk˜eLk {kLk Lke fux˜ef r ˛uªk ´ ]r•kyku yLku r fkMk˛e˜ MktMf]rÌkLkkt À˛oLk ⁄kkfi Au.

æuzÁk˙Òk Ìkk˜wfkLkk æuz k ¯kk{Lkk ëzu¯kh V§kí Lkk{Lkk M⁄k§u⁄ke ´k Ìk knu˜Àkh ¯kºo kh ˛kh kkzu˜wt kÀf yLku r r ƒ ht¯ke k⁄⁄khkuLku Ìk kkMkÌkkt, yk k⁄⁄khkuLkku W kfiku¯k ÌkÌfk˜eLk {kLk ykºqªk˝ku {kx fhÌkku n˛u; yu Mkkƒkh yLkw{kLk ⁄kE ˛fu Au.

¯kºkuo fu kÌkheykuLkk yuf AuzkLku kktMkku ÌkkuzeLku Ìke˚˝ ÁkLkk u˜e y˝e k§e fkuÌkh˝eyku æzf kh r[ kku fu ºkÌk fkuÌkh kLke f§kLkk rLkÀuo˛ku yk ku Au. ˜k˜ ht¯k⁄ke Àkuhu˜kt yk r[ kku ÌkÌfk˜eLk st¯k˜{kt ¬M⁄kÌk ´k˝eykuLkku œfik˜ yk ku Au. yk ´k˝eyku Ìku Mk{fiLkk {kLk kLkku yknkh nÌkku. ˛™¯kk ¯kk{Lkkt r[ kku ytÌfi kkªkk˝fiw¯kLkkt nku kLke Mktºk Lkk Au. flfikhu Àu˛ku•kh ¯kk{Lkkt r[ kku ˜ kkªkk˝fiw¯k fu ykrÀ yirÌknkrMkffiw¯kLkkt nku kLke Mktºk Lkk Au. yk r[ kku ´k¯kirÌknkrMkf MktMf]rÌkLkk WÀfi yLku ¢r{f r fkMkLkk ykƒkh kqhk kkzu Au.

æuzÁk˙Òk Ìkk˜wfkLke ƒku§e ¯kk{Lke ´k⁄kr{f ˛k§k kkMku y˝ z k⁄⁄khku{kt⁄ke ÁkLkk u˜e º™ÌkkuLkk y ˛uªkku ´k Ìk ⁄kfik Au. yk º™Ìk⁄ke ⁄kkuzu Àqh Áku y~{ Mk{krƒykuLkkt Ìkwo§kfkh rLk˛kLkku ´k Ìk ⁄kfik Au. yk W khktÌk yLfi y~{fiw¯keLk M⁄k§kuyu⁄ke Mk{krƒykuLkkt ÁkeÚt 14 rLk˛kLkku ´k Ìk ⁄kfikt Au. yk⁄ke Mkkƒkh yLkw{kLk ⁄kE ˛fu Au fu ÌkÌfk˜eLk {kLk flfikt yk kMk {kxu æzfkuLke fwÀhÌke ¯kwVkyku Lkn™ nkufi Ìfikt æhkÁk n k{kLk⁄ke Ák[ k º™Ìkku k˝ [˝Ìkku n˛u yLku {k˝Mk {he Úfi Ìfikhu ˛ÁkLku kkuÌkkLkk yk kMk LkSf s ÀkxÌkku n˛u. yn™⁄ke kkªkk˝fk˜eLk su M⁄k§ku ´k Ìk ⁄kfikt Au, Ìku ˜¯kº¯k Ákƒkt s M⁄k§ku LkÀe rfLkkhu yk u˜e ºuæzku yLku s§k˛fi kkMku yk u˜e xufheyku W kh⁄ke fu Ìk§uxe{kt⁄ke ´k Ìk ⁄kfikt Au. ækMk fheLku yk kt M⁄k§ku xufheykuLke ykz˛ k§kt Au. yk kt hnuXk˝ku {kLk MktMf]rÌkLkk r fkMkLke kkfikLke sYrhfikÌk s§ yLku Mkwh˚kkLkk rLkÀuo˛ku yk ku Au. ¯kh{ n k{kLk⁄ke Ák[ k Ìku Mk{fiLkku {kLk xkÀkh ]˚kkuLke Lke[u xufheykuLke ykz{kt yLku Ìk§ s{eLk⁄ke ü[e s¯kkyu hnuÌkku n˛u;

´kr¯krÌknkMk{kt

fu flfikt Ákkhu {kMk fwÀhÌke kk˝eLke ‘fi⁄kk nkufi.

ytÌfi yLku ˜ kkªkk˝fiw¯kLkku {kLk kkuÌkkLke sYrhfikÌkku kqhe fh k {kxu y khLk kh M⁄k§ktÌkh k˝ fhÌkku n˛u, yu yLkw{kLk æuzÁk˙Òk Ìkk˜wfkLkkt

42 ¯kk{kuLke ⁄kfiu˜e Mk Lk M⁄k§ - Ìk kkMkLkk ykƒkhu fne ˛fkfi Au. yk 42

¯kk{kuLke M⁄k§ Ìk kkMk{kt⁄ke VıÌk 32 ¯kk{ku{kt⁄ke s 85 sux˜kt y~{fk§Lkkt M⁄k§ku ´k Ìk ⁄kfikt Au, su M⁄k§ku Ìku Mk{fiLkk {kLk Lkwt y khLk kh ⁄kÌkwt M⁄k§ktÌkh

Mkq[ Au.

˜ kkªkk˝fiw¯kLkk ˜kt ˝s ¯kk{Lkk x™Ákk

yk M⁄kk§ktÌkh knkze ´Àu˛{kt⁄ke ƒe{u ƒe{u {uÀkLk ÌkhV ⁄kfiu˜wt Au, ÌkuLkk

k˝ Mkkƒkh rLkÀuo˛ku {§u Au. yk ykƒkhku {nuMkk˝k rs’˜kLkwt ˜kt ˝ ¯kk{ kqhk kkzu Au. yn™ yk u˜k x™ÁkkLkwt ækuÀfk{ 1944⁄ke 1963Lkk Mk{fiætz{kt A ⁄ke MkkÌk kh fh k{kt yk‘fiwt Au. W•kh ¯kwshkÌkLkwt yk ˝ s Mk{]ÿ ´k¯kirÌknkrMkf

M⁄k§ Au.

yn™⁄ke ´k Ìk ºkirÌkf Mkk{¯k˙eLkk Mktf˜Lk yLku MktÀ˛oLkLkk ykƒkhu yk fk§Lku W•kh ¯kwshkÌkLke ´k¯kirÌknkrMkf MktMf]rÌkLkk ë´kÌk: MktÊfikfiw¯kí fnu k{kt yk Au. yk Mk{fi ˜ kkªkk˝fiw¯kLkku Au. yh ’˜eLkk knkze ´Àu˛{kt MkÌkku ´k¯kirÌknkrMkf {kLk st¯k˜ku nku k⁄ke

S Lkfik kLk fwÀhÌke ƒkLfiku yufXkt fheLku yLku st¯k˜e ´k˝eykuLkku r˛fkh fheLku fhÌkku n˛u. k˝ su{ su{ Ìku {uÀkLkku ÌkhV æMkÌkku ¯kfiku n˛u; Ìku{ Ìku{ ÌkuLkk

S Lk{kt ¬M⁄khÌkk yLku M k ˜tÁkLk yk Ìkwt ⁄kfiwt n˛u. Ìku k˛w kk˜f ÁkLfiku n˛u yLku yuf s¯kkyu ¬M⁄kh ⁄k k æuÌke ÌkhV Èfiku n˛u. ƒkLfiku su e S LksYhe

MÌkwykuLkk Mkt¯k˙nLke ]r•kLkk fkh˝u Ìku yk¯k§ sÌkkt ¯k˙k{ kMke yLku sYrhfikÌkku

MktÌkkuªk k Lk¯kh kMke ⁄kfiku n˛u.

{uÀkLkkuLkk k˛w kk˜fku yLku f]ªkfku

ytÌfik~{fiw¯kLkku {kLk {wœfiÌ k˛w kk˜f n˛u ÌkuLkku œfik˜ ˜kt ˝Lkk x™Ákk{kt⁄ke ´k Ìk ¯kkfi, uxkt, Ákfhkt, ºUMk su kt kk§u˜kt ÚLk hkuLkkt nkzfkt⁄ke yk Au. yk M⁄k§u⁄ke yLkks kx kLkk k⁄⁄khku yLku Lke˜¯kkfi, nh˝, MkkÁkh su kt st¯k˜e ´k˝eykuLkkt nkzfktLkk y ˛uªkku k˝ ´k Ìk ⁄kfik Au. yk Mkk{¯k˙e ÌkÌfk˜eLk {kLk r{© yknkhe nku kLkkt MkÁk§ ´{k˝ku kqhkt kkzu Au.

˜kt ˝s{kt⁄ke {§u˜wt zuLxur˜fi{ Lkk{Lkwt ˛tæ˜wt, yk ˜kufkuLkwt Mk{wˇ MkwƒeLkwt yk k¯k{Lk Mkq[ Au.

yn™⁄ke {§u˜ ˜ kkªkk˝ ykuÚhku, {kxeLkkt kMk˝kuLkkt Xefhkt, yuf

ÌkktÁkkLkwt {kuxwt [ kw yLku ˜kuZkLkwt kkLkwt ´khtrºf ˜kunfiw¯kLkk ykhtºLkku rLkÀuo˛ yk ku Au. yk W khktÌk ˜kt ˝s{kt⁄ke 13 {kLk nkzÆ kshku {§e yk‘fikt Au. yk Ákƒkt ˛Ákku W•kh-Àr˚k˝ rÀ˛k{kt hkæ k{kt yk‘fikt nÌkkt. yk ´⁄kk ÌkuykuLke {h˝ku•kh S Lk r ˛uLke ƒkä{f {kLfiÌkk yLku Mkt ºk LkkLkk œfik˜ku Mkq[ Au. rLkªkkÀ MktMf]rÌk

uÀku{kt yk ´ÚrÌkLkku W’˜uæ ërLkªkkÀíLkk{⁄ke ⁄kfiku Au. ´ÚrÌkLkk yÌfikhLkk y«fikMkeyku yk ÚrÌkLku ykrÀ yk¯Lkufi fu ykrÀ rLkªkkÀ fnu Au.

rLkªkkÀku 10⁄ke 8 nÚh ªko kq uoLkk Mk{fi{kt yk Àu˛{kt MkÌkk nÌkk yu {kLk k{kt yk Au. {kuxk ºk¯ku LkÀeykuLkk rfLkkhu hnuÌkk yk ˜kufkuyu Lk kkªkk˝fiw¯kLke Mk«fiÌkkLkku r fkMk fhe ´k¯kirÌknkrMkffiw¯k⁄ke ºkhÌkefi MktMf]rÌkLkk rLk{ko˝{kt {n• Lkku Vk§ku yk fiku Au. ì{kxeLkkt kMk˝ ÁkLkk kt, [kuæk, Lkkr§fiuh, fu§kt, f kkMk, ˛uhze yLku Lkk¯kh u˜Lkkt kkLkLke æuÌke yLku yk WÌ kkÀLkLkku ´khtº; MkwÌkhkW f kzkt ˝ kLke ˛YykÌk; MÌkwykuLke ¯k˝Ìkhe fkuze(20)Lkk yuf{⁄ke fh e; ˜¯Lk Ìk⁄kk ƒkä{f r rƒyku{kt ÆMkÀqhLkk W kfiku¯k; ÚÀw yLku xku˝k{kt r ÔkMk; ]˚k, Mkk k yLku Ƙ¯kLke kqÚ; {]Ìfiw kAe ykÌ{kLkwt y¬MÌkÌ yLku ykÌ{kLkku ÁkeS fikurLk{kt sL{ ƒkh˝ fh ku ¯kuhu ÁkkÁkÌkku kh yM k¸ r [kh; fq{o ¯kuhu y Ìkkh MktÁktƒe f⁄kkykuLkku ´[kh; Mk]r¸-h[Lkk ÁkkÁkÌkLke yLkuf f¬’ kÌk f⁄kkyku (su{ktLkk fux˜kf r [khku …¯ ÀLkk LkkMkÀefi MkqfÌk Mkk⁄ku {§Ìkk yk Au.) #zk{kt⁄ke r Ôh[Lkk su e f⁄kkyku yLk yu e ÁkeS fux˜ef kÌkku yu{Lke ºux Au. yu f⁄kkyku kkA§⁄ke kkihkr˝f ÆnÀw ƒ{o{kt y kLkk e ˜u k{kt yk e yLku Ìku fux˜ktf krh ÌkoLk Mkk⁄ku kkihkr˝f f⁄kkyku ÁkLke ¯kE.î1 W kh Mkq[ u˜kt rLkªkkÀ MktMf]rÌkLkkt ˝kt Ákƒkt W kkÀkLkku yksu k˝ yk r MÌkkh{kt MkÌkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuLke Mkk{krsf yLku ƒkä{f S LkherÌk{kt Mk[ kfiu˜kt ÚuE ˛fkfi Au. su{ fu ÌkuykuLkk ´k[eLk ftXM⁄k ˜kufMkkrnÌfi{kt⁄ke {§Ìkk ynwhe ([kuæk), Lkkr§fiuhe, fÀ§e, f kkMk ¯kuhuLkk W’˜uæku; ÌkuykuLke kq ofk˜eLk f⁄kk k]⁄ eLke WÌ kr•kf⁄kk{kt⁄ke eMkLkk yuf{Lke ¯k˝Ìkhe ( eMk Õw¯k hÌkkfik); Lk ˜kæ Àu eykuLkk yhu˜k{kt⁄ke ´k Ìk ÆMkÀqh ht¯kLkk z(yutÀwyku h)Lkk W’˜uæku, yÌfikhu Qs kÌkkt ˜¯Lkku yLku ƒkä{f r rƒyku{kt ÆMkÀqh yLku n§ÀhLkku Aqx⁄ke ⁄kÌkku W kfiku¯k; ÚÀw -xku˝kLkk {t kku yLku Ìku{kt kqhk Mk{ksLke ´¯kkZ ykM⁄kk; ke k§, z, yLku Áke˜eLkk ]˚k{kt yLkw¢{u ke k§ …rªk, Lk ˜kæ Àu eyku yLku r˛ Lkku kMk nku k⁄ke ´Mkt¯kku kkÌk ⁄kÌke yk ]˚kkuLke kqÚ; Àu hkLkk {trÀh{kt kMkwrfLke {qäÌk {qfe Mk ko kqÚ fh e yLku ¯kkuhLkk WÌMk æÌku MkktÁku˜kLkwt Ƙ¯k ÁkLkk e ÌkuLke kqÚ fh e; 6 W•kh ¯kwshkÌkLkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

´kr¯krÌknkMk{kt

{]Ìfiw kAe k˝ ykÌ{kLkwt y¬MÌkÌ nku k⁄ke Mk{krƒLke h[Lkk fhe kq os kqÚ fh e; #zk{kt⁄ke s§wfkh º¯k kLkLke WÌ kr•k yLku k]⁄ eLke h[Lkk su e f⁄kkyku ºe˜ ykrÀ kMkeykuLkk rLkªkkÀ MktMf]rÌkLkk kq ofk˜eLk MktÁktƒLkwt Mkq[Lk fhu Au.

ºkªkk- iøkkrLkfkuyu {wtzk Ìk⁄kk yLfi ykÏrMxŸf ºkªkkykuLkku Ìkw˜LkkÌ{f y«fikMk fheLku fux˜kf yu k ˛ÁÀku ˛kuƒe fkZ‚k Au fu s ˛ÁÀkuLku W•khfk˜eLk ykfio ºkªkkyu M efkfiko Au. yk ˛ÁÀkuLkku ykfio ºkªkkyku{kt ´ u˛ ºkhÌkefi

MktMf]rÌk{kt rLkªkkÀ Ìk• kuLkk yt¯kefh˝Lkwt krh˝k{ Au. Ìku{Lke fku˜ fu {wtzk ºkªkkyku{kt⁄ke k˚keyku, ]˚kku, fux˜ef [es MÌkwyku yLku {kLk ˛hehLkkt swÀkt swÀkt yt¯kkuLkkt Lkk{ ykfio ºkªkkyku{kt ´ u~fikt Au, yu{ Ìkw˜LkkÌ{f yÊfifiLk Ókhk {kLk k{kt yk Au.

yk ˛ÁÀku yk r MÌkkh{kt MkÌkk ºe˜kuLke Ákku˜e{kt k˝ ⁄kkuzktf krh ÌkoLk kk{eLku ´ u~fik Au. yk ˛ÁÀku LkSf Ákku˜kÌke ¯kwshkÌke fu rnLÀe ºkªkk{kt⁄ke ´ u~fik Au fu Ìku{Lke ´kÀur˛f ºe˜e Ákku˜eLkk s Au Ìk ÁkkÁkÌk ºkªkkr økkLkLkwt Mk Lk Mkt˛kuƒLk s fne ˛fu. Ìku{Lkk kq ofk˜eLk ftXM⁄k MkkrnÌfi{kt yk ˛ÁÀku kht kh ´fikuÚfi Au.

fku˜ fu {wtzk ºkªkkLkk ˛ÁÀku / ºe˜e ˛ÁÀku

MÌkwyku Ìk⁄kk yt¯kkuLkkt Lkk{ / MÌkwyku Ìk⁄kk yt¯kkuLkkt Lkk{ - ˛k’{r˜ (˛e{§ku)- nUÁk§ku - Lkkrhfu˜ - Lkk§uh - fBÁk˜ (fk{§ku) - fktÁkkuh - fÀ§e- fÀ§e - f kkMk- f kkMk - [k ˜ - Mkk § - ˜fwx - ˜kæhe - Ƙ¯k - ˜t¯k - {kuh- {kuh - {hfT - {h ku y⁄k uÀ yLku kt[Æ ˛ Ák˙kÒ˝ ¯k˙t⁄kkuLkkt ˝oLkkuLkk ykƒkhu r ÓkLkku yu{ {kLku Au fu yk ¯kt¯kk-˚ku k{kt ykfikuoLke yuf W kÚrÌk ˙kÌfiku Mkki⁄ke knu˜kt yk rLkªkkÀ ˜kufkuLku {Èfik nÌkk. Ìku{Lku yn™Lke ´k[eLk ÚrÌkLkku WÀkh ƒkä{f ·r¸fku˝ kMktÀ yk‘fiku. ykLkk krh˝k{u Ìkuyku yn™ s Mke ¯kfik. yk ´k[eLk ÚrÌkLkk S Lk Mkk⁄ku

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

ykuÌk´kuÌk ⁄kE; Ìku{Lke S LkherÌk, ƒkä{f kht khkyk yLku f⁄kkykuLku y kLkk eLku yk ˙kÌfikuyu s y⁄k uÀLke h[Lkk fhe; yu{ {kLk k{kt yk Au.2 y⁄k uÀ{kt ÚÀw-xku˝k yLku ƒkä{f yLkwckLkku Mkk⁄ku S Lk S kLke kÿrÌkLkwt su ˝oLk yk Au Ìku yk rLkªkkÀ fu ºe˜ MktMf]rÌkLkku {nk{q˜ku khMkku ¯k˝ k{kt yk Au.

˜¯kº¯k 3250 - 2750 E. kq.{kt ÆMkƒw æe˝Lke Mk kO¯k Mk«fiÌkkLkku r fkMk ⁄kfiku nÌkku. yk MktMf]rÌk y{Àk kÀ rs’˜kLkk ˜ku⁄k˜⁄ke {ktzeLku Auf kr˘{ yur˛fik Mkwƒe Vu˜kfiu˜e nÌke. ºkhÌkefi W kætzLkk keÚ ºk¯k kh r MÌkhu˜e yk yrÌk r frMkÌk ÆMkƒw Mk«fiÌkkLkk zÌkh{kt ˇr zkuLkwt {n• Lkwt fiku¯kÀkLk nku kLkwt {kuxk ºk¯kLkk r ÓkLkku {kLku Au. k˝ yn™⁄ke {§u˜kt {kLk nkzÆ kshkuLkk y ˛uªkkuLke Ìk kkMk kh⁄ke Ú˝ k {Èfiwt Au fu yk ÆMkƒ æe˝Lke Lk¯kh MktMf]rÌk{kt rLkªkkÀ yLku rfhkÌk ´ÚrÌkyku k˝ MkÌke nÌke. yk⁄ke Mkkƒkh yLkw{kLk ⁄kE ˛fu Au fu ÆMkƒw æe˝Lke Mk«fiÌkkLkk r fkMk{kt Lk kkªkk˝fiw¯kLkk f]ªkf rLkªkkÀ ˜kufkuLkku k˝ {n• Lkku Vk§ku n˛u.

˜ku⁄k˜ yu ÆMkƒw Mk«fiÌkkLkwt Mk{wˇ rfLkkhu yk u˜wt ÁktÀh nÌkwt. Mk{wˇ{kt ⁄kÌkwt yLku ykºqªk˝ku {kxu khkÌkwt ˛tæ˜wt W•kh ¯kwshkÌkLkk ˜kt ˝s ¯kk{Lkk ´k¯kirÌknkrMkf x™Ákk{kt⁄ke {§e yk‘fiwt Au. yk ˛tæ˜wt Lk kkªkk˝fiw¯kLkk rLkªkkÀ ˜kufkuLkku MktÁktƒ Mk{wˇ fu ÆMkƒw Mk«fiÌkkLkk ÁktÀh ˜ku⁄k˜ Mkk⁄ku Úuzu Au.

ºkhÌkLkku yh ’˜e knkz yLku Àr˚k˝e kXkh ÀwrLkfikLkk ´k[eLk ºqr{ætz

Au. yk ÁktLku ºqºk¯k{kt⁄ke ´k[eLk kkªkk˝fiw¯kLkk ˜kufkuLke MktMf]rÌkLkkt yutƒk˝ {§u Au. yk ºqºk¯kLku ´k[eLk ºkhÌkefi MktMf]rÌkLkwt WÀTº M⁄kkLk fne ˛fkfi. {Êfi ¯kwshkÌk yLku W•kh ¯kwshkÌkLkk {uÀkLkku{kt⁄ke {§Ìkk ´k¯kirÌknkrMkf y ˛uªkkuLkk Mkt˛kuƒLk - Mktf˜Lk yLku MktÀ˛oLk⁄ke Lk kkªkk˝fiw¯kLke rLkªkkÀ MktMf]rÌkLkku ¢r{f r fkMk ÚuE ˛fkfi Au. yk fiw¯kLkk ˜kufku k˛w kk˜fku yLku f]ªkfku nÌkk. yk Lk kkªkk˝fiw¯keLk MktMf]rÌkLkk ˜kufkuyu s ÆMkƒw Mk«fiÌkkLkku r fkMk ffikuo n˛u fu Ìkuyku yLku ˇr z, rfhkÌk Ìk⁄kk yLfi ´ÚrÌkLkk ˜kufkuyu Mkk⁄k {§eLku yk ºkhÌkefi Lk¯kh Mk«fiÌkkLku r fkMkLke [h{Mke{k kh knkU[kz kLkku Mkrnfikhku ´fiÌLk ffikuo n˛u Ìku Ìk⁄fiLku Mk{s k {kxu Mk Lk ´k¯kirÌknkrMkf Mkt˛kuƒLkLke yk ~fifÌkk hnu Au. kkihkr˝f ºkhÌk{kt ºe˜

´k¯kirÌknkrMkffiw¯k⁄ke yuf r ˛uªk Mk«fiÌkk ƒhk Ìkk yLk uÀku, {nkºkhÌk yLku kwhk˝ku{kt rLkªkkÀ fu kwƘÀ Ìkhefu yku§ækÌkk ºe˜kuLke W kÚrÌkyku Àu˛Lkk swÀk swÀk ºqr{ætz{kt Vu˜kfiu˜e Au. ¯kw˝kZ‚Lkk f⁄kkMkrhÌkMkk¯kh{kt ºe˜ ˛ÁÀLkku ´⁄k{ W’˜uæ ⁄kfiku Au.3 yk knu˜kt yk ÚrÌk MktMf]Ìk MkkrnÌfi{kt rLkªkkÀ Ìkhefu

yku§ækÌke nÌke.

ºe˜ MktMf]Ìk ºkªkkLkk ìrº’˜î˛ÁÀLkwt ÌkÀTº Y k Au, su MktMf]ÌkLkk rº˜T-rÁk˜T-ºuÀ wtí ƒkÌkw Mkk⁄ku MktÁktƒ ƒhk Au.

´ÚrÌkLkk Mkt˛kuƒf r ÓkLkkuyu ºe˜kuLkku WÀT¯k{ yLku r fkMkLke fzeyku

´k¯kirÌknkrMkffiw¯k⁄ke ykfiofiw¯k Mkwƒe Úuz kLkku ´fiÌLk ffikuo Au. {nkºkhÌkLkk

fikÀ fw§ MktÁktrƒÌk nrh t˛ kwhk˝{kt k˝ ºe˜kuLkkt yLkuf ˝oLk yk Au. ërº’˜í

´ÚrÌk yux˜e Ákƒe ´k[eLk Au fu E˛wLkk 500 ªko kq Lke ´ÚrÌk - Ìkkr˜fk{kt k˝ ÌkuLke ¯k˝Lkk fh k{kt yk e Au. yu k˝ {kLk k{kt yk Au fu ºe˜ ˇr z ºkªkkLkk ërÁk˜í ˛ÁÀ{kt⁄ke

LkefÈfiku Au. suLkku y⁄ko ƒLkwªfi ⁄kkfi Au. yux˜k {kxu ëƒLkwªfi-Ákk˝í ƒkh˝ fh k k§k

˜kufku yLku ÌkuLkk Mk{qn {kxu ëºe˜í ˛ÁÀ khkfi Au.

Ìko{kLk ºkhÌk{kt ykrÀ kMkeyku

ºkhÌkLke kq ofk˜eLk ÚrÌkyku{kt ykrÀ kMkeykuLke ¯k˝Lkk fh k{kt yk

Au. ykrÀ kMke ºkhÌkLkk {q§ rLk kMke Au. yk ÚrÌkyku ykrÀfk§⁄ke yn™ MkÌke nku k⁄ke yu{Lku ëykrÀ{ ÚrÌkykuí fu ëykrÀ kMkeykuí yu Lkk{ yk k k{kt yk‘fiwt

Au. Mkk{kLfi sLkÌkk{kt Ìku{Lkk {kxu yLkuf ÀtÌkf⁄kkyk yLku kwhkf’ kLkf⁄kkyku ´[r˜Ìk

Au. fux˜ktf ˜kufku ÌkuykuLku st¯k˜ku yLku knkzku{k MkÌkk º˜kºku§k yLku Lkk[¯kkLkLkk ˛kuæeLk ˜kufku Ìkhefu yku§æu Au. Ìkku fux˜kf ÌkuykuLku y{kLk efi ‘fi nkh k§k ˜kufku Ìkhefu k˝ yku§æu Au. r ÓkLkku{kt k˝ yk e ¯kuhMk{Úu ´ Ìkuo Au.

Mkk{krsf {kLk -r økkLkLkk y«fikMkeyku yuf rLkr˘Ìk ºq-ºk¯k{kt

MkÌkk, yuf s ºkªkk - Ákku˜e Ákku˜Ìkk, Mkwh˚kk {kxu Mkt¯krXÌk hnuÌkk, yk¯k e y⁄ko‘fi M⁄kk yLku Mk{kLk ºk Lkk ƒhk Ìkk, M kfi•k, Mk{ks yLku r r˛¸ MktMf]rÌk ƒhk Ìkk Mkh§ Mk{wÀkfiLku ykrÀ kMkeyku Ìkhefu yku§æk Au.

ºkhÌkLkk kq o, {Êfi yLku Àr˚k˝{kt MkÌkk ykrÀ kMkeykuLku ºkhÌkLke ºki¯kkur˜f krh¬M⁄krÌkLku ÊfikLk{kt hkæeLku k˝ r ºk¯kku{kt nU[ k{kt yk Au:

(1) E˛kLk ´Àu˛Lkk ykrÀ kMkeyku, (2) {Êfi ºk¯kLkk ykrÀ kMkeyku yLku

(3) Àr˚k˝ ´Àu˛Lkk ykrÀ kMkeyku.

¯kwshkÌkLkk ykrÀ kMkeykuLke ¯k˝Lkk ºkhÌkLkk {Êfi ºk¯kLkk ykrÀ kMkeyku Mkk⁄ku fh k{kt yk Au. ykrÀ kMkeyku Àu˛Lkk 19 xfk ºqºk¯k{kt Mku Au. Àu˛{kt rºLLk rºLLk sLkÚrÌkykuLkk ˜¯kº¯k 500 Mk{wÀkfiku Mku Au.

¯kwshkÌk{kt ykrÀ kMkeyku

¯kwshkÌk{kt W•khu yh ’˜e knkzLke nkh{k§kyku{kt, k o{kt MkkÌk kwzk yLku Æ Êfi knkzLke r˛æhk ˜eyku{kt yLku Àr˚k˝{kt MknfikrˇLke k oÌk©u˝eyku{kt ykrÀ kMkeykuLkwt rLk kMk M⁄kkLk Au. yk kqhku ºqr{ ºk¯k ˜¯kº¯k 20 nÚh {kE˜{kt Vu˜kfiu˜ku Au.

ºe˜ ºkhÌkLke ykrÀ kMke ÚrÌkyku{kt⁄ke yuf {wœfi ÚrÌk Au. MkrÌk ¯k˝ÌkheLke ·r¸yu ¯kkUz yLku Mkt⁄kk˜ ykrÀ kMkeyku kAe ºkhÌk{kt Ìku{Lkwt M⁄kkLk Au. ºe˜ Àu˛Lkkt [kh hkflfiku- ¯kwshkÌk, hksM⁄kkLk, {nkhkªxŸ yLku {Êfi´Àu˛{kt Mku Au. ¯kwshkÌk{kt {wœfi ykrÀÚrÌk Ìkhefu ºe˜kuLkwt M⁄kkLk Au. Mk{¯k˙ ykrÀ kMke

MkrÌkLke yzƒe MkrÌk Ìkku {k k ºe˜ ykrÀ kMkeykuLke Au.4

Mkt˼o :

1. 22, økkLk ¯kt¯kku ke ¯k˙t⁄k ©u˝e - ºkhÌk À˛oLk - 1 (RrÌknkMk : ykrÀfiw¯k), ´ e˝[tˇ r[. kheæ, ´⁄k{ yk ]r•k : ÚLfiwykhe 82, k]. 1

2. ºkhÌkefi MktMf]rÌk: kwhkÌkk¬Ì f ykƒkh, ˜u. ¯kku ƒoLk ˛{ko, k].81 yLku 84, ´⁄k{ yk ]rÌk 1985

3. ºkhÌk fu ykrÀ kMke, ´fk˛[tˇ {nuÌkk, k]. 56, r˛ k k¬Á˜˛Mko, WÀfi kwh, 1993

4. ƒw r ¯kÌk {kxu swyku, ykrÀ kMke yku§æ, zkÏ. º¯k kLkÀkMk kxu˜, ´⁄k{ yk ]r•k-1999, ´fh˝-1, k]. 15, {krnÌke ækÌkwt, ¯kktƒeLk¯kh

2.

ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ks

¯kwshkÌkLkk W•kh- kq o-Àr˚k˝Lkk knkze Mke{k Ìkeo ´Àu˛{kt ÀktÌkk⁄ke zkt¯k

Mkwƒe ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ksLke yLkuf W kÚrÌkyku Mku Au. yn™ yk k˝ku

W k¢{ yk ykrÀ kMkeykuLkkt M kÌkt fi yktÀku˜LkkuLke ºqr{fk M k¸ fh kLkku Au. yk {kxu yk k˝u ykhtºu ykrÀ kMke Mk{ksLku Mk{Syu Aeyu. ykrÀ kMke Mk{ksLku

Mk{s k yk k˝u ÌkuLku Mk{fi-MktÀºuo Áku ºk¯k{kt nU[eyu Aeyu. 15{e MkÀe knu˜ktLkk Mk{ksLku yk k˝u yn™ kq ofk˜eLk ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ks Ìkhefu yku§æeyu Aeyu. yk Mk{fiætz{kt ykrÀ kMke Mk{ks {kuxk ºk¯ku ¯kwshkÌkLkk ¯k˙k{ yLku Lk¯kh Mk{kÚu⁄ke yr˜ Ìk hnuÌkku nÌkku. yk⁄ke ykrÀ kMke Mk{ksLke

S LkherÌk, S Lk{q’fiku yLku S LkÀ˛oLk yLfi Mk{kÚu⁄ke y˜¯k kzÌkwt nÌkwt. 18{e MkÀeLkk ykhtº⁄ke yLfi Mk{kÚuLkk ƒw Lku ƒw ˜kufku yk r MÌkkh{kt ´ u˛ k ˜k¯fik. yk⁄ke yLfi Mk{kÚuLkkt hksfefi, ƒkä{f, Mkk{krsf, ykä⁄kf

S Lk{q’fiku yLku S LkherÌk⁄ke ykrÀ kMke Mk{ks rÀLk-´rÌk-rÀLk ´ºkr Ìk ⁄k k ˜k¯fiku. yk⁄ke kkuÌkkLkkt yk¯k kt S Lk{q’fiku yLku S LkÀ˛oLk ¯kw{k Ìkku ¯kfiku. Ìku⁄ke ƒe{uƒe{u krh ÌkoLk kk{Ìkku ¯kfiku. {kiræf MkkrnÌfi yu fkuE k˝ Mk{ksLkk RrÌknkMkLku Ú˝ kLkwt {q’fi kLk MkkƒLk Au. 15{e MkÀe knu˜kt h[kfiu˜k {kiræf ºe˜e ykrÀ kMke MkkrnÌfi{kt fkuE k˝ ´fkhLkk M kÌkt fi yktÀku˜Lk fu Mk{kÚuÌ⁄kkLkLke ´ ]r•kykuLkkt À˛oLk ⁄kÌkkt Lk⁄ke. fkh˝ fu yk kq ofk˜eLk ykrÀ kMke Mk{ksLkwt Mkk{krsf-ƒkä{f M Y k yLku S LkherÌk s ´kf]rÌkf kfiko h˝ Mkk⁄ku yu MkwMkt¯kÌk nÌkwt fu su⁄ke yu{˝u yk e fkuE k˝ ´fkhLke ´ ]r•kyku fh kLke sYrhfikÌk s˝kE Lk nkuÌke.

¯kwshkÌkLkk

kq ofk˜eLk ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ksLkwt M Y k

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

kq ofk˜eLk ykrÀ kMke Mk{ks ykrÀ Üe- kwhwªk kq osLkk t˛{kt⁄ke r fkMk kk{e, fwxwtÁk-fw§-¯kku kku yLku r furLˇÌk ¯kk{ku{k r MÌkfikuo nÌkku. yuf rLkr˘Ìk yLku r ˛uªk ºqºk¯k{kt MkÌkku yk ykrÀ kMke Mk{ks M fit M Ìkt k-M kfi•k nÌkku. yk⁄ke s§, s{eLk, st¯k˜ su k fwÀhÌke Mk˙kuÌkkuLke {kr˜fe ‘fi¬ıÌk¯kÌk LknkuÌke khtÌkw, kqhk Mk{ksLke nÌke. yk ku Mk{ks fw§ fu ¯kku kLkkt Mk¯kkt-MktÁktƒeyku⁄ke ÁkLku˜ku nÌkku. Mk{ks{kt rhc ‘fi¬ıÌkLkwt MkL{kLkefi M⁄kkLk nÌkwt. yk⁄ke t˛Lkk Àhuf Mk«fiLku s{eLk-Úfi¯k yLku fwÀhÌke Mk˙kuÌkku {§u y e Mk{kLk nU[˝e fhÌkk. kq oÚu ÌkhV⁄ke {§u˜e yk ƒhÌkeLku kqflfi ¯k˝e ÌkuLkk kkfLku ´MkkÀ Ìkhefu Mk{qn{kt ºu¯kk {§e ykhku¯kÌkk. Mk¯kkt-MktÁktƒeykuLku yk kÌkk yLku ´kf]rÌkf Àu e-Àu ÌkkLku ºku¯k ƒhk Ìkk. sYh s˝kfi Ìkku MÌkw r rLk{fi fhÌkk khtÌkw, u[Ìkk Lkn™. yk⁄ke ykä⁄kf heÌku fkuE ü[-Lke[Lkk MÌkhºuÀ Mk{ks{kt Qºk ⁄kÌkk Lkn™. Mk{ks{kt sL{⁄ke ykhtºe ˜¯Lk yLku {]Ìfiw MkwƒeLke Mkk{krsf-ƒkä{f ´ ]r•kyku, k ´Mkt¯kku, æuÌke, r˛fkh su e S Lkfik kLkLke ´ ]r•kyku Mk{qn{kt yuf ÁkeÚLkk Mknfiku¯k yLku Mknºkr¯kÌkk{kt fhÌkk. su⁄ke Mkk{krsf heÌku k˝ ü[-Lke[Lkk MÌkhºuÀ Qºk ⁄kÌkk Lkn™. yk⁄ke yk Mk{kLkÌkk kÀe-Mk{Ìkk kÀe Mk{ks{kt⁄ke fkuE yuf ¯kku k fu Mk{qnu y˜¯k kze Mkk{krsf-ƒkä{f-hksfefi-fkuE k˝ ´fkhLkkt yktÀku˜Lkku fh kLkkt fkuE fkh˝ku fu yk ~fifÌkk s LknkuÌkkt. yk⁄ke ÌkÌfk˜eLk ykrÀ kMke ˜kufMkkrnÌfi{kt fkuE k˝ ´fkhLkk yktÀku˜LkLkku kzAkfiku k˝ Úu k {§Ìkku Lk⁄ke.

ykrÀ kMke Mk{ks{kt ÜeLkwt M⁄kkLk

n yk k˝u Mkkt´Ìk ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ks{kt ÜeLkk M⁄kkLk r ˛u r [kheyu Aeyu fu suLkk ykƒkhu kq ofk§{kt k˝ Üe fux˜e M Ìkt k n˛u ÌkuLkku Mknusu œfik˜ yk e ˛fu Au.

Ìko{kLk ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ks r kÌk]Mk•kkf, r kÌk] ˛e yLku r kÌk]M⁄kkLke nku k AÌkkt Üe ¯k˙k{ yLku Lk¯kh Mk{ksLke ÜeLke Ìkw˜Lkk{kt ƒw M Ìkt k Au. ÌkuLkwt {n• Lkwt fkh˝ yuf fk§u yk Mk{ks {kÌk]Mk•kkf nÌkku. yk {kÌk]Mk•kkf Mk{ksLke ˝e Ákƒe Mkk{krsf-ƒkä{f S LkherÌkykuLkku ´ºk yksu k˝ ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ks{kt Ìkkofi Au. Mk{ks{kt kw k fu kw keLkk sL{ Mk{fiu Ƙ¯kºuÀLke ºk Lkk r Lkk Mk{qn{kt sL{kuÌMk {k˝ k{kt yk Au; yLku krh khLkkt MktÌkkLkLku Mk{kLk ºk WAuh k{kt yk Au. fLfikLkk ˜¯Lk knu˜ktLkk ÚÌkefi-fikiLk MktÁktƒku ÊfikLk{kt ˜u k{kt yk Ìkk Lk⁄ke. ˜¯Lkku h-fLfikLke kMktÀ¯ke⁄ke ⁄kkfi Au. r kn ´Mkt¯ku

fLfikLkk r kÌkkLku yk k kzÌkwt fLfik˛w’f h kkMk Lk nkufi Ìkku fLfikLkk r kÌk]¯k]nu

æuÌkefk{{kt ÚuÌkhk kzu Au. fLfik˛w’f sux˜e {sqhe kqhe ⁄kkfi kAe r kÌkk

kw keLkku r kn fhu Au. Áknw kÌLkeÌ Lkku rh ks nku k⁄ke s{eLk-Úfi¯kLke nU[˝e

kÌLkeyku ´{k˝u ⁄kkfi Au. r ƒ k ⁄kfiu˜e Üe krh khLke Mkt{rÌk⁄ke {q§ krÌkLkk

uh ÁkeÚu krÌk ˜k e ˛fu Au yLku krh kh{kt ykä⁄kf yLku Mkk{krsf yrƒfkh

´k Ìk fhe ˛fu Au. y˝ÁkLkk ⁄kÌkkt Üe- kwhwªkLku AqxkAuzk ˜u kLkku yLku kwLk˜o¯Lk

fh kLkku Mk{kLk yrƒfkh nkufi Au. kwLk˜o¯Lk kAe k˝ Üe kq krÌk⁄ke ⁄kfiu˜kt

MktÌkkLkkuLke Àuæºk§ fkZ k yk e ˛fu Au yLku hkÌk kMkku ¯kk§e ˛fu Au. Lk ku

krÌk ÌkuLkku r hkuƒ fhe ˛fÌkku Lk⁄ke. ykrÀ kMke Mk{ksu ÜeLku yk ku˜k yk r ˛uªk

Mkk{krsf yrƒfkhku Au. {]Ìfiw kAe {kÌkkLkkt y¬M⁄k(Vq˜) yuf fwtº{kt {qfe h{kt

ërnÌkÀu eíLke M⁄kk kLkk fhu Au yLku kÌLkeLkk {]Ìfiw kAe ÌkuLkwt yuf hu˝wt fwtº{kt {qfe ë˜kϯkÀu eí Ìkhefu h{kt M⁄kk kLkk fhu Au. yk kq sÀu eyku krh kh{kt {kÌk]Àu eykuLkwt

M⁄kkLk ˜u Au. {nk{k¯keo kkxLkk ƒkä{f yLkwckLk Mk{fi Üe ¯kwwhwLkk M⁄kkLku nkufi Au

yLku ÌkuLkku ykÀu˛ ƒ{oMkºk(¯kÌk¯kt¯kk)yu {kLk kLkku nkufi Au ykrÀ kMke Mk{ksu ÜeLku yk ku˜k yk r ˛uªk ƒkä{f yrƒfkhku Au. ÜeLku yk k r ˛uªk yrƒfkhku

yLfi Mk{kÚuyu yk fik Lk⁄ke.

{kiræf MkkrnÌfi{kt ykrÀ kMke Üe

¯k˙k{ yLku Lk¯kh Mk{ksLkk ifi¬ıÌkf Mksofu Ìkku khfkfik ´ u˛ fheLku ÜeLkkt

Mkwæ-Àw:æ yLku ºk LkkykuLku ‘fiıÌk fh kLkku ´fiÌLk ffikuo Au. yk⁄ke ÜeLkk ºks¯kÌk Mkk⁄ku fiku¯fi Lfikfi ⁄kfiku Lk⁄ke. ÜeLku kkuÌkkLke Mkns ]r•kyku yLku ºk kuLku

‘fiıÌk fh kLke Aqx r˜ræÌk r˛ªfi-´r˛¸ MkkrnÌfi{kt k˝ ´k Ìk ⁄kE Lk⁄ke.

flfikhu ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ks{kt ¯kkurXfik r ªkfif ´˝fi ¯keÌkkuLke h[rfiÌkk Ìkku

M fit Üeyku s nkufi Au. yk ˜kuf¯keÌkku k o-´Mkt¯ku Üe- kwwhwªkku Mknºk¯ke ÁkLkeLku

¯kkfi Au. k’{erf-‘fikMk su k r˛¸-´r˛¸ {nkfk‘fikuLkk Mksofkuyu kwhwªkLkk

·r¸fku˝⁄ke krÌk khkfi˝Ìkk, krÌkº¬ıÌk, MkÌkeÌ su k r kÌk]Mk•kkf y⁄k k kwhwªk´ƒkLk Mk{ksLkk œfik˜ku, {kLfiÌkkyku y⁄k k ykÀ˛kuoLku [rhÌkk⁄ko fh k {kxu s Üe-[rh kkuLkwt MksoLk ffiwO Au. yk⁄ke MkeÌkk, fifufie, fki˛’fik, yn’fik, ˇki kÀe, fwtÌke su e Üeyku f]Ìkf ykÀ˛kuoLkk ºkh Ìk§u ÀÁkkE Au; f[zkE Au. su⁄ke Ìku{Lkk ‘fi¬ıÌkÌ Lkku r fkMk ykrÀ kMke Lkkhe [rh kku su ku Mkns fu M kºkr f ⁄kE ˛ıfiku Lk⁄ke. yk⁄ke {khk Ókhk Mkt kkrÀÌk ëhkÏ{-MkeÌk{kLke khÌkkí (ºe˜e hk{kfi˝){kt ykrÀ kMke MkeÌkkLku kkuÌkkLkk ˛e˜ {kxu LkÌkku y¬¯Lk khe˚kk yk k e kzÌke fu Lk Ìkku y k{krLkÌk ⁄kELku ƒhÌke{kt Mk{kE s kzÌkwt. Ìku Mk{¯k˙ Lk¯khsLkku Â[u ¯kkih yLku MkL{kLk Mkk⁄ku ¯k]n´ u˛ fhu Au. {khk Ókhk Mkt kkrÀÌk ëºe˜kuLkwt ºe˜ ykrÀ

ºkh⁄kí (ºe˜e {nkºkhÌk){kt k˝ ¯kktƒkheLku r˛¸ r˜ræÌk {nkºkhÌk

{nkfk‘fiLke su{ n¬MÌkLkk kwh ˜k k {kxu Lk Ìkku fkuE A»Lkku yk©fi ˜u ku kzÌkku fu LkÌkku ytƒ ƒ]ÌkhkªxŸLke MkL{wæ MkÌkeÌ rMkÿ fh k {kxu Lku kku kh kkxku Ákktƒ ku kzÌkku. ykrÀ kMke {kiræf {nkfk‘fiku{kt r kÌk]Mk•kkf Mk{ksLkk ykÀ˛kuo, œfik˜ku yLku {kLfiÌkkykuLkk f]r k{ ´ºk r Lkk LkkheLkk ‘fi¬ıÌkÌ Lkku M kºkr f r fkMk ⁄kfiku Au ÌkuLkwt fkh˝ ÜeLke MkkrnÌfi yLku Mk{ks S Lk{kt Mknºkr¯kÌkk Au. yk k Mk{kLkÌkk kÀe Mk{ks{kt ykrÀ kMke ÜeLkwt ‘fi¬ıÌkÌ fkixwtrÁkf yLku Mkk{krsf S Lk{kt Ìk⁄kk {kiræf MkkrnÌfi{kt yux˜wt Mkns yLku ´ºk e heÌku ´¯kx‚wt Au fu yLfi Mk{kÚuLke Lkkhe kÀe [§ §kuLke su{ ykrÀ kMke Mk{ks{kt Lkkhe M kÌkt fiLkk yktÀku˜LkkuLke yk ~fifÌkk Qºe ⁄kE Lk⁄ke.

ykrÀ kMke Mk{ksLkwt S LkÀ˛oLk suLkk ykƒkhu yk S Lk Au, yu k]⁄ eLku ÌktÀwhMÌk hkæ kLkwt økkLk ykrÀ kMke kkMku Au. {kLk ⁄ke k]⁄ e-´f]rÌk yLku ‘fi¬ıÌk⁄ke Mk{ks y¯kÌfiLkku Au ñ yu S LkÀ˛oLk, ykrÀ kMke Mk{ksLkwt Au. ifi¬ıÌkf, r „kÌkf {q’fiku⁄ke uhkfiu˜k r ÔLku, if¬’ kf S LkherÌk yk k kLke ˚k{Ìkk ƒhk Ìkk Mkk{krsf MÌkhºuÀ r LkkLkk, Mk{Ìkk kÀe ykrÀ kMke Mk{ksLkwt yk M M⁄k {kLkr[ k, 17{e MkÀeLkk ytÌk MkwƒeLkwt Au. 18{e MkÀeLkk ykhtº⁄ke s ÁknkhLkk Qºkt ⁄kfiu˜kt yLkuf hksfefi krhÁk§ku, yk M M⁄k-ÌktÀwhMÌk Mk{ksLku ƒwLku ƒw rÁkLkMk˜k{Ìk yLku y¬M⁄kh fh k ˜k¯fikt nÌkkt. ykLkk fkh˝u ykrÀ kMke Mk{ksLku kkuÌkkLke y¬M{Ìkk xfk k yLku M kfi•k hnu k M kÌkt fi yktÀku˜LkkuLke yk ~fiÌkk Qºe ⁄kE nÌke.

17{e MkÀeLkk ytÌk Mkwƒe ´kf]rÌkf kfiko h˝{kt ¯kkuX kfiu˜k kq ofk˜eLk yk ykrÀ kMke Mk{ks{kt, Mk{ksLku uhr æuh fhe r xLk fh yu kt r ƒkÌkf krhÁk§ku Qºkt ⁄kfikt LknkuÌkkt.

3.

E. kq. 1400 (RMkkLkk 1400 ªko kq uo) ©ef]ª˝u ºe˜kuLku SÌkeLku

¯kwshkÌk{kt hkflfi M⁄kk k kLkk W’˜uæku {§u Au. yk Mk{fiu ¯kwshkÌkLkk r hkxLk¯kh{kt Àku˛hk hk˝e hkflfi fhÌke nÌke.1

E. kq. 840{kt ƒkLkS ºe˜ {k§ k Mkk{˙kflfiLkku ˛kMkf nÌkku. yk

t˛Lkk hkÚykuyu 570 ªko hkflfi ffiwO nÌkwt. yk Mk{fiu ºe˜ MktMf]rÌkLkku Mk kO¯ke r fkMk ⁄kfiku nÌkku.2

MkLk 525 (Mkt. 580){kt fi LkkuLkk nw{˜k⁄ke rMkMkkurÀfik t˛Lkku hks kqÌk hkÚ r˛˜krÀÌfi {hkfiku yLku ˜ºe kwhLkku Lkk˛ ⁄kfiku Ìfikhu Ezh r MÌkkh{kt {ktzr˜f Lkk{u ºe˜hkÚ hks fhÌkku nÌkku. yk W khktÌk Mkt. 1250⁄ke Mkt. 1302

Mkwƒe EzhLke ¯kkÀe kh ºe˜ hkÚ nk⁄keMkkuz yLku ÌkuLkk kw k ˛k{r§fik Mkkuzu ˛kMkLk ffikoLkk r˜ræÌk yirÌknkrMkf W’˜uæku ëEzh hkflfiLkku RrÌknkMkí kwMÌkf{kt⁄ke ´k Ìk ⁄kkfi Au.3

ºe˜ ´ÚLkku r MÌkkh ˝k r ˛k§ ´Àu˛ kh nku kLkwt ºe’˜{k§, ºe˜ kzk, ºe˜kuzk, ºe˜kz su kt hksM⁄kkLk, {Êfi´Àu˛ yLku {nkhkªxŸ{kt ÀuækÌkkt M⁄k§ Lkk{ku Mkq[ Au. ºe˜kuLkwt {n• Lkwt hkflfi yk˛ ˜ yksLkk y{Àk kÀ r MÌkkh{kt yk˛hu ykX{e MkÀe⁄ke yr¯kfikh{e MkÀe Mkwƒe nÌkwt. ÌkuLkku Au’˜ku hkÚ yk˛k ºe˜ nÌkku. ÌkuLkku Lkk˛ kkx˝Lkk [ki˜wıfi fu Mkku˜tfe hks e f˝oÀu ffikuo nÌkku; Ìku ´Mkt¯k ºe˜kuLke WÂ[ hksfefi f˚kk À˛ko Au. Ìku{Lkkt r r ƒ ¯kku kku{kt yk ÁkkÁkÌkLke Mkkhe {krnÌke Mk[ kE Au.4

MkLk 1473⁄ke 1530Lkk Mk{fiætz{kt {u kz ´Àu˛ kh {nkhk § Mkqhs{˜Lkwt ˛kMkLk nÌkwt. yk Mk{fi{kt ºe˜kuLkk Mknfiku¯k⁄ke ktMk kzkLkku ´Àu˛ SÌke ˜u k{kt yk‘fiku nÌkku yLku ºe˜kuyu {u kzLke ´rÌkck ƒkhe nÌke.5

{u kz hkflfi {kxu fLko˜ suBMk xkuzu kkuÌkkLkk kwMÌkf{kt ˜œfiwt Au fu ºe˜kuyu {nkhk˝k WÀfiÆMkn (MkLk 1537⁄ke 1572) yLku {nkhk˝k ´Ìkk kÆMkn (MkLk 1572⁄ke 1597)Lku yV kLkku yLku {ku¯k˜kuLkk yk¢{˝ Mk{fiu Mknfiku¯k yk fiku nÌkku yLku {u kzLke feäÌkLku Mkwhr˚kÌk hkæe.6

{nkhk˝k ´Ìkk ku MkÌkÌk 25 ªko {ku¯k˜ ÁkkÀ˛kn yfÁkh Mkk{u Mkt ªko ffikuo Ìku ºe˜ Mknfiku¯k yLku ehÌkkLkwt krh˝k{ nÌkwt. n’Àe kxeLkk fiwÿ kAe {nkhk˝k ´Ìkk kÆMknLkk Lk- k oÌkefi S Lkfk§{kt ºe˜kuLkku Mknfiku¯k yLku yºqÌk kq Ìfik¯k, ˛kifio yLku Ákr˜ÀkLk yu ºe˜ Mk{ksLke MkÀk M{h˝efi ¯kkih ¯kk⁄kk Au.

ºkhÌkefi MktMf]rÌkLkwt ykrÀ{q§ yLku yrºLLk yt¯k Mk{e ºe˜ Mk«fiÌkk kh yk¯k§ sÌkkt hks kqÌkkuLkku ´ºk yLku W ku˚kk, {ku¯k˜kuLke xk§ ´ ]r•k yLku fLkz¯kÌk Ìk⁄kk ºe˜ ´Àu˛ kh {hkXk yLku k™XkhkykuLkkt yk¢{˝ yLku yt¯k˙uÚuLke ƒLk ˜ku˜w kÌkk yLku fqxLkerÌk Ìk⁄kk Àu˛e hkÚ yLku Ú¯kehÀkhkuLkk yÌfik[khkuLkk fkh˝u yk yrÌk Ák§ kLk yLku MktMfkhe ÚrÌkLke yƒku¯krÌkLkku ykhtº ⁄kfiku.

18{e MkÀeLkk ykhtº⁄ke yk khk¢{e yLku ˛e˜ kLk ´Ú yLfi ´Àu˛Lkk yk¢{˝ækuhkuLkk yÌfik[khkuLkku ºku¯k ÁkLke yLku kq fk˜eLk ºe˜ rLkMk¯ko Mk{ksLke M kºkr f S LkherÌk uh r æuh ⁄k k {ktze. yk MkÀeLkk ´khtº⁄ke s {u kz ´Àu˛ kh {hkXkykuLkkt yk¢{˝ku, ˜qtx-Vkx yLku ¯kk{- h Mk§¯kk kLke ˛YykÌk ⁄kE. ÌkuLkku ºku¯k ºe˜ Mk{ks ÁkLfiku. MkLk 1728{kt {hkXkykuyu hksM⁄kkLkLkk {u kz ´Àu˛ kh yk¢{˝ ffiwO khtÌkw ºe˜ Mk{ksLkku Mknfiku¯k, ‘fiqn-h[Lkk yLku khk¢{ku⁄ke rLkªV§ ¯kfiwt. yk Mk{fiu {hkXkykuLku œfik˜ yk‘fiku fu Ìku{Lke rLkªV§ÌkkLkwt fkh˝ ºe˜ ÚrÌkLkk {u kzLkk ˛kMkfku yLku ¯kwshkÌkLkk hkÚ-{nkhkÚyku Mkk⁄kuLkk Mkw{u§ ºfiko MktÁktƒku Au. yk⁄ke {hkXkyku Mk{S ˛ıfik fu ºe˜kuLku hks kqÌk hkÚyku⁄ke y˜¯k fhe ÀE˛wt Ìkku Ìkuyku ˛¬ıÌkneLk ÁkLke s˛u yLku yk k˝u Mkh§Ìkk⁄ke hksM⁄kkLk, ¯kwshkÌk yLku {nkhkªxŸ kh ykrƒ kÌfi M⁄kk ke ˛fe˛wt. MkLk 1728{kt zwt¯kh kwh yLku MkLk 1729{kt ktMk kzk kh {hkXkykuyu [ku⁄k ºk¯k Mkq˜ fh k yk¢{˝ ffiwO. ºe˜ Mk{ksLku Ákunk˜ ÁkLkk k h æhe ˜qtxe ˜ELku h Mk§¯kk e Àu k{kt yk‘fikt yLku k˛w-ƒLkLkku Lkk˛ ffikuo. khtÌkw ºe˜kuyu ehÌkk yLku ƒifio⁄ke ´rÌkfkh ffikuo. MkLk 1761{kt {hkXkykuyu Vhe {u kz kh yk¢{˝ ffiwO. yk Mk{fiu ºe˜kuyu {u kz

{nkhkÚLku kqhku Mknfiku¯k yk fiku. MkLk 1805{kt MkÀkr˛ Lkk LkuÌk]Ì {kt yk¢{˝

ffiwO. yk¢{˝Lkwt ´{wæ fuLˇ zwt¯kh kwh hÃkwt. khtÌkw Ìku{kt {hkXkykuLku ˜qtx-Vkx rMk kfi

r ˛uªk MkV§Ìkk {§e Lkn™. y kh-Lk kh yufkyuf ⁄kÌkk yk kk˛ e nw{˜kyku⁄ke

M⁄kkrLkf ´Ú kkMke ¯kE yLku Àu˛e hkÚykuLkk y kqhÌkk MkiLfi Ák§Lku ˜eƒu ykä⁄kf

˚krÌk knkU[e. ìykLkwt Àwªfi krh˝k{ yu yk‘fiwt fu r Àu˛e yt¯k˙uS MkhfkhLke ëRMx R¬Lzfik ft kLkeí Mkk⁄ku Mktrƒ yLku Mk{sqrÌk fh e kze. Ìfikh kAe s {hkXkykuLkk yk¢{˝⁄ke {w¬ıÌk {§e.î7 yk kAe yk r MÌkkh{kt yt¯k˙uÚuLke À是keheLkku ykhtº ⁄kfiku.

{hkXkykuLke kkA§ k™Xkhkykuyu k˝ Õwtz ÁkLkk e yk¢{˝ku ykht«fikt. {u kz hkflfi{kt Ìku{Lkk yk¢{˝Lkkt {wœfi fuLˇku WÀfi kwh, zwt¯kh kwh, ºe˜ kzk, rMkhkune, ktMk kzk ¯kuhu nÌkkt.8 yk Mk{fiu ˜¯kº¯k Áku nÚh k™Xkhk kuzuM khkuLkku Mk{qn [ze yk Ìkku. kk˜Ìkw k˛w yLku h æhe-{k˜-r{’fÌk ˜qtxe ˜u k{kt yk Ìke yLku ºe˜ku Mkk⁄ku fXkuh y{kLk efi ‘fi nkh fh k{kt yk Ìkku. hks kqÌk hkÚykuyu k™XkhkykuLkk yÌfik[khe nw{˜k hkuf kLke s kÁkÀkhe kkuÌku Lk ˜uÌkkt ºe˜kuLku MkkU ke Àeƒe nÌke. yk⁄ke ƒw Lku ƒw ÚLk-{k˜Lke nkrLk ºe˜ Mk{ksLke ⁄kÌke. ykhtºu ºe˜ Mk{ksu yk s kÁkÀkhe VkÀkhe⁄ke rLkºk e khtÌkw ƒe{u ƒe{u hks kqÌk hkÚykuLke fqxLkerÌkLkku œfik˜ yk k ˜k¯fiku. yk⁄ke ºe˜ Mk{ksLkku r ÔkMk Àu˛e hkÚyku W kh⁄ke QX k ˜k¯fiku. yk¯k§ sÌkkt yk fqxLkerÌkLkku

W kfiku¯k yt¯k˙uÚuyu Àu˛e hkÚyku W kh ffikuo.

18{e MkÀe{kt {hkXkykuyu ykrÀ kMkeyku kh yÌfik[kh yk[fiko nÌkk

ÌkuLkwt ˝oLk Mkh r r˜fi{ ntxhu yk heÌku ffiwO Au, ìyZkh{e ˛ÌkkÁÀe{kt ºe˜ku

Mkk⁄ku hksˇkuneyku su ku Ìkko fh k{kt yk Ìkku nÌkku. yrƒfkheyku fkuE k˝ ´fkhLkk æ[fkx r Lkk Ìku{Lkk ´k˝ ˜uÌkk. y˛k¬LÌk kq˝o kÌkk h˝{kt Úu fkuE ºe˜ {§Ìkku Ìkku fkuE k˝ ´fkhLke Ìk kkMk r Lkk ntxhku⁄ke {kh k{kt yk Ìkku yLku

VktMke kh [zk k{kt yk Ìkku. yk heÌku MkUfzku f¸ yk k k{kt yk Ìkkt. Lkkf [ehe yLku fkLk VkzeLku yk ˜kufkuLku MkqhsLkk Ìkeæk Ìkk k{kt Ìk kk k{kt yk Ìkk. Ìk ku˜e ˜kun kkxku kh Mkktf§ku⁄ke Ákktƒ k{kt yk Ìkk yLku MkUfzkuLku knkzku kh⁄ke ¯kÁkzk k{kt yk Ìkk. yLkufkuLku {wıÌk fh kLkk kfiÀk fh k{kt yk Ìkk yLku ÌkuLke nÌfik fh k{kt yk Ìke. Ìku{Lke ÜeykuLkkt yt¯k AuÀ k{kt yk Ìkkt. ƒw{kzk{kt ¯k§kt ÀÁkk k{kt yk Ìkkt.î9 yk e yhksıÌkk yLku Àkhw˝ krh¬M⁄krÌk{kt ykrÀ kMkeykuLku Àu˛e hkÚyku ÌkhV⁄ke fkuE k˝ ´fkhLke ækMk fkuE Mknkfi {§e Lkn™. hkÚykuyu sLkÌkk ÌkhV

fkuE ækMk fÌko‘fiLkwt kk˜Lk ffiwO Lkn™ fu fkuE k˝ ´fkhLkwt ˜˚fi yk fiwt Lkn™.

M⁄kkrLkf sLkÌkkLku Ìku{Lke M k⁄ko Mkkƒ kLke ]rÌkLkku œfik˜ yk‘fiku. Ìku{Lkku Mkk{qrnf {kun ºt¯k ⁄kfiku. su khk¢{e ´Ú hkflfiLkk ÁkkÃk yLku yktÌkrhf yk¢{˝kuLku

æk§ k MkÀk Ìkifikh hnuÌke nÌke Ìku ´Ú ƒe{u ƒe{u {kLkrMkf yLku ˛kherhf heÌku y˜¯k ⁄k k ˜k¯ke. Ìku{Lkwt Mkk{qrnf r[•k Ìku{Lkk ÌkhV ⁄kÌkk hkflfiLkk yÌfik[khku yLku yLfikfiku Mkk{u yktÀku˜Lk Lkwt Y k ˜u k ˜k¯fiwt.

Mkt˼o :

1. •¢ÁŒ Á›±¢S¢Ë |¢ËH, œ¢¢Ô{ÙS¢„ }¢„Ôº¢, –Î.6, ⁄¢£¢S⢢› Á±E Á±l¢–Ë , ©Œ –È⁄, –Ìâ¢}¢ S¢ÊS‹U⁄á¢, S¢› 1954

2. |¢ËH S¢}¢¢£¢-‹UH¢ ª±Ê S¢ÊS‹ÎUÁº, «¢ı. S¢Ë.ªH.‡¢}¢¢¸, –Î.49 }¢¢H±Ë –Ì‹U¢‡¢›, £¢ –È⁄ –Ìâ¢}¢ S¢ÊS‹U⁄á¢, 1998

3. Ezh hkflfiLkku RrÌknkMk, Úu¯keÀkMk, k].30, yLku k].41

4. zwt¯khe ºe˜ ykrÀ kMkeyku, zkÏ. º¯k kLkÀkMk kxu˜, kwhku [Lk: h.Lkk. {nuÌkk, ´fk˛f : Ìkkhk{Ìke º¯k kLkÀkMk kxu˜, {w. kku. Ú{§k, Ìkk. rnt{ÌkLk¯kh, ´fk˛Lk ªko, 1992.

5. |¢ËH S¢}¢¢£¢-‹UH¢ ª±Ê S¢ÊS‹ÎUÁº, «¢ı. S¢Ë.ªH.‡¢}¢¢¸, –Î.52, }¢¢H±Ë –Ì‹U¢‡¢›, £¢ –È⁄, –Ìâ¢}¢ S¢ÊS‹U⁄á¢, 1998

6.ªÔ£¢›

7. 0 |¢ËH S¢}¢¢£¢-‹UH¢ ª±Ê S¢ÊS‹ÎUÁº, –Î.54

8. ±Ë⁄Á±›¢ÔŒ, ‹UÁ±⁄¢£¢ ‡ ¢}¢HŒ¢S¢

9. •¢ÁŒ Á›±¢S¢Ë |¢ËH, œ¢¢Ô{ÙS¢„ }¢„Ôº¢, –Î.8-9

4.

ykrÀ kMke M kÌkt fi yktÀku˜LkkuLke hksfefi kq oºqr{fk

MkLk 1818{kt¯kwshkÌk yLku hksM⁄kkLkLkk Mke{k Ìkeo ´Àu˛{kt yt¯k˙us ˛kMkLkLke M⁄kk kLkk Mkk⁄ku s yk r MÌkkh{kt ykrÀ kMke yLku æuzqÌkkuLkku yLfikfi

Mkk{uLkku ´rÌkfkhLkku ykhtº ˛Y ⁄kE ¯kfiku nÌkku yLku yk ´rÌkfkhu ƒe{u ƒe{u

yktÀku˜LkLkwt Y k ˜u k {ktz‚wt nÌkwt. 19{e MkÀeLkk ´khtrºf [h˝{kt yk ykrÀ kMke yktÀku˜Lkku LkuÌk]Ì Lkk yºk M fit MVwrhÌk yLku LkuÌk]• r neLk nÌkkt flfikhu 20{e

MkÀeLkk ykhtºu ⁄kfiu˜kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lkku LkuÌk]Ì Lku ˜eƒu Mkt¯krXÌk nÌkkt. Mk{ks

MkwƒkhkLkk Y k{kt WÌ kLLk ⁄kfiu˜kt yk yktÀku˜Lkku yk¯k§ sÌkkt hksLkirÌkf yLku ykä⁄kf Mkt ªko{kt krh˝Bfikt. yk yktÀku˜Lkku{kt LkuÌk]Ì W khktÌk kt[kfiÌkku yLku

MkºkykuLke ækMk ºqr{fk nÌke.

MkLk 1818{kt {u kz hkflfiu yt¯k˙uÚu Mkk⁄ku Mktrƒ fhe. yk Mk{fiu {hkXkykuyu ys{uh ´ktÌk yt¯k˙uÚuLku MkkU fiku. {hkXkykuyu hksM⁄kkLkLkk hkflfiku kh⁄ke kkuÌkkLke Mk•kkLkku ytÌk yk¤fiku. yk⁄ke ÚLfiwykhe, 1818 kAe yt¯k˙uÚuyu hksM⁄kkLk{kt Mkk{˙kflfi r MÌkkhLkku ykhtº ffikou. MkLk 1818Lkk ytÌk Mkwƒe rMkhkune rMk kfi hksM⁄kkLkLkkt Ákƒkt hkflfiku kh Mktrƒ Ókhk yt¯k˙us hkflfiLke Mk•kk M⁄k kkE [qfe nÌke. rMkhkune hkflfi Mkk⁄ku yt¯k˙uÚuLke Mktrƒ 1823{kt ⁄kE. ys{uh yôu {u kz{kt yt¯k˙uÚuLke ykhtºLke fqxLkerÌkyu ykrÀ kMkeykuLku Lk e hkflfi ‘fi M⁄kk r £ÿ r ˇkun {kxu W•kursÌk ffiko. ´⁄k{ [h˝{kt 1818{e MkÀe⁄ke ykhtºeLku ykrÀ kMkeykuLkku r ˇkun 19{e MkÀe ytÌk Mkwƒe [k˜w hÃkku. yk{kt 19{e MkÀeLkk

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

{uh, {e˝k yLku ºe˜ ykrÀ kMkeyku Mknºk¯ke ⁄kfik.

MkLk 1818{kt ºe˜ ykrÀ kMke yôu {uh (hk Ìk) ykrÀ kMke Ák§ ku yuf s ªkuo ykhtº ⁄kfiku nÌkku. {uh Ák§ ku y’ kfk˜eLk nÌkku flfikhu ºe˜ r ˇkun ˜ktÁkk Mk{fi Mkwƒe [k˜w hÃkku nÌkku. {u kz yLku ÌkuLku Mkt˜¯Lk W•kh ¯kwshkÌkLkku

Mke{k Ìkeo knkze ´Àu˛ ºe˜ yLku ¯khkrMkfik ykrÀ kMkeyku⁄ke Mkwhr˚kÌk nÌkku. yt¯k˙uÚuLkk ´ u˛ knu˜kt Lkku yLku yh ’˜e knkzLke nkh{k§kyku⁄ke uhkfiu˜ku yk r r˛¸ knkze ´Àu˛ fkuE hksLkirÌkf Mk•kkLkk rLkfit k˝{kt LknkuÌkku. {u kz hkflfi yLku Ezh hkflfiLke ytÌk¯koÌk nku k AÌkkt yk hkflfikuLkk ´˛kMkrLkf rLkfit k˝{kt LknkuÌkku. yk⁄ke ºe˜ yLku ¯khkrMkfik ıfikhufi k˝ hks kqÌkku, {ku¯k˜ku yLku {hkXkLkk rLkfit k˝{kt LknkuÌkk. Ìkuyku ´f]rÌkLkk æku§u r r˛¸ MktMf]rÌk Mkk⁄ku M Ìkt k S Lk S Ìkk nÌkk. sYh Qºe ⁄kE Ìfikhu Ìku{˝u ÁknkhLkkt yk¢{˝kuLkku yz¯k hneLku Mkk{Lkku ffikuo.

{hkXk yLku k™Xkhk su k yk¢{˝ækuhku Ìkku ˜qtx-Vkx fhe, r Lkk˛ uhÌkk yk‘fik yôu Mk{fi kMkkh fhe [k’fik ¯kfik khtÌkw ìMk ´⁄k{ yt¯k˙uÚuyu Ìku{Lku kq˝o rLkfit k˝{kt ˜k kLkku ´fiÌLk ffikuo. fkh˝ fu Ìkuyku yt¯k˙uS Mkk{˙kflfiLkku kkfiku {sÁkqÌk fh k Ìku{Lku rLkfit k˝{kt ˜k k sYhe Mk{sÌkk nÌkk. yt¯k˙uÚuLke M k¸ {kLfiÌkk nÌke fu ykrÀ kMke Áknw˜ yk Lkku yLku knkzku⁄ke ºhu˜k yk

r MÌkkhku r ˇkuneyku yLku fkfiÀk-fkLkqLk ºtsfku {kxu Mkwhr˚kÌk ˛h˝-M⁄kkLkku nÌkkt. yk⁄ke ykrÀ kMke ˚ku kku kh kq˝o rLkfit k˝ M⁄kk ke M⁄kkrLkf ´ÚLkk Ák§ k æk§ k {k¯kÌkk nÌkk. yt¯k˙uÚuLke ƒLk ˜k˜Mkk k˝ M⁄kkrLkf ykrÀ kMke Mk{ks{kt À是kehe fh kLkwt {n• Lkwt fkh˝ nÌkwt. Ìkuyku ºe˜, ¯khkrMkfik yLku {uh (hk Ìk) kh fh

Y ku s{eLk {nuMkq˜ Xkufe ÁkuMkkz k {k¯kÌkk nÌkk. yk ÁkkÁkÌkku M⁄kkrLkf ´ÚLkk ykÌ{Mk{ ko˝ kAe s ˛ıfi nÌke.î1

´⁄k{ ºe˜ r ˇkun (1818-1860)

ºe˜ku ´f]rÌkyu ˛k¬LÌkr´fi yLku M Ìkt kÌkkr´fi ´Ú nÌke, khtÌkw yt¯k˙uÚu Ókhk Ìku{Lkk kh Mk•kk M⁄kk k k yôu ƒLk ´k Ìk fh k {kxu ys{k u˜k swÀk swÀk LkwMkækyku Ìk⁄kk Úu nwf{eLku ˜eƒu M⁄kkrLkf Àu˛e hkflfiku yôu yt¯k˙uS Mkk{˙kflfi kÀe ‘fi M⁄kkLku kzfkh k W•kursÌk ffiko.

yt¯k˙uS ˛kMkLk knu˜kt s§, s{eLk yLku st¯k˜ su kt fwÀhÌke Mk˙kuÌkku kh ºe˜ Mk{ksLkku M fitLkku yrƒfkh nÌkku yôu Mk{ksLke rh¸ ‘fi¬ıÌk Mk{ksLke Àhuf ‘fi¬ıÌkLku Mkhæku rnMMkku {§u yu e heÌku fwÀhÌke Mk˙kuÌkkuLke Mk{kLk nU[˝e fhÌke nÌke. fwÀhÌke Mk˙kuÌkku kh ÌkuLkku MkL{kLkefi yrƒfkh nÌkku k˝ Mk•kk LknkuÌke.

ykrÀ kMke M kÌktfi yktÀku˜LkkuLke hksfefi kq oºqr{fk21

yk⁄ke yk e rh¸ ‘fi¬ıÌk s§-s{eLk-st¯k˜ kh fh Lkkæe ˛fÌke LknkuÌke fu u[e k˝ ˛fÌke LknkuÌke. yk ´kf]rÌkf Mk˙kuÌkLkku Mk{ks Mk{qn{kt W kfiku¯k fu W kºku¯k fhe ˛fÌkku. yk{ M⁄kkLk, ¯kk{ fu Àu˛Lkku {kr˜f fkuE yuf ‘fi¬ıÌk Lkn™ khtÌkw Mk{¯k˙ t˛, fw§ fu ÚrÌk nÌke yLku ´Ìfiuf ‘fi¬ıÌkLke Mkrnfikhe ºk¯keÀkhe nÌke.

yt¯k˙uÚuLke W krLk u˛ kÀe hkflfi ‘fi M⁄kkyu fwÀhÌke Mk˙kuÌkku ñ st¯k˜Lke kuÀk˛, st¯k˜Lkwt ˜kfzwt, s{eLk {nuMkq˜ ¯kuhu{kt⁄ke Mkt kr•k yufXe fh k ftE fux˜kfi fkfiÀk-fkLkqLk yLku ´rÌkÁktƒ ºe˜ Mk{ks kh ⁄kku ke Àeƒk yLku Àu˛e Mkk{tÌk kÀu ÌkuLku yLkw{kuÀLk yk fiwt. yt¯k˙uS Mkk{˙kflfi kÀe ˛kMkLk ‘fi M⁄kkLku ˜eƒu yÌfikh Mkwƒe yh ’˜e knkz⁄ke uhkfiu˜k yLku r ˛uªk ºq k]¸ ƒhk Ìkk yk M Ìkt k ykrÀ kMke r MÌkkhku{kt ÁknkhLkkt ˛kuªkf Ìk• ku, su kt fu Àu˛ehkÚ yLku Ú¯kehÀkhkuLkk s{eLk {nuMkq˜ W zk Ìkk f{o[kheyku, ‘fiks ækWƒhk ˜kufku, ˜kfzkt f kk Ìkk yLku ÀkYLke ºÍeyku [˜k Ìkk XufuÀkhku, ºqr{ ºqœfik s{eLkÀkhku, ‘fik kkheyku, ÀwfkLkÀkhku ¯kuhu ‘fi¬ıÌk kÀe M k⁄keo Ìk• kuykuyu ´ u˛ ffikuo yLku ˛k¬LÌkr´fi yôu M Ìkt kÌkk r´fi ºe˜ Mk{ksLke yôuf {w~fu˜eyku ƒkheLku ˛k¬LÌk n˝e Lkkæe. yÌfikh Mkwƒe fwÀhÌke Mkt kr•k kh kqhk Mk{ksLkku Mkrnfikhku yrƒfkh nÌkku ÌkuLku yt¯k˙uS ˛kMkLkLkk fkfiÀk-fkLkqLku ‘fi¬ıÌk¯kÌk ÁkLkk e Àeƒku. yk⁄ke kqhe ÚrÌkñ kqhk Mk{ksLke kht krhÌk Mk{ks ‘fi M⁄kkLku ºkh nkrLk knkU[e. su⁄ke

ykrÀ kMke Mk{ksLkku Mkk{qrnf {kLkrMkf Mkt ªko Ìke ÁkLfiku yLku Ìku{Lkk Mkk{qrnf r[•k{kt ˛kherhf ¢k¬LÌk fh kLkkt Ákes hku kkfikt. yt¯k˙uÚuLkk yk¯k{Lk knu˜kt su Mk{ks fwÀhÌkLkk æku§u M Ìkt k Mkk{wÀkrfif S Lk S Ìkk nÌkku Ìku Mkns MktÌkwr˜Ìk Mk{ks MkLk 1818 kAe Ìku{Lkk kh M⁄kk ku˜kt yzƒkt Àu˛e Mkk{tÌke yLku yzƒkt yt¯k˙uS Mkk{˙kflfi kÀe rLkfit k˝kuyu Ìku{Lku ¢k¬LÌk (r ˇkun) fh k {kxu r ˛ ffiko.

ì13 ÚLfiwykhe, 1818{kt {u kz hkflfiu yt¯k˙uÚu Mkk⁄ku Mktrƒ fhe. ykLkk yLkwMktƒkLku hkflfiLkk Ákƒk ÁknkhLkk {k{˜k yt¯k˙uÚuLkk nk⁄k{kt MkkU ke Àu k kz‚k. fux˜kf ´Mkt¯kku{kt yt¯k˙uÚuLku hkflfiLkk yktÌkrhf {k{˜k{kt k˝ nMÌk˚ku k fh kLkku yrƒfkh ´k Ìk ⁄kfiku. yk⁄ke ºe˜ yLku ¯khkrMkfik Áknw˜ hkflfiku zwt¯kh kwh, ktMk kzk, ´Ìkk k¯kZ yLku rMkhkuneyu yt¯k˙uÚu Mkk⁄k ¢{˛: 11 rzMkuBÁkh, 1818; 25 rzMkuBÁkh; 1818, 5 ykÏıxkuÁkh; 1818 yôu 11 Mk xuBÁkh, 1823Lkk hkus Mktrƒ fhe.î2 yk Mktrƒ kAe fhu˜k LkerÌk-rLkfi{ku, fkfiÀk-fkLkqLk yLku yLkuf [Lk ºe˜ Mk{ks r hkuƒe nÌkkt. yk Mktrƒ kAe h[u˜k fkfiÀk-fkLkqLk kAe yt¯k˙uÚu Àu˛e

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

hkflfikuLkk Mkk[k M k{e ÁkLke ¯kfik nÌkk. fkh˝ fu yk hkflfiku Ókhk yk k k{kt yk Lkkh käªkf Lkshk˝kLke ƒLk hkr˛ Lk¨e fh k{kt yk e LknkuÌke Ìk⁄kk s{eLk-{nuMkq˜Lkku yuf ºk¯k yt¯k˙uÚu Ókhk ˜u kLkwt Lk¨e fh k{kt yk‘fiwt nÌkwt. ºe˜ Mk{ks yÌfikh Mkwƒe s{eLk-{nuMkq˜ yk kÌkku LknkuÌkku y⁄k k ´ÌkefY ku Lkk{ {k kLkwt yk kÌkku nÌkku fkh˝ fu Ìkuyku M fitLku yk ºqr{Lkk {q§ {kr˜f {kLkÌkk nÌkk. flfikhu Ìku{Lkk kh s{eLk {nuMkq˜ yLku yLfi fh Lkkæ k{kt yk‘fik Ìfikhu yk fh MkLk 1818{kt ´⁄k{ ºe˜ ¢k¬LÌk (r ˇkun)Lkwt fkh˝ ÁkLfik yôu ´⁄k{ r ˇkun WÀfi kwh hkflfi{kt ⁄kfiku. ÌkuLkwt À{Lk fh k sÌkkt ykrÀ kMke r MÌkkh{kt yLkuf r ˇkunku ⁄kfik.

1818{kt WÀfi kwh hkflfiLkk ºe˜kuyu yLkuf fkh˝ku⁄ke r ˇkun (Ák§ k) ffiko. yuf Ìkku ºe˜ku kh fh ⁄kku k kLkk yt¯k˙uÚuLkk ´fiÌLkku⁄ke ºe˜ku{kt Mkk{qrnf yMktÌkkuªkLkku sL{ ⁄kfiku. Ákeswt, yt¯k˙uÚuLke ºe˜ À{Lk LkerÌk⁄ke ºe˜kuLkk {Lk{kt yt¯k˙uÚu r £ÿ yLkuf {Lkku iøkkrLkf Mkt˛fi WÌ kLLk ffiko. keswt, Mktrƒ kAe ÌkhÌk s WÀfi kwh hkflfiLkwt yktÌkrhf ´˛kMkLk suBMk zkuzu kkuÌkkLkk nk⁄k{kt ˜E ˜eƒwt nÌkwt Ìk⁄kk Ìku˝u ºe˜ku kh yt¯k˙us hkflfiLkwt ´ºwÌ M⁄kk k k ºe˜kuLku kkuÌkkLkk rLkfit k˝{kt ˜k kLkk ´fiÌLkku ffiko. [ku⁄kwt, 1818Lke Mktrƒ kAe {kuxkºk¯kLke Àu˛e MkuLkk, su{kt ykrÀ kMkeykuLke ´{wæÌkk nÌke, r æuhe Lkkæe. yk⁄ke ºe˜ku{kt yMktÌkkuªk WÌ kLLk ⁄k ku M kºkr f nÌkku. kkt[{wt, ºe˜ kkuÌkkLkk kk˜ kkMkuLkk ¯kk{kuLkk ëhæ k§kí Lkk{Lkku fh (h˚kf-fh) Ìk⁄kk kkuÌkkLkk r MÌkkh{kt⁄ke kMkkh ⁄kÌkk {k˜ yLku fik keyku kkMku⁄ke ëÁkku˜kEí (Mkwh˚kk) Lkk{Lkk fh Mkq˜ fhÌkk nÌkk. suBMk zkuzu hkflfiLke yk f yLku s{eLk-{nuMkq˜Lke ]rÿLkk ´fiÌLkku ytÌk¯koÌk Ìk⁄kk ºe˜ku kh fXkuh rLkfit k˝ M⁄kk k kLkk nuÌkw⁄ke ºe˜ku kkMku⁄ke Ìku{Lkk kht krhÌk yrƒfkhku AeLk e ˜eƒk nÌkk.3 yk⁄ke ºe˜ Mk{ksu kkuÌkkLkk kht krhÌk yrƒfkhku Lk Akuz k yt¯k˙uÚu yLku WÀfi kwh hkflfi r £ÿ ´⁄k{ ¢k¬LÌk fhe.

1818Lkk ytÌku WÀfi kwh hkflfiLkk ºe˜kuyu [uÌk ˝e WÂ[kheLku kkuÌkkLke M Ìkt kÌkkLke ÚnuhkÌk fhe fu Úu Mkhfkh Ìku{Lke yktÌkrhf ÁkkÁkÌkku{kt À是kehe fh˛u Ìkku Ìkuyku ¢k¬LÌk fh˛u. ºe˜ Mk{ksu kkuÌkkLkk r MÌkkhLke LkkfkÁktƒe fheLku hkflfi r £ÿ r ˇkun ffikuo. su⁄ke ˜ktÁkk Mk{fi Mkwƒe hkflfiLkk yrƒfkhe ºe˜ ˚ku kku{kt ´ u˛e ˛ıfik Lkn™. 1820Lkk ykhtº{kt yt¯k˙uS MkuLkkLkwt yuf yrºfikLk À§ r ˇkune ºe˜kuLkk À{Lk {kxu {kuf’fiwt. khtÌkw ÌkuLku MkV§Ìkk {§e Lkn™.4 yt¯k˙uS MkuLkkLke rLkªV§Ìkkyu ºe˜ r ˇkunLku ƒw yk¢{f fhe Àeƒku. yk⁄ke rÁk˙rx˛ yôu Àu˛e hkflfiLke MktfiwıÌk MkuLkkyu rzMkuBÁkh, 1823{kt r ˇkunku ÀÁkk k{kt MkV§Ìkk ´k Ìk fhe.5 yk{ AÌkkt yt¯k˙uÚu yLku Àu˛e hkflfi ykrÀ kMke r MÌkkh{kt fkfi{e

ykrÀ kMke M kÌktfi yktÀku˜LkkuLke hksfefi kq

˛k¬LÌk M⁄kk ke ˛ıfik Lkn™.

WÀfi kwh hkflfiLkk ºe˜ r ˇkunku⁄ke ´uh˝k ˜ELku zwt¯kh kwh yLku ktMk kzk hkflfikuLkk ºe˜ku{kt Aqxf Aqxf r ˇkunkuLke xLkkyku ÁkLke. zwt¯kh kwh hkflfi{kt ¬M⁄krÌk ƒw ¯ktºeh nÌke. yk⁄ke ºe˜kuLkk À{Lk {kxu ˜~fh {kuf˜ k{kt yk‘fiwt. khtÌkw kMÌkr f Mkt ªko ykhtºkfi ÌkuLkk kq s ºe˜ {wæeykuyu {u, 1825{kt Mk{sqÌke fhe Àeƒe.6

WÀfi kwh hkflfiLkk ºe˜kuyu yt¯k˙uÚu yLku Àu˛e hkflfiLku {[f yk ke

Lkn™. ÚLfiwykhe, 1826{kt ¯khkrMkfik yLku ºe˜ {wæe Àku˜ÌkÆMkn yôu ¯kkuÆ Àhkyu yt¯k˙uÚu yôu WÀfi kwh hkflfi r hwÿ r ˇkun ffikuo. Ìkuykuyu yt¯k˙us MkuLkkLkku ´rÌkfkh fh k ykrÀ kMke Vkus Qºe fhe nÌke. kku˜eMk⁄kk˝k kh yk¢{˝ fheLku MkUfzku rMk kkEyku {khe Lkkœfik. yt¯k˙uÚuLke MkirLkf fkfio kne rLkªV§ ¯kE. Àku˜ÌkÆMknLku 1828{kt Ú kMkLke ºe˜ Ú¯keh fu su 1823{kt s Ìk fhe ˜eƒe nÌke Ìku kwLk: yk k k{kt yk e.7 ƒkhk{kt ÁkÁkq˜ kzk ¯kk{ yk k k{kt yk‘fiwt Ìfikhu r ˇkun ˛kLÌk ⁄kfiku. ºe˜kuLku ëÁkku˜kEí fh Mkq˜ fh kLke yLkw{rÌk yk k k{kt yk e. yt¯k˙uÚu yôu WÀfi kwh hkflfiu À{LkkÌ{f MkirLkf fkfio kne AkuzeLku ºe˜ Mk{ks ´Ìfiu WÀkh LkerÌk y kLkk e. yk⁄ke yk r MÌkkh{kt 1838 Mkwƒe yuftÀhu ˛k¬LÌk ÁkLke hne. {u kz ºe˜ fkÏ koMk

yt¯k˙uÚuyu ºe˜ku kh ykrƒ kÌfi M⁄kk k k MkuLkkLkwt ¯kXLk fh kLkku rLk˝ofi ffikuo. ºe˜ MkuLkk Ókhk ºe˜kuLkwt À{Lk ƒw Mkh§ nÌkwt. fkh˝ fu ºe˜ku kkuÌkkLke knkze r MÌkkhLke ºq¯kku§⁄ke krhr[Ìk nÌkk. Ìkuyku khk¢{e nÌkk Lku ‘fiqnh[LkkLkk {knuh nÌkk. yk⁄ke fw˛§Ìkk⁄ke MkirLkf yrºfikLkLkwt Mkt[k˜Lk fh k{kt Mk˚k{ nÌkk. yk{ fqxLkerÌkøk yt¯k˙uÚuyu ºe˜ku Ókhk Ìku{Lkk s ºkEykuLku f[ze Lkkæ kLke fikusLkk ÁkLkk e. yk ¯krXÌk ºe˜ ˜~fh Ókhk ºe˜ ´Àu˛ku{kt ´ u˛ Mkh§ nÌkwt. yk{ hkus¯kkh yk k kLkk ÁknkLku ºe˜kuLku MktÌkw¸ fhe kkuÌkkLkk k˚k{kt ˜u kLkk yk˛fi⁄ke ºe˜ MkuLkkLke h[Lkk fh kLke fkfio kne fh kLkku rLk˝ofi ffikuo. k˝ yt¯k˙uÚuLke fwrx˜ r [˚k˝ÌkkLkku œfik˜ Ìkku Ìfikhu yk‘fiku fu yk MkuLkk rLkºk kLkwt kqhwt æ[o Àu˛e hkflfikuLkk {k⁄ku Xkufe ÁkuMkkz k{kt yk‘fiwt. ìyk MkuLkkLkwt käªkf æ[oLkwt yLkw{kLk 1,20,000 Yr kfik yktf k{kt yk‘fiwt. su{kt 50,000 Yr kfik WÀfi kwh hkflfi Ókhk Ìk⁄kk 70,000 Yr kfik su hkflfiku{kt ykrÀ kMkeykuLkku W kˇ nÌkku, Ìku zwt¯kh kwh, ktMk kzk yLku ´Ìkk k¯kZ hkflfikuyu yk k kLkwt Lk¨e fh k{kt yk‘fiwt.î8

M kÌkt fi yktÀku˜Lk

ì{k[o, 1841{kt ëyusLx xw ¯k Lkoh sLkh˜ RLk hks kqÌkkLkk (hksM⁄kkLk) yLku ë{u kz-{nefktXk yusLMkeíLkk kkur˜rxf˜ yusLxkuLkwt yuf MktfiwıÌk rLk uÀLk ë¯k Lkoh sLkh˜í kkMku {kuf˜ k{kt yk‘fiwt. yur´˜, 1841{kt ¯k Lkoh sLkh˜u kkuÌkkLke Mk˜knfkh krhªkÀLke Mk˜knLkk ykƒkhu ë{u kz ºe˜ fku koMkíLkk ¯kXLkLke M ef]rÌk yk ke. {u kz ºe˜ fku koMkLkwt {wœfik˜fi WÀfi kwh hkflfi{kt æuh kzk hkæ k{kt yk‘fiwt. {u kzLkk ºe˜ r MÌkkhku{kt æuh kzk yLku fkuxzk{kt Áku Ak ˝eyku M⁄kk k k{kt yk e.íí9 yk{ yt¯k˙uÚuLke fwrx˜ r [˚k˝Ìkkyu Àu˛e hkÚykuLkk æ[uo ykrÀ kMke ¢k¬LÌk (r ˇkun) rLkªV§ ÁkLkk k ykrÀ kMkeyku Mkk{u Ìku{Lkk ºkEykuLku ˜zk k ëºe˜ fku koMkíLke h[Lkk fhe.

ºe˜kuLke yk Lk ¯krXÌk VkusLku rÁk˙rx˛ hkflfiLkkt rnÌkku{kt Zk§ k {kxu

yLkuf W kkfi fh k{kt yk‘fik nÌkk. yk MkuLkkLkwt M Y k Mk˛Ü MkuLkk su s nÌkwt. ìykϯkMx, 1841{kt f{kLzuLxu kkuÌkkLkk rLk uÀLk{kt ˜œfiwt fu ºhÌke fhu˜k ºe˜

MkiLfi À§Lke kÿrÌk kh ´r˛˚k˝ yLku nr⁄kfikhkuLkk ´r˛˚k˝Lke RÂAk hkæu Au. ¯k Lkoh sLkh˜u ÌkuLke yLkw{rÌk yk ke.î10 æhuæh Ìkku yt¯k˙uÚuyu ºe˜kuLke kMÌkr f Mk{Mfikyku yLku Mkk[e VrhfikÀku kh ¯ktºehÌkk⁄ke r [khe ´fiÌLkku fh kLkk ÁkÀ˜u MkuLkk Ókhk f[ze ykrƒ kÌfi M⁄kk k kLke fikusLkk ÁkLkk e nÌke. yk yÌfik[khe fikusLkk Mkt kq˝o MkV§ ⁄kE Lkn™. yt¯k˙uÚuLkk MkirLkf W kkfiku ⁄kkuzk Mk{fi Mkwƒe s ºe˜kuLku ˛kLÌk hkæe ˛ıfik nÌkk. ì1844{kt ktMk kzk hkflfi{kt Aqxf Aqxf ºe˜ r ˇkunku ⁄kfik. yuLkwt {wœfi fkh˝ yt¯k˙uÚuLke Úunwf{e nÌke. yk W khktÌk Ìku{Lke RÂAk ´{k˝uLkk ºe˜ku Mkk⁄kuLkk ‘fi nkhu k˝ ºk¯k ºs‘fiku. hæ k§k-fh (h˚kk-fh) Áktƒ fh kLkk fkh˝u yk Ák§ ku ⁄kfiku. yk Mk{fiu {nefktXk yusLMke ytÌk¯koÌk kkuMkeLkk (¯kwshkÌk) yôu rMkhkune hkflfiLkk ºe˜ yLku ¯khkrMkfik r ˇkune nÌkk.î11

MkLk 1850⁄ke 1855Lkk {Êfi Mkwƒe fkuE {kuxk ºe˜ r ˇkunLke xLkk xe Lkn™. khtÌkw, rzMkuBÁkh, 1855{kt WÀfi kwh hkflfiLkk fk§e kMkLkk ºe˜ku r ˇkune ÁkLke ¯kfik nÌkk. {nkhkÚyu {nuÌkk Mk kEÆMknLku yuf MkuLkk Mkk⁄ku 1 Lk uBÁkh, 1856Lkk hkus ºe˜kuLkk À{Lk {kxu {kuf’fiku. MkuLkkyu ¯kk{{kt yk¯k {qfe Ìk⁄kk {kuxe Mktœfik{kt ºe˜kuLku {kuÌkLku kx WÌkkfiko. Ìk⁄kk yLkufkuLkkt {k⁄kkt fk ke ˜eƒkt.12 ì{u kz ºe˜ fkÏ koMk Ak ˝e⁄ke 25⁄ke 30 {kE˜Lke krhrƒ{kt ºe˜ r ˇkunkuLku ÀÁkk k{kt Mk˚k{ nÌke, khtÌkw ytÌkrhfik§ ºe˜ r MÌkkhku{kt ˛k¬LÌk M⁄kk k e yu {w~fu˜ fkfio nÌkwt. yk⁄ke 1860 Mkwƒe rLkhtÌkh Aqxf Aqxf ºe˜ ÁktzLke xLkkyku xe. 1857Lkk (Àu˛Lkk ´⁄k{ M kÌkt fi fiwÿ) Mk{fiu ºe˜ r ˇkunkuLke

ykrÀ kMke M kÌktfi yktÀku˜LkkuLke hksfefi kq oºqr{fk25

Mktºk Lkk nÌke, khtÌkw ºe˜ yk hkªxŸefi ¢k¬LÌk⁄ke yÚ˝ nÌkk Ìk⁄kk ºe˜, {uh, ¯khkrMkfik yLku {e˝kLke MkuLkk yt¯k˙uÚu ´Ìfiu M k{e ºıÌk s hne (hksM⁄kkLk {U rfMkkLk yu ykrÀ kMke yktÀku˜Lk, zkÏ. ˙srf˛kuh ˛{ko, k].9).

ºe˜ r ˇkun (1861-1900)

yt¯k˙uS Mkk{˙kflfi kÀe yLku Mkk{tÌk kÀe M⁄kkrLkf Mk•kkyu ºe˜kuLke ykä⁄kf-Mkk{krsf-ƒkä{f yLku hksfefi Mk{MfikykuLkwt Mk{kƒkLk fhe Ìku{Lku

MktÌkkuªk kLkk ÁkÀ˜u MkiLfiÁk§⁄ke f[zeLku ˛kLÌk fh kLkk ´fiÌLkku ffiko. yt¯k˙uÚu yLku

Àu˛e hkflfiku Ókhk y kLkk k{kt yk u˜e À{Lk herÌk-LkerÌkyu ºe˜kuLku ƒw Lku ƒw y˛kLÌk ÁkLkk‘fik. MkLk 1861{kt ykLkk yLkwMktƒkLku WÀfi kwh LkSf æuh kzk

r MÌkkh{kt ºe˜ W kˇ kuLke xLkkyku ´Ìfi˚k ⁄kE. 1863{kt fkuxzkLkk ºe˜kuyu ºkhu WÌ kkÌk {[k‘fiku. MkLk 1872-75Lkk Mk{fiætz{kt ktMk kzk r MÌkkh{kt r ˇkunLke yLkuf xLkkyku xe.13

MkLk 1818⁄ke 1880Lkk Mk{fi{kt ºe˜ ´Àu˛{kt M⁄k§u-M⁄k§ yLkuf r ˇkun ⁄kÌkk hÃkk. khtÌkw, flfikhu flfikhu Mk•kkƒkheyk MkiLfi Ák§ Ókhk f[z kLkk

´fiÌLkku ffiko Ìku{ Ìku{ yk r ˇkunku ƒw ´[tz ÁkLkÌkk ¯kfik. 1881-1882{kt

WÀfi kwh hkflfiLkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuyu yt¯k˙uÚu yôu Àu˛e hkflfiLke Mk•kkLku ºkhu swMMkk Mkk⁄ku Mkk{qrnf heÌku kzfkhe. yk 19{e MkÀeLke Mkki⁄ke ºfikLkf ºe˜

¢k¬LÌk fu r ˇkun rMkÿ ⁄kfiku. æhuæh Ìkku yk Àe ofk§⁄ke yufr kÌk ⁄kfiu˜ku ºe˜ Mkk{qrnf yk¢ku˛Lkku r MVkux nÌkku. yk ºfik n ¢k¬LÌk (r ˇkun)Lkkt fkh˝ku yk ´{k˝u nÌkkt :

ï 1857Lke ¢k¬LÌk kAe yk r MÌkkh Mkeƒku rÁk˙rx˛ ÌkksLkk ytÌk¯koÌk yk e ¯kfiku. yk⁄ke yt¯k˙us Mk•kk Ókhk Àu˛e hkflfiku{kt yLkuf ´˛kMkrLkf Mkwƒkhk fh k{kt yk‘fik. krh˝k{u ºe˜ Mk{ksLkk kht khk¯kÌk yrƒfkhku Mk{k Ìk

⁄kE ¯kfik. yk⁄ke Ìkuyku fh ºfiko r Lkk æuÌke yLku st¯k˜ kuÀk˛Lkku W kfiku¯k fhe ˛fÌkk LknkuÌkk su yk knu˜kt r Lkk hkuf-xkuf Mkns heÌku W kfiku¯k fu W kºku¯k fhÌkk nÌkk. yk {kxu ºe˜ r MÌkkhku{kt Àk˝-(˛w’f) [kufeyku

M⁄kkr kÌk fhe nÌke. yk⁄ke yuf Ákksw W kºku¯kLke MÌkwykuLke ]rÿ ⁄kE Ìk⁄kk ÁkeS Ákksw k˛w, æuÌke yôu st¯k˜ WÌ kkÀLkkuLkwt Wr[Ìk {q’fi ´k Ìk fh k⁄ke tr[Ìk ⁄kE ¯kfik.14

ï Ìk{kfw, {eXwt, yVe˝ yLku ÀkY kh Lk k fh Lkkæ k{kt yk‘fik. yk W khktÌk ºe˜kuLku ë{k zeí (M⁄kkrLkf ÀkY) ¯kk§ k W kh ´rÌkÁktƒ fh k{kt yk‘fiku.15

ï WÀfi kwh hkflfiu s{eLk {nuMkq˜ ]rÿ yLku st¯k˜Lke kuÀk˛ku {kxu MkLk 1878{kt

M kÌkt fi yktÀku˜Lk

ºqr{ ÁktÀkuÁkMÌk yLku st¯k˜ h˚k˝ {kxu st¯k˜ ækÌkkLke M⁄kk kLkk fhe nÌke. st¯k˜ ækÌkkLkk Lk k rLkfi{ku ´{k˝u st¯k˜ kuÀk˛ku{kt⁄ke ƒLk {u§ k st¯k˜ ˜es kh XufuÀkhkuLku yk k k{kt yk‘fikt. ºe˜ r MÌkkh{kt XufuÀkhkuLkk ´ u˛⁄ke ykä⁄kf yLku ˛kherhf ˛kuªk˝ ⁄k k ˜k¯fiwt. yk⁄ke ºe˜ Mk{ks{kt f¸ku{kt ƒkhku ⁄kfiku.16

ï´˛kMkrLkf yrƒfkhe ºe˜ku Mkk⁄ku £qhÌkkºfikuo ‘fi nkh fhÌkk nÌkk Ìk⁄kk Ìku{Lke kkMku⁄ke Ák§ kq of y{kLk efi heÌku ƒLk AeLk e ˜uÌkk nÌkk. s{eLk {nuMkq˜, y iƒ fh, yLfi fh yk ke Lk ˛f kLke ¬M⁄krÌk{k hkflfi yrƒfkheyku ºe˜-Üe, Ákk§fku yLku k˛wyku Mkwʃkt Ìku{Lke kkMku⁄ke AeLk e ˜uÌkk nÌkk. yk⁄ke ºe˜ Mk{ks{kt ´˛kMkLk Mkk{u rÀLk-´rÌkrÀLk yk¢ku˛

ƒe hÃkku nÌkku.17 ïLk e ‘fi M⁄kk ´{k˝u ‘fiksækuh ˜kufku Lk{kt ´ u~fik. s{eLk {nuMkq˜ yrƒfkhe, Mkhfkhe f{o[khe, f˜k˜ ¯kuhu ÁknkhLkkt Ìk• ku ‘fiks ˜u kLkk ‘fi Mkkfi{kt Úuzkfik. Mkhfkhe Lkkufh (yV krLkMÌkkLkLkk {wMk˜{kLk kXk˝) su r ˜kfiÌke kXk˝Lkk Lkk{⁄ke yku§ækÌkk nÌkk, Ìkuyku ºe˜ku kh ºkhu sw˜{ ¯kwÚhÌkk nÌkk. Ìkuyku ¯kheÁk ºe˜kuLku kkt[ - ÀMk Yr kfik Wƒkh yk kÌkk nÌkk yLku ‘fiks{kt Mkku-ÁkMkku Yr kfik ƒkhe ÀuÌkk nÌkk yLku Àu k (…˝)Lkk ÁkÀ˜k{kt Ìku{Lkkt Ákk§fkuLku Õqtx e ˜ELku ë˜kizeí ({rn˜k ÀkMk) y⁄k k ë¯kw˜k{í ( kw£ªk ÀkMk) ÁkLkk e ÀuÌkk nÌkk.18

ï yt¯k˙uÚu Ókhk Mk{ks MkwƒkhkLkk ´fikMkkuyu k˝ ºe˜kuLku W•kursÌk ffiko nÌkk. ºku kk Ókhk zkf˝ Únuh ⁄kfiu˜e ÜeLku ¢qhÌkk⁄ke {kh kLke ´⁄kkLku yt¯k˙us yrƒfkheyku Ókhk Áktƒ fh kLkk ´fiÌLkku k˝ yt¯k˙uÚu ´Ìfiu MktÀunLkku ºk ƒkhe Àeƒku nÌkku.19

ï1881{kt {u kz hkflfi{kt MkÌke ¯k˝Ìkheyu k˝ ºe˜kuLk W•kursÌk ffiko nÌkk. ÌkuykuLke {kLfiÌkk nÌke fu yt¯k˙uS Vkus{kt ºÌkeo {kxu MkÌke ¯k˝Ìkhe fh k{kt yk e hne Au... yk Ókhk ºe˜kuLku {khe Lkkæ kLkwt ªkzTfit k [k˜e hÃkwt Au.20 yk{ MkrÌk ¯k˝ÌkheLkku {w ku ºe˜ r ˇkunLkwt yuf {n• Lkwt fkh˝ ÁkLke ¯kfiwt nÌkwt. {k[o, 1881{kt Ú À ¯kk{Lkk {kÌkkLkk {trÀh{kt Áku nÚh⁄ke [kh nÚh ºe˜kuyu MkrÌk ¯k˝Ìkhe f{o[kheykuLkku Mkk{Lkku fh kLkk ˛ k⁄k ˜eƒk. yk heÌku WÀfi kwh hkflfiLkk ºe˜kuyu Vhe yuf kh r ˇkun ffikuo nÌkku.21

ïMkLk 1881Lkk r ˇkunLkwt yuf ƒkä{f fkh˝ k˝ nÌkwt. ºe˜ rhæ Àu

ykrÀ kMke M kÌktfi yktÀku˜LkkuLke hksfefi kq

(…ªkºÀu )Lkk k˝ W kkMkf nÌkk. rhæ Àu Lkk {trÀhLku hkflfiu Mkeƒwt kkuÌkkLkk rLkfit k˝{kt ˜E ˜eƒwt nÌkwt.22 yk⁄ke k˝ ºe˜kuLke ƒkä{f ˜k¯k˝e ÀwºkE nÌke.

ï ºe˜kuLke yt¯k˙uÚu r hkuƒe ºk Lkk k˝ 1881Lke ¢krÌk(r ˇkun)Lkwt fkh˝ nÌkwt. æhuæh Ìkku ºe˜kuLke ykÕkÀe Mkki⁄ke knu˜kt yt¯k˙uÚuyu Õqtx e ˜eƒe nÌke Ìk⁄kk Ìku{Lku fXkuh ´˛kMkrLkf rLkfit k˝{kt hkæ k{kt yk‘fik nÌkk. Lk e ‘fi M⁄kk ytÌk¯koÌk ºe˜ r MÌkkhku{kt yLkuf khku kS e Ìk• kuLkk ´ u˛⁄ke

Ìku{Lkk S LkLku f¸Àkfif ÁkLkk e Àeƒwt nÌkwt, su yt¯k˙uS LkerÌkLkwt krh˝k{ nÌkwt. 1818⁄ke MkÌkÌk yt¯k˙uÚu Ókhk ºe˜kuLku ÁkÁkohÌkk kq of f[z kLkk ´fiÌLkkuyu yt¯k˙uÚu ´Ìfiu ºe˜ku{kt ºkhu rÌkhMfkhLkku ºk WÌ kLLk fhe Àeƒku nÌkku. 1881Lke ¢k¬LÌk (r ˇkun) Mk{fiu ~fik{˜ÀkMk Mkk⁄kuLkk Mkt kÀ{kt ºe˜kuyu M k¸ W’˜uæ ffikuo nÌkku fu Úu ÀhÁkkh (Àu˛e hkflfikuLkk MkirLkfku) y{Lku Lkn™ {khu Ìkku y{u rVht¯keyku (yt¯k˙uÚu)Lku yk Àu˛{kt⁄ke Áknkh VUfe ˛feyu yu{ Aeyu.23

ï ºe˜ku kh kku˜eMk yÌfik[khkuyu k˝ 1881Lkk ºe˜ r ˇkunLke yk¯k ´s r˜Ìk fhe... kku˜eMk fkfio kne ÀkY ¯kk§ k (fkZ k - ÁkLkk k)Lkk yuf {k{˜k Mkk⁄ku k˝ MktÁktƒ hkæÌke nÌke. Lk e ‘fi M⁄kk ´{k˝u ºe˜kuLku

ÀkY ÁkLkk k {kxu fkfiÀkfefi {LkkE Vh{k k{kt yk e nÌke su ÀkY Ìku{Lkk Mkk{krsf-ƒkä{f ´Mkt¯kkuLkku {q§kƒkh nÌkku. ÀkY ÁkLkk kLkku yrƒfkh XufuÀkhkuLku nÌkku. ºe˜ku Ókhk ÀkY ÁkLkk k⁄ke f˜k˜ (ÀkY ÁkLkk eLku u[Lkkh)Lke yk f xÌke nÌke. yk⁄ke Ìku˝u ¯kLkku W kfiku¯k fhe kku˜eMk fkfio kne fhe. ⁄kk˝uÀkhu ºe˜ku kh yÌfik[khku yk[h kLkk ´fiÌLkku ffiko. su ´fiÌLkku ºfitfh ºe˜ ¢k¬LÌk (Ák§ k){kt krh˝Bfik. Ìku{˝u ⁄kk˝uÀkh kh yk¢{˝ ffiwO.

⁄kk˝uÀkh kh fhu˜k yk¢{˝⁄ke ºe˜ku Æ[rÌkÌk nÌkk fu hkflfiLkwt ˜~fh Ìku{Lkk kh §Ìkwt yk¢{˝ fh˛u. yk⁄ke ºe˜ Mk{ksu ÌkuLkku ´rÌkfkh fh k yk ~fif Ìkifikhe fhe ˜eƒe. 26 {k[o, 1881Lkk hkus Ákkhk kk˜, xerz yLku kzkuLkkLkk ºe˜kuyu Ákkhk kk˜Lke kku˜eMk[kufe yLku ⁄kk˝k kh ºkhu yk¢{˝ ffiwO. yu{˝u ⁄kk˝uÀkh yLku Ákƒk rMk kkEykuLku {khe Lkkœfik. fkuELkk LkuÌk]Ì r Lkk M fitºq ´¯kxu˜e yk ºe˜ ¢k¬LÌk ÆnMkf ÁkLke ¯kE nÌke. Ìku{˝u kr˝fikLke ÀwfkLkku yLku ¯kku ƒoLk f˜k˜(su˝u kku˜eMk fkfio kne fhk e nÌke)Lkwt h Mk§¯kk e Àeƒwt.24 26 {k[o, 1881Lke hkÌku hkflfiLke MkuLkk {k{k y{kLkÆMkn (hkflfiLkku

28 W•kh ¯kwshkÌkLkk

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

´rÌkrLkrƒ) yLku ˜kuLkkh¯kLk(yt¯k˙us ´rÌkrLkrƒ)Lkk LkuÌk]Ì {kt Ákkhk kk˜ knkU[e. Ìku{Lke Mkk⁄ku {nkhk˝kLkku yt¯kÌk Mkr[ ~fik{˜ÀkMk k˝ nÌkku. 27 {k[uo MkuLkkyu Ákkhk kk˜{kt MkUfzku ºe˜ Õqt kzeyku Mk§¯kk eLku hkæ fhe Àeƒe. 28{e {k[oLkk hkus kqhku rÀ Mk MkirLkf yrºfikLk [k˜w hÃkwt Ìk⁄kk Ákkhk kk˜Lke ykMk kkMkLkkt ºe˜ Õqt kzkt Mk§¯kk Ìkk hÃkk.... yn™Lkk ºe˜ku y˜Mke¯kZ, kE yLku fkuxzkLkk ºe˜ r ˇkuneyku Mkk⁄ku º§e ¯kfik. ⁄kkuzk s Mk{fi{kt WÀfi kwh hkflfiLkk knkze r MÌkkh{kt yk Ák§ ku Vu˜kE ¯kfiku. ºe˜kuyu WÀfi kwh-æuh kzk {k¯k hkufe Àeƒku. 29 {k[o, 1881Lkk hkus W~fuhkfiu˜k fkuxzkLkk ºe˜kuyu ⁄kk˝kLkk kku˜eMkku yLku fk{Àkh ƒq˜[tÀ Lkk¯kkihe(ƒq§[tÀ Lkk¯kkuhe)Lke nÌfik fhe. yk rÀ Mku khMkkÀLkk ºe˜kuyu {¯khk rs’˜kLkk nkfu{ {nuÌkk yæuÆMknLku uhe ˜eƒku. MkuLkk yæuÆMkn {nuÌkkLku Ák[k k{kt MkV§ ⁄kE. 30 {k[uo ¢k¬LÌkfkhe (r ˇkune) ºe˜ku yôu hkflfiLke Mk•kk Mkk{ Mkk{u yk e ¯kE yLku kMÌkr f fiwÿLkku ykhtº ⁄kfiku. [kh rÀ Mk Mkwƒe MkÌkÌk fiwÿ [k’fiwt. Mk Lk st¯k˜ku, knkzku yLku Mkktfze kxeyku{kt kzu˜e kkh r LkkLke {w~fu˜eykuLku ˜eƒu ºe˜kuLku Lk{k k{kt rLkªV§ ¯kE.25

ºe˜kuyu {k¯ko{kt {w~fu˜eyku Qºe fheLku MkuLkkLku yk¯k§ ƒÌkkt hkufe ˜eƒe. ºe˜kuLke fiwÿ fw˛§Ìkk yLku r r˛¸ ‘fiqn h[Lkk⁄ke nkhu˜e nÌkk˛ MkuLkk yLku MkuLkk krÌkyku h˚k˝ {u§ k rhæ Àu {kt Ak ˝eyku Lkkæe. yk Mk{fiu ˜¯kº¯k 8000 ºe˜kuyu Ìku{Lku uhe ˜eƒk. yk ‘fik kf heÌku ºe˜ r MÌkkh{kt

´Mkhu˜e ºe˜ ¢k¬LÌkLkk {wœfi LkuÌkk Áke˜æ kk˜Lkku ¯kk{uÌke ({wæe) Lke{ku, ke k§eLkku æu{ku yLku Mk¯kkÌkheLkku ÚufiÌkku nÌkku. MkuLkk krÌkykuyu ºe˜ku Mkk⁄ku ˛k¬LÌk kq of Mk{kƒkLk fh kLkk ´fiÌLkku ffiko, khtÌkw ækMk MkV§Ìkk {§e Lkn™. ytÌku {nkhk˝kLkk yt¯kÌk Mkr[ ~fik{˜ÀkMku rhæ Àu {trÀhLkk kwÚhe æu{hks ºtzkheLkk Mknfiku¯k⁄ke ºe˜ LkuÌkkyku Mkk⁄ku Mk{kƒkLk fhe kÌkko˜k k (Mkt kÀ) ykht«fiku.26 10 yur´˜, 1881Lkk hkus ºe˜kuyu Lke[u {wsÁkLke {k¯k˝eyku ´MÌkwÌk fhe suLkk ykƒkhu Mkt kÀ Mkƒkfiku.27

1. ºr ªfi{kt ºe˜ku yLku Ìku{Lkk hku( krh khku)Lke ¯k˝Ìkhe Lkn™ fh k{kt yk u.

2. ºe˜ kwhwªkku yLku ÜeykuLkku ºkh {k k k{kt Lkn™ yk u.

3. rhæ Àu (…ªkºÀu )Lkk {trÀh{kt {wMk˜{kLkkuLku hnu k Lkn™ Àu k{kt yk u.

4. kzkuLkk (¯kk{) yLku Ákkhk kk˜ (¯kk{){kt ⁄kk˝uÀkh yLku rMk kkEykuLke nÌfikLkk y khkƒ{kt⁄ke ºe˜kuLku {kVe yk k k{kt yk u.

5. ºe˜kuLke ºqr{ (æuÌkh) {k k˝e Lk fh k{kt yk u.

ykrÀ kMke M kÌktfi yktÀku˜LkkuLke hksfefi kq oºqr{fk29

6. Ákhkz(´ÌkefkÌ{f fh)Lkk fh xkzeLku yzƒk fh k{kt yk u.

7. fqtÌkk (s{eLk-{nuMkq˜ rLkƒkoh˝) Mk{fiu fk{Àkh (LkkLkku {nuMkq˜e f{o[khe) ºe˜kuLku f¸ Lkk yk ku. ºe˜ Mk{ks ÌkhV⁄ke k˝ fiku¯fi s{eLk-{nuMkq˜ yk k k{kt ykLkkfkLke ({LkkE) fh k{kt Lkn™ yk u.

8. ºe˜ku kkMku⁄ke fkuÀhk (st¯k˜e yLkks) kh fkuE fqtÌkk (fh) ˜u k{kt Lkn™ yk u.

9. yktÁkk yLku {nwzkLkkt Vq˜- kktÀzktLkk Mkt¯k˙n kh fkuE fh Lk ˜u k{kt yk u.

10. ºe˜ku Ókhk kkuÌkkLkk W kfiku¯k {kxu {nwzktLkk Mkt¯k˙n {kxu ykÁkfkhe sfkÌk ˜u k{kt Lkn™ yk u.

11.ºe˜ r MÌkkh{kt kku˜eMk ⁄kk˝kLke Mktœfik ƒkh k{k Lkn™ yk u.

12. krxfiku ¯kk{Lkk ºe˜ku kkMku⁄ke kqLk{Lke [kufe {kxu Mk khku ( kuzuMk kh rMk kkEyku) ´Ìfiuf {kE˜u 12 ykLkk Mkq˜ fhu Au Ìku ºr ªfi{kt ˜u k{kt Lk yk u.

13. kkuÌkkLkk W kfiku¯k {kxu ˜u k{kt yk Ìkwt kMk yLku ˜kfzkt kh fh ˜u k{kt Lk ˜u k{kt yk u.

14. rhæ Àu Lkk æÚLkk{kt⁄ke su ƒLk hkr˛ Áke˜æ yLku ke k§e kk˜kuLku {§Ìke nÌke, Ìku Ìku{Lku yk k k{kt yk u.

15. yVe˝, {eXwt yLku Ìk{kfwLkku Xufku yk k k{kt Lk yk .

16. knkzku{kt kMk yLku ˜kfzkLkku Xufku yk k k{kt Lk yk u.

17. Au’˜kt k˝ ªkkuo{kt su ºe˜kuLku ÁktÀe ÁkLkk‘fik nÌkk, Ìku{Lku {wıÌk fh k{kt yk u.

18. kk˜kuLkk ¯kk{ku{kt⁄ke x kk˜eyku Àqh fh k{kt yk u.

19. Mkwh˚kk [kufeyku kh Ìfikt Mkwƒe rMk kkEyku rLkfiwıÌk Lk fh k{kt yk flfikt Mkwƒe ºe˜ {k¯kkuoLkk h˚k˝Lke s kÁkÀkhe Lk rLkºk u.

20. rhæ Àu yLku ©eLkk⁄kS (Lkk⁄kÓkhk) s k k§k Ìke⁄kofik keyku kkMku⁄ke kwhk˝e kht khk ´{k˝u ºe˜kuLku ëÁkku˜kEí Mkq˜ fh kLkku yrƒfkh yk k k{kt yk u.

21. ºe˜kuLkk ¯kk{ku{kt⁄ke Úu¯ke⁄ke fqtÌkk (WÌ kkÀLkLkku ºk¯k) Mkq˜ Lk fh k{kt yk u. su Ìkuyku ıfikhufi yk kÌkk LknkuÌkk.

22. ºe˜kuLku kkuÌkkLkk W kfiku¯k {kxu {k ze (ÀkY) ÁkLkk kLke yLkw{rÌk (Aqx) yk k k{kt yk u.

30 W•kh ¯kwshkÌkLkk

23.zkf˝´⁄kk yLku Mk{ksLkk r kÀku yôu Mkk{krsf-ƒkä{f kht khkyku{kt

nMÌk˚ku k fh k{kt Lk yk u.

24.su{˝u yk ¢k¬LÌk(r ˇkunku){kt ºk¯k ˜eƒku nÌkku Ìk Ákƒk ¢k¬LÌkfkheykuLku

{kVe yk k k{kt yk u.

W kh {wsÁkLke Mk{sqÌke {kxu hkflfi ´rÌkrLkrƒyku yLku yt¯k˙uÚu Â[u {ÌkºuÀ nÌkku. ykæhu ¯k Lkoh sLkh˜u M fit WÀfi kwh ¬M⁄kÌk yt¯k˙us yrƒfkheykuLku

˜œfiwt, Úu ºe˜ku Mkk⁄kuLkk ‘fi nkh{kt ÀhÁkkh(Àu˛e hkflfi)Lkk yrƒfkheyku yLku

f{o[kheykuLku yk{tr kÌk fh k{kt Lkn™ yk‘fik Ìkku krh¬M⁄krÌk Ák¯kkze {wMkeÁkÌkku

WÌ kLLk fh˛u.28 ytÌk{kt 25 yur´˜, 1881Lkk hkus ºe˜ku Mkk⁄ku yuf Mk{sqÌke ⁄kE. hkflfiLkk yrƒfkhe yzƒku Ákhkz fh Akuz k, ºr ªfi{k ºe˜kuLku MÌke ¯k˝ÌkheLkk fk{{kt f¸ Lk knkU[kz k yLku r ˇkune ºe˜kuLku {kVe yk k k{kt Mkn{Ìk ⁄kfik. ºe˜kuyu hkflfiLkk rLkfi{kuLkwt kk˜Lk fh kLkwt [Lk yk keLku fkfiÀk r hkuƒe ¯krÌkr rƒyku{kt Mknºk¯ke Lk ⁄k kLke M ef]rÌk yk ke.29 yk Mk{sqÌke⁄ke yuf ºfitfh r ˇkun ˛kLÌk ⁄kfiku, khtÌk kq˝o ˛k¬LÌk M⁄kkr kÌk Lk ⁄kE ˛fe. 1899-1900Lkwt ªko ºfitfh Àwªfk§Lkwt nÌkwt. ºe˜ Mk{ks Àwªfk§⁄ke ˝ku kerzÌk nÌkku, fkh˝ fu Ìku{Lku hkflfi ÌkhV⁄ke fiku¯fi hknÌk {§Ìke LknkuÌke. yk⁄ke ºqœfik ºe˜, {e˝k yLku ¯khkrMkfik ykrÀ kMke ˜qtx-Vkx kh QÌkhe yk‘fik nÌkk. yk{ 19{e MkÀe{kt 1818⁄ke ykhtºkfiu˜k ykrÀ kMke r ˇkun Mk{fiu Mk{fiu ⁄kÌkk hÃkk Ìk⁄kk 20{e MkÀeLkk ykrÀ kMke r ˇkun{kt Mk{kE ¯kfik nÌkk. W kh {wsÁkLkk ºe˜ r ˇkunku (Ák§ k) M fitºq nÌkk. fkuE yuf ‘fi¬ıÌkLke ´uh˝k fu LkuÌk]Ì {kt sLkBfik LknkuÌkk. yk Ák§ k yt¯k˙uS hkflfi ytÌk¯koÌk M⁄kkr kÌk Lk e ‘fi M⁄kkLke ´rÌkr¢fik M Y k WÌ kLLk ⁄kfik nÌkk. yk ¯krÌkr rƒyku ºe˜

Mk{ksLke Ú¯k]rÌk Mkq[ Au. ÌkuLku Mkk{qrnf ¢k¬LÌkLkwt Lkk{ k˝ yk ke ˛fkfi. yt¯k˙us Mkhfkhu Àu˛e hkflfikuLku Mkk⁄k{kt ˜E yk Mkk{qrnf yk¢ku˛Lke ¯krÌkr rƒyku kh rLkfit k˝ ˜k k yLkuf yLkirÌkf yLku fwrx˜ heÌkku y kLkk e. yuf Ákksw Mk{fiu

Mk{fiu Ìku{˝u fux˜ef {k¯k˝eyku M efkhe AqxkuLke ÚnuhkÌkku fhe yLku ÁkeS Ákksw ºe˜ r MÌkkhkuLkk rLkfit k˝ {kxu ´ºk ˛k§e MkirLkf fkfi kne fhe yt¯k˙us hkflfiLku yLkwfq§ ´˛kMkrLkf ‘fi M⁄kk M⁄kkr kÌk fhe. khtÌkw 19{e MkÀeLke yk ¢k¬LÌk (Ák§ k)yu yk ÁkkÁkÌk M kªx fhe Àeƒe nÌke fu M Ìkt kÌkkr´fi ºe˜kuLkwt À{Lk ƒw Mk{fi Mkwƒe fh ˛ıfi LknkuÌkwt.

1. {uhku (hk Ìk ykrÀ kMke)Lkk À{Lk kAeLke fLko˜ xkuzu rx k˝e fhe nÌke, ìÌku{Lke ({uh ykrÀ kMke) fkLkqLk r hkuƒe xu ku W khktÌk Ìkuyku æuÌkeLkku yM efkh Lkn™ fhu... yLku {uh kzk{kt yuf rs’˜ku ÁkLke ¯kfiku Au su yuf ˜kæ Yr kfik käªkf yk f yk k˛u.î yk f⁄kLk yt¯k˙uÚuLke ƒLk ˜k˜MkkLkwt M k¸ ´{k˝ Au (⁄¢£¢S⢢› }¢Ô¥ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ãŒ¢ÔH›, «¢Ú. œ¢Ì£¢ Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸, –Î. 1-2, ⁄¢£¢S⢢› Á„ãŒË x¢ÌÊ⢠•‹U¢Œ}¢Ë, £¢ –È⁄).

2. –ͱ¢Ô¸vº, ª”¢ËS¢›, –̺ 3, –Î. 22, 310, 450, 459 •¢Ò⁄ 466, ⁄¢£¢S⢢›}¢Ô¥ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢Ê㌢ÔH›, «¢Ú, œ¢Ì£¢ Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸, –Î. 3-4.

3. kq kuofÌk, yu[eMkLk, ´Ìk 3, k]. 18 yLku rnMxŸe ykuV {u kh, Ák˙wf su.Mke., ˜tzLk, 1859 k].72

4. yusLk, Ák˙wf su.Mke. k].73

5. {u kh ´uMke, [u xh 3, k]. 85 yLku rnMxŸe ykuV {u kh, k]. 75

6. yusLk, yu[eMkLk, ´Ìk 3, k]. 440 ( kq£t ˛eªkof yk ´{k˝u Au : (ª‹UHÔ±‡¢› •¢ı»U ÓË Ë£¢, ªÊxx¢Ô£¢}¢Ôã S¢Ï, ªá« S¢›ŒS¢Ï Á⁄HÔÙ x¢ ßÊÁ« ¢ ªá« ›Ôœ¢Ù⁄x¢ ‹ÔUã ÓË£¢, ª£¢ËS¢› S¢Ë. Í. Á£¢ÀŒ 3, –È›: }¢ÈÁŒÌº, ›ß¸ ÁŒÃË, 1983, –Î. 440)

7. hkªxŸefi yrº˜uæk¯kkh, VkuhuLk yuLz kkur˜rxf˜ rz kkxo{uLx, ´kurMkÆz¯Mk Lkt. 15, 29 sqLk, 1827

8. yusLk, ´kurMkÆz¯Mk Lkt. 33-39, 30 Lk uBÁkh, 1840

9. ƒe EB kerhfi˜ ¯kusurxyh ykÏV R¬Lzfik, ´Ìk 24, k]. 94, ˜tzLk, 1908 (⁄¢£¢S⢢› }¢Ô¥ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë - •¢ãŒ¢ÔH›, «¢Ú. œ¢Ì£¢Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸ –Î. 7)

10. hkªxŸefi yrº˜uæk¯kkh, VkuhuLk yuLz kkur˜rxf˜ rz kkxo{uLx ´kuMkeÆz¯Mk Lkt. 33-35, 20 Mk xuBÁkh, 1841

11. kq kuoıÌk, S. yu[. ykuÕk, k]. 169

12. fr hks ~fik{˜ÀkMk, ´Ìk 2, ºk¯k 3, k]. 1956, WÀfi kwh, 1886, kwLko{wrˇÌk, rÀ’ne, 1986

13. kq kuoıÌk, Áke. yu[. ykuÕk, k]. 188 - 192

14. kq kuoıÌk, fr hks ~fik{˜ÀkMk, ´Ìk - 2, ºk¯k - 3, k]. 2198 - 2211 yLku hkªxŸefi yrº˜uæk¯kkh, VkÏhuLk rz kkxo{uLx, kku˜ - yu, ´kuMkeÆz¯Mk,

15. kq kuoıÌk (yusLk) ´Ìk - 2, ºk¯k - 3, k]. 21, ºk¯k - 3, k]. 2198 - 2212 ( kq kuofÌk), zkp. Ák˙s ˛{ko, k]. 12-13)

16. kq kuofÌk, ‹UÁ±⁄¢£¢ ‡ ¢}¢HŒ¢S¢, Á£¢ÀŒ - 2, |¢¢x¢ - 3, –Î. 2211 yLku hkªxŸefi yrº˜uæk¯kkh, VkÏhuLk rz kkxo{uLx, kkur˜rxf˜ - yu, ´kuMkeÆz¯Mk yku¯k¸,

1881, Lkt. 313-34 ( kq kuoıÌk, zkÏ. Ák˙srf˛kuh ˛{ko, k]. 13)

17. kq kuoıÌk (yusLk)

18. kq kuoıÌk, £¢Ë.ª”¢. •¢Ô¤¢¢, –Î. 188

19. ⁄¢c ÓË •Á}¢HÔ ¢x¢¢⁄, »U¢ı⁄Ô› Á«–¢ ¸}¢Ôã , –¢ıÁHÁ ‹UH - ª, –Ì¢ÔS¢ËÙ«xS¢ •x¢Sº, 1881, ›Ê. 313 - 34 (–ͱ¢Ô¸QU, œ¢Ì£¢ Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸, –Î. 13)

20. yusLk ( kq kuoıÌk)

21. yusLk ( kq kuoıÌk) yLku kq kuoıÌk, ‹UÁ±⁄¢£¢ ‡ ¢}¢HŒ¢S¢, Á£¢ÀŒ - 2, |¢¢x¢ - 3, –Î. 2217. ( kq kuoıÌk, Ák˙s rf˛kuh ˛{ko, k]. 13-14)

22. kq kuoıÌk, 2191 - 92 ( kq kuoıÌk, œ¢Ì£¢Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸, k]. 14)

23. kq kuoıÌk, 2225 ( kq kuoıÌk, Ák˙s rf˛kuh ˛{ko, k]. 14)

24. hkªxŸefi yrº˜uæk¯kkh, VkÏhuLk rz kkxo{uLx, kkÏr˜rxf˜ - yu, ´kuMkerzt¯Mk, yku¯k¸, 1881, Lkt. 313 - 34 ( kq kuoıÌk, Ák˙s rf˛kuh ˛{ko, k]. 15)

25. kq kuoıÌk, fr hks ~fik{˜ÀkMk, Á£¢ÀŒ-2, |¢¢x¢ - 3, –Î. 2219 - 21 (–ͱ¢Ô¸QU, œ¢Ì£¢ Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸, –Î. 15)

26. kq kuoıÌk (yusLk) kq kuoıÌk (–ͱ¢Ô¸vº, œ¢Ì£¢ Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸, –Î. 15-16)

27. kq kuoıÌk, k]. 2222 - 28 yLku hkªxŸefi yrº˜uæk¯kkh, VkÏhuLk rz kkxo{uLx, kkÏr˜rxf˜ - yu, ´kuMkeÆz¯Mk 1881, Lkt. 313 - 34 ( kq kuoıÌk, Ák˙s rf˛kuh ˛{ko, k]. 16-17)

28. hkªxŸefi yrº˜uæk¯kkh, VkÏhuLk rz kkxo{uLx, kkur˜rxı˜ - yu, ´kuMkeÆz¯Mk, yur´˜, 1881, Lkt. 25-39.

29. kq kuoıÌk, ‹UÁ±⁄¢£¢ ‡ ¢}¢HŒ¢S¢, Á£¢ÀŒ - 2, |¢¢x¢ - 3, –Î. 2227 - 8 ( kq kuoıÌk, Ák˙s rf˛kuh ˛{ko, k]. 17)

5.

19{e MkÀe{kt {u kz ºe˜ r ˇkunkuLkwt fuLˇ hÃkwt. {u kz{kt 19{e MkÀeLkk

ºe˜ Ák§ k M fit MVwrhÌk nÌkk, khtÌkw MkLk 1881Lkk Ák§ kyu yuf rLkr˘Ìk Mkt¯krXÌk

M Y k ´k Ìk fhe ˜eƒwt nÌkwt. ÌkuLku ykrÀ kMke knkze ´Àu˛Lkwt ´⁄k{ ÆnMkf M kÌkt fi

fiwÿ fu ÆnMkf ¢krLÌk fne ˛fkfi. {u kz hkflfi yLku yt¯k˙uÚuyu yk ÆnMkf ¢k¬LÌkLku f[ze Lkkæ kLkku kqhÌkku ´fiÌLk ffikuo, khtÌkw MkV§Ìkk {§e Lkn™. ÌkuLkwt {nÌ Lkwt fkh˝ {u kzhkflfiyLkuyt¯k˙uÚuºe˜kuLkeM kÌkt fir´fi´f]rÌkLkuMk{flfikr Lkkyk¢k¬LÌkLku

ÀÁkk kLkku ´fiÌLk ffikuo. krh˝k{u ºe˜ Mk{ksLke ˛hÌkku kh Mk{sqÌke fh e kze. yk Mk{sqÌke⁄ke M Ìkt kÌkk r´fi ºe˜kuLku yLkuf Aqxku yLku Mk ˜Ìkku ´k Ìk ⁄kE. yt¯k˙uÚu yLku {u kz hkflfiLkk ´fiÌLkku⁄ke yk M kÌkt fi fiwÿ kAe ºe˜ ´Àu˛{kt Àe fk§ Mkwƒe ˛k¬LÌk ÁkLke hne. yk kAe {u kz ´Àu˛{kt ˜¯kº¯k 40 ªko Mkwƒe yk r MÌkkh yuftÀhu ˛kLÌk hÃkku yk kAe MkLk 1920{kt ¢k¬LÌk eh {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ˛¬ıÌk˛k§e ºe˜ yktÀku˜LkLkku ´khtº ⁄kfiku. Úu fu {u kzLke ºe˜ Mk{MfikykuLku 19{e MkÀeLkk ytÌk Mkwƒe kqhÌkk ´{k˝{k Wfu˜e nÌke, yk{ AÌkkt zwt¯kh kwh yLku ktMk kzkLkk ºe˜ Mk{ks kh r ˛uªk ÊfikLk yk fiwt LknkuÌkwt. yk⁄ke 20{eMkÀeLkkykhtº{ktzwt¯kh kwhyLku ktMk kzk hkflfiku{kt¯kkuÆ Àr¯krhLkkLkuÌk]Ì {kt ˛¬ıÌk˛k§e ºe˜ yktÀku˜LkLkku ykhtº ⁄kfiku. ykhtº{kt ¯kkuÆ Àr¯krhyu ºe˜kuLkk

WÌ⁄kkLk{kxuMk{ksyLkuƒ{oMkwƒkh˝kyktÀku˜LkffiwOnÌkwt,suyk¯k§sÌkkthksLkirÌkfykä⁄kf r ˇkun{kt krh rÌkoÌk ⁄kE ¯kfiwt nÌkwt.

¯kkuÆ Àr¯krhLkk LkuÌk]Ì {kt Mk{ks yLku ƒ{oMkwƒkh˝k yktÀku˜Lk

¯kkuÆ Àr¯krhyu ºe˜ Mk{ks{kt Mk{ks Mkwƒkh˝k yLku ƒ{o Mkwƒkh˝k yktÀku˜Lk ykhtº ffiwO nÌkwt. Ìkuyku Mkk{krsf yLku ƒkä{f W kÀu˛ku Ókhk ºe˜kuLkwt

LkirÌkf yLku ºkirÌkf WÌ⁄kkLk fh k RÂAÌkk nÌkk. ¯kkuÆ Àr¯krhLkk W kÀu˛kuyu ºe˜kuLku

Ú¯k˙Ìk ffiko Ìk⁄kk Mk{ks yLku ƒ{o Mkwƒkh˝k yktÀku˜Lk hksLkirÌkf-ykä⁄kf r ˇkunLkwt Y k ƒkh˝ fhe ˜eƒwt nÌkwt. æhuæh Ìkku ˛kMkf ¯kkuoLkku ‘fi nkh ÌkuLkk hksLkirÌkfykä⁄kf r ˇkun{kt krh rÌkoÌk ⁄k k{kt s kÁkÀkh nÌkku.

¯kkuÆ Àr¯krh zwt¯kh kwh{kt ÁkuzMkk ¯kk{Lkk rLk kMke yLku ÚrÌkLkk ˝Úhk Ìk⁄kk LkkLkk æuzqÌk nÌkk. Ìkuyku fkuxk-ÁkqtÀe yækzkLkk Mkkƒw hksr¯krhLkk r˛ªfi ÁkLfik nÌkk. Ìku{Lke ykä⁄kf yÆf[Lk À˛k Ìk⁄kk Ìku{Lkk kw kku yLku ´⁄k{ kÌLkeLkk yfk§ {]Ìfiwyu Ìku{Lku yÊfikÌ{ {k¯kuo ´ufiko nÌkk. Ìku{˝u ÁkuzMkk ¯kk{{kt ƒq˝e M⁄kk ke, À˛Lkk{e kt⁄kLke Ê Ú Vhfk e ykswÁkkswLkk ºe˜Mk{ks{kt ykÊfikrÌ{f r˛˚k˝ yk k kLke

˛YykÌk fhe nÌke. Ìku{Lkwt Mkt¯kXLk ëMk«fi Mkºkí Lkk{ œfikÌk ⁄kfiwt nÌkwt. yk MkºkLkk W u~fi-W kÀu˛ yk ´{k˝u nÌkk :

* M fit yLku fwxwtÁkLkk S Lkfik kLk {kxu æuÌke yLku {sqhe fh e.

* fiku¯k˚ku{{kxu [kuhe fu ˜qtx-Vkx Lk fh e.

* {ktMkknkh yLku {„ kkLk⁄ke Àqh hnu wt.

* sqXe Mkk˚ke Lk yk k e.

* ytƒ ©ÿkLkku Ìfik¯k fh ku.

* yuf º¯k kLk{kt ykM⁄kk hkæ e.

* ´Ìfiuf ¯kk{{kt r „k˜fi M⁄kk ke, Ákk§fku yLku kkiZkuLku Mkk˚kh fh k Ìk⁄kk Ìku{Lku økkLk yk k wt.

* r ÓkLkku kkMku f⁄kk kÌkko fhk e Ákk§fkuLku MktMfkhe ÁkLkk kt.

* {kÌkk-r kÌkkLke ykøkk {kLk e.

* ¯kk{Lkk Õ zkLkwt Mk{kƒkLk ÚrÌk kt[ku Ókhk fh wt.

* yLfikfi yÌfik[kh yLku yn{Lkku Mkk{Lkku fh ku. ¯kkuÆ Àr¯krhyu yk r MÌkkhLkk yuf Mk{fiLkk M k{e, khtÌkw Àu˛e-yt¯k˙uS hkflfiLkk yÌfik[khku⁄ke su{Lku kk{h ÁkLkk e Àeƒk nÌkk Ìku{Lkk{kt M krº{kLk yLku ykÌ{MkL{kLk s¯kkz kLkku ´fiÌLk ffikuo. Ìku{˝u ºe˜ Mk{ks{kt yLfi Mk{ksLke Ìkw˜Lkk{kt W•k{ {kLk efi ¯kw˝ku Au ÌkuLke ´ÌkerÌk fhk e. Ƙ¯k ºuÀ r Lkk Mk{kLkY ku kw k- kw keLkku WAuh fh ku, ÜeLku Mkt kr•k{kt yrƒfkh yk k ku, Mk{ks{kt ÜeLku WÂ[

M⁄kkLk yk k wt, r ƒ k r knLke Aqx yk k e su k {kLk efi ¯kw˝ku ºe˜ Mk{ks{kt

Au Ìku fnu kÌkk WÂ[ Mk{ks{kt Lk⁄ke. ykLkk⁄ke r £ÿ fnu kÌkk Mk«fi Mk{ks{kt

ÀefheLku Àqƒ keÌke fh e, Ákk§ r ƒ kLku kwLk˜o¯Lk Lk fh k Àu wt, ÜeLku Mkt kr•k{kt ºk¯k Lk yk k ku ¯kuhu Àw¯kwo˝kuLke ºe˜ Mk{ksLku ´ÌkerÌk fhk e, ºe˜ku{kt y¬M{Ìkk s¯k kLkku ´fiÌLk ffikuo. yk W khktÌk Ìku{Lke ykä⁄kf krh¬M⁄krÌk yLku yrƒfkhku

ÌkhV k˝ MkºkLk ffiko. æhuæh Ìkku kq fk§{kt Ìkuyk yk ºqr{Lkk M k{e nÌkk, khtÌkw Ìko{kLk hkÚyku, Xkfkuhku yLku yt¯k˙uÚuyu Ìku{Lkwt ykr⁄kof heÌku yƒ: kÌkLk ffiwO

Au. ÌkuLke ækÌkhe k˝ ºe˜Mk{ksLku ¯kkuÆ À ¯kwhwyu fhk e. n Ìku{˝u kwLk: yk ºqr{ kh ˛kMkLk fh ÚuEyu yu {kxu ºe˜ Mk{ksLku ´uh k {ktz‚k. yk{ ¯kkuÆ À

¯kwhwLkwt Mk{ks yLku ƒ{o Mkwƒkh˝k yktÀku˜Lk ykä⁄kf yLku hksLkerÌkf yktÀku˜Lk{kt

krh rÌkoÌk ⁄kE hÃkwt nÌkwt. Ìku{Lkku kt⁄k ºe˜ r MÌkkhku{kt ˜kufr´fi ÁkLke hÃkku nÌkku. ¯kkuÆ À ¯kwhwLkk ƒe hnu˜k ´ºk ⁄ke hkÚ, Ìku{Lkk yrƒfkheyku yLku

Ú¯kehÀkhku Æ[rÌkÌk ⁄k k ˜k¯fik nÌkk. ºe˜ ´Àu˛{kt ƒe hnu˜ku ¯kkuÆ Àr¯krhLkku ´ºk Ìku{Lke Mk•kk k˜xe Àu˛u y⁄k k ÀwÁko§ fhe Àu˛u. yk⁄ke Ìkuyku W kÀu˛ku, ´[khfkuyLku¯kkuÆ Àr¯krhLkkyLkwfikfieykuLku kkuÌkkLkkhkflfiyLkuÚ¯kehLkeMke{k{kt⁄ke Áknkh fkZ k ˜k¯fik. ìMk•kk k˚k Ókhk Ìku{Lke Mkk⁄ku Àw‘fio nkh fh k{kt yk‘fiku Ìk⁄kk Ìku{Lkk kt⁄kLku y k{krLkÌk fh k {kxu Ìku{Lkk kt⁄kLkk yLkwfikfieykuLku Ák§sÁkhe ÀkY kk k{ktyk‘fiku.yLkufM⁄k§uyk kt⁄kLkkÊ sVkzeLkkæ k{ktyk‘fikÌk⁄kkƒq˝eykuLkku Lkk˛ ffikuo.î1

ì 1908{kt ¯kkuÆ Àr¯krhyu hksM⁄kkLk (hks kqÌkkLkk) AkuzeLku 1910 Mkwƒe yuf æuzqÌk Y ku ¯kwshkÌkLkk Mkqt⁄k yLku Ezh hkflfiLkk ºe˜ku{kt fkfio ffiwO. Ìku{˝u yk hkflfikuLkk ºe˜kuLku hkflfiLkk yÌfik[khku Mkk{u Ú¯k˙Ìk fhe Ìku{Lkwt ˛¬ıÌk˛k§e ˜kufyktÀku˜Lk Ìkifikh ffiwO. Ezh hkflfi ytÌk¯koÌk kk˜- kËk{kt ºe˜ yktÀku˜Lk⁄ke yu e krh¬M⁄krÌk WÌ kLLk ⁄kE fu ÌfiktLkk Ú¯kehÀkhkuLku ºe˜ku Mkk⁄ku 24 VuÁk˙wykhe, 1910Lkk hkus Mk{sqÌke fh e kze.î2 ìyk Mk{sqÌke ytÌk¯koÌk fw˜ 21 ˛hÌkku nÌke su ºe˜ Mk{ksLkk yrƒfkhku MktÁktƒu nÌke. yk Mk{sqÌkeyu hksM⁄kkLk yLku ¯kwshkÌkLkk ºe˜kuLku fiw¯kku kwhk˝k Mkk{tÌke ˛kuªk˝ r £ÿ ˜z kLkku WÌMkkn yk fiku. yk Mk{sqÌke ¯kkuÆ À ¯kwhwLkk LkuÌk]Ì {kt ºe˜ yktÀku˜LkLke ´⁄k{ MkV§Ìkk fne ˛fkfi. ¯kkuÆ Àr¯krhLkk LkuÌk]Ì {kt ºe˜ r ˇkun ¯kwshkÌk yLku hksM⁄kkLkLke hksLkirÌkf Mke{kyku{kt nU[kfiu˜ku LknkuÌkku. yk⁄ke yk Mk{sqÌke VıÌk ¯kwshkÌkLkk ºe˜kuLke MkV§Ìkk LknkuÌke. khtÌkw ÁktLku ˚ku kkuLkk ºe˜kuLke MkV§Ìkk nÌke. yk ´⁄k{ y Mkh nÌkku flfikhu ¯kheÁk ºe˜ku

Mkk⁄ku yuf Mkk{tÌku Mktrƒ fh k r ˛ ⁄k kz‚wt. yk⁄ke yk MkV§Ìkkyu ºe˜kuLkku ˝ku

WÌMkkn ƒkfikuo.î (hksM⁄kkLk{U rfMkkLk yu ykrÀ kMke yktÀku˜Lk, zkÏ. Ák˙s rf˛kuh ¯kkuÆ Àr¯krhLkk LkuÌk]Ì {kt ºe˜ yktÀku˜Lk35

˛{ko, k]. 53, hksM⁄kkLk rnLÀe ¯k˙t⁄k yfkÀ{e, sfi kwh)

1913{kt ºe˜ r ˇkunLke xLkkyku

1910 Mkwƒe{kt Mk{ks-ƒ{o Mkwƒkh˝k yktÀku˜LkLkku ´ºk yux˜ku r MÌk]Ìk yLku üzku nÌkku fu ºe˜ yktÀku˜Lk W¯k˙ Y k ƒkh˝ fh kLke ¬M⁄krÌk{kt yk e ¯kfitw nÌkwt. ºkhu ˜kuf r´fiÌkkLku ˜eƒu ¯kkuÆ À ¯kwhwLke fkfio˛i˜e yLku y ks ÁkÀ˜k k ˜k¯fiku nÌkku yLku n Ìkuyku ˛kMkf ¯kkuoLku fXkuh ´Ìfiw•kh kkX k Ìkifikh nÌkk, fu su ˛kMkf ¯kkuoyu Ìku{Lkk Ókhk M⁄kkr kÌk ëMk«fi Mkºkí fu 뺯kÌk kt⁄kíLku y k{krLkÌk fhe yk kt⁄kLkk yLkwfikfieyku kh yÌfik[khku ¯kwÚfiko nÌkk.

MkLk 1910 Mkwƒe ¯kkuÆ Àr¯krh ¯kwshkÌkLkk ºe˜ku Â[u Mk{ks yLku ƒ{o MkwƒkhkLkk fkfio¢{ fhÌkk hÃkk. MkLk 1911Lkk ykhtºu Ìkuyku zwt¯kh kwh ¬M⁄kÌk kkuÌkkLkk ÌkLk ÁkuzMkk kkAk yk‘fik. Ìfikt Ìku{˝u ƒq˝e M⁄kk keLku yk kÿrÌk kh W kÀu˛ yk k kLkku ykhtº ffikuo. MkLk 1911{kt Ìku{˝u kkuÌkkLkk kt⁄kLku Lk k Y k{kt Mkt¯krXÌk ffikuo Ìk⁄kk ƒkä{f r˛˚k˝Lke Mkk⁄ku Mkk⁄ku ºe˜ Mk{ksLku Mkk{tÌke yLku yt¯k˙us Mkk{˙kflfi kÀLkk ˛kuªk˝⁄ke {w¬ıÌk kk{ kLkk W kkfiku ÁkÌkk k ˜k¯fik. Ìku{˝u ´Ìfiuf ºe˜ ¯kk{{kt ƒq˝e M⁄kk ke Ìk⁄kk Ìku{Lkk h˚k˝ {kxu fkux k§ rLkfiwıÌk ffiko.íí3 ì¯kkuÆ À ¯kwhw Ókhk rLkfiwıÌk fkux k§ VıÌk ƒkä{f {wæe s LknkuÌkk khtÌkw kkuÌkkLkk r MÌkkhLkk Ákƒk {k{˜kLkk ë kt[í k˝ nÌkk Ìkuyku ºe˜ Mk{ksLkk Mkk{krsf r kÀkuLku Àqh fh k ˜k¯fik. ÁkeÚ y⁄kkuo{kt ¯kkuÆ Àr¯krhLke Mk{kLÌkh Mkhfkh [k˜ k ˜k¯ke, khtÌkw ÁkeS Ákksw hkÚ yLku Ú¯kehÀkhku Ókhk Ìku{Lkk r˛ªfikuLku kex kLkwt k˝ ˛Y hÃkwt.î (hksM⁄kkLk {U rfMkkLk yu ykrÀ kMke yktÀku˜Lk, zkÏ. Ák˙srf˛kuh ˛{ko, k]. 5354)

ÁkuzMkk ¯kkuÆ Àr¯krhLkwt ƒkä{f yLku hksfefi fkfikuoLkwt fuLˇ ÁkLke ¯kfiwt nÌkwt. Ezh, Mkqt⁄k, ktMk kzk yLku zwt¯kh kwh Ìk⁄kk kt[{nk˜ rs’˜kLkk ºe˜ku k˝ Ìfikt yk k ˜k¯fik. yk yktÀku˜LkLkku ´ºk Mkt kq˝o Àr˚k˝ hksM⁄kkLkLkk hkflfiku yLku {wtÁkE Mkhfkh ytÌk¯koÌk ¯kwshkÌkLkk ºe˜ r MÌkkhku{k Vu˜kE ¯kfiku nÌkku. Ìku{Lkk ƒe hnu˜k ´ºk ⁄ke ºfiºeÌk ⁄kELku yur´˜, 1913{kt zwt¯kh kwh kku˜eMku Ìku{Lku ÁktÀe ÁkLkk e ˜eƒk Ìk⁄kk Ìku{Lkku Ákƒku Mkk{kLk fÁksu fhe ˜eƒku yLku Ìku{Lku Ìku{Lkk ÀMkLkk{e kt⁄kLku Akuze Àu k {kxu ƒ{fe yk ke. Ìku{Lkk krh khLku k˝ kku˜eMku ÁktÀe ÁkLkk‘fiku. ¯kkuÆ À ¯kwhw yLku krh khLku k˝ rÀ Mk Mkwƒe su˜{k hkæe {wıÌk ffiko. Ìku{Lku zwt¯kh kwh hkflfi Akuze Àu kLke Mk˜kn yk ke. Ìkuyku yur´˜, 1913{kt Ezh hkflfiLkk hkuszk ¯kk{{kt yk‘fik. yn™ EzhLkk hkÚyu Ìku{Lku ÁktÀe ÁkLkk kLkku ´fiÌLk ffikuo.4 (hksM⁄kkLk {U rfMkkLk yu ykrÀ kMke yktÀku˜Lk, k].54)

Mkk{tÌke yLku MktM⁄kkLk kÀe Mk•kkLkk fLkz¯kÌk ºfiko ‘fi nkhu ¯kkuÆ Àr¯krh yLku Ìku{Lkk r˛ªfikuLku Àu˛e hkflfiku yLku yt¯k˙uÚuLke ¯kw˜k{e{kt⁄ke {w¬ıÌk kk{ k {kxu ºe˜ hkflfiLke M⁄kk kLkk fh kLke fikusLkk {kxu r ˛ ffiko. ykLkk yLkwMktƒkLku ¯kkuÆ Àr¯krhLku knu˜e kh M Ìkt k ºe˜ hkflfi M⁄kk k kLkku r [kh yk‘fiku.

ì¯kkuÆ Àr¯krhEzh⁄ke kkuÌkkLkkMkk⁄keykuMkk⁄ku ktMk kzkyLkuMkqt⁄khkflfikuLke Mke{k kh ¬M⁄kÌk {kLk¯kZLkk knkz kh [k’fik ¯kfik. yk knkz ´kf]rÌkf heÌku Mkwhr˚kÌk nÌkku. Ìkuyku Ìku{Lkkr˛ªfiku Mkk⁄ku ykÏıxkuÁkh, 1913{kt {kLk¯kZLkk knkz kh knkutÂfik Ìk⁄kk ºe˜kuLku knkz kh yufXk ⁄k k MktÀu˛ knf {kuf’fik.î5 ƒe{u ƒe{u yn™ yLkkskk˝e yLku nr⁄kfikhku Mkk⁄ku ºe˜ yufXk ⁄k k ˜k¯fik. ƒe{u ƒe{u yn™ yuf {kuxku ˜kufMk{wÀkfi yufXku ⁄kE ¯kfiku. Ìku{Lkk r hkuƒeyku Ókhk yV k Vu˜k k{kt yk e fu ºe˜ku Àe k§eLkk [kh rÀ Mk knu˜kt 25,ykuıxkuÁkhLkk hkus Mkqt⁄k hkflfi kh yk¢{˝ fh kLkk Au. knkz kh 4000 ºe˜ yufXk ⁄kfik.6 yMke{ ˜kuf Mk{wÀkfiLkk À˛oLk⁄ke Mk•kkƒkheykuLke Æ[Ìkk ƒe ¯kE.

30 ykuıxkuÁkh, 1913Lkk hkus Mkqt⁄kLkk kku˜eMk rLkhe˚kfu s{kÀkh fiwMkqVækLk yLku rMk kkR ¯kw˜{wnB{ÀLku {kLk¯kZLkk knkze r MÌkkh kh ¯krÌkr rƒyku Ú˝ k {kxu {kuf’fik. 31 ykuıxkuÁkhu ÁktLku {kLk¯kZLkk knkz kh ¯kfik. yk¢ku˛{kt yk u˜k ºe˜kuyu Ìku{Lku ÁktÀe ÁkLkk e ˜eƒk Ìk⁄kk yufLku {khe Lkkœfiku yLku ÁkeÚLku r[ kefik⁄ke ºkhu {kh {kfikuo Ìk⁄kk {kLk¯kZ kh fuÀ fhe ˜eƒku. 1 Lk uBÁkhu ºe˜kuLkk yuf À§u Mkqt⁄kLkk ´Ìkk k¯kZ rf’˜k kh yk¢{˝ ffiwO, khtÌkw rLkªV§Ìkk ´k Ìk fhe kkAk Vfiko. (hksM⁄kkLk {U...55) yk xLkykuyu Mkqt⁄k, ktMk kzk, zwt¯kh kwh yLku Ezh hkflfikuLku Mkk ƒkLk fhe Àeƒk. yk Ákƒkt hkflfikuyu kkuÌkkLke Mkk⁄ku MktÁktƒ ƒhk Ìkk yt¯k˙us yrƒfkheykuLku {kLk¯kZ kh ºe˜kuLke s{k x yLku kk˜ku{kt fiwÿLke Ìkifikhe fhe hnu˜k ºe˜kuLku f[ze Lkkæ kLke ´k⁄koLkk fhe. 6⁄ke10 Lk uBÁkh, 1913{kt {u kz fkuhLke Áku ft kLkeyku, 104 u˜us˜e hkfiV’MkLke yuf ft kLke yLku MkkÌk{e hks kqÌk huS{uLxLke yuf ft kLke {kLk¯kZ ºe˜kuLke s{k xLku f[ze Lkkæ k knkut[e.î7 yk MkuLkkyku y˛kLÌk ºe˜kuLkk r MÌkkhkuLku ºfiºeÌk fhÌke 10 Lk uBÁkh, 1913Lkk hkus {kLk¯kZ knkut[e yLku knkzLku uhku k’fiku.... 13, Lk uBÁkh, 1913Lkk hkus ºe˜kuLkwt yuf ´rÌkrLkrƒ {tz§ knkz kh⁄ke Lke[u yk‘fiwt. Ìku{˝u kkuÌkkLke VrhfikÀku, {k¯k˝eyku yLku MktrƒLke ˛hÌkkuLkku yuf k k yt¯k˙us yrƒfkheykuLku MkkU fiku. Ìku{Lkk Ókhk hkæ k{kt yk u˜e ˛hÌkku k˝ ˝e ¢k¬LÌkfkhe nÌke. Ìku{ktLke ´{wæ {k¯k˝eyku yLku ˛hÌkku yk ´{k˝u nÌke :

ï Lkk˛ kk{u˜e ƒq˝eyku kwLk: ÁkLkk e yk k k{kt yk u.

ïƒq˝e kh Ê Ú Vhfk kLkku yrƒfkh yk k k{kt yk u.

ïyk kMkku ÁkLkk k s{eLk yk k k{kt yk u.

ï ƒq˝e kh ⁄kÌke yk f kh Mkhfkh nMÌk˚ku k Lk fhu.

ï À˛oLkk⁄keoykuLku hkuf k{kt Lk yk u.

ï {khk r˛ªfiku kkMku hkflfi uX Lk fhk u.

ï kt⁄k Mkk⁄ku Úuzkfiu˜k {k{˜kyku {kxu hkflfi yrƒfkheykuyu ˜eƒu˜e ˜kt[ kkAe yk k k{kt yk u.

ï W kÀu˛ yk k k sÌkkt {Lku yLku {khk yLkwfikfieykuLku hkuf k{kt Lk yk u.

ï ƒq˝eyku kh AÌk ÁkLkk k hkflfi ƒ{koÀk{kt ˜kfzwt yk ku.

ï hkflfiLkk yrƒfkheyku ´ÚLku Lk htÚzu.

ï {khk h˚k˝ {kxu 200 ºe˜kuLke Ákuxkr˜fiLkLke h[Lkk fh k{kt yk yLku {Lku 100 hkfiV˜ hkæ kLke yLkw{rÌk yk k k{kt yk u.

ï {khk yLkwfikfieyku hkflfi Mkhfkh {kxu kMk fk ku Au, ÌkuLkwt {nuÌkk˝wt yk k k{kt yk u.

ï {khk yLkwfikfieykuLku ækuxk ykhku kku{kt VMkk‘fik Au, Ìku{Lku {wıÌk fh k{kt yk u.

ï hkflfi yrƒfkheyku Ókhk fh k{kt yk Ìkwt kkf LkwfMkkLk ºh kkE fh k{kt yk u.

ï hifiÌk hkÚLke Au. Ìku{Lkk kkMku⁄ke ‘fiks ˜u k{kt Lk yk u.

ï V§ k§kt ]˚kkuLkku ˜k¯kku Lk ˜u k{kt yk u. h ÁkLkk k ˜kfzwt, k⁄⁄kh r Lkk {q’fiu yk k k{kt yk u.

ï rLkƒoLk˜kufkuLkwts{eLk{nuMkq˜{kVfh k{ktyk u.ykyLkuyk e´Úf’fik˝Lke yLkuf{k¯k˝eykuyk k k{ktfh k{ktyk enÌke.suÀu˛ehkflfikuyLkuMkhfkhLku {kLfi LknkuÌke. (hksM⁄kkLk {ut k]. 57-60) yrƒfkheyku Ókhk ¯kkuÆ Àr¯krhLku fnu k{kt yk‘fiwt fu knu˜kt Ìkuyku knkz kh⁄ke ykrÀ kMke s{k xLku uh-r æuh fhu. Ìfikh kAe s {k¯k˝e k k kh r [kh fhe ˛fkfi,flfikhu ¯kkuÆ Àr¯krhLkwt fnu nÌkwt fu knu˜kt Ìku{Lke {kt¯k˝eyku M efkh k{kt yk u, Ìfikh kAe s Mk{sqÌke ˛ıfi Au. hkÚ yLku Mkk{tÌkku yMknkfi nÌkk, khtÌkw yt¯k˙uÚuLku W•kursÌk fheLku ºe˜kuLke nÌfikfh kf]ÌkMktf’ knÌkk.Ìkuykuyu{kLk¯kZLkuºe˜kuLkeºez⁄ke{wıÌkfh kyt¯k˙uÚuLku

ÁkhkÁkh Áknufk‘fik. 17 Lk uBÁkh, 1913Lkk hkus yt¯k˙uS VkuÚuyu {kLk¯kZ knkz kh Ìkku k yLku {˛eLk¯kLkku⁄ke yk¢{˝ ffiwO.8 ˜¯kº¯k yuf f˜kf Mkwƒe {kLk¯kZ kh ºe˜kuyu MkuLkkLkku MkV§ Mkk{Lkku ffikuo. ÀtÌkf⁄kk ´{k˝u yt¯k˙uÚuyu ºe˜kuLku ºfiºeÌk fh k knu˜ktn k{kt¯kku§eÁkkhffiko.yk⁄keºe˜ku{kLk k˜k¯fikfuÁktÀqfLke¯kku§eyku ¯kkuÆ Àr¯krhLkk MkÌkLkk ´Ìkk ku k¯k kLku ÁkÀ˜u n k{kt yku¯k§e Úfi Au. ykæhu æhkæheLkk fiwÿLkku ykhtº ⁄kfiku. ºe˜ Mk{wÀkfi y„ÌkLk fiwÿ Mkk{¯k˙e Mkk{u ƒw Mk{fi Mkwƒe xfe ˛ıfiku Lkn™. MkuLkk knkzLku uhÌke QzÕqz ¯kku§eyku [˜k Ìke W kh knkU[e. ºe˜ku{kt ºk¯kÀkuz {[e ¯kE. fux˜kf ºe˜kuyu ykÌ{Mk{ ko˝ fhe Àeƒwt. AÌkkt k˝ nÌfikLkku Àkuh [k˜w hÃkku. ìyt¯k˙uS ÀMÌkk uÚu ´k{˝u fw˜ 100 ºe˜ {kfiko ¯kfik nÌkk Ìk⁄kk 900 ºe˜kuLku ÁktÀe ÁkLkk k{kt yk‘fik nÌkk.î9. M⁄kkrLkf Mk{k[khku ´{k˝u ¯kku§eÁkkh{kt 1500 ‘fi¬ıÌk {kfiko nÌkk (ºe˜ ¢k¬LÌk fu ´˝uÌkk: {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk, ´u{ÆMkn fktfrhfik, k]. 18, hksM⁄kkLk MkkrnÌfi yfkÀ{e, WÀfi kwh). yk Mkk⁄ku s ¯kkuÆ Àr¯krh, Ìku{Lkk krh kh yLku Ìku{Lkk r˛ªfi kwtSfikLku ÁktÀe ÁkLkk e ˜eƒk... ÁktLkuLku ÌkhÌk s y{Àk kÀ su˜{kt {kuf˜ k{kt yk‘fik. ÁktÀe ÁkLkk u˜k 900 ˜kufku{kt⁄ke 800 ˜kufkuLku yuf Mk Ìkkn kAe {wıÌk fh k{kt yk‘fik. Ìk⁄kk Ákkfe ˜kufkuLku fuMk [˜k k Mkqt⁄k su˜{kt hkæ k{kt yk‘fik.10 yk xLkkLke æÁkh Ákƒk ºe˜ ¯kk{ku{kt Õz k⁄ke Vu˜kE ¯kE. yk⁄ke ºe˜ Mk{ks ºkhu Àw:æe yLku rLkhk˛ ⁄kfiku.

y{Àk kÀ, zkuÀhk, æuh kzk yLku WÀfi kwh kkAe VhÌke MkuLkkyu nkuÁkk§ku

{[k e ¯kku§eyku [˜k e ºe˜ r MÌkkhLku ºfiºeÌk ffikuo. yk heÌku ºe˜ ¢k¬LÌkLku

rLkÀfioÌkk kq of f[ze Lkkæ k{kt yk e... Mkk⁄ku Mkk⁄k yt¯k˙us yrƒfkheykuyu ºe˜kuLku

MktÌkw¸ fh kLkk Êfiufi⁄ke Õz ke MkwƒkhkÌ{f heÌkku k˝ y kLkk e.

ºe˜ku{kt ¯kkuÆ Àr¯krh ºkhu ˜kufr´fi nÌkk, fkh˝ fu Ìku{˝u yLkuf ykrÀ kMkeykuLku Àwªk˝ku{kt⁄ke {wıÌk fhk‘fik nÌkk. yk⁄ke ¯kkuÆ Àr¯krhLke ˜kufr´fiÌkkLku

ÊfikLk{kt ˜ELku Ìku{Lke {]ÌfiwÀtzLke MkÚ ykS Lk fkhk kMk{kt ÁkÀ˜ k{kt yk e. MkkÌk ªko kAe yu ˛hÌku {wıÌk fh k{kt yk‘fik fu Ìkuyku Mkqt⁄k, zwt¯kh kwh, ktMk kzk, fw˛§¯kh yLku Ezh hkflfiku{kt ´ u˛ Lknet fhu. Ìkuyku Mkhfkhe Lksh{kt kt[{nk˜ rs’˜kLkk Õk˜kuÀ ¯kk{{kt hnu k ˜k¯fik. yk M⁄kkLku Ákƒk r MÌkkhLkk º¯kÌk ºe˜ Ìku{Lkkt ´ [Lkku Mkktº§ k yk k ˜k¯fik.11 yk˘fioLke kÌk yu nÌke fu ykx˜ku {kuxku nÌfikfktz su sr˜fik k§k Ákk¯k⁄ke k˝ eºÌMk nÌkku, ÌkuLke W ku˚kk hkªxŸefi MÌkh kh ⁄kE. fkuE k˝ ‘fi¬ıÌk Ìk⁄kk fr⁄kÌk Mk«fi Mk{ksLke MktM⁄kkyu Lk Ìkku yk nÌfikfktzLku ækuz‚ku fu Lk Ìkku yk ˛neÀeLku

æk˝e. k¯kzLkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuLke yk ˛neÀe ‘fi⁄ko Lkn™ ¯kE. yk xLkk

kAe ¯kkuÆ Àr¯krh Ókhk ´MÌkwÌk fh k{kt yk u˜e yk {k¯k˝eyku ykrÀ MkkMke

r MÌkkhku{kt yktr˛f heÌku ˜k¯kw kkz k{kt yk e. Mkki⁄ke {kuxe kÌk Ìkku yu nÌke fu MkÀeyku kwhk˝k yÌfik[khLkk ytƒfkh{kt⁄ke rLkf§eLku ºe˜ ykrÀ kMkeykuyu Lk

´ºkÌkLkk Ìkus{kt yktæku æku˜e (hksM⁄kkLk {U rfMkkLk yu ykrÀ kMke yktÀku˜Lk, k]. 68-69).

ºe˜ ¢k¬LÌkLke yk ÌkusM e s k§kykuLku º˜u kk˛ e Ák§⁄ke ˛kLÌk fh k{kt yk e, khtÌkw ÁkwÕkE Lkn™. ÌkuLkwt Ìkus Ákƒ ykusM e ÁkLke yk¯kk{e ªkkuo{kt {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk ëyufe yktÀku˜Lk Y ku ´¯kx‚wt.í

Mkt˼o :

1. hkªxŸefi yrº˜uæk¯kkh, VkÏhuLk yuLz kkur˜rxı˜ rz kkxo{uLx, RLxhLk˜-yu, ´kuMkeÆz¯Mk yur´˜, 1916, Lkt. 38-47 (hksM⁄kkLk {U rfMkkLk yu ykrÀ kMke yktÀku˜Lk, 47)

2. yusLk ( kq kuoıÌk) (hksM⁄kkLk {U rfMkkLk yu ykrÀ kMke yktÀku˜Lk, k]. 53)

3. ˛kuƒ kr kfk, kq kuoıÌk, k] 63

4. hkªxŸefi yrº˜uæk¯kkh, VkÏhuLk yuLz kkur˜rxı˜ rz kkxo{uLx, RLxhLk˜-yu, ´kuMkeÆz¯Mk ykϯkMx, 1914, Lkt. 18-22, k]. 3-4 (hksM⁄kkLk {U rfMkkLk yu ykrÀ kMke yktÀku˜Lk, k]. 54)

5. yusLk ( kq kuoıÌk) (hksM⁄kkLk {U, k]. 54)

6. yusLk ( kq kÏoıÌk) yLku nku{ rz kkxo{uLx, kwr˜Mk-Áke, ´kuMkeÆz¯Mk rzMkuBÁkh, 1913, Lkt. 108-22 (hksM⁄kkLk {U, k]. 54)

7. yusLk, yLku RLxLk˜-yu, kkuMkeÆz¯Mk yur´˜, 1916, Lkt. 38-47 k].11-15 (hksM⁄kkLk {U... k].55)

9. Ìku, RLxhLk˜-yu, ´kuMkeÆz¯Mk Lk uBÁkh, 1913 (hksM⁄kkLk {U..66)

10. yusLk ( kq kuoıÌk)

11. Ìku, RLxhLk˜-yu, ´kuMkeÆz¯Mk, ykϯkMx, 19 14, Lkt. 18-22 rLk˝ofiLke ´Ìk, (hksM⁄kkLk {U. k].67)

6.

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk

20{e MkÀeLkk ´khtº{kt {kuxkºk¯kLkkt ykrÀ kMke yktÀku˜Lkku Mk{ks MkwƒkhkLkk Y ku ykr ºko kkBfikt su ⁄kkuzk Mk{fi kAe ykä⁄kf - hksLkirÌkf ¢k¬LÌk (r ˇkunku){kt krh˝Bfikt. ¯kkuÆ Àr¯krhLkk LkuÌk]Ì {k ykhtºkfiu˜wt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk yk ´fkhLkwt yuf ˛¬ıÌk˛k§e - ´ºk e yktÀku˜Lk nÌkwt. ¯kkuÆ Àr¯krh yLku {kuÌke˜k˜

ÌkuÚ Ìk Â[u ´Ìfi˚k fkuE MktÁktƒ LknkuÌkku, khtÌkw {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkwt yktÀku˜Lk khku˚k heÌku k˝ fux˜kf yt˛u ¯kkuÆ Àr¯krhLkk r [khkuLkku r MÌkkh nkufi yu Mk{Úfi Au. ¯kkuÆ Àr¯krhLkk LkuÌk]Ì {kt ykhtºkfiu˜ ykrÀ kMke yktÀku˜Lk zwt¯kh kwh, ktMk kzk, Ezh yLku Mkqt⁄kLkk ykrÀ kMkeyku Mkwƒe s Mker{Ìk nÌkwt. WÀfi kwh yLku rMkhkune hkflfikuLkk {kuxk ºk¯kLkk ¯khkrMkfik yLku ºe˜ku{kt ¯kkuÆ Àr¯krhLkk yktÀku˜LkLkku ´ºk Lkn™ Ìk s hÃkku. ¯kkuÆ À ¯kwhwLkk ƒkä{f-Mkk{krsf Mkwƒkhk yLku hksfefi yktÀku˜LkLku Ák§ kq of f[ze Lkkæ k{kt yk‘fiwt nÌkwt, yk{ AÌkkt yk yktÀku˜Lku ¯kwshkÌk, {Êfi´Àu˛ yLku hksM⁄kkLkLkk ºe˜kuLku ´ºkr Ìk ffiko nÌkk. ¯kkuÆ Àr¯krhLkk yktÀku˜LkLkkt yt¯k˙us Mk•kk kh kzu˜kt {kXkt krh˝k{Lku ÊfikLk{kt hkæeLku yt¯k˙us yrƒfkheykuyu {u kz yLku rMkhkune hkflfikuLku ºe˜ku⁄ke Mkk ƒ hnu kLkwt Mkq[Lk ffiwO nÌkwt yLku Ìku{Lku fux˜ef r ˛uªk Mk¯k zku yk k kLke k˝ Mk˜kn yk ke nÌke. Ìku{˝u ºe˜ yLku ¯khkrMkfik Mk{ksLk MktÌkkuªk k st¯k˜ fkfiÀk, s{eLk {nuMkq˜, uX-´⁄kk ¯kuhu hkflfiLkkt yk f {u§ kLkkt MkkƒLkkuLku Mkwƒkhe

M kÌkt fi yktÀku˜Lk

n§ kt fh kLkwt Mkq[‘fiwt nÌkwt. ¯kkuÆ Àr¯krhLkk yktÀku˜Lk MktÁktƒe yt¯k˙uS ÀMÌkk uÚu⁄ke

M k¸ ⁄kkfi Au fu ºe˜ku MktÁktƒe Mkwƒkhk yLku Mk ˜ÌkkuLkk {w k k k ‘fi nkh Mkwƒe s Mker{Ìk hÃkk nÌkk, kMÌk {kt Àu˛ehkÚ yLkuu Ú¯kehÀkhkuyu yk Mkq[LkkuLkwt kk˜Lk ffiwO LknkuÌkwt. krh˝k{ku ºe˜kuLke krh¬M⁄krÌk Mkwƒh kLkk M⁄kkLku ƒw Ák¯kz k ˜k¯ke nÌke. Ìku{Lkk Mkk{qrnf {Lk{kt yMktÌkkuªkLkkt À˛oLk ykhtºLkkt LkkLkkt LkkLkkt yktÀku˜Lkku{kt ÚuE ˛fkfi Au. MkLk 1913 - 1920Lkk Mk{fiætz{kt yLkuf ºe˜ yktÀku˜Lkku ykhtºkfikt khtÌkw Ìku{Lku MkiLfiÁk§⁄ke f[ze Lkkæ k{kt yk‘fikt. yk yktÀku˜Lkku M fitºq nku k W khktÌk yk¯k§Lkkt MkLk 1897{kt ˛Y ⁄kfiu˜ rÁkÚur˜fik æuzqÌk yktÀku˜Lk⁄ke k˝ ´ºkr Ìk nÌkkt, khtÌkw uh - r æuh Mk{ksLku ˜eƒu yMkt¯krXÌk nÌkkt. §e LkuÌk]Ì Lkk yºk Lku ˜eƒu k˝ ´ºk e ÁkLke Lk ˛ıfikt. {u kz{kt 19{e MkÀeLkk ºe˜ Ák§ k {wœfiÌ {¯khk rs’˜k{kt furLˇÌk nÌkk, flfikhu yLkuf Ú¯kehku{kt nU[kfiu˜k ºe˜ Mk{ksLku ykLkku fkuE ækMk ˜kº

{Èfiku LknkuÌkku. ¯kkuÆ Àr¯krhLkk yktÀku˜LkkuLkk ´ºk {kt {u kzLke Ú¯kehku{kt hnu k k§k ºe˜ku Mkt¯krXÌk ⁄kE, Ú¯kehÀkhkuLke r £ÿ Qºk ⁄k k ˜k¯fik nÌkk. yk fze{kt MkLk 1917{kt knkzk Ú¯keh({u kz)Lkk ºe˜kuLkku r ˇkun r ˛uªk

W’˜uæLkefi Au. {u, 1917{kt knkzkLkk ºe˜kuyu uX, ƒ s{eLk {nuMkq˜ y iƒ ˜k¯kku - fhkuLku Mk{k Ìk fh kLke {k¯k˝e fhe nÌke.1 1918{kt {nkhk˝kyu ºe˜kuLke fux˜ef {k¯k˝e yktr˛f Y ku M efkhe nÌke, khtÌkw Ìku ºe˜kuLku M efkfio LknkuÌke, fkh˝ fu Ìku{Lkk ´{k˝u hkflfiu kMÌkr f Y k{kt ftE k˝ yk fiwt Lk nkuÌkwt. knkzkLkk ºe˜kuyu s{eLk-{nuMkq˜, ˜k¯kku, kkf{kt ºk¯k ¯kuhu yk k kLkwt Áktƒ ffiwO nÌkwt Ìk⁄kk uX fh kLkwt LkfkfiwO nÌkwt. yk yktÀku˜LkLke Mkk⁄ku - Mkk⁄ku 1921 Mkwƒe Õkzku˜, fkur˜fikhe, {kÀhe yLku {¯khk Ìk⁄kk {u kzLkk ºku{xLkk ºe˜kuyu yufÁkeÚ Mkk⁄ku yufÌkk M⁄kk ke yt¯k˙uÚu, {u kz hkflfi yLk Ú¯kehÀkhkuLke Mk•kkLke æw’˜e y ¯k˝Lkk fhe. yk Mk{fi Mkwƒe ºe˜ yktÀku˜LkLkwt LkuÌk]Ì ¢k¬LÌk eh {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku kkuÌkkLkk nk⁄k{kt ˜E ˜eƒwt nÌkwt. {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk ykr ºko knu˜ktLkwt hksfefi kÌkk h˝

ºkhÌk{kt yt¯k˙uS Mkk{˙kflfi Àu˛e hkflfiku W kh Mk{]ÿ ⁄kfiwt nÌkwt. Àu˛Lkkt yLkuf Àu˛e hkflfiku s yt¯k˙uS W krLk u˛ kÀLkkt kkuªkf Ìk• ku nÌkkt. Ìku{Lkk Mknfiku¯k{kt s yt¯k˙uS ˛kMkLk {sÁkqÌk ÁkLfiwt nÌkwt. yk⁄ke yLkuf Àu˛e hkflfikuLku ætrzfikt ÁkLkk e Ìku{Lke Ókhk sLkÌkk kkMku⁄ke ƒw Lku ƒw fh W zkzk e yt¯k˙uS ˛kMkLk ƒw Lku ƒw {sÁkqÌk ÁkLke kw¸ ⁄kfiwt nÌkwt. yk⁄ke yk Àu˛e hkflfikuLku sLkÌkk Mkk{u fheLku Ìku{Lku S Ìkkt hkæ k{kt s yt¯k˙uS ˛kMkfkuLku hMk nÌkku. yk e f]r k{

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk43

rÓhksf hks‘fi M⁄kk{kt sLkÌkk ƒw Lku ƒw rhÁkkE-r kMkkE.

¯kwshkÌk yLku hksM⁄kkLk{kt Mkk{tÌk kÀ yLku yt¯k˙uS Mkk{˙kflfi kÀLkwt su ¯kXÁktƒLk ⁄kfiwt yLku Ìku{kt⁄ke Qºe ⁄kfiu˜e rÓhksf hkflfi ‘fi M⁄kk{kt ƒwLku ƒw ykrÀ kMkeyku yLku æuzqÌkku keMkkfik - kerzÌk ⁄kfik. ÁkÀ˜kfiu˜e hksLkerÌkf krh¬M⁄krÌkyku{kt hksM⁄kkLk-¯kwshkÌkLkk hkÚ yLku Ú¯kehÀkhku sLkÌkk ÌkhVLke kkuÌkkLke VhÚu-fÌko‘fiku yLku ˜kufhtsLk fh kLkk kh krhÌk ykÀ˛kuo ºq˜e ¯kfik. Ìku{Lkku W u~fi yt¯k˙us M k{eykuLku æw˛ fhe Ìku{Lkk f] kk kk k ⁄k kLkku s hne ¯kfiku nÌkku. yt¯k˙us ˛kMkLkLke fqxLkerÌkyu Àu˛ehkÚ yLku Ú¯kehÀkh Mkk{tÌkkuLku yu ku yLkwº fhk e Àeƒku nÌkku fu Ìku{Lkwt y¬MÌkÌ Ìku{Lke ˛¬ıÌk yLku ´ºk kh Lkn™, khtÌkw yt¯k˙uÚuLke f] kk kh s fkfi{ {kxu Au. yu{Lke f] kk r Lkk yu{Lkwt yLku yu{Lkk hkflfiLkwt Lkk {sƒkh{kt zqÁku yu{ Au. Lk e rÓhksf hksLkerÌk⁄ke WÌ kLLk ⁄kfiu˜e r ªk{ krh¬M⁄krÌk{kt ¯kwshkÌk yLku hksM⁄kkLkLkk ˛kMkfku yLku Mkk{tÌkku (Ú¯kehÀkhku) yt¯k˙us Mkk{˙kflfi kÀ ´Ìfiu kkuÌkkLke s kÁkÀkhe rLkºk k{kt yLku kkuÌkkLke r ˜krMkÌkk {kxu Aqxk nk⁄ku ´ÚLku ˜qtx k ˜k¯fik nÌkk.

flfikt Mkwƒe Àu˛{kt yt¯k˙uS MktM⁄kkLk kÀLkkt {q§ ·Z ⁄kfikt LknkuÌkkt Ìfikt Mkwƒe Àu˛e hkÚ yLku Ú¯kehÀkhku ´ÚLke Mk{Mfikyku yLku {k¯k˝eykuLke W ku˚kk LknkuÌkk fhÌkk. kkuÌkkLke Mkwh˚kk {kxu k˝ sLkÌkksLkkÀoLkLku ´MkLLk hkæ k{kt Ìku{Lkwt rnÌk nÌkwt. hkÚ hkflfiLke Mke{k ƒkh k{kt ytÀh ytÀh ˜zÌkk hnuÌkk nÌkk. yk⁄ke ƒLk-sLk {kxu sLkÌkk kh rLkºoh hnu kzÌkwt nÌkwt. khtÌkw yt¯k˙uS ˛kMkLkLkwt ykrƒ kÌfi M efkfiko kAe kzku˛Lkk yLku ÁknkhLkk yk¢{˝kuLkku fkuE ºfi hÃkku Lkn™. n Àu˛e hkÚykuLku sLkÌkkLkk Mknfiku¯kLke sYh hne Lkn™. n Ìkuyku yt¯k˙uS Mk•kkLkk f] kk kk k ⁄kE, r Lkk ºfiu r ˜krMkÌkk{kt zqÁke ¯kfik. Mkk⁄ke yt¯k˙uÚuLke ƒLk˜k˜Mkk MktÌkkuªk k yLku kkuÌkkLke r ˜krMkÌkk kkuªk k {kx ´ÚLku ˜qtx k rMk kfi Ákeswt ækMk fk{ hÃkwt Lkn™. yk k ytƒkƒqƒeºfiko hksfefi kÌkk h˝ Â[u suX MkwÀ yuf{u, Mkt Ìk 1944{kt i~fi ykuMk k˜ krh kh{kt WÀfi kwh rs’˜kLkk ºe˜ ykrÀ kMke Áknw˜ yh ’˜e knkze ´Àu˛{kt Ú¯kehe ¯kk{ fku’fikhe{kt {kÌkk fu˛hÁkkELke fqtæu {kuÌke˜k˜Lkku sL{ ⁄kfiku. Ìku{Lkk r kÌkkLkwt Lkk{ LktÀ˜k˜ nÌkwt. Ákk§f {kuÌke˜k˜u ¯kk{{kt s ´k⁄kr{f r˛˚k˝ ´k Ìk ffiwO. rnLÀe, WÀqo ¯kwshkÌke yLku ºe˜e ºkªkkLkwt ‘fi nkrhf økkLk ˜kufMkt kfo Ókhk ´k Ìk ffiwO. fku’fikhe kkMku yk u˜k Mkk{tÌke ¯kk{ Õkzku˜{kt Mkt tÌk 1971{kt 26 ªkoLke fiu ˜nhÁkkE Mkk⁄ku Ìku{Lkwt ˜¯Lk ⁄kfiwt. ykhtº{kt Ìkuyku Õkzku˜Lkk Ú¯kehÀkhLku Ìfikt fk{ÀkhLkk nku k kh fk{ fh k

˜k¯fik nÌkk. {u kzLkku yk knkze ´Àu˛ ºku{xLkk Lkk{u k˝ yku§ækfi Au.2

{u kzLkk {nkhkÚ flfikhu hkflfiLkk r MÌkkhLke ÚÌk Ìk kkMk {kxu sÌkk Ìfikhu Ìku Mk{fiLke hksfefi kht khk ´{k˝u {u kzLkk Ú¯kehÀkhkuLku Mku kY ku swÀkswÀk

M⁄kkLkku kh nkshe yk k e kzÌke nÌke. yk⁄ke {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLku Õkzku˜Lkk hk S Mkk⁄ku Mkt Ìk 1975-76{kt snkLk kwh, {¯khk, sfi Mk{À ¯kuhu M⁄kkLkku kh s kLkku y Mkh {Èfiku. yk Mk{fiu Ìkuyku ¯kkZ ˜kufMkt kfo{kt yk‘fik. ´Ú

Mkk⁄kuLkk ´Ìfi˚k Mkt kfoLku ˜eƒu Ìku{Lku sLkÌkkLke yk kÀk yLku nkz{kheykuLkku œfik˜ yk‘fiku.

hkÚ˛kne - Mkk{tÌk˛kne yÌfik[kh Ìku{Lkk ÌkkÁkk{kt MkÌke Àhuf ÚrÌkLke sLkÌkk kh ⁄kÌkku nÌkku. yk kk˛ e yÌfik[khLkwt ˝oLk {kuÌke˜k˜u kkuÌkkLke zkfiheLkkt k]cku kh yk heÌku ffiwO Au : ëëæk˜Mkk {u kz{kt Ìkku Ákƒe ´Ú nkfu{ku, LkkfiÁkku, ⁄kk˝uÀkhku, n k˜Àkhku⁄ke kerzÌk nÌke Ìk⁄kk Ú¯kehe sLkÌkk Ú¯kehÀkhe sw˜{ku⁄ke kkMke ¯kE nÌke. yÌfik[khe hkÚ yLku sw˜{e Ú¯kehÀkhku yuf ÁkeÚ Mkk⁄ku {§u˜k - º§u˜k nÌkk. flfikt-Ìfikt fXkuh ˛kMkLk, ˜kt[ækuhe, ˜qtx-Vkx fhÌkk. sLkÌkk kh hkus Lk k {Lk {kLfik ykhku kku Lkkæe X¯kÌkk nÌkk. sLkÌkk yMknkfi ⁄kELku rLkhk˛k{kt zqÁke ¯kE nÌke. ¯kheÁk yLku ykÁkYÀkhkuLke ykÁkY ºfi{kt nÌke. sw˜{ku Ókhk sLkÌkkLku X¯keLku kiMkk ækE sÌkk nÌkk. ´rÌkfkh fhÌkkt ækMkzktLkku {kh kzÌkku yLku ÁkuykÁkY fh k{kt yk Ìke. f{h Ìkkuz Àtz Vxfkh k{kt yk Ìkku. LkkLkk-{kuxk Ú¯kehÀkhku Ìkku sLkÌkkLku kkuÌkkLke ¯kw˜k{ Mk{sÌkk nÌkk. ˜k[kh-yº˝ ´Ú kh su ku RÂAu yu ku sw˜{ fh kLkku Ìku{Lkku yrƒfkh nÌkku. Üe, s{eLk, k˛w, Ákfhkt, fqfzkt ¯kuhu MkhfkhLkk yrƒfkhe yLku Ú¯kehÀkhLkk Lkkufh r Lkk hkuf-xkuf ˜E sÌkk nÌkk. ¯kkfi-ºU˛ Àkun zk eLku Ák§sÁkhe Àqƒ ˜E s yu Ìkku yu{Lkku nf ÁkLke ¯kfiku nÌkku. kMk, ˜kfzkt, Àqƒ-Àn™, ækx˜k - ¯kkuÀzkt, kMk˝ ¯kuhu sYhe h æhe {VÌk{kt ˜E s e yu Ìkku Ìku{Lkku yrƒfkh ÁkLke [qıfiku nÌkku. fkuE r hkuƒ fhÌkwt Ìkku ƒ¨k{w¨e fhe, ækMkzk{kh {khe, h{kt qMkeLku ˜E sÌkk nÌkk. yt¯k˙us MkhfkhLkku fkuE {wœfi yrƒfkhe yk hkflfiku{kt sÌkku Ìkku ÌkuLke MkL{wæ VrhfikÀ fh k ÀuÌkk LknkuÌkkíí3 yk º˙{˝˛e˜ ´ kMkku{kt yu{˝u Úufiwt fu ºe˜ku, ¯khkrMkfik yLku yLfi æuzqÌkkuLku kfz k{kt yk Ìkk nÌkk yLku Ìku{Lku uX fhk k {kxu r ˛ fh k{kt yk Ìkk nÌkk. kkheykuLku frhfik˝kLkk kqhk kiMkk [qf k{kt yk Ìkk LknkuÌkk. [es- MÌkwyku yk k k{kt ykLkkfkLke fhÌkkt ºqœfik-ÌkhMfik su˜{kt kqhe yÌfik[kh fh k{kt yk Ìkk nÌkk.

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk45

ÌkuÚ Ìku ˜kufS Lk Mkk⁄ku ykuÌk´kuÌk ⁄kELku Úufiwt fu ëë´Ú k˝ ´fkhLke

¯kw˜k{eLkk MkftÚ{kt Ìkz k k ˜k¯ke nÌke. Mkki⁄ke W kh yt¯k˙us nÌkk, su{Lku ´MkLLk fh k {kxu hkflfikuLkk M k{e hkÚyku ÚÌk ÚÌkLkk LkwMkæk ys{k e ´ÚLku htÚzÌkk nÌkk. Lkhu˛ kkuÌkkLke M ÂAtÀÌkk, WÂA]æ˜Ìkk yLku r ˜krMkÌkkLkk ˜eƒu

Lfikfi Mkt¯kÌk ´˝k˜e LknkuÌkk y kLkk e ˛ıfik. Ìkuyku Ìk⁄kk Ìku{Lkwt ´˛kMkrLkf {k§æwt fh, ˜k¯kku yLku kk˛ e uX ¯kuhu Ókhk sLkÌkkLku kkMk yLku Àw:æ yk kÌkk nÌkk. Mkki⁄ke Lke[uLkk MÌkhu Ú¯kehÀkh nÌkk, su kkuÌkk⁄ke W khLkk ÁktLku ´ºwykuLku ´MkLLk fh k yLku M fitLkk M k⁄ko {kxu ¯kheÁk ´Ú kh Lk]˛tMkÌkk kq of yLfikfi yLku yÌfik[kh fhÌkk nÌkk. yk ´fkhu hkflfiLke sLkÌkk ñ r ˛uªkÌk: ¯kk{kuLke ¯kheÁk sLkÌkk r kMÌkhefi ÀkMkÌkk yLku yÌfik[khku⁄ke kerzÌk ⁄kE hne nÌke.íí4

sLkÌkkLkwt Mkk{krsf S Lk YZeykuLkk yktƒ§k æ[o yLku hkflfi ÌkhVLke yktƒ§e º¬ıÌk yLku ˛kuªk˝Lkk krh˝k{u uh˝-Auh˝ (r …]tæ˜) ⁄kE ¯kfiwt nÌkwt. flfikhu flfikhu sLkÌkkyu yLfikfi-yÌfik[khku Mkk{u {k⁄kwt ü[ıfiwt, Ìkku rÁk˙rx˛ MkuLkkLke kk˛ e ˛¬ıÌk ˛kMkfkuLke MknkfiÌkk {kxu ÌkÌ kh hnuÌke. h˝eƒ˝e rÁkLkkLke ´ÚLke À˛kLku rÀ˛k Àu k k§k yk¯ku kLkkuLke f{e nÌke.

˜kufS LkLkk ¯kkZ Mkt kfo⁄ke ÊfikLk{kt yk u˜kt sLkÌkkLkkt - ækMk fheLku ykrÀ kMke sLkÌkkLkkt Àw:æku ÚuELku ÌkuÚ ÌkLku {kLk Mkns MknkLkwºqrÌk ´¯kxe. ÁkeS Ákksw Ú¯kehÀkhLkk s fk{Àkh nku k⁄ke Ìku{Lkk Ókhk yk kt y{kLk efi fkfikuo fhk k{kt yk Ìkk ´Mkt¯kku Qºk ⁄kÌkkt ºkhu kezk ⁄kÌke. yk e rÓƒk ºhe {kLkrMkf fikÌkLkk ºku¯k e Ìku{Lkk {kxu {w~fu˜ ÁkLkÌke. yk⁄ke Mkt Ìk 1968⁄ke 1976 Mkwƒe ykX ªkoLke Ú¯kehe fk{ÀkhLke Lkkufhe{kt y˝¯k{Ìkkt fkfikuo fh k⁄ke uX k kzÌkk {kLkrMkf kkMkLku ˜eƒu Ú¯kehÀkh Mkk⁄ku kht kh y˝ÁkLkk Lkk ´Mkt¯kku Qºk ⁄kÌkk. yk⁄ke yk {kLkrMkf kezk⁄ke {wıÌk ⁄k k fk{ÀkhLke Lkkufhe Akuze Àeƒe.

fk{ÀkhLke fkfi{e Lkkufhe AkuzeLku ÌkuÚ Ìku fiku¯k˚ku{ (S LkfikfiLk) {kxu ºe˜ r MÌkkh{kt VheLku {h[kt-{Mkk˜k u[ kLkku ƒtƒku ykhtº ffikuo. ˜ktÁkrzfik kËkLkk ¯kw˝ºktæhe ¯kk{ kkMku ykf§-r f§ yLku MkkÁkh{Ìke LkÀeykuLkk Mkt¯k{ M⁄k§u ºhkÌkk r[ k-r r[ kLkk {u§k{kt rLkfir{Ìk heÌku ÀwfkLk {ktzÌkk nÌkk. yk{ fk{ÀkhLke Lkkufhe kAe kkuÌkkLkk kkhLkk ƒtƒkLkk {kÊfi{⁄ke ºe˜ ˜kufS Lk Mkk⁄ku Mkeƒk Mkt kfo{kt yk‘fik yLku ºe˜ Mk{ksLke Mk{Mfikyku yLku f¸ku⁄ke ˝k ˇr Ìk ⁄kfik. yk⁄ke Ìkuykuyu kkfk kkfiu ºe˜ Mk{ksLkkt Àw:æku Àqh fh k rLkƒkoh ffikuo.

19{e MkÀeLkk yktÀku˜Lkku{kt Mkt¯kXLk Ìk⁄kk LkuÌk]Ì Lkku yºk nÌkku. Úu

fu Ìku{Lke kht khk¯kÌk kt[kfiÌkkuyu Ìku{Lkwt LkuÌk]Ì ffiwO, khtÌkw yu ykƒwrLkf srx˜ ˛kMkLk Mk{˚k ´ºk e rMkÿ Lkn™ ⁄kE. ¯kkuÆ Àr¯krhLkk LkuÌk]Ì {kt ⁄kfiu˜ yktÀku˜Lk{kt ºe˜kuLkwt ¯kuh-ykrÀ kMke LkuÌk]Ì Mkk{u yk‘fiwt. y˜Ák•k yt¯k˙uÚuyu kk˛ e ÌkkfkÌk⁄ke ÌkuLku f[ze Lkkœfiwt. khtÌkw, ÌkuLkk ˜eƒu ykƒwrLkf Mkt¯kXLkkuLke r ºk Lkk y¬MÌkÌ {kt yk e. 1913⁄ke 1920Lkk {Êfi{kt ºe˜ yktÀku˜Lkku fiku¯fi LkuÌk]Ì yLku Mkt¯kXLk r Lkk WÌ kLLk ⁄kfikt nÌkkt. yk⁄ke ƒw V§Àkfie ÁkLfikt Lkn™. khtÌkw ¢k¬LÌk eh {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt Qºkt ⁄kfiu˜kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lkku ƒw V§Àkfie yLku ˛¬ıÌk˛k§e kqh kh ⁄kfikt. yk yktÀku˜LkkuLku Mkt¯krXÌk ºe˜ ¢k¬LÌk Ìkhefu k˝ yku§æe ˛fkfi.

ì1913⁄ke 1920Lkk {Êfi ºe˜ yktÀku˜Lkku LkuÌk]Ì yLku Mkt¯kXLk r Lkk WÌ kLLk ⁄kfikt nÌkkt. khtÌkw {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk Ókhk Ìku{Lkwt LkuÌk]Ì MktºkÈfik kAe s ºe˜ yktÀku˜LkkuLku ¯krÌk {§e. {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt {u kz yLku rMkhkuneLkkt ykrÀ kMke yktÀku˜Lkku Ìku{Lkk su˜ s k Mkwƒe, y⁄kkoÌk, 1929 Mkwƒe rLkhtÌkh [k˜Ìkkt hÃkkt. yk yktÀku˜LkkuLkku ´ºk yux˜ku ´¯kkZ nÌkku fu suLke yMkh Ìk§u ykrÀ kMkeykuLku yux˜k Ákƒk ykÌ{r ÔkMke yLku ykÌ{rLkºoh ÁkLkk e Àeƒk nÌkk fu Ìkuyku kkuÌkkLkk Mk{ksLkk rnÌk{kt M Ìkt kY ku Mkt ªko fh k Mk˚k{ ⁄kfik. yk heÌku ºe˜ yLku ¯khkrMkfik ykrÀ kMkeykuyu {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLke yLkw k¬M⁄krÌk{kt k˝ ÌkuykuLke su˜ {w¬ıÌk Mkwƒe, y⁄kkoÌk 1936 Mkwƒe yktÀku˜Lkku [k˜w hkœfikt. {u kz hkflfiu ÌkuÚ ÌkLku su˜{kt⁄ke {wıÌk ffiko kAe Ìkuyku ºr ªfi{kt WÀfi kwh⁄ke s ºe˜kuLku {k¯koÀ˛oLk yk kÌkk hÃkk.î5 yk yktÀku˜Lk{kt ykrÀ kMke Mk{ksLke yufÌkk ÁkLke hne nku k⁄ke yk¯k§ sÌkkt ëyufe yktÀku˜Lkí Lkk{u œfikÌk ⁄kfiwt nÌkwt. yufe yktÀku˜LkLkwt kq Y k yk knu˜kt LkkUÊfiwt Au yu ´{k˝u ykhtº{kt {h[kt-{Mkk˜k-frhfik˝wt u[ k k§k kkhe- kr˝fik {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk WÀfi kwh hkflfi yLku ¯kwshkÌkLkk Ezh hkflfiLkk æuzÁk˙Òk Ìkk˜wfkLkk yh’˜e knkze ´Àu˛{k MkÌkk ºe˜ yLku ¯khkrMkfik ykrÀ kMkeykuLkk yÌfiLÌk LkSfLkk Mkt kfo{kt yk‘fik yLku Ìku{Lke Mkk⁄ku ÌkkÀkÌBfi M⁄kk fiwt. Ìku{Lkk ƒkä{f-Mkk{krsf ´Mkt¯kku yLku …Ìkw[¢ ´{k˝u yk Ìkk k kuo{kt Mknºk¯ke ⁄kfik. yk⁄ke ºe˜ Mk{ksLkk r r˛¸ ækLk kkLk yLku herÌkrh kÚu⁄ke krhr[Ìk ⁄kfik. siLk kr˝fik nku k⁄ke ºe˜ku{kt ´[r˜Ìk {ktMkknkh, {„ kkLk, kwLkä kn su k heÌk-rh ks Ìku{Lku kMktÀ kz‚k Lkn™. yk⁄ke Mk{ksLkk yk¯ku kLkku Mkk⁄ku yufÌkk M⁄kk ke, Mk{ks Mkwƒkh˝kLkk nuÌkw⁄ke rLkBLkr˜ræÌk rLk˝ofi

fhk‘fik :6

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk47

1. ÀkY ke ku Lkn™.

2. ºkELke r ƒ k Mkk⁄ku Ák§kÌfkhu kwLk˜o¯Lk Lkn™ fhu.

3. krÌk Sr Ìk nkufi Ìkku Üe kwLk˜o¯Lk Lkn™ fhu.

4. yr krnÌk fLfikLkwt y knh˝ Àtz kk k y khkƒ ¯k˝k˛u.

5. r ƒ k Üe kkuÌkkLke RÂAk⁄ke kwLk˜o¯Lk fh k M Ìk k hnu˛u.

6. fLfikLkk r kn Mk{fiu fLfik-˛w’f ˜u k{kt Lkn™ yk u.

7. fkuE ÜeLkk yLfi kwhwªk Mkk⁄kuLkk y iƒ ˛kherhf MktÁktƒku ÚrÌk ÁknkhLku kk k ¯k˝k˛u.

8. ºe˜ Mk{ksLke fkuE ‘fi¬ıÌk k˛w{ktMk º˚k˝ Lkn™ fhu.

9. [kuhe fh e y khkƒ ¯k˝k˛u.

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLke Mk{ks Mkwƒkh˝kLke ´ ]r•kykuyu Ìku{Lku ºe˜

Mk{ks{kt ˝k ˜kufr´fi ÁkLkk e Àeƒk nÌkk. {„ kkLk, {ktMkknkh, kwLk˜o¯Lk su e

Mkk{krsf ÁkÀeykuLku Àqh fh k ´fiÌLk˛e˜ ÁkLk yu siLk kr˝fik nku k⁄ke {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLku {Lk ƒ{oLkwt fkfio nÌkwt. Ìku{Lkkt ykhtºLkkt yÆnMkf yktÀku˜LkkuLkwt {q§ k˝ yn™ nÌkwt. yk Mk{ks MkwƒkhkLke ´ ]r•kyku{kt ´ ]Ìk ⁄k k⁄ke Ìkuyku ºe˜ ˜kufS Lk Mkk⁄ku ƒw Lku ƒw ykuÌk´kuÌk ÁkLfik. yk Mk{ks Mkk⁄kuLke rLkfxÌkkLku ˜eƒu ºe˜ ºku§e-¯kheÁk ´ÚLkwt yt¯k˙us Mkhfkh, Àu˛e hkÚ, Ú¯kehÀkhku yLku Ìku{Lkk f{o[kheyku⁄ke ⁄kÌkwt ÀfikneLk ykä⁄kf yLku ˛kherhf ˛kuªk˝Lkku Ìke ˙Ìkk⁄ke œfik˜ yk‘fiku. yk⁄ke y{fikoÀ ˜u kÌkwt s{eLk {nuMkq˜, hkÚ-Ú¯keÀkhLkk Mkk{krsf ´Mkt¯ku ˜u kÌkku uhku-˜k¯kku, ]˚kku kh ˜u kÌkku fh, uX´⁄kk⁄ke ⁄kÌkwt ˛kherhf ˛kuªk˝ ¯kuhu hksfefi ÁkkÁkÌkku Mkk{u yÆnMkf yktÀku˜Lk fh kLkku {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku rLk˝ofi ffikuo. yk {kxuu hksM⁄kkLkLkk {kÌk]fwtrzfik yLku ¯kwshkÌkLkk r[ kr r[ k su k ´kÀur˛f {u§kyku{kt M fitºq yufXe ⁄kÌke ºe˜ ´Ú Â[u yufÌkk M⁄kk ke Mkt¯krXÌk fh kLkku ¢k¬LÌkfkhe r [kh {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLku yk‘fiku. Ìku{Lke Mkk{u yk knu˜kt ⁄kfiu˜wt rÁkÚir˜fikLkwt MkV§ yÆnMkf æuzqÌk yktÀku˜Lk k˝ ´uh˝kY k nÌkwt. yufe yktÀku˜LkLkwt ¯kXLk

r[Ìkkuz rs’˜k{kt ÁkLkkMk LkÀe kh yk u˜ {kÌk]fwtrzfik Lkk{Lkk ƒkä{f M⁄k§u i˛kæ {kMkLke kqLk{u ºhkÌkk {u§k{kt yufXk ⁄kÌkk ˜kufMk{wÀkfi{kt kkuÌkkLkk r [khku hsq fhe hkÚ-Ú¯kehÀkhkuLkk rºLLk rºLLk ´fkhLkk yÌfik[khku Mkk{u yÆnMkf yktÀku˜LkLkku ykhtº fh kLkku rLk˝ofi {kuÌke˜k˜ yLku Ìku{Lkk Mkk⁄keÀkhkuyu ffikuo.

{u kzLkk swÀk swÀk r MÌkkhku{kt⁄ke yk Ìke ´Ú{kt yLfikfi yLku yÌfik[khku

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

Mkk{u ºkhu yk¢ku˛ Ìkku nÌkku s. Mkk⁄ku Mkk⁄ku rÁkÚir˜fikLkk æuzqÌk yktÀku˜Lku yk

yMktÌkkuªk{kt Ák§Ìkk{kt e nkuBfiwt. ºe˜ Mk{ks k˝ yk k yÌfik[khku Mkk{qrnf heÌku Àqh fh k {kxu ´uhkfiku. yk k MktÚu¯kku{kt {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk yLku Ìku{Lkk Mkk⁄keÀkhkuLkku Mkk⁄k {Èfiku.

yuf ˜kæ ¯kheÁk ´ÚLkk r[•k{kt Àu˛e hkÚyku yLku Ú¯kehÀkhku Mkk{u yÆnMkf heÌku st¯ku [z kLkk r [khku Ák§ kLk ÁkLfik.

{u§k{kt {kuÌke˜k˜Lke yk¯ku kLke Lke[u LkSfLkk ¯kk{kuLkk ¯k{uÌkeyku ({wæeyku)Lkwt Mkt¯kXLk h[ k{kt yk‘fiwt. su{Lkk kh ykswÁkkswLke sLkÌkkLku kh{ ykM⁄kk Au yu k yk r MÌkkhLkk ˜kufÀu º¯k kLk yufƘ¯kSLkk ˛ k⁄k ˜E yz¯k rLk˝ofi fh k{kt yk‘fiku fu flfikt Mkwƒe WÀfi kwhLkk {nkhk˝kLku sLkÌkkLke Mk{Mfikyku yLku {k¯k˝eyku⁄ke kqhu kqhk Ú˝fkh Lkn™ fheyu Ìfikt Mkwƒe s{eLk {nuMkq˜ Lkn™ ºheyu. kkf{kt ºk¯k Lkn™ yk keyu. hkflfiLkk Mkk{krsf ´Mkt¯kkuLkku fh Lkn™ yk keyu yLku yk k ´Mkt¯ku uX Lkn™ fheyu. yk rLk˝ofikuLkku ´[kh-´Mkkh fh k ´Ìfiuf ¯kk{{kt kt[kuLke h[Lkk fh k{kt yk e. Mk Mkt{rÌk⁄ke fhu˜k rLk˝ofiku kkt[- kkt[ k kku{kt ˜æe ¯kk{u ¯kk{ knkU[kz k {kxu kt[kuLku yk k k{kt yk‘fik. yk ¯k˙k{ Mkr{rÌk ¯k˙k{ sLkÌkkLku yufXe fhe fkuE k˝ ´fkhLkk fh Lkn™ ºh k [Lk Ákÿ fhu.

⁄kkuzkf k kku {u kzLkk Mkhkzk rs’˜k{kt k˝ knkU[kz‚k. ÌkuÚ Ìku yk k kLke 50-60 ´rÌkr˜r kyku fhe ¯kw ÌkY ku ºku{x r MÌkkhLkk ¯kk{u-¯kk{ {kuf˜e yktÀku˜LkLkk W u~fikuLkku ´[kh-´Mkkh ffikuo. M fit ¯kk{ku{kt sELku ykrÀ kMkeykuLku kkuÌkkLke hksfefi Mk{Mfikyku Àqh fh k Mkk{qrnf heÌku yuf ⁄kE yÆnMkf heÌku yktÀku˜Lk fh k ´uh k ˜k¯fik. kkuÌkkLkk nuÌkwykuLku rMkÿ fh k yLku Mkk{qrnf heÌku ˜z kLkwt yk yrºfikLk ëyufe yktÀku˜LkíLkk Lkk{u yku§æk k{kt yk‘fiwt.7 yufe yktÀku˜LkLkk Mk«fikuLkk nk⁄k{kt ˜kfze hnuÌke nku k⁄ke Ìkuyku ¯kwshkÌk{kt ˜kfrzfik Ìkhefu k˝ yku§ækÌkk nÌkk. Ìkuyku yufe yktÀku˜LkLkk ¯kw Ìk MktÀu˛ knf nÌkk. {kuÌke˜k˜u ºe˜ Mk{ksLku Mk{Ú‘fiwt fu yk ºqr{Lkk {q§ M k{e Ìk{u Aku, khtÌkw Ìko{kLk ˛kMkfku yLku Ìku{Lkk kq oÚuyu Ìku{Lku kÀº˙¸ ffiko Au. ºe˜kuLku Mk˜kn yk k k{kt yk e fu hkflfiku yLku Ú¯kehÀkhkuLke f[uheykuLkku Ákrnªfkh fhu, fkh˝ fu yk f[uheyku yLfikfi kh M⁄kkr kÌk fh k{kt yk e Au. yk r [khku yLku r˛æk{˝kuyu ºe˜ku{kt [uÌkLkkLkku Mkt[kh ffikuo.8

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku yufe yktÀku˜LkLku Mkt¯krXÌk fhe ˛¬ıÌk˛k§e Y k yk k kLkku ykhtº Õkzku˜ yLku V˜krMkfik ¯kk{ku{kt⁄ke ffikuo. yk r MÌkkhLkk rLk kMke

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk49

nku k⁄ke Ìku{Lkk {kxu yn™⁄ke ykhtº fh ku Mkwr ƒksLkf k˝ nÌkku. kzku˛Lkkt kkt[ ¯kk{kuLku yufe yktÀku˜LkLke ytÌk¯koÌk ˜E ˜eƒkt. yktÀku˜Lk ƒe{uƒe{u ´Mkhe hÃkwt nÌkwt yLku ÌkuLkkt {q§ üzkt sE hÃkkt nÌkkt. ºe˜ Mk{ks ƒe{u ƒe{u yufe yktÀku˜LkLkk ´ºk {kt yk e hÃkku nÌkku. ¯kw ÌkY ku [k˜e hnu˜k yk yufÌkk yrºfikLk{kt rÀLk-´rÌk-rÀLk Mktœfik ƒe hne nÌke.

ÌkuÚ Ìku Mkki´⁄k{ Õkzku˜{kt yktÀku˜Lk{kt Mknfiku¯k yk k k kkt[ ‘fi¬ıÌk Ìkifikh fhe. yk ‘fi¬ıÌkyku nÌke: (1) Ákk˜k ˜wnkh, (2) Lke˜k ˛tfh Ák˙kÒ˝, (3) rf˛Lk Úu˛e, (4) ˜ÂAehk{ Mkkƒw yLku (5) yBÁkk k fwtºkh. yk kkt[ ‘fi¬ıÌkykuyu {Êfihk keyu ÌkuÚ ÌkLke nkshe{kt r˛ k˜fi{kt {nkÀu Lke Mkk˚keyu nt{u˛kt yuf ⁄kELku yufe yktÀku˜Lk{kt Mknfiku¯k yk k kLke ´rÌkøkk fhe.9 yk{ ºe˜kuLkk yufe yktÀku˜LkLkkt {tzk˝ rÁkLk ykrÀ kMke ‘fi¬ıÌkyku Ókhk ⁄kfikt.

yufe yktÀku˜LkLke ´⁄k{ Mkºk {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk MkktrLkÊfi{kt Mkt Ìk 1918(MkLk 1921)Lkk hkus suX À [kiÀMk yLku yLku y{kMkLkk hkus fikuÚE. yk Mkºk{kt 500⁄ke 700Lkku ˜kufMk{wÀkfi yufXku ⁄kfiku. yn™ rLk˝ofi fh k{kt yk‘fiku fu {kÌk]fwtrzfikLkk {u§k{kt Áknw Mktœfi {u kzLkk æuzqÌkkuyu s{eLk {nuMkq˜ Lkn™ ºh kLkwt Lk¨e ffiwO nÌkwt, Ìku{ ºe˜ ´Àu˛Lkk ˜kufku k˝ s{eLkLkku fh Lkn™ ºhu.

Mkºk{kt yk u˜k ‘fi¬ıÌkykuyu kkuÌkkLkk ¯kk{ku{kt sELku yufe yktÀku˜LkLkk rLk˝ofiku

Únuh ffiko. ¯k˙k{sLkkuyu ëyufeí(yufÌkk){kt hnu kLkku Mktf’ k ffikuo. su ˜kufku {ÊfiM⁄ke ÁkLkeLku Ú¯kehÀkhku yLku f{o[kheykuLku Yr kfik y kk Ìkk yLku kkuÌkkLkkt ¯ks kt ºhÌkk nÌkk Ìkuykuyu yk yktÀku˜LkLkku r hkuƒ ffikuo. Ìkuyku ºe˜ Mk{ks{kt ºfi Vu˜k k ˜k¯fik fu hkflfi˛¬ıÌk Mkk{u Áktz kkufkh˛ku Ìkku r Lkk {kuÌku {kfiko s˛ku. yufe yktÀku˜Lk {kxu f]ÌkrLk˘fie ÁkLku˜k {kuxk ºk¯kLkk ˜kufku kh yk r ƒkLkkuLkku fkuE ækMk ´ºk kz‚ku Lkn™. Ìku{Lkwt fnu nÌkwt f 캯k kLku y{khk {kxu ëyufeíLkku MktÀu˛ku {kuf’fiku Au, y{u Au’˜k ÔkMk Mkwƒe yk yktÀku˜Lk{kt Úuzkfiu˜k hnu˛wt.î10

ÁkÀhkLkkLke ÁkeS Mkºk nrhnh {nkÀu Lkk {trÀh{kt Mkt Ìk 1078, suX MkwÀ 10Lkk hkus 1200 ‘fi¬ıÌkLke W k¬M⁄krÌk{kt ⁄kE. yk MkºkLke r ˛uªkÌkk yu nÌke fu yk{kt ykrÀ kMkeyku W khktÌk Ák˙kÒ˝, {nkhks yLku yLfi økkrÌkLkk ˜kufku k˝ nÌkk. Mkºk{kt rLk˝ofi ˜u k{kt yk‘fiku fu ´Ìfiuf ¯kk{{kt⁄ke Áku kt[ sYhe æ[o yufXwt fhe, {nkhk˝kLku Mkk[e {krnÌke yk k k WÀfi kwh Úfi. Õkzku˜Lkk ´rÌkrLkrƒ Y ku {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLku yk fkfio {kxu rLkfiwıÌk fh k{kt yk‘fik. ykrÀ kMke

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

r MÌkkh{kt⁄ke fw˜ 42 ‘fi¬ıÌk WÀfi kwh s k h kLkk ⁄kfik.

WÀfi kwh sÌkkt knu˜kt fu˛hæuze{kt yuf Mkºk fikus k{k yk e. {kuÌke˜k˜u ´MÌkk {qıfiku fu Mk ´⁄k{ yk k˝k W kh ⁄kE hnu˜kt yLfikfi, yÌfik[khku yLku f¸kuLke ¯kk⁄kk r˜ræÌk Y ku {nkhk˝k Mk{˚k ´MÌkwÌk fh e ÚuEyu Ìk⁄kk yk yÌfik[khku yLku Mk{MfikykuLkku æk˜Mkk yLku ykrÀ kMke r MÌkkh{kt kqhÌkku ´[kh´Mkkh fh ku ÚuEyu. yu{˝u yu ÁkkÁkÌk k˝ M k¸ fhe fu yk k˝wt yufe yktÀku˜Lk

MkÌfi kh ykƒkrhÌk nku wt ÚuEyu. MkÌfiLku {¨{ ÁkLkeLk §¯ke hnu Ìk⁄kk yLfikfiLkku rLkzh ÁkLkeLku Mkk{Lkku fh k Ìkifikh hnu t. hkflfiLkk yrƒfkhe, f{o[khe yLku Ú¯kehÀkh Ìku{Lke sqXe ÁkkÁkÌkkuLku MkÌfiY ku ´{kr˝Ìk fh k kqhÌkku ´fiÌLk fh˛u Ìk⁄kk sLkÌkkLku ºfi ÁkÌkk e, Vqx kkze yktÀku˜LkLku f[ze Lkkæ˛u. yk r krhÌk krh˝k{ yk k˝k yktÀku˜Lk {kxu yrLk¸fkhe MkkrÁkÌk ⁄k˛u. {kxu yk k˝k Â[u yuıÌkk kh{ yk ~fif Au.

Mkºk{kt Mk oMkt{rÌk⁄ke rLk˝ofi fh k{kt yk‘fiku fu ykªkkZ À{kt

WÀfi kwh{kt Mk{qn{kt {§ wt. Mkk⁄ku r˜ræÌkY ku hkflfi ÌkhV⁄ke ⁄kÌkk yLfikfi, yÌfik[khku, Mk{Mfikyku yLku {k¯k˝eykuLkku r LktÌke k k ˜k ku. flfikt Mkwƒe yk r LktÌke k k {nkhk˝k Mk{˚k ´MÌkwÌk Lk ⁄kkfi Ìfikt Mkwƒe sLkÌkkyu hkflfi Mkk⁄kuLkk Ákƒk s ‘fi nkh Áktƒ fhe yMknfiku¯k Mkkƒ ku.11 yk Mk{fi ÀhBfikLk æk˜Mkk yLku ºku{xLkk kt[ku Â[u yufÌkk (yufe) Mkkƒ k{kt yk e yLku M k¸ fh k{kt yk‘fiwt fu ¯kk{Lkku ´rÌkrLkrƒ r˜ræÌk {k¯k˝e k k Mkk⁄ku ykªkkZ À{kt rLkfiÌk rÌkr⁄kyu WÀfi kwh Lkn™ knkU[u Ìku ¯kk{Lku yufe yktÀku˜LkLkwt r hkuƒe ¯k˝ wt.

ÌkuÚ ÌkLkk yrºfikLkLke r ˛uªkÌkk yu nÌke fu Ìku{Lke fik kkLkk {k¯ko{kt yk k k§kt Ákƒkt ¯kk{ku{kt ëyufe yktÀku˜LkíLkku ƒw Lku ƒw ´[kh-´Mkkh Mkns heÌku ⁄kÌkku sÌkku nÌkku. yk yktÀku˜LkLku ƒw Lku ƒw ˜kufkuLkwt Mk{⁄koLk {§Ìkwt sÌkwt nÌkwt. yk ‘fik kf ˜kuf ykƒkhLke Mkk⁄ku Mkk⁄ku {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk yuf r ˛k§ ˜kuf Mk{wÀkfiLke rLkfx yk‘fik. su Ìku{Lkk ºkr fkfio¢{kuLke ·r¸yu ˝wt sYhe nÌkwt. ÌkuÚ ÌkLkk yufe yktÀku˜LkLke ÁkeS r ˛uªkÌkk yu nÌke fu ˜kufMk{wÀkfiLku yufÌkk{kt Ákktƒ k Ìku ´Àu˛Lkk œfikÌk ˜kufÀu º¯k kLk yufƘ¯kSLkk Mk{qn{kt yk˛e koÀ {u§‘fik yLku {trÀhLkk {ntÌk fi˜kMkLktÀ kwhe kkMku⁄ke º¯k kLk yufƘ¯kSLkk {MÌkfu [zk‘fiwt Vq˜ ´MkkÀeY ku ´k Ìk ffiwO. yk Vq˜Lke Mkk˚keyu s fik kkLkk kt⁄ku yk Ìkkt ¯kk{ku{kt ëyufeí (yufÌkk) fhÌkk. yk⁄ke yufƘ¯kS kh kh{ ykM⁄kkLku ˜eƒu ƒw Lku ƒw ˜kufMk{wÀkfi yufe yktÀku˜Lk{kt Úuzk k ˜k¯fiku yLku hkflfiLkk yÌfik[khku Mkk{u yÌkqx hÃkku.

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke

keAku˜k Mkhku hLke {kuxe kk§Lkku {t[

Mkt Ìk 1978Lke ykªkkZ À ´rÌk kÀkLkk hkus ykhtºu ykfiz ¯kk{ kkMku ë¯kt¯kq ºií Lkk{Lkk kr k M⁄k§u r¯kh k rs’˜kLkk 100-150 ˜kfrzfik (MktÀu˛ knfku yLku yufe yktÀku˜LkLkk ´rÌkrLkrƒyku) yufXk ⁄kfik. {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku

Ìku{Lku WÀfi kwhLkk keAk˜k Mkhku hLke {kuxe kk§ kh ¬M⁄kÌk z yLku ke k§kLkk ]˚kkuLke Akfik{kt yk{t fik. {u kz kkufkh

k˝-[kh rÀ Mk{kt Ìkku yk˛hu MkkÌk-ykX nÚh ºe˜ ykrÀ kMkeyku yLku æuzqÌk yufXk ⁄kfik. ¯kk{u-¯kk{⁄ke kt[ yLku ´rÌkrLkrƒ kkuÌkkLke Mkk⁄ku r˜ræÌkY ku yLfikfi-yÌfik[khLkk ˝oLk Mkk⁄kuLkk r LktÌke k kku ˜ELku nksh ⁄kfik. k˝ rÀ MkLke snu{Ìk kAe {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku 100 f˜{kuLkk ykƒkhu 21 Mkq ke {k¯k˝e k k Ìkifikh ffiwO. yk {k¯k˝e k k kh Mk Mkt{rÌk Mkkƒ k y¯k˙˝e ‘fi¬ıÌkykuLkk nMÌkk˚kh y⁄k k yt¯kqXkLkkt rLk˛kLk ˜u k{kt yk‘fikt. {k¯k˝e k kLkwt Lkk{ ë{u kz kwfkhí yk k k{kt yk‘fiwt.12

º˙¸ yrƒfkheyku Ìk⁄kk Ú¯kehÀkhkuyu rLk˘fio fhe ˜eƒku nÌkku fu ë{u kz kwfkhí {k¯k˝e k k fkuE k˝ MktÚu¯kku{kt {nkhk˝k VÌkunÆMknSLkk nk⁄k{kt knkU[ ku Lk ÚuEyu. {u kz kwfkh{kt º˙¸ yrƒfkheykuLkkt Lkk{ ˜æ k{kt yk‘fikt nÌkkt. yk⁄ke Ìkuyku ºfiºeÌk nÌkk. {k¯k˝e k k kt[Ìkkt s {nkhk˝k MkknuÁk Ìku{Lku ÀtrzÌk fheLku MkÚ fh˛u. yk⁄ke Ìku{˝u yktÀku˜LkLkk y¯k˙˝eykuLku ƒLkhkr˛ yk keLku Vkuz kLkku ´fiÌLk ffikuo khtÌkw rLkªV§ rLk z‚k.

˜¯kº¯k 8 nÚh sLkÌkkyu {nkhk˝k VÌkunÆMknSLkk {nu˜ Mkk{u yÆnMkf r hkuƒ ´Àä˛Ìk ffikuo. ´À˛oLk yux˜wt ´ºk ˛k§e nÌkwt fu {nkhk˝k {nu˜{kt⁄ke Áknkh yk e {w˜kfkÌk yk k kLkwt Áktƒ ffiwO yLku ykrÀ kMkeyku kh ÊfikLk yk fiwt Lkn™. ºqœfik-ÌkhMfik ºe˜ kkuÌkkLke {kt¯k˝eyku kh yz¯k hÃkk. ¯kw˜kÁkÁkk¯kLkkt V§-Vq˜ ækELku k˝ ºe˜kuyu kkuÌkkLke Lfikfie {k¯k˝eyku [k˜w hkæe. yktÀku˜LkLkwt r fhk§ Y k ÚuELku kku˜eMk yrƒfkhe y{LkÆMknLku ÌkuÚ ÌkLku ÁktÀe ÁkLkk k {kuf’fiku, khtÌkw ºe˜kuLku ÌkuLke Ú˝fkhe {§e ¯kE yLku Ìku{Lku ¯kw Ìk M⁄k§u ˜E ¯kfik.13 kkuÌkkLkk ¯kw Ìk M⁄k§u⁄ke ÌkuÚ Ìku ¯kku kk˜ ºe˜ yLku yLfi r Ô kMk kk k ‘fi¬ıÌkyku Ókhk {nkhkÚ kkMku Mk{k[kh {kuf’fik fu ìÌk{u Úu y{khkt Àw:æ-ÀÀkuoLke yLku yÌfik[khkuLke kÌkku Lkn™ Mkktº§ku Ìkku y{u rÁk˙rx˛ huSzuLx kkMku sE hÃkk Aeyu. yk yk kLku y{khku ytrÌk{ MktÀu˛ Au, yk k yk yt¯ku r [khe ˜ku.î

52 W•kh ¯kwshkÌkLkk

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk MktÀu˛k⁄ke VÌkunÆMknS yt¯k˙us Mkhfkh Mkk{u sLkÌkk Mkk⁄ku MktÌkw˜Lk Ú§ k ÁkkÁkÌku kkuÌkkLke y˝yk zÌk MkkrÁkÌk ⁄k kLkk ºfiu ÌkhÌk s rLk˝ofi ˜E MktÀu˛ku {kuf’fiku fu {kuÌke˜k˜ yLku fux˜kf {wæeyku Mkk⁄ku {t k˝k fh k Ìkuyku Ìkifikh Au.

´ÚLkk ´rÌkrLkrƒ {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk, ¯kku kk˜ ºe˜ yLk ´u{[tÀ ºe˜ Ìk⁄kk yLfi ºe˜ {wæeyku {nkhk˝k kkMku ¯kfik yLku 21 {k¯k˝eykuLkku k k ë{u kz kwfkhí {nkhk˝kLku yk fiku. {nkhk˝kyu yrƒfkheyku Mkk⁄ku ºe˜ yktÀku˜LkfkheykuLke {k¯k˝eyku kh r [kh ffikuo. 21 {k¯k˝eyku{kt⁄ke 18 {kt¯k˝eyku M efkhe ˜eƒe. 3 {kt¯k˝eykuLkku yM efkh ffikuo. su Ákkfe {k¯k˝eyku yk ´{k˝u nÌke:

1. uX, ƒw kzÌkwt s{eLk-{nuMkq˜ yLku ˜k¯kku yLku kkf{kt ºk¯k.

2. Lk-Mkt kÀk kh sLkÌkkLkku yrƒfkh.

3. Mkw h su k ´k˝eykuLkk r˛fkhLke M Ìkt kÌkk.

ºe˜ yk¯ku kLkku kkuÌkkLke Ákkfe {kt¯k˝eyku kh yz¯k hÃkk. Ìku{Lkwt fnu nÌkwt fu ºe˜ Mk{ksLke {wœfi Mk{Mfikyku yLku {kt¯k˝eyku Ìkku yk k˝ s Au. {nkhk˝k kkuÌkkLkk rLkfio˝{kt y[§ hÃkk. 14

WÀfi kwhLkk s¯kÀe˛ {trÀhLkkt k¯kr⁄kfikt kh Qºk hne {nkhk˝kyu M efkhu˜e 18 {k¯k˝eykuLke kuªk˝k fhe. Ákkfe hnu˜e {n• Lke k˝ {kt¯k˝eyku {kxu Mk koLkw{Ìku rLk˝ofi fh k{kt yk‘fiku fu yk {k¯k˝eyku sLkÌkk kkuÌkkLkk yrƒfkh⁄ke ´k Ìk fh˛u. yk k˝ yM ef]Ìk {k¯k˝eyku {kx ´Ú hkflfikÀu˛Lkwt kk˜Lk Lkn™ fhu. sLkÌkkLkk yk rLk˝ofiu yk¯kk{e yktÀku˜LkLkk Mkt ªko {kxu ºqr{fk kqhe kkze.

{kuÌke˜k˜Lkwt yufe yktÀku˜Lk rÀ Mku rÀ Mku Úuh kfze hÃkwt nÌkwt. {nkhk˝k VÌkunÆMknyu M efkhu˜e 18 {kt¯k˝eyku⁄ke k˝ sLkÌkkLkku WÌMkkn Êfiku nÌkku. ƒw Lku ƒw Mk«fiku yk yktÀku˜Lk{kt Úuzk k ˜k¯fik. yk k MkÚu¯kku{kt WÀfi kwhLkkt r hkuƒe Ìk• kuyu yV k Vu˜k e fu ÌkuÚ Ìk Õkzku˜ ˜qtx k RÂAu Au. yk yV k⁄ke Æ[rÌkÌk ⁄kfiu˜k Õkzku˜Lkk Xkfkuhu 19 yku¯k¸, 1921Lkk hkus {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLku ÁktÀe ÁkLkk e ˜eƒku.15 ÌkuÚ ÌkLke r¯khVÌkkhe⁄ke ºe˜ Mk{ks ƒw W•kursÌk ⁄kE ¯kfiku. kkuÌkkLkk LkuÌkkLku {wıÌk fhk k {kxu nÚhku ºe˜ yufXk ⁄kE ¯kfik. ºe˜kuLke s{k xu ÌkuÚ ÌkLku {wıÌk fh k Õkzku˜ XkfkuhLku ˜k[kh ÁkLkk e Àeƒk. yk kAe Ìkku

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk53

ÌkuÚ Ìku yktÀku˜Lk ƒw Ìke ÁkLkk e Àeƒwt. ¯kk{u ¯kk{ Zku˜ ¯kkze ºe˜kuLku fh

Lk yk k kLke yLku Mk•kkƒkheyku Mkk⁄ku Mknfiku¯k Lk fh kLke Mk˜kn yk k k{kt yk e. ykLku ºe˜kuLkwt ºkhu Mk{⁄koLk {Èfiwt Ìk⁄kk Ìku{˝u ÌkuÚ ÌkLkk rLk˝ofiLkk kk˜Lk

{kxu ˛ k⁄k ˜eƒk. yu{˝u yu k˝ Lk¨e ffiwO fu fkuE Ìku{Lke y økk fh˛u Ìkku ÌkuLku

ÚrÌk Áknkh {qf k{kt yk ˛u y⁄k k y⁄koÀtz fheLku ÀtrzÌk fh k{kt yk ˛u. 16 {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLke ¯krÌkr rƒyku ykhtºu Õkzku˜ Ú¯keh Mkwƒe s

Mker{Ìk nÌke, khtÌkw Ìku{Lkku ´ºk yLfi ºe˜ r MÌkkhku{kt k˝ Ìke ¯krÌk⁄ke

Vu˜kE hÃkku nÌkku. {u kz rMk kfi Ezh, rMkhkune, kk˜Lk kwh, ÀkÌkkt, r sfiLk¯kh, ´Ìkk kLk¯kh ¯kuhu fux˜ktfi hkflfiku-Ú¯kehe hkflfiku yktÀku˜Lk⁄ke ´ºkr Ìk ⁄kE ¯kfikt nÌkkt. ëyufe yktÀku˜LkíLkku ´ºk n {u kz hkflfikuLke Mke{kyku yku§t¯ke

ÁkeÚ hkflfiku{kt k˝ Àqh Àqh Vu˜kE ¯kfiku nÌkku. ¯kk{u ¯kk{ Mkºkyku fikuÚ k{kt yk Ìke nÌke. su{Lku ÌkuÚ Ìk MktÁkkurƒÌk fhÌkk nÌkk. LkkLkkt-LkkLkkt ¯kk{ sLkÚ¯kh˝Lke ˜nuh⁄ke Ú¯ke QX‚kt nÌkkt. ÌkuÚ Ìk yks Mkwƒe {u kz hkflfiLkk {k⁄kkLkku Àw:æk ku ÁkLfik nÌkk. n yLfi hkflfikuLke yktæku{kt k˝ æxf k ˜k¯fik. ÌkuÚ Ìk Ezh, kk˜Lk kwh, rMkhkune, ÀktÌkk, r sfiLk¯kh ¯kuhu hkflfikuLke ˜ktÁke kÀfik kkyku fhe yLku ÌfiktLke ykrÀ kMke sLkÌkkLku ´urhÌk fhe ÌkuLku kkuÌkkLkk yrƒfkhku ´Ìfiu Ú¯k˙Ìk fhe khtÌkw hkflfikuLke ´˛kMkLkLke r¯kƒ-Lksh ÌkuÚ Ìk kh fu¬LˇÌk ⁄kE ¯kE. hkflfikuLku kkuÌkkLkk y¬MÌkÌ {kxu yk yktÀku˜Lk yuf {kuxku kzfkh nÌkku. {kurÌk˜k˜Lkk ƒe hnu˜k ´ºk ⁄ke Mk•kkƒkheykuLkwt Æ[rÌkÌk ⁄k wt M kºkr f nÌkwt. yk⁄ke Mk•kkƒkheykuyu yuf kzfkh Y k ˜E ºe˜ku kh sw˜{ fh kLkkt fXkuhÌk{ k¯k˜kt ˜eƒkt. yk Mk{fiu ÌkuÚ Ìk r sfiÆMkn kr⁄kf yLku yLfi

LkuÌkkykuLku {Èfik Ìk⁄kk Ìku{Lke Mkk⁄ku r [kh-r {˛o fhe ºe˜kuLke Mk{MfikLkk Mk{kƒkLk {kxu fkfio¢{ Ìkifikh ffikuo. Ìkuyku yMknfiku¯k yktÀku˜Lk⁄ke k˝ fux˜kf yt˛u ´ºkr Ìk nÌkk Ìk⁄kk Ìkuyku ºe˜kuLkwt yu s yktÀku˜Lk yk¯k§ ƒ kk k

RÂAÌkk nÌkk. yk Mk{fi Mkwƒe rÁkÚir˜fik æuzqÌk yktÀku˜Lk kkuÌkkLke [h{ Mke{k kh nÌkwt. suLku ÌkuÚ Ìku k˝ WÌMkkrnÌk ffiko Ìk⁄kk flfikhu Ìku{Lku rÁkÚur˜fikLkk LkuÌkkykuLkk æuzqÌkkuLkwt ykÔkMkLk {§e ¯kfiwt Ìkku Ìku{˝u kkuÌkkLkk fkfio¢{Lkwt ytrÌk{ Y k yk fiwt. Ìku{˝u 1921Lkk ytrÌk{ Mk{fi{kt ºe˜kuLkk fh Áktƒe MkrnÌk yMknfiku¯k yktÀku˜LkkuLkku ykhtº ffikuo.17

ºku{xLkk ºe˜ k˝ yk k¯k˜u sE hÃkk nÌkk. ÌkuÚ Ìku ºku{x ˚ku k{kt ´ u˛ ffikuo. Ìkuyku Ìfikt k˝ kkuÌkkLke ¯krÌkr rƒykuLkku r MÌkkh fh k{kt MkV§ ⁄kfik. ºku{x{kt k˝ Ìkuyku ˜kufr´fi ⁄kfik. ºe˜ku {kuÌke˜k˜Lku s {nkÌ{k ¯kktƒe

Mk{sÌkk nÌkk, yLku {kLkk⁄kuo Ìku{Lku {kuÌfiku ¯kkÏÌke ({kuÌke ¯kktƒe) fnuÌkk nÌkk. Ìkuyku Ìku{Lku º¯k kLkLkwt hÀkLk {kLkÌkk nÌkk. ÕwtzLkkt Õwtz Ìku{Lkkt À˛oLk fh k yk Ìkkt nÌkkt. Ìku{Lkk ´Ìfiu Mk{ä kÌk ⁄kÌkkt Ìku{Lkk LkuÌk]Ì {kt Au’˜k ÔkMk Mkwƒe Mkt ªko fh kLkk ˛ k⁄k ˜eƒk. ºe˜kuyu Ìku{Lkwt E{kLkÀkhe⁄ke yLkwMkh˝ ffiwO. ÌkuÚ ÌkLku ˜kuf-ykrÀ kMke ˜kuf ÌkhV ©ÿk nÌke yLku ˜kufLku ÌkuÚ Ìk kh kh{ ykM⁄kk nÌke. {kuÌke˜k˜Lkwt kh{ fÌko‘fi ykrÀ kMkeykuLku Lfikfi y kk kLkwt nÌkwt. yLkuf f¸ku ÁkuXeLku ykÕkÀe Mkwƒe yk fÌko‘fiLku §¯ke hÃkk. yk⁄ke yk¯k§ sÌkkt Ìkuyku Àu ë{kuÌfik Ákk Mkeí Ìkhefu kqÚfik.

{kuÌke˜k˜Lkk ykÀu˛⁄ke ºku{x r MÌkkhLkk ºe˜kuyu s{eLk-{nuMkq˜, ˜k¯kku, yLfi fh yLku uX fh kLkwt Áktƒ fhe Àeƒwt. ºe˜ Mk{ksu r Lkk yLkw{rÌkyu

Lk WÌ kkÀLkkuLkk W kfiku¯kLkku k˝ ykhtº fhe Àeƒku.

ºe˜ r MÌkkh{kt WÀfi kwh hkflfiLkwt rLkfit k˝ Mk{k Ìk ⁄kE ¯kfiwt nÌkwt yLku

´˛kMkLk kqhe heÌku kt¯kw ÁkLke ¯kfiwt nÌkwt. WÀknh˝ Y ku flfikhu Õkzku˜ Ú¯kehLkk yrƒfkhe s{eLk-{nuMkq˜ Mkq˜ fhe hÃkk nÌkk Ìfikhu {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk nÚhku ºe˜ ˜ELku Ìfikt knkU[e ¯kfik Ìk⁄kk s{eLk {nuMkq˜Lke yufXe ⁄kfiu˜e hkr˛Lku s Ìk fhe ˜eƒe yLku yrƒfkheykuLku ÁktÀe ÁkLkk e ˜eƒk.18 1921Lkk ytÌku knkzk, Õkzku˜, {kÀhe Ú¯kehku yLku kqhk ºku{x ´Àu˛{kt yMknfiku¯k yktÀku˜Lk Vu˜kE ¯kfiwt nÌkwt.

{kuÌke˜k˜ Ókhk ykhtºkfiu˜ yMknfkh yktÀku˜LkLku ºkhu ˜kufMk{⁄koLk {Èfiwt yk⁄ke yuf ˛¬ıÌk˛k§e yktÀku˜Lk ÁkLke ¯kfiwt. {u kzLkk {nkhk˝k, Ú¯kehÀkh yLku rÁk˙rx˛ Mk•kk ÌkuÚ ÌkLkk ƒe hnu˜k ´ºk ⁄ke ˝k Æ[rÌkÌk nÌkkt. y˜¯k y˜¯k r MÌkkhLkk Ú¯kehÀkhkuyu {u kz hkflfiLku k kku ˜æeLku r LktÌke fhe fu ÌkuÚ ÌkLku ykrÀ kMke r MÌkkh{kt⁄ke ˛e kkAk Ákku˜k e ˜u k{kt yk yLku ˛kLÌk ˜kufMk{wÀkfiLku Ák§ k {kxu W~fuh kLkwt Áktƒ fhu. yk⁄ke WÀfi kwh hkflfiu 31 rzMkuBÁkh, 1921Lkk hkus ykÀu˛ Áknkh kkz‚ku, suLkk yLkwMktƒkLku ºku{xLkk Ú¯kehÀkhkuLku ykÀu˛ yk k k{kt yk‘fiku fu kkuÌkkLkk r MÌkkh{kt 50⁄ke ƒkhu ˜kufkuLke Mkºk Mkhfkhe yLkw{rÌk r Lkk ⁄k k Lk Àu. ykLke Mkk⁄ku hkflfiu {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLke r¯khVÌkkhe {kxu 500 Yr kfik RLkk{ kurªkÌk ffiwO.19 hkflfiu yu e k˝ ÚnuhkÌk fhe fu Úu fkuE ÌkuLku ˛h˝ y⁄k k MknkfiÌkk fh˛u Ìkku Ìku Àtz kk k ⁄k˛u.20 fux˜kf hkflfikuyu Ìku{Lku Sr Ìk y⁄k k {]Ìk kfze ˜k kLkk ykÀu˛ k˝ ´MkkrhÌk ffiko nÌkk. yk W khktÌk fux˜kf hkflfikuyu Ìkku ÌkuÚ ÌkSLku VktMkeLke MkÚ fh kLkk ykÀu˛ku k˝ ´MkkrhÌk ffiko nÌkk. k˝

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk55

ÌkuLke fkuE yMkh yufe yktÀku˜Lk kh kze Lkn™. fkh˝ fu {kuÌke˜k˜ Mkk⁄ku sLkÌkk rLkºofi ÁkLke ¯kE nÌke. rLkºofiÌkk r ƒkfif ¢k¬LÌk yu Mkzu˜e ‘fi M⁄kkLku ÀwhMÌk fh kLkwt {wœfi ˜˚k˝ Au. yk e ¢k¬LÌk sLkÚ¯k]rÌk⁄ke ⁄kkfi Au. yk kkfikLke ÁkkÁkÌkku yufe yktÀku˜Lk Mkk⁄ku Mkt˜¯Lk nÌke. {kuÌke˜k˜Lkwt ifirfÌkf S Lk {xe ¯kfiwt nÌkwt yLku Mk{r¸Lkwt ÁkLke ¯kfiwt nÌkwt. Ìkuyku ºe˜ Mk{ksLkwt S Lk S‘fik yLku ˜kufku Â[u hÃkk, ˜kufkuLke ºkªkk Ákku’fik yLku ˜kufku ˜kufku Â[u yufÌ M⁄kk fiwt. yk⁄ke yu{Lkwt yufe yktÀku˜Lk {nÀT yt˛u MkV§ ⁄kfiwt.

yufe yktÀku˜Lk W•khLkkt hkflfiku{kt Àqh Àqh Mkwƒe ´MkhÌkwt sÌkwt nÌkwt. swÀk swÀk hkflfikuLkk ˛kMkfkuyu Mkk⁄ku {§eLku yk yMknfiku¯k yktÀku˜LkLku f[ze Lkkæ kLkku rLk˝ofi ffikuo. ÌkuÚ Ìku swÀk swÀk hkflfikuLkk ykrÀ kMkeykuLku Mkt¯krXÌk hnu kLke Mk˜kn yk ke yLku yufÌkk fkfi{ hkæ kLkku rLk˝ofi fhk‘fiku. ykrÀ kMkeyku Ú¯ke QX‚k nÌkk yLku hkflfikuLkk ˛kMkfkuLku ˜kufyktÀku˜LkLkku Mkk{Lkku fh kLkwt {w~fu˜ ÁkLfiwt.

À{LkºfikO k¯k˜kt ºe˜ yufe yktÀku˜LkLku f[z k{kt yMkV§ hÃkkt. suLkkt yLkuf fkh˝ku nÌkkt. ´⁄k{, {u kzLkk æk˜Mkk yLku Ú¯keh r MÌkkhLkk ºe˜kuyu kkuÌkkLke VrhfikÀku yLku {k¯k˝eykuLkk MktÀºo{kt MkUfzku {k¯k˝e k kku yLku VrhfikÀ k kku {kuf’fikt. khtÌkw Mk•kk k˚kku ykLkk yLkwMktƒkLku fkuE fkfio kne Lkn™ fhe. ÌkuLkk⁄ke r £ÿ Ìku{˝u Lfikrfif {k¯k˝eyku kh ykƒkrhÌk ºe˜ yktÀku˜LkLku f[ze Lkkæ kLke fikusLkk ÁkLkk e. yk⁄ke {k¯k˝eykuLku yktr˛f y⁄k k kq˝o Y k{kt {kLfik r Lkk ºe˜ku Ókhk yk yktÀku˜Lk Mk{k Ìk fh y⁄k k kkAwt æU[ Mktº LknkuÌkwt. Ákeswt, ºe˜ Mk{ksLkkt yk yktÀku˜Lkku kq ofk§Lkk M fitºq yLku yMknfiku¯k yktÀku˜LkLkk ´ºk {kt Qºkt ⁄kfikt nÌkkt. Mkk⁄ku Mkk⁄k rÁkÚir˜fik æuzqÌk yktÀku˜LkLke yMkh k˝ yk yktÀku˜Lkku kh nÌke su yk Mk{fiu kqhk fiki Lk kh nÌkwt, yLku yk

´Àu˛Lkk ˜kufS Lk {kxu ´uh˝k Mk˙kuÌk Mk{wt nÌkwt. keswt, yufe yktÀku˜Lku ºe˜kuLku

Mkk{krsf yLku hksLkirÌkf (hksfefi) Y ku Mkt¯krXÌk fhe Àeƒk nÌkk. su⁄ke hkflfiku Ókhk À{LkºfikO k¯k˜kt ºh k{kt yk‘fikt AÌkkt yk yktÀku˜Lk ºe˜ Mk{ksLke Mk{Mfikyku yLku {k¯k˝eyku MktÌkkuªkkfik r Lkk Mk{uxk kLkwt LknkuÌkwt. yk W khktÌk yk knu˜kt LkkUÊfiwt Au Ìku ´{k˝u ÌkuÚ Ìku ykrÀ kMke yktÀku˜Lk ykhtº fhÌkkt knu˜kt rÁkÚir˜fik æuzqÌk yktÀku˜LkLkk f˝oƒkh kr⁄kfLkku Mkt kfo ffikuo nÌkku. yk⁄ke ÁktLku yktÀku˜Lk kh fkuE Mk{sqÌke y⁄k k rLk˝ofi ⁄kfik r Lkk ºe˜ ykrÀ kMke yufe yktÀku˜Lk Mk{k Ìk ⁄k kLkwt LknkuÌkwt. rzMkuBÁkh, 1921 Mkwƒe WÀfi kwh hkflfi{kt æuzqÌk yLku ykrÀ kMke

56 W•kh ¯kwshkÌkLkk

ykrÀ kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

yktÀku˜LkkuLkk ˜eƒu r MVkuxf ¬M⁄krÌk WÌ kLLk ⁄kE nÌke. yk krh¬M⁄krÌkLkku Mkk{Lkku fh k yt¯k˙uÚu, WÀfi kwh hkflfi, Ezh hkflfi, ÀktÌkk Ú¯keh ¯kuhu hksfefi Mk•kkyu Mkk{qrnf heÌku ykrÀ kMkeyku kh fkh{ku fuh hÌkk‘fiku. M⁄kkrLkf ÀtÌkf⁄kk ´{k˝u ÀktÌkk XkfkuhLke MkuLkkyu ykrÀ kMkeykuLkkt {k⁄kkt fk keLku nzkÀ ¯kk{ (Ìkk˜wfku ÀktÌkk)

kkMkuLkk yuf ¯kk{Lkk ´ u˛ Ókhu ˜kufku{kt ºfi Vu˜k kLkk nuÌkw⁄ke {k⁄kktLkwt Ìkkuh˝ ÁkktÊfiwt. yk⁄ke yk ¯kk{Lkwt Lkk{ Ìkkuhr˝fik kz‚wt. su ¯kk{ yksu k˝ yk kk˛ e xLkkLkwt Mkk˚ke kqhÌkwt Qºwt Au. ÁkeS sLk©rÌk ´{k˝u Ezh hkflfiLkkt fux˜ktf ¯kk{ku{kt ˜kufku{kt ykÌktf Vu˜k k yt¯k˙us MkuLkkyu ykrÀ kMkeykuLku ]˚kkuLkk ⁄kzu Qºk hkæe, nk⁄ku- k¯ku-AkÌkeyu æe˜k Xkufe sze Àeƒk nÌkk. ÌkuLkwt yLkw{kuÀLk yksu k˝ yk r MÌkkhLkk ¯k˙k{sLkku yk ku Au.

yk{ AÌkkt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk W¯k˙ Y k ƒkh˝ fhe [qıfiwt nÌkwt. Õkzku˜Lkk Ú¯kehÀkhLku flfikhu kq˝o r ÔkMk ⁄kE ¯kfiku fu {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk ºe˜kuLku ºzfk k{kt yLku yktÀku˜LkLku ¯krÌk yk kLkkh {wœfi f˝oƒkh Au Ìkku ÌkuLkk yrƒfkheykuyu Mk˜kn yk ke fu {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLku yk yktÀku˜Lk⁄ke y˜¯k fhe Àu k{kt yk Ìkku yktÀku˜Lk yuLke {u§u Mk{k Ìk ⁄kE s˛u. Ú¯kehÀkhu ÌkuÚ ÌkLku yktÀku˜Lk Mk{k Ìk fh k ÚÌk ÚÌkLkkt ´˜kuºLkku yk fikt k˝ MkV§Ìkk {§e Lkn™. yk⁄ke Ú¯kehÀkhu ÌkuÚ ÌkLke nÌfik fh kLkku rLk˝ofi ffikuo. yk {kxu VkÀkh rMk kkE fkfi{æktLku fiku¯fi ¯k˝e yk fkfio ÌkuLku MkkU fiwt. ©k ˝ {kMk nÌkku, ÌkuÚ Ìk Õkzku˜ kkMkuLkk æk z ¯kk{{kt nÌkk. fkfi{ækt yu ªkzTfit k hÂfiwt. kkuÌkkLku Õkzku˜ Ú¯kehÀkhLkk ÀqÌk ÁkÌkk e MktÀu˛ yk fiku fu hk˝kSyu Mk{kƒkLk {kxu Õkzku˜ Ákku˜k‘fik Au. r ÔkMkw ÌkuÚ Ìk ÌkuLke Mkk⁄ku s k Ìkifikh ⁄kfik. ºe˜kuLku fkfi{æktLke [k˜Lkku œfik˜ yk e ¯kfiku. {Êfi Lk{kt ÌkuÚ ÌkLku ÁkktƒeLku fkfi{æktLkk rMk kkELkk kh fh kLkk Mk{fiu s ºe˜ ykrÀ kMkeykuLkku Mk{qn yk M⁄k§ knkU[e ¯kfiku. fkfi{ækt yLku ÌkuLkk rMk kkE Lk{kt MktÌkkÌkk ºk¯ke Aqx‚k. ºe˜ ÌkuÚ ÌkLke h˚kk fh k{kt MkV§ ⁄kfik. yk xLkk kAe ykÀku˜Lku ºkhu Úuh kfz‚wt. ykMk kkMkLkk ¯kk{kuLkk 15 nÚh ºe˜ Mk{wÀkfiu Õkzku˜ Ú¯kehLku uhe ˜eƒe. Õkzku˜ Ú¯kehÀkhu WÀfi kwh hkflfiLku h˚k˝ {kxu ´k⁄koLkk fhe. {nkhk˝k VÌkunÆMknu y{hÆMkn hk˝k ÌkLke yk¯ku kLke Lke[u MkuLkk {kuf˜e. Áknw Mktœfi ºe˜kuLkku yk¢ku˛ ÚuELku y{hÆMknu Ák§´fiku¯k fh kLkwt Akuze Mk{kƒkLk ºfikO k¯k˜kt ºfikO. Õkzku˜Lkk Ú¯kehÀkhu ykrÀ kMkeykuLke {k¯k˝eyku M efkhe yLku y khkƒeLku ÁktÀe ÁkLkk e Àtz Àu kLkwt ykÔkMkLk yk fiwt. yk xLkk yktÀku˜LkLkk ykhtºu 1921{kt xe yLku yk¯k§Lkk

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke

´ºk ˛k§e yufe yktÀku˜LkLke ´uh˝kMk˙kuÌk ÁkLke. (|¢¢⁄ºË S±ºÊ~¢º¢S¢Êx¢Ì¢}¢ ‹UË

•¢ÁŒ £¢›‹U, –Î. 142-143 yLku |¢ËH S¢}¢¢£¢ - ‹UH¢ ª±Ê S¢ÊS‹ÎUÁº –Î. 6061)

ºe˜ yktÀku˜LkkuLkk ƒÌkk ´ºk Lku ÚuELku yt¯k˙us yrƒfkheykuLku œfik˜ yk‘fiku fu Ák§ ´fiku¯k fhe yk yktÀku˜Lkku ÀÁkk kt Mkh§ LknkuÌkkt. yk⁄ke Ìku{˝u 1 ÚLfiwykhe, 1922Lkk hkus ºe˜kuLku fux˜ef Aqx yk k kLkku rLk˝ofi ffikuo yLku Ìku ´{k˝u Ú¯kehÀkhkuLku Mk˜kn yk k k{kt yk e. yktÀku˜LkLkk krh˝k{ M Y ku hkflfikuLkku yk rLk˝ofi hkflfi Mk•kkLkk Mk{ ko˝Lkku Mkq[f nÌkku. yk rLk˝ofi⁄ke ºe˜ Mk{ksLke Mkf’ k ˛¬ıÌkLku ƒw Ák§ kLk ÁkLkk e.21 hkflfi Mk•kkLkk W kh {wsÁkLkk W kkfiku krh¬M⁄krÌkLku rLkfit k˝{kt ˜k k rLkªV§ Lke z‚k. ÌkuLkwt {n• Lkwt fkh˝ yt¯k˙uÚu Ókhk kurªkÌk Aqxku Ìku{Lke Mk{Mfikyku yLku {k¯k˝eykuLkk MktÀºo{kt Lkn™ Ìk nÌke. yk Mk{fi Mkwƒe ºe˜ yktÀku˜Lk ·Z ˜kufkƒkh ´k Ìk fhe [qıfiwt nÌkwt fu ÌkuLku ˜k˜[Lkk LkkLkk LkkLkk xwfzk VUfeLku Mk{k Ìk fh ˛ıfi LknkuÌkwt. yk⁄ke yufe yktÀku˜Lk MkÌkÌk [k˜Ìkwt hÃkwt.

{kuÌke˜k˜Lkku rMkhkune hkflfi{kt ´ u˛

ÚLfiwykhe, 1922{kt {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku rMkhkune hkflfi{kt ´ u˛ ffikuo. yk knkze ´Àu˛{kt {kuxe Mktœfik{kt ºe˜ yLku ¯khkrMkfik ykrÀ kMke hnuÌkk nÌkk. Ìkuyku WÀfi kwh hkflfiLkk yktÀku˜Lk⁄ke ºkhu ´ºkr Ìk nÌkk yLku rMkhkune hkflfi{kt yu k s yktÀku˜LkLkku ykhtº fh k RÂAÌkk nÌkk. ºe˜ku yLku ¯khkrMkfikykuyu kkuÌkkLkk {k¯koÀ˛oLk {kxu {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLku yk{tr kÌk ffiko nÌkk. yk Mk{fi Mkwƒe yLfi hkflfiku{kt Ìku{Lkk yLkwfikfie Ìku{Lke ¯kuhnkshe{kt yktÀku˜Lk [˜k k{kt Mk˚k{ nÌkk. (⁄¢£¢S⢢› }¢Ô¥ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 76)

ÚLfiwykhe-yur´˜, 1922Lkk Mk{fi ætz{kt WÀfi kwh yLku yt¯k˙us yrƒfkheykuyu ºe˜ku {kxu s{eLk-{nuMkq˜, uX, ˜k¯kku yLku yLfi fh ÁkkÁkÌku yLkuf AqxLke kuªk˝k fhe, su ºe˜kuLku M efkfio LknkuÌke. ºe˜ku swÀk swÀk ÁknkLku RLkfkh fhÌkk hÃkk yLku hkflfiLkk ykÀu˛kuLkku ºt¯k fhÌkk hÃkk. ÌkuLkwt {n• Lkwt fkh˝ {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk Mkk⁄ku Mkhfkhe Àw‘fio nkh nÌkku. (⁄¢£¢S⢢› }¢Ô¥ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 76)

kk˜-r[ÌkrhfikLkku nÌfikfktz

7 {k[o, 1922{kt {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku ¯kwshkÌkLkk Ezh hkflfiLke r sfiLk¯kh Ú¯kehLkk kk˜-r[Ìkrhfik ¯kk{{kt 2000 ˜kfrzfik yLkwfikfieyku Mkk⁄ku

58 W•kh ¯kwshkÌkLkk

ykrÀ kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

´ u˛ ffikuo. ykrÀ kMkeyku yLku hkflfiLkk yrƒfkheykuyu ˛k¬LÌk kq˝o Mk{kƒkLk {kxu MkºkLkwt ykfikusLk ffiwO nÌkwt. s{eLk {nuMkq˜, uX, ˜k¯kku ¯kuhu ÁkkÁkÌku ÌktÀwhMÌk kÌkko˜k k [k˜e hÃkku nÌkku. hkflfikuLke yLku yt¯k˙uÚuLke ë{u kz ºe˜ fkuh hurs{uLxí Ìfikt nksh nÌke. [[ko Mk{sÀkhe⁄ke [k˜e hne nÌke yLku yktÀku˜Lkfkheyku yLku hkflfiku Â[u Mkt kÀ h[kELku MkwæÀ Mk{kƒkLk ⁄k˛u yu

M M⁄k kÌkk h˝ ÚBfiwt nÌkwt. khtÌkw {ush yu[. S. MkxLkLkk ykÀu˛⁄ke {u kzLke

ºe˜ fkuh hurs{uLxu yLku hkflfikuLke Mk˛Ü Vkusu ˛kLÌk-yÆnMkf sLkÌkkLku uhe ˜eƒe yLku fkuE k˝ ´fkhLkk W•kusf fkh˝ r Lkk ÁktÀqfku yLku {˛eLk¯kLkku⁄ke ykzuƒz ¯kkur§fiku hMkk kLkku ykhtº fhe Àeƒku. ºe˜ fkuh hurs{uLxu ¢qh ÁkLkeLku ˛kLÌk, rLkÀkuoªk ykrÀ kMkeykuLku kkuÌkkLkk s ºkE-ºktzwLku ¯kku§eyku⁄ke Zk§e Àeƒk. fux˜kf ´fkr˛Ìk rh kkuxkuo ´{k˝u yuf Mkk⁄ku - yuf Mk{fiu 1200 rLk˛Ü ‘fi¬ıÌkykuLku {kuÌkLkk kx WÌkkhe Àeƒk yLku Ìku{Lke ˜k˛ku LkkæeLk yksw ÁkkswLkk fq k kqhe Àeƒk. ÌkuÚ ÌkLku k˝ k¯k{kt ¯kku§e yLku Ahk k¯k k⁄ke kfi˜ ⁄kE ¯kfik. ykLke kwr¸ hksM⁄kkLk Mku kMkt Lkku rh kkuxo fhu Au. yk yuf ÁkeÚu ësr˜fik k§ku Ákk¯k nÌfikfktzí nÌkku, khtÌkw hkflfikuLkk Àw¯ko{ k oÌkefi ˚ku k{kt xu˜e kk˛ e xLkkLkku ÁknkhLkk s¯kÌkLku kqhu kqhe Ú˝fkhe {§e ˛fe Lkn™. ÌkÌfk˜eLk Mkhfkhe Mkq kkuyu yk y{kLk efi xLkk kh Zktf keAkuzku fh kLkku kqhÌkku ´fiÌLk ffikuo. yk Mk{fiLkk ìMkhfkhe Mk˙kuÌkku{kt W’˜uæ {§u Au fu yk ¯kku§eÁkkh{kt ÌkuÚ ÌkLkk 22 yLkwfikfie {kfiko ¯kfik Ìk⁄kk 29 kfi˜ ⁄kfik.î22

M⁄kkrLkf ˜kufkuLkk fnu k ´{k˝u yk kk˛ e xLkk xe Ìfikhu k]⁄ eÆMkn hkXkuz kk˜-r[ÌkrhfikLkk Ú¯kehÀkh nÌkk. Ìku{˝u r sfiLk¯khLkk Ú¯kehÀkh yLku yt¯k˙uÚuLku {ÀÀ fhe nÌke. yÌfikhu Ìku{Lkk t˛s ySÌkÆMkn Au. {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk Mknkfif yLkwfikfie yk ¯kk{Lkk ÌkLke hk{SºkE {t¯k˜kS kh{kh nÌkk. ({krnÌke yk kLkkh S kS MkwfkS ¯khkrMkfik, W. .40).

yk kk˛ e xLkk xe Ìfikt 22 sqLk, 2003{kt ¯kwshkÌk Mkhfkhu yuf M{khfLke h[Lkk fhe Au. M⁄kkr kÌk r˛˜k˜uæ{kt ˜œfiwt A : ìykrÀ kMke Mk{ksu rÁk˙rx˛ Mkk{˙kflfiLkk sw˜{ Mkk{u kkuÌkkLkku y ks WXk u˜. 7{e {k[o, 1922Lkk hkus yk M⁄k§u ykrÀ kMke Mkºk W kh rÁk˙rx˛ hurMkzuLMkeLkk MkirLkfkuyu sr˜fik k˜k Ákk¯k nÌfikfktz su kk˛ e À{Lk fhe 1200 sux˜k ykrÀ kMkeykuLku ¯kku§e⁄ke rLkÀofi heÌku hnUMke Lkkœfik nÌkk. {kLk n¨ yLku ykÕkÀeLke yk [§ §{kt ˛neÀ ⁄kLkkh Ìk{k{ ˛neÀkuLku ©ÿktsr˜ y ko k Ìk⁄kk ÌkuykuLkk Ákr˜ÀkLkLke ´uh˝kÀkfie ¯kk⁄kk yLku M{]rÌk fkfi{e Mkk[ k yk

˛neÀ M{khf 22{e sqLk, 2003Lkk hkus ¯kwshkÌk hkflfiLkk {wœfi{t ke ©e

LkhuLˇºkE {kuÀeLkk hÀTnMÌku æw’˜wt {qf k{kt yk‘fiwt. ˛neÀku y{h hnku.î

yk ¯kkuÕkhe xLkk ·Z k kkMku yk u˜k nu§k W kh yk u˜ yktÁkk kze{kt ÁkLke nÌke. yÌfikhu yuf-Áku rMk kfi ækMk yktÁkk hÃkk Lk⁄ke. M⁄kkrLkf ˜kufkuLkk fnu k ´{k˝u ¯kE Mkk˜ yuf yktÁkku kze ¯kfiku nÌkku. ÌkuLku nuhÌkkt ÌkÌfk˜eLk Mk{fiLke yk nÌfikfktzLke hk˚keY k ÁktÀqfLke ¯kku§eyku {§e yk e nÌke, ({krnÌkeÀkÌkk {kuZ kxu˜ ˜r˜Ìkfw{kh Àu [tÀ) yk {q§ M⁄k§u fkÏt¯k˙uMk k˚kLkk fkfiofk§ Mk{fiu {wœfi{ ke y{hÆMkn [kiƒheyu ˛neÀ M{khf h[ kLkku ykhtº ffikuo nÌkku. yuf Àe k˜ [¤fik kAe Ìku{Lkku fkfiofk§ kqhku ⁄kÌkkt yk M{khf yƒqhwt hÃkw nÌkwt. Ìfikh kAe hkflfiMk•kk kh yk u˜ ºkhÌkefi sLkÌkk k˚ku M⁄k§Lke Mktfzk˛Lku ˜eƒu yk M⁄k§⁄ke yzƒku rf˜ku{exh Àqh kk˜ ¯kk{Lke MkhnÀ kh yk ˛neÀ M{khf hÂfiwt Au. ˛neÀ M{khfLkk r˛˜k˜uæ{kt su{Lkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yufe yktÀku˜Lk [k’fiwt nÌkwt yu {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkku Lkk{ku’˜uæ ⁄kfiku Lk⁄ke. (Mkt˛kuƒfu Ìkk. 17-8-2008Lkk hkus ˛neÀ M{khfLke {w˜kfkÌk ˜E {krnÌke yufXe fhe yLku Vkuxku¯k˙k^Mk ˜eƒk. Mknkfif Àr˚k˝ Akhk, y{Àk kÀ).

rMkhkune{kt {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt yktÀku˜Lk

rMkhkune hkflfi {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜LkLkwt Ákeswt ´{wæ fuLˇ ÁkLfiwt. rMkhkune hkflfi{kt k˝ ykrÀ kMkeykuLke S Lk-À˛k {u kz hkflfiLkk ºe˜ku su e s nÌke. MkLk 1922{kt ÌkuÚ Ìku rMkhkune hkflfiLkk ykrÀ kMkeyku{kt ´ u˛ ffikuo. yn™ k˝ Ìku{˝u WÀfi kwhLkk ºe˜ Mk{ksLke kÿrÌk kh ¯khkrMkfik ykrÀ kMkeyku{kt Mk{ks Mkwƒkh˝kLkk fkfioLkku ykhtº ffikuo. ÚLfiwykhe, 1922{kt ÌkuÚ Ìku ykrÀ kMke knkze ´Àu˛{kt kÀfik kk fhe ºe˜ku yLku ¯khkrMkfikykuLke yLkuf Mkºkyku fhe Ìk⁄kk Ìku{˝u ëºqr{ º¯k kLkLkeí Mkq k Mkk⁄ku ykrÀ kMkeyku{kt ëyufeí (yufÌkk) fhe, s{eLk {nuMkq˜ Ìk⁄kk fhÁktƒe fhk e hkflfi Mkk{u yMknfiku¯k {kxu æw’˜wt yknT kLk ffiwO. rMkhkuneLkk ykrÀ kMkeykuyu ÌkuÚ ÌkLkk ykÀu˛Lku ´k{kr˝f hne kk˜Lk ffiwO. W~fuhkfiu˜k ykrÀ kMkeyku Ókhk ÚLfiwykhe, 1922Lkk ytrÌk{ Mk Ìkkn{kt ykrÀ kMkeyku Ókhk ˜qtx yLku hkflfi f{o[kheyku Mkk⁄ku Àw‘fio nkhLke yLkuf xLkkyku xe. yk r MÌkkhLkk ykrÀ kMkeyku ÆnMkk kh QÌkhe yk‘fik nÌkk. yk Mk{fiætz{kt hkªxŸefi LkuÌkk {ÀLk {kunLk {k˜r fikLkk kw k h{kfkLÌk {k˜r fik rMkhkune hkflfiLkk Àe kLk nÌkk. Ìku˝u ykrÀ kMke yktÀku˜LkLku rLkfitr kÌk fh k {kxu r kÌkkLkk Lkk{Lkku W kfiku¯k ffikuo.

W•kh ¯kwshkÌkLkk

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

h{kfkLÌk {k˜r fik yu {k{˜kLku Mk{k Ìk fh k {kxu {nkÌ{k ¯kktƒe yLku r sfiÆMkn

kr⁄kf Mkwƒe kkuÌkkLke RÂAk ‘fiıÌk fhe.23

h{kfkLÌk {k˜r fik {kuÌke˜k˜Lku {§ k RÂAÌkk nÌkk. ykrÀ kMkeykuyu Ìku{Lku rLk:˛Ü, fkuE k˝ ´fkhLke Mkwh˚kkÌ{f ‘fi M⁄kk r Lkk {kuÌke˜k˜Lku {§ kLke yLkw{rÌk yk ke. h{kfkLÌk {k˜r fikLku æw’˜e Ìk˜ khku Lke[u {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk ¯kw ÌkM⁄kkLku ˜k k{kt yk‘fik. ÌkuÚ Ìku r sfiÆMkn kr⁄kfLku k˝ khk{˛o yLku

{k¯koÀ˛oLk {kxu Ákku˜k‘fik nÌkk. yn™ Mkkinkˇo kq of r [kh-r {˛o ⁄kfiku. ÁktLku k˚ku {kLfi Mk{sqÌke ⁄kE. khtÌkw yt¯k˙us yrƒfkheyku yLku hkflfi ´˛kMkLku [Lkku yk fikt yLku ºt¯k ffikO. ytÌku fkuE V˜Àkfie krh˝k{ yk‘fiwt Lkn™. yufe yktÀku˜Lk{kt {nkÌ{k ¯kktƒeLke ºqr{fk yn™ yk yufe yktÀku˜LkLkk yLkwMktƒkLku {nkÌ{k ¯kktƒeLke ºqr{fkLkwt r &˜uªk˝ k˝ sYhe Au. fkh˝ fu yk Mk{fiu Ìkuyku ºkhÌk M kÌkt fiMkt¯k˙k{Lkk ´{wæ ˜kufLkkfif nÌkk. yk Mk{fiu ¯kktƒeS Àu˛e hkflfiku{kt fkuE k˝ ´fkhLkwt yktÀku˜Lk Auz kLkk k˚k{kt LknkuÌkk. yk Mk{fiu Ìku{Lku yu Ú˝fkhe LknkuÌke fu yk Àu˛e hkflfikuLke rLk kMke sLkÌkk yt¯k˙uÚu, hkflfiku yLk Ú¯kehÀkhku k˝ ´fkhLke ˛kMkLk kÿrÌk⁄ke ºkhu Àw:æe nÌke. Àu˛e hkflfikuLkk ˛kMkLk fk§{kt sLkÌkkLke Mk{MfikykuLku Mk{flfik r Lkk hkªxŸefi fkÏt¯k˙uMku 1920Lkk Lkk¯k kwh yrƒ u˛Lk{kt hkflfikuLkk yktÌkrhf {k{˜k{kt nMÌk˚ku k Lk fh kLkku rLk˝ofi ˜eƒku nÌkku. ¯kktƒeS fkÏt¯k˙uMkLkk yk rLk˝ofiLku ´ÚLke krh¬M⁄krÌk Ú¤fik r Lkk kkuÌkkLkk fk’ krLkf Ìkfo⁄ke fiku¯fi {kLkÌkk nÌkk. khtÌkw sLkÌkkLke M⁄kkrLkf ¬M⁄krÌk Ìku{Lkk Ìkfo⁄ke ˝e Àqh nÌke. Ìku{Lke {kLfiÌkk nÌke fu, ìnwt yu ku r ÔkMk hkæwt Aw fu yk yuf M efkfio rMkÿktÌk Au fu fkÏt¯k˙uMk ºkhÌkefi rhfikMkÌkku{kt Lk fkuE MkÌfik¯k˙n [˜k y⁄k k Lk Ìkku [˜k kLke Mk˜kn yk ku. fu § yk s Mkk[wt Au. fkÏt¯k˙uMkLkku W u~fi rÁk˙rx˛ ºkhÌkLkwt M hks Au. Úu, yk ÁkeÚt ˚ku kkuLkk MkÌfik¯k˙n⁄ke kkuÌkkLku Úuzu Au, Ìkku yk ykÌ{ƒkrhÌk Mke{kykuLkwt W’˜t Lk ⁄k˛u. flfikhu fkÏt¯k˙uMk kkuÌkkLke ˜zkE SÌke ˜u˛u Ìkku hkflfikuLke Mk{Mfikyku yuLke {u§u ˛{e s˛u. ÁkeS Ákksw Úu ˜kufku fkuE ºkhÌkefi hkflfi{kt

M hkflfi ´k Ìk fhe ˜u Au Ìkku ÌkuLkku rÁk˙rx˛ ºkhÌk kh Lk¯k¤fi ´ºk kz˛u.î kMÌk {kt ¯kktƒeS hkÚ - Ú¯kehÀkhkuLku Mkh§ ÃÀfi {Lkwªfi Mk{sÌkk nÌkk. khtÌkw Ìkuyku {kuxk ºk¯kLkk ˛kMkfkuLkk yÌfik[khku⁄ke yÚ˝ nÌkk. yk yÌfik[khkuLkku œfik˜ Ìku{Lku ˝ku {kuzku yk‘fiku nÌkku. ¯kktƒeSyu kkA§⁄ke 23 {k[o, 1940Lkk nrhsLk ytf{kt ˜œfiwt nÌkwt fu, ìflfikt Mkwƒe Ìku{Lke (Àu˛e hkflfikuLke) sLkÌkkLkku MktÁktƒ Au, hkÚykuLku Ìku{Lkk kh yMker{Ìk rLkfit k˝ ´k Ìk Au. Ìkuyku kkuÌkkLke

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk61

RÂAk ´{k˝u ÁktÀe ÁkLkk e ˛fu Au yLku Ìfikt Mkwƒe fu Ìku{Lku {khe k˝ ˛fu Au.î

Ìkuyku yk¯k§ fnu Au fu, ì khtÌkw nwt Ìku{Lku yk {kx Àkuªke Lk⁄ke {kLkÌkku. hkflfikuLkk yk {k{˜k rÁk˙rx˛ ‘fi M⁄kkLkwt krh˝k{ Au.î24 yk⁄ke yu{˝u yu k˝ M k¸ fhe

Àeƒwt nÌkwt fu, ì ƒw⁄ke ƒw yk ˛kMkfkuLke heÌkku yLku W kkfikuLkwt fxw r u[Lk fhe

˛fkfi.î25 Ìku{˝u yu k˝ M k¸ kuªk˝k fhe fu ìÀu˛e ˛kMkf M Ìk k ºkhÌk{kt kkuÌkkLkkt hkflfiku hkæe ˛f˛u.î26

yMknfiku¯k yktÀku˜Lk yu ´⁄k{ hkªxŸ‘fik ke sLkMkt ªko nÌkku yk⁄ke Mktº

Au fu ¯kktƒeS yk Mk{fiu yuf Ákksw fkÏt¯k˙uMkLke ˛¬ıÌk Àu˛e hkflfikuLkk {k{˜k{kt ˜¯kk k Lk RÂAÌkk nkufi. ¯kktƒeSLke yu k˝ Mk{s nÌke fu Àu˛e hkÚyku yt¯k˙uÚu⁄ke Auzku VkzeLku fkÏt¯k˙uMkLkk Mknfiku¯ke ÁkLke ˛f˛u. yk⁄ke Ìku{Lke r hwÿ

Mkt ªkoLkwt Mk{⁄koLk Lk fheLku Ìku{Lkwt ÃÀfi krh ÌkoLk ⁄k˛u yLku Ìkuyku fkÏt¯k˙uMkLku yLkw{kuÀLk yk k˛u. k˝ yk Mk{fiu kMÌkr ıÌkk yu nÌke fu Àu˛e hkflfiku kkuÌkkLkwt M Ìkt k Mkk{krsf-hksLkirÌkf y¬MÌkÌ w{k e ÁkuMfikt nÌkkt Ìk⁄kk kqhe heÌku khk©fie ÁkLke [qıfikt nÌkkt. n Àu˛e hkÚykuLkwt y¬MÌkÌ yt¯k˙us M k{eykuLke f] kk kh rLkºoh nÌkwt. yk⁄ke n Ìku kkuÌkkLkk S LkÀkÌkkLku Mk{k Ìk fh kLke ¬M⁄krÌk{kt LknkuÌkk. ykLkwt krh˝k{ yu yk‘fiwt nÌkwt fu 1947{kt ºkhÌk M Ìkt k ⁄kfiwt Ìfikt Mkwƒe Àu˛e hkÚyku yt¯k˙uS Mk•kkLkk k˚kƒh ÁkLke hÃkk nÌkk.

rMkhkune ykrÀ kMke yufe yktÀku˜LkLku yMknfiku¯k yktÀku˜LkLkwt yt¯k Ìkku Lkk fne ˛fkfi. {kuÌke˜k˜ siLk kr˝fik nku k⁄ke ykrÀ kMke Mk{ks{kt ´[r˜Ìk {„ kkLk yLku {ktMkknkh Akuzk e yÆnMkkLkwt kk˜Lk fhk k yLku Mk{ks Mkwƒkh˝kLkk yk˛fi⁄ke ykrÀ kMke ˜kufS Lk Mkk⁄ku ykuÌk´kuÌk ⁄kE [˜k u˜wt yktÀku˜Lk nÌkwt. khtÌkw yk¯k§ sÌkkt Àu˛e hkflfikuLkk yÌfik[khku⁄ke kerzÌk ykrÀ kMke ´Ú ÌkhV Ú¯ku˜e MknkLkwºqrÌk yLku yLkwft kkLku ˜eƒu ÌkuÚ ÌkLkk yk Mk{ks Mkwƒkh˝kLkk yktÀku˜Lku ykä⁄kf yLku hksfefi Y k kfz‚wt yLku ykrÀ kMkeykuLkk yufe yktÀku˜Lk{kt krh˝Bfiwt. yufe yktÀku˜LkLke ƒe hnu˜e ˛¬ıÌk yLku ˜kufr´fiÌkkLk ˜eƒu hkflfiLkwt Æ[rÌkÌk ⁄k M kºkr f nÌkwt. yk⁄ke yk yktÀku˜Lk kh fkuE k˝ ´fkhLkwt rLkfit k˝ Lk ⁄k k⁄ke rMkhkuneLkk Àe kLk kt. h{kfkLÌk {k˜r fikyu ¯kktƒeSLku ˜œfiwt fu yk kLkk Lkk{ kh yn™ {kuxe AuÌkhk{˝e fh k{kt yk e hne Au. yk kLkk Lkk{ kh {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk Lkk{Lke ‘fi¬ıÌk Mkeƒk-MkkÀk ykrÀ kMkeykuLku rÀ˛k º˙r{Ìk fhe hne Au. h{kfkLÌk {k˜r fikLke r LktÌke⁄ke ¯kktƒeSyu yuf ıÌk‘fi ëfit¯k R¬Lzfikí{kt Ak fiwt su yk ´{k˝u Au : ì{U MkktºÈfiwt Au fu WÀfi kwh rLk kMke {kuÌke˜k˜ kt[ku˜e Lkk{Lkku MkflsLk kkuÌkkLku {khku r˛ªfi ÁkÌkk Au yLku hks kqÌkkLkk hkflfikuLkk

¯k˙k{sLkkuLku ykÌ{Mktfi{ yLku ˛wt Lkku ˛wt W kÀu˛ yk ku Au. yu k Mk{k[khku ´k Ìk

⁄kE hÃkk Au fu Ìku kkuÌkkLkk ´˛tMkfkuLke Mk˛Ü ºez⁄ke uhkfiu˜ku hnu Au yLku flfikt

Úfi Ìfikt kkuÌkkLke hksƒkLke M⁄kk ku Au. Ìku rÀ‘fi˛¬ıÌkyku hkæ kLkku Àk ku fhu Au. ÌkuLku y⁄k k ÌkuLkk ´˛tMkfkuyu fux˜ktf r Ê LMkkÌ{f fkfikuo ffikO Au, yu k Mk{k[khku

Au. nwt RÂAwt Awt fu ˜kufku yuf kh nt{u˛kt {kxu Mk{S ˜u fu {khku fkuE r˛ªfi Lk⁄ke. yk Mk{fiu {khku fkÏt¯k˙uMk yLku ræ˜kVÌk ({w¬M˜{ Ƙ¯k?) f{uxe⁄ke k]⁄kf fkuE y¬MÌkÌ Lk⁄ke. {khe Ákƒe ¯krÌkr rƒ yk Áku Mkt¯kXLkkuLkk MktÁktƒ{kt Au. {khk Lkk{ kh fkuE fkfio fh k, Lk Ìkku fkuELku {khk Lkk{Lkku W kfiku¯k fh k {kxu r˜ræÌk Y k{kt yrƒf]Ìk fh k{kt yk‘fiku Au. Lk Ìkku fkuEyu {khe kkMku⁄ke r˜ræÌk{kt fkfio fh kLke yLkw{rÌk ˜eƒe Au. nwt Mk{S ˛fwt Awt fu yk ÁknkÀwh khtÌkw Mkh§ ¯k˙k{e˝kuLku fh Lk yk k k ´urhÌk fh k{kt yk‘fik Au. Ìku{Lku Ìfikt Mkwƒe fÃkwt f {U rMkhkune hkflfi⁄ke MktÁktrƒÌk fhÀkÌkkykuLku 1º Yr kfik ´rÌk ‘fi¬ıÌk⁄ke ƒkhu Lkn™ yk k kLkwt fÃkwt Au. {Lku yk ÁkkÁkÌku fkuE Ú˝fkhe Lk⁄ke. fkuEyu {khe kkMku⁄ke yk ÁkkÁkÌku Mk˜kn k˝ ˜eƒe Lk⁄ke. hkflfiLkk Àe kLk kt. h{kfkLÌk {k˜r fik yk {k{˜kLku {khe Ú˝fkhe{kt ˜k‘fik yLku Ìku˝u {Lku fÃkwt fu {khk Lkk{ kh {kuxe AuÌkhÆ kze ⁄kE hne Au. Úu {khwt ˜æk˝ yk ¯k˙k{e˝ku Mkwƒe knkU[u Au Ìkku nwt Ìku{Lku fnu k {k¯kwt Awt fu Ìkuyku kkuÌkkLke Ákƒe Mk{Mfikyku hkflfiLkk yrƒfkheyku Mk{˚k hsq fhe Àu yLku ıfikhufi nr⁄kfikh

Lk WXk u. Úu Ìkuyku yk fhLke Mkq˜e hkuf k RÂAu Au, suLku Ìkuyku ƒkhu Mk{su Au, yk Ìku{Lkku yrƒfkh Au, khtÌkw {Lk{kLke fh e yu ıfikhufi yrƒfkh Lk⁄ke. Ìku{˝u kkuÌkkLkk k˚k{kt ˜kufºk Lkk WÌ kLLk fh e ÚuEyu yLku kkuÌkkLke Mk{MfikykuLku Mkkhe heÌku ´[krhÌk fh e ÚuEyu. Úu Ìkuyku yk Mkk ƒkLke Lkn™ hkæu Ìkku Ìkuyku ´Ìfiuf [es yLku ´Ìfiuf ‘fi¬ıÌkLku kkuÌkkLke r £ÿ fhe ˜u˛u yLku ytÌk{kt Ìkuyku kkuÌkkLku ˜qtxkfiu˜k Ú˝˛u.27 ¯kktƒeLkk W kh {wsÁkLkk ıÌk‘fi⁄ke ÌkuÚ ÌkLkk yufe yktÀku˜LkLku LkwfMkkLk ⁄k kLke Mktºk Lkk WÌ kLLk ⁄kE ¯kE nÌke. ºq˜ ˛ fkuE k˝ ´fkhLke Ìk kkMk r Lkk, yuf k˚kefi {krnÌkeLkk ykƒkhu kkuÌkkLkwt ıÌk‘fi yk fiwt nÌkwt. yk⁄ke {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku ¯kktƒeSLku kkuÌkkLke ¬M⁄krÌk M k¸ fhÌkku yuf k k ˜œfiku fu {U ºe˜ku{kt MkÌfik¯k˙n ykhtº ffikuo nÌkku yLku ykLkk⁄ke hkflfikuLkk yrƒfkhe y´MkLLk ⁄kE ¯kfik nÌkk, Lk Ìkku yk hkflfikuyu yLku Lk Ìkku yt¯k˙us yrƒfkheykuyu Ìku{Lke r LktÌke kh fkuE ÊfikLk yk fiwt.28 ¯kktƒeSyu ÌkuÚ ÌkLkk k k kAe yk ÁkkÁkÌku ({k{˜u) Ìk kkMk fh k {r˝˜k˜ fkuXkheLku rMkhkune {kuf’fik. Ìku{Lke Ìk kkMk kAe ¯kktƒeSyu M fit ˜œfiwt fu ìyk {k{˜kLke Ú˝fkhe {kxu {khk rLk uÀLk kh {r˝˜k˜ fkuXkhe

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke

rMkhkune yLku yLfi M⁄kkLkku kh ¯kfik. Ìku{Lkk⁄ke ´k Ìk {krnÌke⁄ke M k¸ Àuækfi Au fu ©e {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku ºe˜kuLku ÀkY Lk ke kLkwt yLku {ktMkknkh Akuz k {kxu ´urhÌk fh k {kxu fkfio ffiwO Au. Ìku{Lke ¯krÌkr rƒykuyu ºe˜ku{kt Ú¯k]rÌk ˜k kLkwt fkfio ffiwO Au. Ìku{Lke xefk fh kLkku fkuE ykƒkh Lk⁄ke ÁkLkÌkku. Ìkuyku kkuÌkkLke Mkk⁄ku yuf Õwtz ˜ELku M⁄kkLk - M⁄kkLk kh Vh kLkk ÁkÀ˜u yuf M⁄k§ kh hnu, Ìfikt Ìku{Lku ºe˜ {§e ˛fu.î29

¯kktƒeSyu yufe yktÀku˜Lk ´Ìfiu kkuÌkkLkk r [khku{kt krh ÌkoLk ffiwO khtÌkw ÌkuLkwt Mk{⁄koLk ffiwO Lkn™. ¯kktƒeSLke ÌkuÚ ÌkLku yk ku˜e Mk˜kn k˝ y⁄koneLk nÌke. fkh˝ fu Mk{ks Mkwƒkhfu, ƒ{o Mkwƒkhfu fu hksfefi LkuÌkkyu kkuÌkkLkku fkfio¢{ ˜ELku M⁄k§u M⁄k§u sLkÌkk Â[u s kzÌkwt nkufi Au. Ìkku s ÌkuLkku nuÌkw rMkÿ ⁄kÌkku nkufi Au. yk xLkk - ´Mkt¯k kh ¯kktƒeSLkkt ıÌk‘fiku yLku r [khkuLkk y«fikMk kh⁄ke Mk{Úfi Au fu ¯kktƒeS ºe˜ku{kt Mk{ks Mkwƒkh˝kLkk k˚kfkh Ìkku nÌkk, khtÌkw Ìkuyku Ìku{Lkk hksLkirÌkf, ykä⁄kf Mkt ªkoLke Lk Ìkku ykfkt˚kk fhÌkk nÌkk, Lk Ìkku yLkw{kuÀLk fu Mk{⁄koLk fhÌkk nÌkk. Ìkuyku khku˚k heÌku k˝ h{kfkLÌk {k˜r fikLkk k˚kfkh hÃkk nkufi yu s˝kfi Au. yk heÌku h{kfkLÌk {k˜r fik {nÀTyt˛u kkuÌkkLkk fw¬ÌMkÌk fkfio{kt MkV§ hÃkk flfikhu ÌkuÚ Ìk ¯kktƒeS yLku ºkhÌkefi hkªxŸefi fkÏt¯k˙uMkLkwt Mk{⁄koLk ´k Ìk fh k{kt rLkªV§ hÃkk.

ì{nkÌ{k ¯kktƒeyu {r˝˜k˜ fkuXkheLku ÌkuÚ Ìk kkMku Mk{Ú k {kuf’fik fu Ìkuyku ÆnMkkÌ{f yktÀku˜Lk kkAwt æU[u.î30 yk ´fiÌLkku rLkªV§ ¯kfik fkh˝ fu ºe˜ yLku ¯khkrMkfikykuLku fux˜ef Aqx yk fik r Lkk Ìku{Lku MktÌkkuªk k ˛ıfi LknkuÌkwt.

˜kuf{Ìk Ú˝ k ºe˜ yLku ¯khkrMkfikykuyu kkuÌkkLke ÁkuXf Ákku˜k e. Mkºk{kt {u kz, Ezh yLku rMkhkune hkflfikuLkk ºe˜ yLku ¯khkrMkfik {kuxe Mktœfik{kt Mknºk¯ke ⁄kfik. Mkºk{kt Mk koLkw{Ìku rLk˝ofi ˜eƒku fu Ìkuyku Lk Ìkku yfiku¯fi s{eLk{nuMkq˜ ºh˛u fu Lk Ìkku kwhk˝wt ˜nu˝wt ºh˛u. Ìkuyk yLfikfi Mkk{u Õqf˛u Lkn™. Ìkuyku À{Lk MknLk fh˛u k˝ MkÌfiLkku {k¯ko Akuz˛u Lkn™.

hkflfi Mk•kkyu ykrÀ kMkeykuLku s{eLk-{nuMkq˜, Ákkfe ˜nu˝wt yLku ëyufeí Ìkkuz k {kxu Úunwf{e fhe yLku kuªk˝k fhe fu Úu hkflfikÀu˛Lkwt W’˜t Lk [k˜w hnu˛u Ìkku MkirLkf fkfio kne fh k{kt yk ˛u, khtÌkw ykrÀ kMke fkuE k˝ ´fkhLke ƒ{fe⁄ke r [r˜Ìk ⁄kfik Lkn™. yt¯k˙uÚuLke Mk˜kn⁄ke hkflfikuyu yktÀku˜LkLku MkirLkf ˛¬ıÌk⁄ke f[ze Lkkæ kLkku rLk˝ofi ˜eƒku. 7 {k[o, 1922Lke Ezh hkflfiLkk kk˜-r[ÌkrhfikLke MkirLkf fkfio kne yk rÀ˛k{kt knu˜wt À{LkºfiwO k¯k˜w nÌkwt. æhuæh Ìkku 11

VuÁk˙wykhe, 1922Lkk hkus fkÏt¯k˙uMku yMknfiku¯k yktÀku˜Lk kkAwt æUÂfiwt nÌkwt. yk kAe yt¯k˙us yrƒfkheykuyu æuzqÌk yLku ykrÀ kMke yktÀku˜LkkuLku ˛¬ıÌk kq of f[ze Lkkæ kLke LkerÌk ÁkLkk e. h{kfkLÌk {k˜r fikyu ¯kktƒeS, r sfiÆMkn kr⁄kf yLku hksM⁄kkLk Mku kMkt Lkk LkuÌkkykuLke MknkfiÌkk⁄ke rMkhkuneLkkt ykrÀ kMke yktÀku˜LkLku Mk{k Ìk fh kLkk ´fiÌLkku ffiko nÌkk, khtÌkw kkuÌkkLkk ´fikMkkuLke rLkªV§Ìkk⁄ke æeÚELku ¯khkrMkfikLkwt {wœfi ¯kk{ rMkfik k{kt fh Mkq˜e {kxu MkuLkk {kuf˜ kLkku rLk˝ofi ffikuo.31 hkflfi yLku yt¯k˙uÚuLke MkuLkkyu yk ¯kk{ kh 12 yur´˜, 1922Lkk hkus yk¢{˝ ffiwO. yk MkirLkf fkfio kne{kt yLkuf ¯khkrMkfikykuLkkt {kuÌk ⁄kfikt Ìk⁄kk Vkusu Ìku{Lkkt h, yLkks yLku kMk Mk§¯kk eLku ºkhu LkwfMkkLk ffiwO.32 yk kAe k˝ MkirLkf fkfio kne [k˜w hne. yufkyuf 5 yLku 6 {u, 1922Lkk hkus MkuLkkyu ¢{˛: rMkhkuneLkk hkunuzk Ìkk˜wfkLkk Ákk˜kur˜fik ( k˜kur§fik) yLku ºq˜k ¯kk{kuLku uhe ˜eƒkt yLku ytƒkƒqtƒ (ykzuƒz) ¯kku§eÁkkh fhe ÁktLku ¯kk{kuLku yk¯k ˜¯kkze Àeƒe. ¯kk{ Mk§¯keLku ºM{ ⁄kE ¯kfikt. yLkuf ºe˜ ykrÀ kMkeyku {kfiko ¯kfik yLku kfi˜ ⁄kfik. ÚLk{k˜Lkwt ºkhu LkwfMkkLk ⁄kfiwt. yk nÌfikfktz yLku y¬¯Lkfktz{kt ¯kheÁk ºe˜kuLkkt hÁkkh, yLkks, k˛w, kMk, ÀhÀk¯keLkk, f kzkt Mk§¯keLku hkæ ⁄kE ¯kfikt yLku ykrÀ kMke ºxfÌkk ºeækhe ÁkLke ¯kfik.î33

yk W khktÌk 6 {u, 1922{kt Lk k kMk ¯kk{Lku MkirLkf yk¢{˝kuLkwt ºku¯k ÁkLk kz‚wt. ¯kk{Lke {kuxk ºk¯kLke Õqt kxeyku {k˜-Mkk{kLk, h æhe, k˛wyku Mkk⁄ku Mk§¯keLku hkæ ⁄kE ¯kE.34 yk MkirLkf ÆnMkf yrºfikLkLkwt LkuÌk]Ì hks kqÌkkLkkLkk yu.S.Lkk Mku¢uxhe {ush r´[zoyu ffiwO nÌkwt. nÌfikfktzLke hksM⁄kkLk Mku kMkt Ókhk Ìk kkMk

yk nÌfikfktzLkk Mk{k[kh hksM⁄kkLk Mku k Mkt , ys{uhLkk fkfiko˜fi{kt ºe˜ yLku ¯khkrMkfik ykrÀ kMkeyku Ókhk Ìkk. 10 {u, 1922Lkk hkus yk k k{kt yk‘fik. rMkhkune hkflfiLke k˝ r økr Ìk 10 {u, 1922Lkk fux˜kf Ìko{kLk k kku{kt ´fkr˛Ìk ⁄kE. ¬M⁄krÌkLke ºfikLkfÌkkLkwt yLkw{kLk fhÌkkt Ìk⁄kk ºe˜ yLku ¯khkrMkfikyku Ókhk {w~fu˜ Mk{fi{kt MknkfiÌkk fh kLkk yLkwhkuƒ kh ÊfikLk yk keLku {kLk ÌkkLke ·r¸yu Mku k Mkt yk nÌfikfktzLke Ìk kkMk fh kLkwt yÌfitÌk yk ~fif {kLfiwt. yk fkfio {kxu Mku k Mkt ëºr ªfií kr kfkLkk MktfiwıÌk Mkt kkÀf ©e MkÌfi ºıÌk Ìk⁄kk ©e hk{Lkkhkfi˝ [kiƒhe Ìk⁄kk Mku¢uxhe, hksM⁄kkLk Mku k Mkt Lku xLkk M⁄k§ku kh s k yLku Mku k Mkt Ókhk yk ~fif Ìk kkMk fh k {kxu rLkfiwıÌk ffiko (|¢ËH RU¢Á㺠‹ÔU

–Ìá¢Ôº¢, }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º, –Î. 50-51) {kr˝f˜k˜ {ko k˝ Ìku{Lke MknkfiÌkk fhe hÃkk nÌkk. hksM⁄kkLk Mku k Mkt yk xLkkykuLkk ´[kh ffikuo Ìk⁄kk hk{Lkkhkfi˝ [kiƒhe yLku MkÌfi ºıÌk Ókhk Ìkifikh fhu˜ku Ìk kkMk k k (rh kkux) Mk{k[kh k kku{kt ´rMkÿ ffikuo. yk Mkt kq˝o xLkk kh ´fk˛ kkzÌkkt hk{Lkkhkfi˝ [kiƒheyu ˜œfiwt Au, ì...{kr˝ıfi˜k˜SLku Ìkku ºe˜kuLku ykÔkMkLk yLku {k¯koÀ˛oLk yk k k knu˜kt⁄ke s {kuf˜ k{kt yk‘fik nÌkk. n {Lku yLku MkÌfi ºıÌkSLk Ìk kkMk yLku hknÌk fkfio {kxu rLkfiwıÌk ffiko. yk ´Mkt¯ku hks kqÌkkLkkLke yt¯k˙us yusLMkeyu ˝e ¢qhÌkk yLku sqX⁄ke fk{ ˜eƒwt. yuf ÌkhV Ìku{Lkk yrƒfkheykuLkk {k¯koÀ˛oLk yLku yk¯ku kLke{kt MkuLkkyu Lk]˛tMk yÌfik[kh ffiko Ìkku ÁkeS Ákksw f¸ rLk kh˝Lkk fk{Lke k˝ {LkkE Vh{k e. À˜e˜ fh k{kt yk e fu yk hknÌk fk{ hkflfi ÌkhV⁄ke ⁄kE hÃkwt Au yLku f¸ kerzÌk sLkÌkk Áknkh k§kykuLke {ÀÀ Lk⁄ke RÂAÌke. ykLkk⁄ke r £ÿ y{khe kkMku Ìkkh, k kku yLku MktÀu˛ knfku Ókhk MknkfiÌkkLke {k¯k˝e yk e hne nÌke, yk⁄ke y{u ÁktLku Æ kz kzk Mxu˛Lk kh QÌkheLku ÌfiktLkk MkÃÀfi Mxu˛Lk {kMÌkhLke {ÀÀ⁄ke hkÌkkuhkÌk {kr˝ıfi˜k˜S kkMku knkU[e ¯kfik. Mk˜kn Mkq[Lk kAe Mk kh ⁄kÌkkt s Áku {k¯koÀ˛ofkuLku Mkk⁄ku ˜E Ìku M⁄k§kuyu knkUÂfik flfikt VkuS fkfio kne fh k{kt yk e nÌke. yk nÌfikfktzLkku fku k ºq˜k yLku

Ákk˜kur˜fik Lkk{Lkk ¯kk{ku kh ƒw ⁄kfiku nÌkku. k[kMkku ºe˜ {˛eLk¯kLkLkk r˛fkh ÁkLfik nÌkk. MkUfzku h Mk§¯kk eLku ækf fhe Àeƒkt nÌkkt yLku ÀrhˇÌkkLkk Mkk˚kkÌkT y ÌkkhkuLkk ˚kwˇ yLLk ºtzkh ˜qtx k{kt yk‘fik nÌkk. y⁄k k yk¯kLkk n k˜u ffiko nÌkk. y{u ˜kufku nÌfikfktzLkk [ku⁄kk- kkt[{k rÀ Mku M⁄k§ kh knkUÂfik nÌkk, AÌkkt yLkksLke fkuXeyku yÌfikh Mkwƒe Mk§¯ke hne nÌke.î

ºe˜ yLku ¯khkrMkfikykuLkku ¯kwLkku yu nÌkku fu Ìku{˝ ÀkY Akuze Àeƒku nÌkku yLku hkflfi yLku ˛knwfkhkuLkk yÌfik[khku⁄ke hknÌk {u§ kLkku ´fiÌLk ffikuo nÌkku. Ìku{Lke {wœfi {k¯k˝eyku yux˜e s nÌke fu ƒkhu˜wt s{eLk-{nuMkq˜ knu˜kt sux˜wt ykuAwt fh k{kt yk u. uX yLku ˜k¯kku Áktƒ fh k{kt yk yLku ‘nkuhkLkk …˝{kt hknÌk yk k k{kt yk u. y{u ÁktLku Mkkts Mkwƒe fkuE eMk {kE˜ Ìkzfk{kt ºqœfikÌkhMfik Ìk kÌkk knkzku{kt ºxfÌkk hÃkk. khtÌkw y{khkt yk f¸ku ftE k˝ r MkkÌk{kt LknkuÌkkt, fkh˝ fu y{Lku MktÌkkuªk nÌkku fu kkuÌkkLkk kerzÌk yLku rLk:Mknkfi ºkEykuLku ftEf ykÔkMkLk yk ke ˛fe˛wt yLku Ìku{Lkk kh ¯kwÚh k{kt yk u˜k sw˜{ku kqhe ÀwrLkfik Mkk{u ˜k e ºr ªfi{kt yk k yÌfik[khku hkufe ˛fe˛wt. ykÌktf ‘fik ku˜ku nÌkku AÌkkt ˝kt Üe- kw£ªk y{Lku {Èfikt yLku y{u ˝e Mkk{¯k˙e yufXe fh k{kt MkV§ ⁄kfik.î35

ÁktLku MkflsLkkuyu xLkk M⁄k§u sELku Mk kO¯ke Ìk kkMk fhe. yu{˝u 15

M kÌkt fi yktÀku˜Lk

{uLkk hkus Ákk˜kur˜fik ¯kk{ sELku kt[ku kkMku⁄ke yk k eÌke Mkktº§e. ¯k˙k{sLkkuyu

Àw:æ ºfiko M hu kkuÌkkLke hk{fnkLke fne, ìhkflfiu y{Lku Lk¸ fhe Àeƒk Au yLku y{khk krh khkuLku ⁄kkuzk rÀ Mk rLk kon fh kLkkt MkkƒLkku⁄ke k˝ tr[Ìk fhe Àeƒk Au. y{Lku ƒ{fe yk k k{kt yk e Au fu ëyufeíLkk ƒkä{f ˛ k⁄k Lk Ìkkuz˛ku Ìkku {khe Lkkæe˛wt. y{khku hkflfi kh⁄ke r ÔkMk QXe ¯kfiku Au. yk⁄ke knkzku{kt hnu kLkwt fiku¯fi Mk{Syu Aeyu. fkh˝ fu y{Lku ºfi Au fu Úu y{u Vhe {fkLk ÁkLkk e˛wt Ìkku VheLku Mk§¯kk e Àu˛u. {kuxk MkknuÁk ´Ìfiu y{khk ÃÀfi{kt hÌke ºkh r ÔkMk Lk⁄ke hÃkku. Ìku{Lke ykøkk⁄ke s Mkhfkhe MkuLkkyu y{Lku Lk¸ Lk¸ ffiko Au. VıÌk kh{kÌ{k s y{khku h˚kf Au.î36 yn™ 115 ‘fi¬ıÌkykuLke {w˜kfkÌk ˜E {krnÌke yufXe fhe.

Ákk˜kur˜fik⁄ke Mkt Lkk ´rÌkrLkrƒ ºq˜k ¯kk{{kt yk‘fik. yn™ {wæe yLku 138 ‘fi¬ıÌkykuLku {§eLku {krnÌke yufXe fhe. yk¯ku kLkkuyu fÃkwt fu yu{Lke Mkk⁄ku su ‘fi nkh fh k{kt yk‘fiku Au ÌkuLku yLkwº eLku rLk˝ofi fh k{kt yk‘fiku Au fu flfikt Mkwƒe Ìku{Lke Mkk⁄ku kq˝o heÌku Lfikfi Lkn™ fh k{kt yk u, Ìkuyku fkuE k˝ ´fkhLkku fh Lkn™ yk ku. (|¢ËH RU¢Á㺠‹ÔU –Ìá¢Ôº¢: }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º, –Î. 51) hk{Lkkhkfi˝ [kiƒheyu ˜œfiwt Au, ìyzƒe hkÌk Mkwƒe y{u kerzÌkkuLkk {wæ⁄ke {krnÌke yufXe fhe yLku Au’˜u Ákkxe yLku ÁkfheLkwt Àqƒ keLku hkunezk Mxu˛Lk kh yk eLku MkqE ¯kfik. ÁkeÚ rÀ Mku ys{uh knkUÂfik. flfikhu y{khku ˛kuƒ k k (rh kkuxo) Mk{k[kh k kku{kt A kkfiku Ìkku Lkkufh˛kneLkk fkLk æzk ⁄kE ¯kfik. yu{Lku ¯kwMMkku k˝ yk‘fiku yLku yk˘fio k˝ ⁄kfiwt fu yu{Lkku ÕzÁkuMk˜kf ÁktÀkuÁkMÌk ºuÀeLku y{u xLkk M⁄k§u fu e heÌku knkU[e ¯kfik yLku ykÌktf ºfiko kÌkk h˝{kt k˝ Ìku{Lke yktæku{kt ƒq§ Lkkæe æÌkhLkkf Mkk{¯k˙e {u§ e ˜k‘fik. flfikhu y{khku rh kkuxo ´fkr˛Ìk ⁄kfiku Ìkku Mkhfkh yLku hkflfi ÁktLku ræÚfikt.î37

ìMkt Lkk ´rÌkrLkrƒykuyu Mku k Mkt Lku kkuÌkkLkku rh kkuxo yk fiku, su {wrˇÌk Y ku W k˜Áƒ Au. rh kkuxo{kt ÃÀfi ft kk k k§k nÌfikfktz yLku y¬¯Lkfktz kh kqhÌkku ´fk˛ kkz k{kt yk‘fiku Au. rMkhkuneLkku yk Lk]˛tMk nÌfikfktz Mk{¯k˙ Àu˛Lkk Mk{k[kh k kku{kt [[koLkku r ªkfi ÁkLfikuíí. LkwfMkkLkLkwt yLkw{kLk Ìk kkMk rh kkuxo{kt W’˜uæ fh k{kt yk‘fiku Au fu ¯kku§eÁkkhfktz{kt {hu˜e yLku kfi˜ ⁄kfiu˜e ‘fi¬ıÌkykuLke Mktœfik Lk¨e fh e {w~fu˜ Au, fkh˝ fu ÁkeÚ hkflfikuLke ‘fi¬ıÌkyku {kuxe Mktœfik{kt yk e nÌke yLku Mkºk{kt Mknºk¯ke ÁkLke nÌke. nÌfikfktz{kt yLkuf ‘fi¬ıÌkyku {hkfik Ìk⁄kk kfi˜ ⁄kfik. Ìku{Lku WXk eLku ¯kkZ

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ

st¯k˜{kt VUfe Àeƒk. ÁkeÚ hkflfikuLke ‘fi¬ıÌkykuLkkt Lkk{-MkhLkk{kt ´k Ìk ⁄kfikt LknkuÌkkt. {hu˜e yLku kfi˜ ⁄kfiu˜e ‘fi¬ıÌkykuLke ækÌkhe ⁄kE Ìku {wsÁk rh kkuxo{kt {]ÌkfkuLke Mktœfik 50 Ìk⁄kk kfi˜Lke Mktœfik 150 nÌke. {ush r´[zo, su˝u ¯kku§eÁkkhfktzLkwt LkuÌk]Ì ffiwO nÌkwt, Ìku˝u yrƒf]Ìk heÌku yk Mktœfik yk ke Au. rh kkuxo{kt yk Mktœfik Mkk[e {kLk k{kt yk e Au. yk rMk kfi rh kkuxo{kt yLfi LkwfMkkLkLkwt k˝ ˝oLk yk k k{kt yk‘fiwt Au. rh kkuxo ´{k˝u ºq˜k yLku Ákk˜kur˜fik ¯kk{ku{kt nÌfikfktz yLku y¬¯Lkfktz V§M Y k 325 krh kh yLku 1800 ‘fi¬ıÌk ´ºkr Ìk ⁄kE, 640 h Mk§¯kk e Àeƒkt y⁄k k Lkªx (Lkk˛) ffikO. 7085 {˝ yLkks Mk§¯kk e Àeƒw y⁄k k ˜qtxe ˜eƒwt, 600 ¯kkze kMk Mk§¯kk e Àeƒwt, 108 k˛w {he ¯kfikt y⁄k k nhe ˜eƒkt. yk

rMk kfi yLfi Mkk{kLk Mk§¯ke ¯kfiku y⁄k k ˜qtxe ˜u k{kt yk‘fiku, ÌkuLkwt {q’fi ÀMk nÚh Yr kfik yktf k{kt yk‘fik.38 rh kkuxo{kt yu k˝ ytrfÌk fh k{kt yk‘fiwt fu ÚLk-{k˜Lkwt LkwfMkkLk W kh À˛ko‘fik fhÌkkt k˝ ƒw hÃkwt n˛u, fkh˝ fu MkirLkfkuyu {]ÌkfkuLku Mk§¯kk e Àeƒk nÌkk, MktÌkkz kLkku ´fiÌLk ffikuo nÌkku. ÁktLku ¯kk{ku{kt ¯kkZ Lk yLku knkze ´Àu˛Lku ˜eƒu {h˝ kk{u˜k yLku kfi˜ ⁄kfiu˜kykuLke Mktœfik ´k Ìk fh e ˝e {w~fu˜ nÌke.

Ìk kkMkfÌkkoykuyu hksM⁄kkLkLke Lfikfir´fi yLku Àfik§w sLkÌkkLku yMkh¯k˙MÌkku {kxu yLLk, Ü, ƒLk, ¯k]n rLk{ko˝ yLku æuÌkeLkkt MkkƒLkku {kxu WÀkhÌkk kq of MknkfiÌkk fh kLke y ke˜ fhe. Lkk˛ kk{u˜kt yk ¯kk{kuLkk ykrÀ kMkeykuLke ¬M⁄krÌk yux˜e Ákƒe ÀfiksLkf nÌke fu Ìku{Lke kkMku kux ºh k {kxu yLLk, ÌkLk Zktf k Ü yLku hnu k {kxu h hÃkkt Lk nÌkkt. hksM⁄kkLk Mku kMkt ƒLk- Ü yufXkt fhe kerzÌkku-˛kurªkÌkkuLku ˛ıfi yux˜e ƒw MknkfiÌkk fhe. yk Lk]˛tMk nÌfikfktzLkwt yuf Mkk[wt r[ k Ìfikhu hsq ⁄kkfi Au flfikhu rMkhkune hkflfiLkk Àe kLk, {k{˜ÌkÀkh yLku yt¯k˙us yrƒfkhe 100-150 MkirLkfku Mkk⁄ku Ìkk. 8 {uLkk hkus Lkk˛ fhu˜kt ¯kk{ku{kt yk‘fik yLku ¯k˙k{ kMkeykuLku ykÀu˛Y ke MktÀu˛ku {kuf’fiku fu Ìkuyku knkzku kh⁄ke Lke[u yk Ìk⁄kk Ìku{Lku {§u. Úu Ìkuyku Lkn™ yk Ìkku Ìku{Lku knkzku kh s ¯kku§eyku⁄ke Wzk e Àu k{kt yk ˛u. MktÀu˛Lku {kLk yk keLku Ìkuyku Lke[u yk‘fik yLku Àe kLkLku {Èfik. yt¯k˙us yrƒfkheyu Ìku{Lku ƒ{fe yk ke yLku fÃkwt fu knu˜kt Ìkuykuyu 50 ykrÀ kMkeykuLku {khe Lkkœfik Au yLku 150 ‘fi¬ıÌkykuLku kfi˜ fhe Au, Úu nS k˝ Mkeƒk hMÌku Lkn™ [k˜u Ìkku ƒw {k˝MkkuLku {khe Lkkæ k{kt yk ˛u. Àe kLku ykrÀ kMkeykuLke VrhfikÀku {kxu kqA khA fhe. Ìkuykuyu rLkzhÌkk⁄ke ÁkÌkk‘fiwt fu hkflfiLkk yrƒfkheyku Ìku{Lku kqhe

heÌku ˜qtxe ˜u Au, kezu Au yLku s{eLk {nuMkq˜ Y ku ˝wt yLkks ˜E Úfi Au. Ìku{Lku sqXe [kuheLkk y khkƒku{kt VMkk Au, Mkk⁄ku ˜kt[ ˜u k fux˜kfiu ´fkhLkk ykhku k ˜¯kk eLku nk⁄kfzeyku knuhk e su˜{kt Lkkæu Au. ÚÌkÚÌkLkk LkwMkæk ys{k e yLkuf ´fkhu f¸ yk ku Au. (|¢ËH R¢Á㺠‹ÔU –Ìá¢Ôº¢: }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º) yk ]ÌkkLÌk rMkhkune hkflfi yLku yt¯k˙uÚu Ókhk rLkÀkuoªk ykrÀ kMkeykuLkk yÌfik[khkuLke S tÌk f⁄kk fnu Au.

hksM⁄kkLk Mku kMkt Lkk ´fikMkku⁄ke yk kk˛ e nÌfikfktz yLku y¬¯LkfktzLkku {k{˜ku rÁk˙rx˛ MktMkÀ Mkwƒe ¯kfiku, khtÌkw ºe˜kuLke hknÌk {kxu MktMkÀu ftE k˝ ffiwO Lkn™.

rMkhkune hkflfi yLku yt¯k˙uS MkuLkkLke MktfiwıÌk fkfio kneyu ºe˜ yLku ¯khkrMkfik ykrÀ kMkeykuLkwt {LkkuÁk§ Ìkkuze Lkkœfiwt nÌkwt. yk e ¬M⁄krÌk{kt ºq˜k, Lk k kMk, Ákk˜kur˜fik yLku yLfi yMkh¯k˙MÌk ¯kk{Lkk ykrÀ kMke {wæe rMkhkuneLkk Àe kLk yLku kkur˜rxf˜ ykurVMkhLku Ìkk. 11 yLku 12 {u, 1922Lkk hkus {Èfik. yLku ëyufeíLkk ˛ k⁄k Ìkkuz k Mkn{Ìke ÁkÌkk e. yk yrƒfkheyku Mk{˚k ykrÀ kMke {wæeykuyu yufe yktÀku˜LkLke ÆLkÀk fhe yLku kkuÌkkLku yufe yktÀku˜Lk⁄ke y˜¯k Únuh ffiko.39 yk{ AÌkkt yrƒfkheykuLku ºfi nÌkku fu ykrÀ kMke yufe yktÀku˜Lk {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk MktfuÌk⁄ke fkuE hksLkerÌk Lke[ M⁄kr¯kÌk fh k{kt yk‘fiwt Au yLku yk yktÀku˜Lk kwLkSor Ìk ⁄k kLke kqhe Mktºk Lkk Au. yk⁄ke Àe kLk yLku yrƒfkheykuyu rMkhkuneLkk ˛kMkfLku Mk˜kn yk ke fu ykrÀ kMkeykuLku fux˜ef Aqx, Mk¯k zku yLku {k¯k˝eyku M efkh k⁄ke ˛k¬LÌk M⁄kk ke ˛fk˛u. Ìku{Lke Mk˜kn M efkhe rMkhkuneLkk ˛kMkfkuyu Lke[u {wsÁkLke Aqx, {k¯k˝eyku yLku Mk¯k zkuLke ÚnuhkÌk fhe :

1. yktÀku˜LkfkheykuLku Mk{kLk {kVe yk k k{kt yk e.

2. su ˜kufkuLkkt h Mk§¯ke ¯kfikt nÌkkt, Ìku{Lku kkf kh ÌkkÌfkr˜f hksfefi fh⁄ke {w¬ıÌk yk k k{kt yk e.

3. h ÁkLkk k st¯k˜{kt⁄ke kMk yLku ˜kfzkt ˜k kLke Aqx yk k k{kt yk e.

4. ºq˜k yLku Lk k kMk ¯kuhu ¯kk{kuLkk {k{˜k{kt hkflfiLkk s{eLk {nuMkq˜ 1/ 6 ºk¯kLkk M⁄kkLku 8 Yr kfik ´Ìfiuf n§ ÀeX ¯k˝ kLkwt Lk¨e ffiwO Ìk⁄kk Ák˜kur˜fik ¯kuhu ¯kk{ku{kt s{eLk {nuMkq˜ kkfLkk 1/7 ºk¯kLkk M⁄kkLku 7 Yr kfik ´Ìfiuf n§ ÀeX fh k{kt yk‘fiwt.

5. MkirLkf fkfio kne{kt {kfiko ¯kfiu˜k ˜kufkuLkk Mk¯keh fiLkk kw kku kkMku⁄ke æheV

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk69

kkf kh s{eLk {nuMkq˜ Mkq˜ Lk fh kLkku rLk˝ofi fh k{kt yk‘fiku. s{eLk {nuMkq˜ {w¬ıÌk Ìfikt Mkwƒe hnu˛u flfikt Mkwƒe Mk¯keh Ákk§fku Ù{h˜kfif ⁄kELku M fit æuÌke fh kLkku ykhtº Lk fhu.

6. ]ÿk r ƒ kyku su{Lkk kkMku S Lkfik kLkLke kqhÌke ‘fi M⁄kk Lk nkufi y⁄k k Ìkuyku yLfi ˜kufku kkMku⁄ke MknkfiÌkk {k¯keLku s{eLkLkk LkkLkk xwfzk kh æuÌke fhÌke nkufi Ìku{Lku s{eLk {nuMkq˜{kt⁄ke {w¬ıÌk yk ke.

7. su æuzqÌkku ºkzk⁄ke n§ ˜k e æuÌke fhÌkk nkufi Ìku{˝u yzƒwt s{eLk-{nuMkq˜ yk k kLkwt Lk¨e ffiwO.

8. æheV kkf kh y˜¯k⁄ke ˜u k{kt yk Ìke ëMkwæzeí (˜k¯kku) Áktƒ fh k{kt yk e.

9. À˛uhkLkk ˜k¯kk Y ku ¯kk{ku Ókhk VhrsfikÌk yk k k{kt yk Ìkk Ákfhk {hrsfikÌk fh k{kt yk‘fik.

10.s{eLk-{nuMkq˜ Lk¯kÀ(hkufzk Yr kfik){kt krh äÌkÌk ⁄kE s kLkk ˜eƒu yk ¯kk{ku{kt ë kx kheíLkwt kÀ LkkÁkqÀ fh kLkwt yk‘fiwt.

11. kkuÌkkLkk ¯kk{kuLke Mke{k⁄ke ÁknkhLkk r MÌkkhku{kt⁄ke {k⁄kk kh ˜kfzkt ˜k kLkku fh Mk{k Ìk fh k{kt yk‘fiku.

12. æuÌkeLkkt MkkƒLkku ÁkLkk k {kxu st¯k˜{kt⁄ke ˜kfzkt ˜k k khLkku ´rÌkÁktƒ Àqh fh k{kt yk‘fiku.

13. æuzqÌkkuLku yks MkwƒeLkk hr kkf kh hkflfiLkku rnMMkku yk k kLke yLkw{rÌk yk k k{kt yk e Ìk⁄kk yk ´fkhu æheV kkf kh k˝ hkflfiLkku rnMMkku yk k kLke yLkw{rÌk yk k k{kt yk e.

14. k˛w [kuheLkk {k{˜kLke Ìk kkMk {kxu [kh Mk«fikuLkk ¯kXLkLke ‘fi M⁄kk hkæ k{kt yk e, su{kt yuf ºe˜, yuf ¯khkrMkfik, yuf {nksLk yLku yuf Ák˙kÒ˝Lku hkæ kLkwt Lk¨e fh k{kt yk‘fiwt.

15. æuzqÌkku kh sqXk ykhku kku ykƒkrhÌk fh k{kt yk Ìkk yÌfik[khku hkuf kLkk W u~fi⁄ke rLkƒkorhÌk k kku{kt r˜ræÌk hufkuzo hkæ k {kxu {k{˜ÌkÀkh Ókhk rLkfir{Ìk Ìk kkMkLke r ˛uªk ´r¢fikLkku ykhtº fh k{kt yk‘fiku. MkuLkk ´ºkr Ìk r MÌkkhku W khktÌk yLfi ykrÀ kMke Áknw˜ r MÌkkhku{kt k˝ yk AqxkuLke ÚnuhkÌk fh k{kt yk e. yk{ Ìkku hkflfi Ókhk yk k k{kt yk u˜e yk Aqxku-Mk¯k zkuLkwt ækMk {n• LknkuÌkwt. fkh˝ fu uX, ˜k¯kku yLku st¯k˜ækÌkkLkk fkfiÀkLku M k˛o k{kt k˝ yk‘fiku LknkuÌkku.41 khtÌkw ºk¯kÌkk ºqÌkLke

M kÌkt fi yktÀku˜Lk

˜t¯kkuxe º˜e! Lkk Lfikfiu yk Aqxku M efkhe.42

rMkhkune nÌfikfktz kAe ¯kwshkÌkLkkt hkflfiku yLku hks kqÌkkLkkLkk hkflfiku{kt ÌkuÚ ÌkLke ˛kuƒ [k˜Ìke hne. khtÌkw ÁktLku hkflfikuLke MkuLkk ¯kkZ st¯k˜ku yLku knkze r MÌkkh{kt⁄ke Ìku{Lku kfze ˛fe Lkn™. hkflfiu ÌkuÚ ÌkLku kfz k kkt[ nÚh

Yr kfikLkk kwhMfkhLke k˝ ÚnuhkÌk fhe. sLkÌkk{kt ykÌktf Vu˜k k yuf yLfi ‘fi¬ıÌk (økkLkÆMkn hks kqÌk)Lku {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk Únuh fheLku, ÌkuLkwt {k⁄kwt ¯kk{u

¯kk{ Vuh k{kt yk‘fiwt. yk kAe {kuÌke˜k˜ Lkk{Lkk ‘fi¬ıÌkLku ¯kku§e {khe, kuªk˝k fh k{kt yk e fu {kuÌke˜k˜ {kfiko ¯kfik Au, khtÌkw yk kuªk˝kyku y⁄koneLk

MkkrÁkÌk ⁄kE. yk ´Mkt¯kku ºe˜ Mk{ksLke ÌkuÚ Ìk ÌkhVLke yÌkqx ykM⁄kk yLku

º¬ıÌkLkku krh[fi yk ku Au. ºe˜ Ìku{Lku ë{kuÌke Ákk Mkeí Ìkhefu {kLkÌkk nÌkk yLku

Àu ÌkkLke su{ ykM⁄kk hkæe ºux [zk Ìkk yLku {kLkÌkk fhÌkk nÌkk.

ÌkuÚ ÌkLke ˛kuƒLkku ¢{ ˜ktÁkk Mk{fi Mkwƒe [k˜Ìkku hÃkku, khtÌkw Ákƒk

´fiÌLkku rLkªV§ ¯kfik. ÌkuÚ Ìk krh ˙ksf u˛{kt ÀkZe-sxk ƒkh˝ fhe {u kz yLku ¯kwshkÌkLkk Mk Lk k oÌkefi ºqºk¯k{kt r [h˝ fhÌkk hÃkk yLku ykrÀ kMkeykuLku yuf Mkq k{kt ÁkktƒÌkk hÃkk, Mkk⁄ku Mkk⁄ku Ìku{Lkk r fkMkLke ´ ]r•kyku fhÌkk hÃkk. (|¢ËH RU¢Á㺠‹ÔU –Ìá¢Ôº¢: {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk, k]. 56)

1922 kAe k˝ rMkhkune hkflfi{kt ºkæh, Mkkt⁄k kwh, Æ kz kzk ¯kuhu kh¯k˝kt{kt yufe yktÀku˜Lk [k˜Ìkwt hÃkwt. MkLk 1927{kt ykrÀ kMke kt[kuyu rMkhkune hkflfi Mkk⁄ku Mk{kƒkLk ffiwO. yk kAe s yk r MÌkkhku{k ˛k¬LÌk M⁄kk ke ˛fkE. {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykhtºkfiu˜wt yufe yktÀku˜Lk Mkk[k y⁄ko{kt 1929{kt ÌkuÚ ÌkLkk M i¬ÂAf ykÌ{ Mk{ ko˝ kAe Mk{k Ìk ⁄kfiwt.

ºe˜ yktÀku˜LkLke ¯krÌkr rƒLke Ú˝fkhe ¯kktƒeSLku {r˝˜k˜ fkuXkhe Ókhk {§Ìke hnuÌke nÌke. ¯kktƒeSLke RÂAk nÌke fu Àu˛e hkflfiku yLku ÌkuÚ Ìk Â[u fkuE Mk o{kLfi Mk{sqÌke ⁄kkfi. Ìkuyku LknkuÌkk ERÂAÌkk fu ºe˜ yktÀku˜Lk ˜ktÁkk Mk{fi Mkwƒe yrLk˝eoÌk [k˜Ìkwt hnu... ¯kktƒeSy Mk ·r¸⁄ke Mk{MfikLkwt {q’fiktfLk ffiwO yLku rLkªfªko kh knkUÂfik fu ÌkuÚ Ìku M uÂAkyu kku˜eMkLku ykÌ{Mk{ ko˝ fhe Àu ÚuEyu, su⁄ke {u kz hkflfi Mkk⁄ku fkuE rLk˝kofif Mkt kÀ M⁄kk ke ˛fkfi. Ìku{˝u {r˝˜k˜ fkuXkhe Ókhk yk MktÀu˛ ÌkuÚ ÌkLku {kuf’fiku.

M i¬ÂAf ykÌ{Mk{ ko˝ yktÀku˜LkLkk MktÀºkuo kh Mk o¯k˙kne r [kh ffiko kAe {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku

M uÂAk kq of 3 sqLk, 1929Lkk hkus Ezh hkflfiLkk æuzÁk˙Òk ¯kk{{kt Ák˙ÒkSLkk {trÀh{kt ÁktÀe ÁkLkk k kkuÌkkLku ´MÌkwÌk ffiko. MkkÌk ªko⁄ke k˝ ƒw Mk{fi Mkwƒe

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk71

ykrÀ kMke sLk-S Lk{kt yufhMk ⁄kE ¯kfik kAe r ÀkfiLke ˚k˝ku ÌkuÚ Ìk yLku

ykrÀ kMkeyku-ÁktLku {kxu yÌfitÌk fhw˝ yLku hku{kt[f nÌke. su ‘fi¬ıÌkLku ˜kæku

ykrÀ kMke kkuÌkkLkk r kÌkk yLku Àu Ìkk Ìkw’fi ¯k˝e kqsÌkk nÌkk. Ìkuyku MkLk 1929{kt MkkÌk ªkoLkk Mkn kMk kAe yøkkÌk ºr ªfi ÌkhV r Àkfi ˜E hÃkk nÌkk. su ‘fi¬ıÌk ÌkhV S Lk-{h˝{kt, Mkwæ-Àw:æ{kt Ìk⁄kk kkuÌkkLke Mk{MfikykuLkk rLkÀkLk

{kxu ÚuÌkk nÌkk, Ìku n ´˛kMkLkLkk fXkuh [t¯kw˜{kt sE hÃkk nÌkk, Ìk⁄kk Ìkuyku Mkt kq˝oheÌku ykƒkhneLk ÁkLke hÃkk nÌkk. ykrÀ kMke ºr ªfiLke yk˛tfkyku⁄ke k˝ yk fkh˝⁄ke Æ[rÌkÌk nÌkk fu ÌkuÚ ÌkSLke yLkW k¬M⁄krÌk{kt r rºLLk hkflfi ´˛kMkLk Lk Ú˝u fu ku ‘fi nkh fh˛u. æuzÁk˙ÒkLkk Ák˙ÒkSLkk {trÀh{kt Ezh hkflfiLke kku˜eMkLke ¯kehVÌkkhe kAe Æn{ÌkLk¯kh ˜E s k{kt yk‘fik. Mkk⁄ku yufnÚh ºe˜kuLkku Mk{wÀkfi nÌkku. Æn{ÌkLk¯kh⁄ke ÌkuÚ ÌkLku Ezh su˜{kt ˜k k{kt yk‘fik. Ezh hkflfiu hks kqÌkkLkk yu.S.S.Lku ˜œfitw fu Ìkuyku ÌkuÚ ÌkLku hkæ k Lk⁄ke {k¯kÌkk. ¯kwshkÌkLkk yLfi hkflfiku k˝ Ìku{Lku hkæ k{kt kkuÌkkLke yMkn{rÌk À˛ko e. yk hkflfikuLku ºfi nÌkku fu Úu ÌkuÚ ÌkLku Ìku{Lkk Ìfikt fkhk kMk{kt hkæ˛u Ìkku ykrÀ kMke Mk{ksLkk hkuªk yLku W kˇ Lkk ºku¯k ÁkLk kz˛u. ytÌku {u kz hkflfiu yu.S.S.Lku ˜œfitw fu ÌkuÚ Ìk Ìku{Lkk hkflfiLke ‘fi¬ıÌk Au. yk⁄ke Ìku{Lku MkkU k k{kt yk u.. Ìku{Lku WÀfi kwh fuLˇefi fkhk kMk{kt hkæ k{kt yk‘fik. ÌkuÚ Ìk kh hksˇkunLkku {wfÀT{ku [˜k k{kt yk‘fiku yLku Ìku{Lku fkhk kMkLke ˜ktÁke MkÚ yk k k{kt yk e. r sfiÆMkn kr⁄kfLku WÀfi kwhLke yk s fkuxze{kt hkæ k{kt yk‘fik nÌkk. ÌkuÚ ÌkLke r¯khVÌkkhe kh yuf fr yu ˝k Mkrxf Àkunku fÃkku : ì|¢¢Ô}¢ |¢¢›È ›Ô ºÈ⁄º, ÁŒ ¢Ô £¢ÔH }¢Ô¥ |¢Ô£¢ J Á„ãŒÈ ⁄Á± ›„Ë¥ S¢„ S¢v ¢Ô, ºÔ£¢¢±º ⁄¢Ô ºÔ£¢ JJî

ÌkuÚ Ìk 6 yku¯kMx, 1929⁄ke 3 yur´˜, 1936 Mkwƒe MkkÌk ªko Mkwƒe WÀfi kwh fuLˇefi fkhk kMk{kt hÃkk. yk Mk{fiu ÌkuÚ ÌkLke Ù{h 50 ªko nÌke. Ìku{˝u kkuÌkkLkk fiki Lk fk§Lkkt Áknw{q’fi ªko yufe yktÀku˜Lk, yøkkÌk kMk Ìk⁄kk fkhk kMkLke ˜ktÁke MkÚ ºku¯k Ìkkt kMkkh ffikO. fkhk kMk⁄ke {wıÌk ⁄kfik kAe hkflfi Mkhfkhu Ìku{Lku WÀfi kwh Lk¯khLke Mke{k{kt Lksh fuÀ hkœfik. (|¢ËH RU¢Á㺠‹ÔU –Ìá¢Ôº¢: }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º, –Î. 56 S¢Ô 59)

Ìku{Lku 3 yur´˜, 1936Lkk hkus yu ˛hÌk Mkk⁄ku {wıÌk fh k{kt yk‘fik fu Ìkuyku fkuE yktÀku˜kÌ{f fkfio Lkn™ fhu Ìk⁄kk WÀfi kwh hkflfiLke yLkw{rÌk r Lkk WÀfi kwh hkflfiLke Áknkh Lkn™ Úfi.42 hkflfiu Ìku{Lkk S Lkfik kLk {kxu 30 Yr kfik

W•kh ¯kwshkÌkLkk

´rÌk {kMkLkwt º⁄⁄kwt M efkfiwO.43 1945{kt kwLk: ÁktÀe ÁkLkk e ˜eƒk, flfikhu Ìku{˝u ºku{x r MÌkkh{kt ´ u˛ fh kLkku ´fiÌLk ffikuo. yk kAe Ìku{Lku VuÁk˙wykhe, 1947{kt su˜{kt⁄ke {wıÌk ffiko (⁄¢£¢S⢢› }¢Ô¥ Á‹S¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 84).

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykr ºko kk{u˜k ykrÀ kMke yufe yktÀku˜Lku yk¯k§ sÌkkt ¢ktrÌkfkhe Y k ˜eƒwt. yk yktÀku˜Lku ykrÀ kMkeykuLke

r M{]Ìk y¬M{ÌkkLku kwLk:Ú¯k˙Ìk fhe. yk⁄ke Ìkuyku kkuÌkkLkk st¯k˜ yrƒfkhkuLku ´k Ìk fh k fux˜kf yt˛u MkV§ ⁄kfik. yk yktÀku˜Lk y¯kkWLkkt M Ìkt k hnu k {kxu ´fiÌLk˛e˜ M fitºq ºe˜ yktÀku˜Lkku yLku hkªxŸefi yMknfiku¯k yktÀku˜LkLkk ´ºk {kt

WÌ kLLk ⁄kfitw nÌkwt khtÌkw, ÌkuLke Ìkw˜Lkk{kt ˝wt s ¢ktrÌkfkhe yLku W¯k˙ rMkÿ ⁄kfiwt.

kkuÌkkLkk ¯keofi [rh kLku ˜eƒu yræ˜ ºkhÌkefi hkªxŸefi fkÏt¯k˙uMku yk yktÀku˜LkLku M efkfiwO Lkn™. yk ykrÀ kMke yufe yktÀku˜Lk hkªxŸefi yktÀku˜Lk{kt Mk{krnÌk Lkn™ ⁄kE ˛ıfiwt, khtÌkw Ìku˝u hkªxŸefi W u˛Lku ˛¬ıÌk˛k§e ÁkLkk‘fiku. yk yktÀku˜Lku yk

ºqr{Lkk {q§ M k{e ykrÀ kMkeykuLku kkuÌkkLkk yrƒfkhku {kxu Ú¯k˙Ìk ffiko. krh˝k{u Ìkuyku fiw¯kku kwhk˝kt ÁktƒLkku Ìkkuz k Mkr¢fi ÁkLfik, yLku ëyufeí Lke[u yufÌkk M⁄kk ke ˛ıfik. krh˝k{u yufe yktÀku˜Lkku hksM⁄kkLkLke Mkk{tÌke ‘fi M⁄kk kh ºkhu ´nkh fhe ˛ıfikt. Ìk⁄kk Mkk{krsf r fkMkLkkt ykƒkh ÁkLfikt. yk W khktÌk hksM⁄kkLk{kt M Ìkt kÌkk yktÀku˜LkLkku ykƒkh Ìkifikh fheLku ÌkuLkk {k¯ko ´˛MÌk ffikuo. flfikhu

1938 kAe ´Ú{tz§ yktÀku˜Lk y¬MÌkÌ {kt yk‘fiwt Ìkku Ú¯k˙Ìk ykrÀ kMke yk Mkt¯kXLk{kt Mktr{r˜Ìk ⁄kfik Ìk⁄kk ´Ú{tz§ku kkuÌkkLkk W u~fikuLku ´k Ìk fh{k MkV§ ⁄kfik. (⁄¢£¢S⢢› }¢Ô¥ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î.84)

Mkt˼o

1. ⁄¢£¢S⢢› ⁄¢£ •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, ©Œ –È⁄ ⁄ÔÁ£¢«ÔãS¢Ë ⁄Ô‹U¢Ô«¸, »U¢ß¸H ›Ê. 19, œ¢Sº¢ ›Ê. 60, 1917 (⁄¢£¢S⢢› }¢Ô¥ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, œ¢Ì£¢Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸, –Î. 72, ⁄¢£¢S⢢› Á„ãŒË x¢Ìã⢠ª‹U¢Œ}¢Ë, £¢ –È⁄).

2. |¢ËH RU¢Á㺋ÔU –Ìá¢Ôº¢: }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º, –ÌÔ}¢ÙS¢„ ‹U¢Ê‹UÁ⁄ ¢, –Î. 20-21, ⁄¢£¢S⢢› S¢¢Á„y •‹U¢Œ}¢Ë, ©Œ –È⁄ –Ì‹U¢‡¢› ±Ø¸ 1985

3. yusLk, k].23

4.yusLk, k]. 9,10

5. ⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, «¢Ú. œ¢Ì£¢ Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸, –Î. 72, ⁄¢£¢S⢢› Á„ãŒË x¢ÌÊ⢠ª‹U¢Œ}¢Ë, £¢ –È⁄, –Ìâ¢}¢ S¢ÊS‹U⁄ᢠ: 2001

{kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt

6. ⁄¢c ÓË •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, »U¢ı⁄Ô› ªá« –¢ÔHËÁ ‹UH Á«–¢ }¢Ôã , »U¢ßH ›Ê. 428 –Ë (S¢ËRÔU ) 1923 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 73)

7. }¢ËH RU¢Á㺋ÔU –Ìá¢Ôº¢: }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º, –ÌÔ}¢ÙS¢„ ‹U¢Ê‹UÁ⁄ ¢, –Î. 27-28

8. ⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, «¢Ú. œ¢Ì£¢Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸ –Î. 73

9. }¢ËH RU¢Á㺋ÔU Á‹U –Ìá¢Ôº¢: }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º, –Î. 29

10. yusLk, k]. 30

11.yusLk, k]. 34

12. yusLk, k]. 38-39

13. }¢ËH S¢}¢¢£¢ - ‹UH¢ ª±Ê S¢ÊS‹ÎUÁº –Î. 59

14. |¢¢⁄ºË S±ºÊ~¢º¢ S¢Êx¢Ì¢}¢ ‹UË •¢ÁŒ£¢›‹U |¢ËH –Ì£¢¢Áº, ŒÔ±ËHËH, –Î. 141, –Ìâ¢}¢ S¢ÊS‹U⁄ᢠ-2003

15. ⁄¢£¢S⢢› ⁄¢£ •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, ©Œ –È⁄ ⁄Ô£¢Ë«ÔãS¢Ë (£¢¢x¢Ë⁄ Á⁄‹U¢«¸ÏS¢) »U¢ßH ›Ê. 91, œ¢Sº¢ ›Ê.65 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 74)

16. ⁄¢c ÓË •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, »U¢ı⁄Ô› ªã« –¢ÚÁHÁ ‹UH Á«–¢ }¢Ôã , »U¢ßH ›Ê. 428–Ë. (S¢ËRÔU ) 1923 ±„Ë(⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 74)

17. ⁄¢£¢S⢢› ⁄¢£ •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, ©Œ –È⁄ ⁄Ô£¢Ë«ÔãS¢Ë (£¢¢x¢Ë⁄ Á⁄‹U¢Ô«¸ÏS¢), »U¢ßH ›Ê. 91, œ¢S¢Ôº¢ ›Ê. 65 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 74)

18. ⁄¢c ÓË •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, »U¢ı⁄Ô› ªã« –¢ÔHËÁ ‹UH Á«–¢ }¢Ôã , »U¢ßH ›Ê. 428 –Ë. (S¢ËRÔU ) 1923 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 74-75)

19. ⁄¢£¢S⢢› ⁄¢£ •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, ©Œ –È⁄ ⁄Ô£¢Ë«ÔãS¢Ë (£¢¢x¢Ë⁄ ⁄Ë‹U¢«¸ÏS¢), »U¢ßH ›Ê.87, œ¢Sº¢ ›Ê.65(⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 75)

20. ⁄¢c ÓË •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, »U¢ı⁄Ô› ªã« –¢ÔHË Ë‹UH «Ë–¢ }¢Ôã , »U¢ßH ›Ê. 428 –Ë. (S¢ËRÔU ) 1923 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 75).

21. ⁄¢£¢S⢢› ⁄¢£ •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, ©Œ –È⁄ ⁄Ô£¢Ë«ÔãS¢Ë (£¢¢x¢Ë⁄ Á⁄‹U¢«¸ÏS¢), »U¢ßH ›Ê. 87, œ¢Sº¢ ›Ê. 65-1921-22 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 76)

22. ⁄¢c ÓË •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, »U¢ı⁄Ô› ªã« –¢ÔHË Ë‹UH Á«–¢ }¢Ôã , »U¢ßH ›Ê. 428 –Ë. (S¢ËRÔU ) 1923 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 76)

23. –ͱ¢Ô¸QU, ‡¢Ê‹U⁄ S¢„¢ S¢vS¢Ô›¢ ª±Ê –k£¢¢ ‡¢}¢¢¸, –Î.199-200(⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 77)

24. ‹UHÔv Ô« ±‹¸US¢ •¢Ú»U }¢„¢y}¢¢ x¢¢°{Ë, –̺ 23, –Î. 471 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 78)

25. yusLk, ´Ìk-21, k].144 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 78)

26.yusLk,

27. Êx¢ ßÁã« ¢, 2 VuÁk˙wykhe,1922 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 78-79)

28. ‹UHÔv Ô« ±‹¸US¢ •¢Ú»U }¢„¢y}¢¢ x¢¢°{Ë, –̺ 22, –Î. 477 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 79)

29. yusLk, 476 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 79-80)

30. –ͱ¢Ô¸QU, ‡¢Ê‹U⁄ S¢„¢ S¢vS¢Ô›¢ ª±Ê –k£¢¢ ‡¢}¢¢¸, –Î.199-200(⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 80)

31. ⁄¢c ÓË •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, »U¢ı⁄Ô› ªã« –¢ÔHË Ë‹UH Á«–¢ }¢Ôã , »U¢ßH ›Ê.428,–Ë. (S¢ËRÔU ) 1923(⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 80)

32. •¢{ÈÁ›‹ ⁄¢£¢S⢢› ‹U¢ ©y⢢›, •£¢}¢Ô⁄, 1974 ⁄¢}¢›¢⁄¢ ᢠ”¢¢Ò{⁄Ë, –Î. 7172 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 80)

33. |¢ËH R¢Á㺠‹ÔU –Ìá¢Ôº¢: }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º, –ÌÔ}¢ÙS¢„ ‹U¢Ê‹UÁ⁄ ¢, –Î.50, –Ìâ¢}¢ S¢ÊS‹U⁄á¢-1985

34. ⁄¢c ÓË •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, »U¢ı⁄Ô› ªã« –¢ÔHËÁ ‹UH Á«–¢ }¢Ôã , »U¢ßH ›Ê. 428 –Ë. (S¢ËRÔU ) 1923 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 80)

35. œ¢ËS¢±ËÊ S¢ŒË ‹U¢ ⁄¢£¢S⢢›, ⁄¢}¢›¢⁄¢ ᢠ”¢¢Ò{⁄Ë, ‹ÎUcᢢ œ¢Ì{S¢¸, •£¢}¢Ô⁄, –Î.7475 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 81-82)

36 |¢ËH RU¢Á㺠‹ÔU –Ìá¢Ôº¢: }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º, –ÌÔ}¢ÙS¢„ ‹U¢Ê‹UÁ⁄ ¢, –Î.51)

37. œ¢ËS¢±ËÊ S¢ŒË ‹U¢ ⁄¢£¢S⢢›, ⁄¢}¢›¢⁄¢ ᢠ”¢¢Ò{⁄Ë, ‹ÎUcᢢ œ¢Ì{S¢¸ •£¢}¢Ô⁄, –Î.7475 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 82)

38. |¢ËH RU¢Á㺠‹ÔU –Ìá¢Ôº¢: }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º, –ÌÔ}¢ÙS¢„ ‹U¢Ê‹UÁ⁄ ¢, –Î.52)

39. ⁄¢c ÓË •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, »U¢ı⁄Ô› ªã« –¢ÔÁHÁ ‹UH Á«–¢ }¢Ôã , »U¢ßH ›Ê.428 –Ë.(S¢ËRÔU ) 1923 (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 84)

40.yusLk (⁄¢£¢S⢢› }¢ÔÊ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ÊŒ¢ÔH›, –Î. 82)

41. ykrÀ kMkeykuLkk {q§ {w k{kt rMknkuh hkflfi ´Ú{tz§Lke M⁄kk kLkkLkk ykhtº⁄ke s uX, ˜k¯kku, ykrÀ kMkeykuLkk st¯k˜ yrƒfkh yLku y iƒ fhkuLkk {w kLku ´k⁄kr{ıÌkk yk keLku WXk k{kt yk‘fik nÌkk. yk⁄ke yk {w kLkk fkh˝u ykrÀ kMke ´Ú{tz§Lkk yktÀku˜LkLkk Mk{⁄koLk{kt ˝k WÌMkkn Mkk⁄ku yk‘fik nÌkk.

42. ⁄¢£¢S⢢› ⁄¢£ •Á|¢HÔ ¢x¢¢⁄, ©Œ –È⁄ ‹U¢Áã»U «Ô¥Á‡¢ H ⁄Ô‹U¢«¸S¢, »U¢ßH ›Ê.40, œ¢Sº¢ ›Ê. 4. * * *

WÀfi kwh{kt hk{ kwh [kihknk ([kh hMÌkk) kh {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkwt M{]rÌk M{khf h[ k{kt yk‘fiwt Au: ìS±ºÊ~¢º¢ S¢Êx¢Ì¢}¢ ‹ÔU •}¢⁄ –È⁄¢Ô{¢ ü¢Ë }¢¢ÔºËH¢H

ºÔ£¢¢±º,í 11 £¢È› 1886 - 5 Á«S¢Ô}œ¢⁄ 1563, –ÌÁº}¢¢ •¢±⁄ᢠ}¢¢››Ë ü¢Ë x¢ÈH¢œ¢ ÙS¢„ ‡¢‹º¢±º, x¢Î„}¢Ê~¢Ë, ⁄¢£¢S⢢› S¢⁄‹U¢⁄, ‡¢Á›±¢⁄ 5 •ÔÁ–ÌH, 2003î yk Mkt˛kuƒfu Ìkk. 10-9-2008Lkk hkus {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLke sL{ºqr{ fkur˜fikhe ¯kk{ (rs. WÀfi0 kwh)Lke {w˜kfkÌk ˜E {krnÌke yufXe fhe yLku Vkuxku¯k˙kVTMk ˜eƒk. Ìkk. 11-9-2008Lkk hkus WÀfi kwh (hksM⁄kkLk). Mknkfif MkwLke˜ ykzuÀhk, r „kLk¯kh, rs. yk˝tÀ. fkur˜fikhe ¯kk{Lkkt {krnÌkeÀkÌkk [uLkkÀu e ÌkuÚ Ìk W. .60 ªko.

´rÌkÆÁkrÁkÌk ⁄kÌkwt ykrÀ kMke yktÀku˜Lk

ºe˜ ¢k¬LÌkLkk ´˝uÌkk {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk yufe yktÀku˜LkLku yuf ˛Ìkf kqhwt ⁄k k yk‘fiwt Au yk{ AÌkkt k˝ ºe˜ ´Àu˛{kt Ìku{Lkk ÌkhVLkku kqflfiºk yu ku Lku yu ku ÌkkÚu Au. yk kqflfi ºk ºe˜ ykrÀ kMke r MÌkkh{kt ªkoLkk …Ìkw[¢ ´{k˝u yk Ìkk k - ´Mkt¯kkuyu ¯keÌkku - ¯keÌkf⁄kkyku Y k ˛Ìkƒk ƒkhkyu Vqxe Lkef§u Au. yk ¯keÌkku{kt ÌkÌfk˜eLk yufe yktÀku˜LkLkku RrÌknkMk ´rÌkÆÁkrÁkÌk ⁄kkfi Au. (1)

ku§k ⁄kkÕku hu yufkuzU fh e, ku§k ⁄kkÕku...

ku§k ⁄kkÕku hu nhækt k§u ¯kw{hu, ku§k ⁄kkÕku...

ku§k ykuÕkuí˜k ÀhÁkkheLkwt hkÕ hu, ku§k ykuÕku...

ku§k ykuÕku hu ¯kkE fkuE {kt {khÕku, ku§k ykuÕku... ku§k ykuÕku hu ¯kkELkwt Ìkhu{, ku§k ykuÕku...

ku§k ykuÕku hu {kMk˜e fkuE {kt {khÕku, ku§k ykuÕku...

ku§k ykuÕku hu {kMk˜eLkwt Ìkhu{, ku§k ykuÕku...

ku§k ⁄kkÕku hu yk {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, ku§k ykuÕku... (2)

MkrÌkfikt k§ku {u§ku, ºu§k ⁄kkÕku hu, MkrÌkfikt k§ku... ¯kkÏ{u æÁkh yk˜ku, ºu§k ⁄kkÕku hu, ¯kkÏ{uu æÁkh...

fkÏ{Xe-nrhfiwt ˜uÕku, ºu§k ⁄kkÕku hu, fkÏ{Xe nrhfiwt... yk {kuÌke˜k˜, ºu§k ⁄kkÕku hu, yk {kuÌke˜k˜.... ÀhÁkkhe hkÕ fkx wt, ºu§k ⁄kkÕku hu, ÀhÁkkhe hkÕ... yk kktLk uX fhk u, ºu§k ⁄kkÕku hu, yk kktLk uX... r{rx¯k kh e, nkhk ºu§k ⁄kkÕku hu, r{rx¯k kh e... ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uhkt {wræfikt, ºu§k ⁄kkÕku hu, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uhkt... fh ku ÁkÌkk MÌkku, ku§k ⁄kkÕku hu, fh ku ÁkÌkk MÌkku... uXLkku frhfiku ÁkÌkk MÌkku, ku§k ⁄kkÕku hu, fh ku ÁkÌkk MÌkku... yufkuz hkæe nUzÕku, ku§k ⁄kkÕku hu... yufkuz hkæe....

(3)

Ákkh LkfiktLku Áku xu, r{rx¯k khe nU hu, Ákkh LkfiktLku... fkur˜fikheLku kÏr˝fiu, r{rx¯k khe nU hu,

{kuÌke˜k˜ nU kÏr˝fiku, r{rx¯k kh nU hu, {kuÌke˜k˜ nU...

Lk kMke nU kkE hu, r{rx¯k khe nU hu, Lk kMke nU...

˜kærhfik Ákku˜k ku, r{rx¯k khe nU hu, ˜kærhfik Ákku˜k ku... Ìkehk k§ku {kÏLkku, r{rx¯k khe nU hu, Ìkehk k§ku {kÏLkku... {k§ k k§ku {kÏLkku, r{rx¯k khe nU hu, {k§ k k§ku {kÏLkku...

{k§ k ¯kkÏ{u {kfi hu, r{rx¯k khe nU hu, {k§ k ¯kkÏ{u... uXLkk Ákkhk{k, r{rx¯k khe nU hu, uXLkk Ákkhk{k... {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiu, r{rx¯k khe nU hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiu... fh ku ÁkÌkk MÌkku, r{rx¯k khe nU hu, fh ku ÁkÌkk MÌkku...

¯kkÏ{ ¯kkÏ{uLkk {wræfiku, r{rx¯k khe nut hu, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uLkk... (4)

{k§ k ¯kkÏ{ {kfi hu, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, {k§ k ¯kkÏ{u... kkfikt ku§k ykuÕku, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, kkfikt ku§k... ykÏÁku ku§k ykuÕku, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, ykÏÁku ku§k...

QMkk k§ku UnÌkku, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, QMkk k§ku... ykÏE yk u, ykuE yk uMk ¯kkÏÌke ykuE yk hu, ykÏE yk u... ˜kÏÁkrhfik kxk{k, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, ˜kÏÁkrhfik kxk{k...

yÕk k§k fkr§fik, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, yÕk k§k...

˜kÏÁkrhfik ¯kkÏ{u{k, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, ˜kÏÁkhefik...

fkr§fikLk æÁkuh yk˜ku, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, fkr§fikLk...

˜kærhfik ÌkkÏ{u, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, ˜kærhfik...

˜kæhe ˜ELk ÌkkÏ{u, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, ˜kæhe ˜ELk...

kÕu khe xku˜ hu, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, kÕu khe...

kkfikt ku§k ykuÕku hu, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, kkfikt ku§k... uXku Lkn™ fh e, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, uXku Lkn™ fh e...

ÀhÁkkhe hkÕ fkx wt, {kuÌfiku ¯kkÏÌke ykuE yk hu, ÀhÁkkhe hkÕ...

yutLke r{rx¯k kh e, {kuÌfiku ¯kkÏtÌke ykuE yk hu, yutLke r{rx¯k..

¯kkÏÌke kÌkkt Mkku§u, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, ¯kkÏÌke kÌkkt...

nkÏ k§ku kkfikt kÌkku, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, nkÏ k§ku kkfikt...

uX Lkn™ fh e, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, uX Lkn™ fh e... ÕkhæktLke nwtæ Lkn™ yk˜ e, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, ÕkhæktLke nwtæ...

Õ{e {kÌkkLkwt ÀkÏ˝ Lkn™ yk˜ wt, ¯kkÏtÌke ykuE yk hu, Õ{e{kÌkkLkwt...

¯kkÏÌke kÌkku Mkku§u, ¯kkÏtÌke ykuE yk hu, ¯kkÏÌke kÌkku...

nkÏ k§ku {khe kÌk hu, ¯kkÏÌke ykuE yk hu, nkÏ k§ku {khe...

(5)

fkur˜fikheLkku kÏr˝fiku, {kíÀu kqÕ k Õkfi hu, fkur˜fikheLkku kÏr˝fiku...

LktÀ˜k˜ nU kÏr˝fiku {kíÀu kqÕ k Õkfi hu, LktÀ˜k˜ nut...

kÏtrÕfiku kÏr˝fiku kÏtrÕfiku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, kÏtrÕfiku kÏr˝fiku...

{kÏLk e XuXk fhu, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, {kÏLk e XuXk... fkur˜fikheLkku kÏr˝fiku, {kíÀu kqÕ k Õkfi hu, fkur˜fikheLkku kÏr˝fiku...

ÌkLk {k˜uLkku Õræfiku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, ÌkLk {k˜u Lkku...

fuMkhÁkkE nU kÏ˝u˝, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, fuMkhÁkkE nU...

˜u Mkku Lke ⁄kk§ku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, ˜u Mkku Lke... yk⁄k{k ÌkkÏÁkkLkk ˜kuxk, {ktíÀu kqÕ k Õkfi hu, yk⁄k{k ÌkkÏÁkkLkk...

krhfikt ¯k¯kkÕ§, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, krhfikt ¯k¯kk Õ§...

kÌkktLkk h{Õku§k, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, kÌkktLkk h{Õku§k... nÏ{ ˜ufi nÏ{ {u˜U, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, nÏ{ ˜ufi...

kÏr˝fiku kÏ˝u˝, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, kÏr˝fiku kÏ˝u˝...

Õfi ¯k¯kkLku fkx, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, Õfi ¯kt¯kkLku..

Mku eLk kkMkkt r§fikt, {kíÀu kqÕ k Õkfi hu, Mku eLk kkMkkt...

æurhfikt yk ˝k ˜k¯kkt, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, æurhfikt yk ˝k...

MkifiktLke Ákku˜{k Ákku˜u, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, MkifiktLke Ákku˜{k...

Ákku˜{k Ákku˜eLk fUh ykfikt, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, Ákku˜{k Ákku˜eLk...

kÏ˝u˝Lku kux ykuÌkkh, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, kÏ˝u˝Lku kux...

yuf ÀLk yuf {ELkku ykufiku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, yuf ÀLk yuf...

ÀLkhk ¯k˝Ìku {ELkk ykufik, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, ÀLkhk ¯k˝Ìku...

Lk {ELkk Lk ÀLk ykufik, {kíÀu kqÕ k Õkfi hu, Lk {ELkk Lk ... rn§kt kux Àw:æ˝k ˜k¯kkt, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, rn§kt kux...

fuMkhÁkkELk kux Àw:æu, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, fuMkhÁkkELk kux... zkufhLk Ákku˜k kt, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, zkufhLk Ákku˜k kt...

kxfe ÕkMkkt Ìku˜, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, kxfe ÕkMkkt Ìku˜...

Ákk§fku Õ˜{k ku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, Ákk§fku Õ˜{k ku... fuMkh˜kELk fwykuh Õ˜{ku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, fuMkhÁkkELk fwykuh...

LktÀ˜k˜Lk fwykuh Õ˜{ku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, LktÀ˜k˜Lk fwykuh... fwykuhLk Õ˜{ku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, fwykuhLk Õ˜{ku... kr˝fiku ÁkkÏ kw˝ Ákku˜k ˝k, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, kr˝fiku ÁkkÏ kw˝...

fkÏfi f u§kt fkÏ{, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, fkÏfi f u§kt...

fwykuhLkkt LkkÏ{ kkh kt, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, fwykuhLkkt LkkÏ{...

kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

{kuÌke˜k˜ fE Ákku˜k Õku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, {kuÌke˜k˜ fE...

ÀLku hkÌku {kuxku ykufiku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, ÀLku hkÌku...

nurhfikt h{Ìkku ykufiku, {kíÀu Mku ˝k Õkfi hu, nurhfikt h{Ìkku...

(6)

kh Õku rLkfikt ykufiku, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, kh Õku rLkfikt...

Õku rLkfikt Õæu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, Õku rLkfikt ÕæU...

˜¯krLkfikt fh kt, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, ˜¯krLkfikt fh kt...

Õkzku˜ {kuxwt ¯kkÏ{, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, Õkzku˜ {kuxwt...

˜nuhÁkkE nk⁄ku ˜¯kuLk, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, ˜nuhÁkkE nk⁄ku...

Õkzku˜ ˜¯kuLk frhfikt, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, Õkzku˜ ˜¯kuLk...

kh Õku rLkfikt ykufiku, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, khÕku rLkfikt.. (7)

Õkhku˜Lkwt hkÕ hu, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, Õkhku˜Lkwt... {u khe nU hkÕ hu, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, {u khe nU... fkur˜fikheLkku kÏr˝fiku, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, fkur˜fikheLkku... {kuÌke˜k˜ nU kÏr˝fiku, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, {kuÌke˜k˜ nU... ke˜ktLk nU uXku, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, ke˜ktLk nU...

ÀhÁkkhe nU hkÕ hu, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, ÀhÁkkhe nU...

ÕkhæktLkwt ÀkÏ˝ ˜ufi, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, ÕkhæktLkwt...

fkÏ˝eyu Ìku˜ fxk u, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, fkÏ˝eyu...

{kuÌke˜k˜Lk fMkw ˜k¯ku, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, {kuÌke˜k˜Lk.

{kÏLk e ÀkÏhkt ⁄kkfi, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, {kÏLk e Àkuhkt...

yuÌk˝ {kuÌke˜k˜ Àkuhku ⁄kkfi, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, yuÌk˝ {kuÌke˜k˜...

Lkkufhe Mkkuhe Àufiu, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, LktÀ˜k˜ kqMk˝kt kqMku, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, LktÀ˜k˜ kqMk˝kt...

fuMkhÁkkE kqMk˝kt kqMku, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, fuMkhÁkkE kqMk˝kt...

˜kufkt Àkuhkt ykufiu, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, ˜kufkt Àkuhkt...

Lkkufhe LkU fuhwt, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, Lkkufhe Lku... (8)

ÀkufULk fk˜u hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, ÀkufuLk fk˜u... ÀkufutLku {hMkkt - {UXwt, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, ÀkufULku... {hMkkt uMku hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, {hMkkt uMku... {hMkkt uMku ¯kkÏ{u ¯kkÏ{u, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, {hMkkt uMku... kÌkkt Mkku§u hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, kÌkkt Mkku§u...

neæku Àu hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, neæku Àu u...

(9)

kÌkkt Mkku§u hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku... (2)

ku¯kk fhu hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku... (2)

ku¯kk fhu hu, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uhkt {wræfikt... (2)

kÌkkt Mkku§u hu, ¯kkÏ{ ¯kku{uhkt {wræfikt... (2)

ÁkÌkk MÌkku hu, ¯kkÏ{ ¯kku{uhkt {wræfikt... (2)

yufkuz fh e hu, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uhkt {wræfikt... (2)

n{Mku huÕku hu, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uhkt {wræfikt... (2)

uXku Lkn™ fh e hu, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uhkt {wræfikt... (2)

kku¯k LkU yk˜ ku, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uhkt {wræfikt... (2)

ku§k ykufik hu, ÁkÀhk˝k ¯kkÏ{u{k... (2)

frhfiku ÁkÌkk MÌkku hu, ÁkÀhk˝k ¯kkÏ{u{k... (2)

yufkuz fhe hu, ÁkÀhk˝k ¯kkÏ{u{k... (2)

ÀhÁkkh yk hu, yufu n{Mku huÕku... (2)

ku§k fhu hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku.... (2)

kÌkkt Mkku§u hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku... (2) (10)

ku§k ykuÕku hu, fkur˜fikheLkku ¯kkÏÌke yk u, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, ÀkÏ˝{Whe ¯kkÏ{u {kfi, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, ¯kkÏ{u ¯kkÏ{ rVhU ¯kkÏÌke, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, kÕU khe xku˜ kÕU, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, {kíÀu k§u MkkÏhu, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, kMk§eyu {kíÀu u, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, ykÏÁku Lku Mkkt¯kkuÀu, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, kÕU khe xku˜ kÕU, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, kh e r{rx¯k kh e, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uhkt {wræfikt, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, yufu n{Mku huÕku, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, {kuÌke˜k˜ ¯kkÏÌke yk u, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, ¯kkÏÌke r{rx¯k khU, ku§k ykuÕku hu..

ku§k ykuÕku hu, nkÏ k§ku kkfiku kÌkku, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, ÀhÁkkhe hkÕ fkx wt, ku§k ykuÕku hu...

ku§k ykuÕku hu, uXku Lkn™ fh e, ku§k ykuÕku hu... ku§k ykuÕku hu, ¯kkÏÌke kÌkku Mkku§, ku˜k ykuÕku hu... (11)

Àu hkt k§u h˜u, Ìk{fu kqhe {hwt, Àu hkt k§u... {kuÌke˜k˜ Ákku˜k u, Ìk{fu kqhe {hwt, {kuÌke˜k˜... {khÌkku r{rx¯k Õk wt, Ìk{fu kqhe {hwt, {kuÌke˜k˜... {khÌkku r{rx¯k Õk wt, Ìk{fu kqhe {hwt, {khÌkku... nhækt k§u fw{hu, Ìk{fu kqhe {hwt, nhækt k§u...

h˜u hurhfiku ÁkkÏr˜fiku, Ìk{fu kqhe {hwt, h˜u hurhfiku...

{kMk˜e fkuE {kt {khÕku, Ìk{fu kqhe {hwt, {kMk˜e fkuE...

¯kkE fkuE {kt {khÕku, Ìk{fu kqhe {hwt, ¯kkE fkuE...

ÌkuÕk x kÏr˝fiku, Ìk{fu kqhe {hwt, ÌkuÕk x...

{kuÌke˜k˜ nU kÏr˝fiku, Ìk{fu kqhe {hwt, {kuÌke˜k˜...

ÀkYLkk nU n{ hu, Ìk{fu kqhe {hwt, ÀkYLkk nU...

Ákk kk {kurhfik fkuE {kt {khÕku, Ìk{fu kqhe {hwt, Ákk kk {kurhfik...

Ákkfi˜e fkuE {kt fqxÕku, Ìk{fu kqhe {hwt, Ákkfi˜e fkuE....

(12)

{kuÌke˜k˜ nut kÏr˝fiku, Ìk{fu kqhe {hwt, {kuÌke˜k˜ nU... kkfiku nrÕfik huÕku, Ìk{fu kqhe {hwt, kkfiku nrÕfik... {h knk {kt ÁkeÕku, Ìk{fu kqhe {hwt, {h knk {kt ÁkeÕku...

fkÏ{Xe-nrhfik ˜uÕku, Ìk{fu kqhe {hwt, fkÏ{Xe hrnfik...

ÀhÁkkhku Lknkh k, Ìk{fu kqhe {hwt, ÀhÁkkhku Lknkh k...

kÏr˝fiku neæku Àufiu, Ìk{fu kqhe {hwt, kÏr˝fiku neæku... kku¯k LkU yk˜ ku, Ìk{fu kqhe {hwt, kku¯k Lku...

uXku LkU fh e, Ìk{fu kqhe {hwt, uXku Lkut...

{kuÌke˜k˜ nU kÏr˝fiku, ƒ{fu kqhe {hwt... {kuÌke˜k˜ nU...

(13)

r{rx¯k kh e, rÀÌfik zk ke, r{rx¯k kh e...

¯kkÏ{ ¯kku{uhk ku§k ⁄kkÕku, ¯kkÏ{ ¯kku{uhk... kxku˜ kxku˜ ku§k ⁄kkÕku, kxku˜ kxku˜...

ÌkkÏ{U˝ k§ku yf{ku kuxku˜, ÌkkÏ{U˝ k§ku...

¯kkÏÌke yk kMk§efik{k, ¯kkÏÌke yk u...

ÀkÏÌkkLkwt hkÕ ykfhwt kÕU, ÀktÌkkLkwt... uX fUhk ÀkÏÌkk ¯kZ{k, uX fUhk u... uX WÌkkh k ¯kkÏÌke yk u, uX WÌkkh k... yf{ku kxku˜ kÌkkt Mkku§u, yf{ku kxku˜...

fkÏ{Xe-nrhfiu ºu§k hUÕku, fkÏ{Xe-nrhfiu...

uX WÌkkh k ¯kkÏtÌke yk u, uX WÌkkh k...

(14)

ÀkÏÌkkLkwt hkÕ fkx wt, kkfiku nrÕfik hUÕku, ÀkÏÌkkLkwt hkÕ...

˜Mfhu ˜Mfhu VkuÕku yk u, kkfiku nrÕfik hUÕku, ÀkÏÌkkLkwt hkÕ...

Ákku˜kt yufu Ákhfu, kkfiku nrÕfik hUÕku, Ákku˜kt yufu...

ÀkÏÌkkhku ÀhÁkkh fkx ku, kkfiku nrÕfik hUÕku, ÀkÏÌkkhku ÀhÁkkh...

ÀhÁkkhLkwt hkÕ kÕu, kkfiku nrÕfik hUÕku, ÀhÁkkhLkwt hkÕ...

MkkfiuÁkktLke Àkuh ˜k¯ke, kkfiku nrÕfik hUÕku, MkkfiuÁkktLke nkuh...

fkfhkt k§e xku kku, kkfiku nrÕfik hUÕku, fkfhkt k§e...

(15)

VkuÕku ykuE yk hu, Õu˜kt˝kLke fkxeyu, VkuÕku ykuE yk u...

Ák¯ku˜ kÕu nU hu, Õu˜kt˝eLke fkxeyu, Ák¯ku˜ kÕu...

kkfiku MkuÌk{k huÕku, Xkϯk˜k§k kkufkLkkt, kkfiku MkuÌk{k... kkfiku nrÕfik huÕku, ke§e Õuze Vhfu, kkfiku nrÕfik...

kÌkku Mkku§u nU hu, Ìkku{u˝ kLkku {wæe, kÌkku Mkku§u...

ÌkkÏ{kÀkuh nU hu, y§ræfiku {wæe, ÌkkÏ{k Àkuh... ÕÁkk k fhu nU hu, MkkfiuÁkkuLke Àkuh ˜k¯ke, ÕÁkk k fhu...

ÕÁkk k fhu nU hu, y§ræfiku kxku˜, ÕÁkk k fhu...

xku kku Mkqxe nU hu, ykÏ{§uMkk ¯kkÏ{u{k, xku kku Mkqxe... xku kku Mkqxu nU hu, ÀkÏÌkkLkwt ÀhÁkkh, xku kku Mkqxu... xku kku Mkqxu nU hu, {krhfik ke˜ {krhfik, xku kku Mkqhu...

˜kuf¯keÌkku{kt

{k⁄kkt kxU nU hu, ÀkÏÌkkLkwt ÀhÁkkh, {k⁄kkt kxU...

Ìkkuh˝ fhU nU hu, {kÏ{§uMkkLke fkxeyu, Ìkkuh˝ fhu...

yuÌk˝ Ìkkuhr˝fiwt khwt, ¯kkÏ{Lkwt LkkÏ{, yuÌk˝ Ìkkuhr˝fiwt...

(16)

Ákku˜k ku fk˜u hu, hkÏ{˜ku Ìkhk§u hu... (2)

kkrnfikt ¯kkÏ{uhku, hkÏ{˜ku Ìkhk§u hu... (2)

Áku Lkk§e ÁkÀwæ hu, hkÏ{˜ku Ìkhk§u hu... (2)

nkÏ{ufikLku {¯khu, hkÏ{˜ku Ìkhk§u hu... (2)

fkuhwt kkMkwt k§u, ÀkÏÌkk k§ku ÀhÁkkh hu... (2)

nkÏ{ufiu Ákku˜Ìkku, hkÏ{˜ku Ìkhk§u hu... (2)

Àwh¯kU˝{k ÕkufiU, ºqrhfiku Vht¯ke... (2)

fkfhkt k§e xku kku, ºqrhfik Vht¯ke...(2)

{¯khu Zk§ku frhfiku, ºqrhfik Vht¯ke... (2)

nkÏ{ufiku {krhfiku, ºqrhfik Vht¯ke...(2)

Ákkfi˜e Y¯kkt hk§u, hkÏ{˜ku Ìkhk§u hU....(2)

Mkkuhkt Ákkfi˜e hkufiu, hkÏ{˜ku Ìkhk§u hu...(2)

fh wt kÕu hu, ÀkÏÌkk k§wt hk §wt....(2)

Õ¯k{k ÁkkuÀwt yk wt, hku{˜k Ìkhk§u hu...(2) (17)

uX LkU frhfiu, ÀkÏÌkk k§k Xkfkuh... (2)

kku¯k LkU ykr˜fiu, ÀkÏÌkk k§k Xkfkuh... (2)

frhfiku ÁkÌkk MÌkku, ÀkÏÌkk k§k Xkfkuh... (2)

fkÏ{Xe nrhfiu ku§k, ÀkÏÌkk k§k Xkfkuh... (2)

fk¯kuÀ ˜æu, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh... (2)

ykfhkt fk¯kuÀ, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh... (2)

ºqrhfik Vht¯ke, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh... (2)

VkuÕ Ìkuhk u, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh... (2)

VkuÕku yk ˝k ˜k¯ke, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh... (2)

khk khk u, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh... (2)

VkuÕku yk u, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh... (2)

Qzu ÌkwÀ§e huÌkku, ÀkÏÌkk k§k Xkfkuh... (2)

fkuhkh ÌkkÏ˝wt fkr˜fiwt, ÀkÏÌkk k§k Xkfkuh...(2)

{kÏLk e Àkuhkt ⁄kkfi, ÀkÏÌkk k§k Xkfkuh... (2)

(18)

ÌkkÏ{kÀkuh hu, UMke k§ku ur˜fiku, ÌkkÏ{kÀkuh hu...

ku§k yku wt hu, MkuÌkuh uÌkuh {kfi hu, ku§k yku hu...

ku§k ⁄kkÕkuí˜k, Ákkh LkfiktLku Áku xu, ku§k ⁄kkÕkuí˜k...

æÁkuh yk˜ku hu, ˜kærhfik Ákku˜k ku, æÁkuh [k˜ku hu...

ku§k ⁄kkÕku hu, yk {kuÌke˜k˜ yk u, ku§k ⁄kkÕku hu...

ku§k ⁄kkÕku hu, kkuneLkwt hkÕ Õ§u hRfiwt, ku§k ⁄kkÕku hu...

ku§k ⁄kkÕku hu, {ku uÀ nU¯kLkwt hkÕ, ku§k ⁄kkÕku hu... ku§k ykuÕku hu, khe xku˜ kÕu, ku§k ykuÕku hu...

(19)

Lkkufhe hufiku hu, ÌkuÕk x kÏr˝fiku, Lkkufhe hufiku hu...

Lkkufhe hufiku hu, Õkhku˜ XkfkuhLke, Lkkufhe hufiku hu...

Ìk§k ÁkÌkk hu, Õkhku˜ Xkfkuh, Ìk§k ÁkÌkk hu...

{U˜ ÁkÌkk hu, WÀu kwheyku hkÕk, {U˜ ÁkÌkk hu...

uX fhk hu, Õkhku˜ Xkfkuh, uX fhk hu...

uX fhk hu, WÀu kwheyku hkÕk, uX fhk hu... uX fhk hu, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uhkt ke˜kt, uX fhk hu...

{kh kkhu hu, Õkhku˜ Xkfkuh, {kh kkhu hu...

kku¯k ˜uyu hu, WÀu kwheyku hkÕk, kku¯k ˜uyu hu...

kku¯k ˜uyu hu, {Whe-{WhktLkku, kku¯k ˜uyu hu...

Àw:æe fUhu hu, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{uhkt ke˜kt, Àw:æe ftuhu hU... r Mkkh fUhu hu, ÌkuÕk x kÏr˝fiku, r Mkkh fUhu hu...

Lkkufhe Lkn™ fh e hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, Lkkufhe Lkn™ fh e hu...

Lkkufhe Mkkuhe Àufiu hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, Lkkufhe Mkkuhe Àufiu hu... (20)

ke˜kuLkku nk⁄k ÁkkÏÌku, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, ke˜kuLkku nk⁄k...

MkkÏtLkfu kÌkku Mkku§u, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, MkkÏtLkfu kÌkku...

WÀu kwrhfiwt hkÕ kÕu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, WÀu kwrhfiwt hkÕ...

hkÕk ÕkÏ˝e Õknut, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, hkÕk ÕkÏ˝e...

Vht¯keLkwt hkÕ kÕu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, Vht¯keLkwt hkÕ...

Vht¯ke ÕkÏt˝e Õknut, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, Vht¯ke ÕkÏ˝e Õknut...

ke˜kuLkwt ˜Mkfh hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, ke˜kuLkwt ˜Mkfh... {u§ku kh ku fktfhu˜e hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, {u§ku kh ku... kku¯k Lkn™ yk˜ ku hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, kku¯k Lkn™ yk˜ ku... kkfku ÁkkÏÌkk MkÌkku hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, kkfku ÁkkÏÌkk MkÌkku...

MkkÏLkfu {Ìkku ÁkkÏÌku hu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, MkkÏLkfu {Ìkku...

(21)

¯kkÏÌke ykfiku, khÕk {kfi hu...(2)

{kuÌke˜k˜ ykfiku, khÕk {kfi hu...(2)

r{rx¯k kh e, khÕk {kfi hu...(2)

æÁkuh yk˜Õku, U˜ku§eyk ¯kkÏ{u hu...(2)

ºu§k ⁄kkÕku, {wæeyku ku§k ⁄kkÕku hu...(2)

uX LkU futrhfiu, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{Lkk kkfiku hu...(2)

n{Mku hUÕku, nkhk kkfiku n{Mku hu...(2)

Ák¯k˜ kÕu, Mk{uh kwh {kfi hu...(2)

æÁkuh yk˜u, kqhku Lku ÁkwÁkrhfiku hu...(2)

æÁkuh yk˜u, rnhkuE ¯kkÏ{u hu...(2)

æÁkuh yk˜u, kq˜U Lku k˜ku§eyu hu...(2)

VkuÕku {u˜u hu, kqrhfik Vht¯ke hu...(2)

VkuÕku {u˜u hu, rnhkuRfiku ÀhÁkkh hu...(2)

Ák¯k˜ kÕu hu, kq˜U Lku k˜ku§eyu hu...(2)

xku kku ˜ufiu hu, kqrhfik Vht¯ke hu...(2)

VkuÕku yk hu, ÌkwÀ§e Qzu huÌku hu...(2)

VkuÕku yk hu, kq˜kLke nuheyu hu...(2)

VkuÕku ykuE yk hu, LkknÕku ÁkkR˜e-Mkifikt hu...(2)

VkuÕku ykuE yk hu, ke§k Õuzk Vhfu hu...(2)

kq˜wt ¯kkÏ{ Ákk§u hu, Mkkuhkt ˜uÌkkt LkknÕku hu...(2)

k˜kur§fiwt¯kkÏ{Ákk§uhu,Ákkfi˜eyku˜uÌkktLkknÕku hu...(2)

(22)

MkkfiuÁkktLke Àkuh ˜k¯ke, hurhfiku Ákku˜u hu, MkkfiuÁkktLke... {k⁄ku zku¯kkt kurhfikt, hurhfiku Ákku˜u hu, {k⁄ku zku¯kkt... ˜e˜he Ákkuxuh ÌkkÏ{u, hurhfiku Ákku˜u hu, ˜e˜he Ákkuxuh...

{kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, hurhfiku Ákku˜u hu, {kuÌke˜k˜...

kÏr˝fiku ÌkkÏ{kÀkuh hu, hurhfiku Ákku˜u hu, kÏr˝fiku... {h knkt {kt ÁkeÕku, hurhfiku Ákku˜u hu, {h knkt...

yk k˝u uX Lkn™ fh e, hurhfiku Ákku˜u hu, yk k˝u uX...

fkÏ{Xe-nrhfik ˜uÕku, hurhfiku Ákku˜u hu, fkU{Xe-nrhfik... MkkfiuÁk ÌkkÏ{k Àkuh hu, hurhfiku Ákku˜u hu, MkkfiuÁk...(2) (23)

¯kkÏ{u ¯kkÏ{ rVhu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, ¯kkÏ{ ¯kkÏ{... ˜kærhfik Ìkuhk u, ÌkuÕk x kÏr˝fiku, ˜kærhfik... {wræfikt Ìkuhk u, ÌkuÕk x kÏr˝fiku, {wræfikt... {k§ k k§u MkkÏhu, {kuÌkk˜k˜ kÏr˝fiku, {k§ k k§u...

MkkÏhu ku§k ⁄kkÕku, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, MkkÏhu ku§k...

r{rx¯k khu, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, r{rx¯k khu...

ÀhÁkkhe hkÕ fkx wt, {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku, ÀhÁkkhe hkÕ... ku§k ⁄kkÕku, {WhktLkku kku¯k ˜ufiU, ku§k ⁄kkÕku...

(24)

Vht¯ke VkuÕku yk e, hurhfiku Ákku˜u hu, Vht¯ke VkuÕku...

ÁkÀwæku Mkkuh k ˜k¯ke, hurhfiku Ákku˜u hu, ÁkÀwæku Mkkuh k... xku kku Mkkuh k ˜k¯ke, hurhfiku Ákku˜u hu, xku kku Mkkuh k...

kq˜wt ¯kkÏ{ Ákkr§fiwt, hurhfiku Ákku˜u hu, kq˜wt ¯kkÏ{... nkMkw U˜kur§fiwt¯kkÏ{Ákk§fiwt,hurhfikuÁkku˜uhu, nkMkw u˜kur§fiwt... Ákk khk ke˜ktLk {krhfik, hurhfiku Ákku˜u hu, Ákk khk ke˜ktLk... nkMkw Àu e f§k hÌku, hurhfiku Ákku˜u hu, nkMkw Àu e... Àu e k{kuhLkku un ˜ufiu, hurhfiku Ákku˜u hu, Àu e k{kuhLkku... k{kuh VkuÕku kh Ìkqxu, hurhfiku Ákku˜u hu, k{kuh VkuÕku kh... VkuÕku LkkXe ÕkÏfi hu, hurhfiku Ákku˜u hu, VkuÕku LkkXe...

(25)

ÀtÌkf⁄kk

Ìku ÀkÏÌkkLkku ÀhÁkkh... ykfhwt kÕu ÀkÏÌkkLkwt hkÕ...

{khe-fqxeLk {kÏLkr fiktLk fkÏ{ fhk U.. ¯kuh kiMku uX fhk u.. uX fh k Lktu Õkfi Ìkku.. {khe {khe Mkku˜k fkxe LkkÏætu.. ÀkÏÌkk kxkLkkt {kÏtLk e Àkuhkt ⁄kkfi.. hu. {kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku yk ku. yk ku hu kMkr§fikLku h˜u.. ¯kkÏ{ ¯kkÏ{Lkk {wræfiktLk æÁkuth yk˜e.. r{rx¯k nkÏ k§ k {q§ku {kÏLk e yk u.. uX LkU fh e.. fhÌkuh LkU yk˜ wt.. ÀkÏÌkk kxk{k yufkuz ⁄kE.. ¯kkÏ{u ¯kkÏ{ æÁkUh ⁄kuE. ÀkÏÌkk ÀhÁkkhLk fhÌkuh ÁkÌk fhe ÀuÌkwt.. ¯kkfiku- kunku r kfi Ìkku fe yk˜ Lkn™.. ÀkÏÌkk ÀhÁkkhLk henktLkk Mk{kxk

Mkhk.. yut˝kyu hkÕu⁄kktLkne VkuÕ {¯kk e. Ìkkur¤˝fik{k yk eLk

ke˜ktLk {khe LkkÏæk.. {k⁄kkt kxeLk Ìkkuh˝ Ák˝k kt.. fkÏfi fu kLke kÌk LkU.. {k⁄kktLkwt Ìkkuh˝ fhwt yuÌk˝ ¯kkÏ{Lkwt LkkÏ{

Ìkku¤˝efik (Ìkkuhr˝fik) khwt.. Ìkkur¤˝fikne VkuÕ kkMke k§e.

ÀLkhk ¯kk zk zw¯khu.. nqh˜k nku Lk {k§eyu.. nkÏrÕfik u§k

⁄kuE... fkuhkh{k... ke˜kuLkwt Mkhwt hu MkhuÌkhtw ¯kkuhkh{k..

VkuÕ LkkXe Õkfi hu Q kk æuhu...

M kÌkt fi yktÀku˜Lk

8.

W’˜uæku ºe˜e¯keÌkku{kt

Mkt Ìk 1944{kt siLk ykuMk k˜ krh kh{kt r kÌkk LktÀ˜k˜ yLku {kÌkk fu˛hÁkkELke fqæu Ú¯kehe ¯kk{ fku’fikhe{kt sL{u˜k {kuÌke˜e˜ ÌkuÚ Ìk Õkzku˜Lkk Ú¯kehÀkhLku Ìfikt fk{Àkh Ìkhefu fk{ fhÌkk nÌkk. yk nfefÌk ºe˜e ´Mkt¯k¯keÌk{kt yk heÌku Mk[ kE Au : Õkhku˜LkwthkÕhu, kÏr˝fikufkÏ{ÀkhhRfiku,Õkhku˜Lkwt... fku’fikheLkku kÏr˝fiku, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, fku’fikheLkku... {kuÌke˜k˜ nU kÏr˝fiku, kÏr˝fiku fkÏ{Àkh hRfiku, {kuÌke˜k˜ nU... fk{Àkh {kuÌke˜k˜Lku fh, s{eLk {nuMkq˜ Mkq˜ fh k yLku Ú¯kehÀkhLke uX fhk k ˜kufkuLku Ákku˜k k ykswÁkkswLkk ¯kk{ku{kt kht kh s kzÌkwt. ykLkk ˜eƒu ˜kufMkt kfo ⁄kÌkkt {kuÌke˜k˜u yLkwº‘fiwt fu, ëë´Ú k˝ ´fkhLke ¯kw˜k{eLkk MkftÚ{kt Ìkz k k ˜k¯ke nÌke. Mkki⁄ke W kh yt¯k˙us nÌkk, su{Lku ´MkLLk fh k {kxu hkflfikuLkk M k{e hkÚyku ÚÌkÚÌkLkk LkwMkæk ys{k e ´ÚLku htÚzÌkk nÌkk. Ìkuyku Ìk⁄kk Ìku{Lkwt ´˛kMkrLkf {k§æwt fh, ˜k¯kku yLku kk˛ e uX ¯kuhu Ókhk sLkÌkkLku kkMk yLku Àw:æ yk kÌkkt nÌkkt. Mkki⁄ke Lke[uLkk MÌkhu Ú¯kehÀkh nÌkk, su kkuÌkk⁄ke W khLkk ÁktLku ´ºwykuLku ´MkLLk fh k yLk M fitLkk M k⁄ko {kxu, ¯kheÁk ´Ú kh Lk]˛tMkÌkk kq of yLfikfi yLku yÌfik[kh fhÌkk nÌkk. yk ´fkhu, hkflfiLke sLkÌkkñr ˛uªkÌk: ¯kk{kuLke ¯kheÁk sLkÌkk r kMÌkhefi ÀkMkÌkk yLku yÌfik[khku⁄ke kerzÌk nÌke.íí

yufe yktÀku˜LkLkk fux˜kf ´Mkt¯kkuLkk

˜kufS LkLkk ¯kkZ Mkt kfo⁄ke ÊfikLk{kt yk u˜kt sLkÌkkLkktñ ækMk fheLku

ykrÀ kMke sLkÌkkLkkt Àw:æku ÚuELku ÌkuÚ ÌkLku {kLk Mkns MknkLkwºqrÌk ´¯kxe. Mkk{krsf uhku, ƒkä{f uhku, æuÌkh khLkkt ]˚kku khLkku fh, s{eLk-{nuMkq˜ ¯kuhu ÚÌkÚÌkLkk fh W hk k yk u˜k Mkhfkhe yrƒfkheyku yLku Ú¯kehÀkhLkk Lkkufhku Ákfhkt, fqfzkt, ækx˜k, ¯kkuÀzkt, kMk˝ ¯kuhu sYhe h æhe {VÌk{kt ˜E s e yLku uX fhk e yu Ìkku yu{Lkku nf ÁkLke ¯kfiku nÌkku. {kuÌke˜k˜ Ú¯kehÀkhLkk s fk{Àkh nku k⁄ke Ìku{Lkk Ókhk yk kt y{kLk efi fkfiku fhk kLkk ´Mkt¯kku Qºk

⁄kÌkk Ìfikhu ºkhu kezk ⁄kÌke. ykX ªko Mkwƒe yk e rÓƒk ºhe {kLkrMkf fikÌkLkk ºku¯k e {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku Ú¯kehÀkhLkk fk{ÀkhLke Lkkufhe Akuze Àeƒe. yk ´Mkt¯k yuf ¯keÌk{kt yk heÌku Mk[ kfiku Au :

{U˜({nu˜) ÁkÌkk u (Áktƒk u)hu, WÀukwheyku hkÕk, {U˜ ÁkÌkk u hu... uX fhk u hu, Õkhku˜ Xkfkuh, uX fhk u hu... uX fhk u hu, ¯kkÏ{-¯kkÏ{uhkt ºe˜ktLk, uX fhk u hu... {kh kkhu hu, Õk˜kuh Xkfkuh, {kh kkhu hu... kku¯k(fh) ˜uyu hu, {Whe-{WhktLkku, kku¯k ˜uyu hu...

LkkufheMkkuheÀufiuhu,{kuÌke˜k˜ kÏr˝fiku,Lkkufhe Mkkuhe Àufi hu... fk{ÀkhLke fkfi{e Lkkufhe AkuzeLku ÌkuÚ Ìku S Lkfik kLk {kxu ºe˜

r MÌkkh{kt VheLku {h[kt-{Mkk˜k u[ kLkku ƒtƒku ˛Y ffikuo. fk{ÀkhLke Lkkufhe Akuz‚k kAe kkuÌkkLkk kkh-ƒtƒkLkk {kÊfi{⁄ke ºe˜ ˜kufS Lk Mkk⁄ku Mkeƒk Mkt kfo{kt yk‘fik. ºe˜ Mk{ksLke Mk{Mfikyku yLku f¸ku⁄ke ˇr Ìk ⁄kfik. yk⁄ke yu{˝u ºe˜ Mk{ksLkkt Àw:æku Àqh fh k rLkƒkoh ffikuo. ykhtº{kt {kuÌke˜k˜ ºe˜ Mk{ksLkk ƒkä{f-Mkk{krsf k -´Mkt¯kku{kt nksh hnu k ˜k¯fik. kkuÌku siLk kr˝fik nku k⁄ke kkuÌkkLkk ƒ{oLkk ykÀ˛kuo, S LkÀ˛oLk, œfik˜ku, {kLfiÌkkyku ´{k˝u ºe˜ Mk{ks{kt ´[r˜Ìk {ktMkknkh, {„ kkLk su kt r r˛¸ ækLk kkLk, fLfik˛w’f, kwLkä kn su k herÌk-rh kÚu kMktÀ kz‚k Lkn™. yk⁄ke Mk{ksLkk yk¯ku kLkku Mkk⁄k yufÌkk M⁄kk ke, Mk{ks Mkwƒkh˝kLkku rLk˝ofi ffikuo. {kuÌke˜k˜Lke Mk{ks Mkwƒkh˝kLke ´ ]r•k yuf ´Mkt¯k¯keÌk{kt yk heÌku rÕ˜kE Au : Lk kun˜fku(fiw¯k)hu,Ìk{fu kqhe{hwt... {kuÌke˜k˜ Ákku˜k u hu, Ìk{fu kqhe {hwt... {khÌkkur{rx¯kÕk wthu,Ìk{fu kqhe{hwt... {kMk˜efkuE{kt{khÕkuhu,Ìk{fu kqhe{hwt...

{kurhfik({kuh)fkuE{kt{khÕkuhu,Ìk{fu kqhe{hwt...

ÀkYLkknutn{hu,Ìk{fu kqhe{hwt... {kuÌke˜k˜ n{Õk u hu, Ìk{fu kqhe {hwt... {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLke Mk{ks Mkwƒkh˝kLke ´ ]r•kykuyu Ìku{Lku ºe˜ Mk{ks{kt ˝k ˜kufr´fi ÁkLkk e Àeƒk. Ìku{Lkkt ykhtºLkkt yÆnMkf-yktÀku˜LkkuLkwt {q§ k˝ yn™ nÌkwt. y{fikoÀ ˜u kÌkwt s{eLk-{nuMkq˜, hkÚ-Ú¯kehÀkhLkk Mkk{krsf ´Mkt¯ku ˜u kÌkku uhku-˜k¯kku, ]˚kku kh ˜u kÌkku fh, uX´⁄kk⁄ke ⁄kÌkwt ˛kherhf ˛kuªk˝ ¯kuhu hksfefi ÁkkÁkÌkku Mkk{u yÆnMkf yktÀku˜Lk fh kLkku {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku rLk˝ofi ffikuo. yk {kxu hksM⁄kkLkLkk {kÌk]fwtrzfik yLk ¯kwshkÌkLkk r[ k-r r[ k su k ´kÀur˛f {u§kyku{kt M fitºq yufXe ⁄kÌke ºe˜ ´Ú Â[u yufÌkk M⁄kk ke ¯kk{u ¯kk{ Zku˜ ¯kkze ºe˜kuLku fh Lk yk k kLke yLk Mk•kkƒkheyku Mkk⁄ku Mknfiku¯k Lk fh kLke Mk˜kn yk k k{kt yk e. ºe˜ Mk{ksu {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk rLk˝ofiLkk kk˜Lk {kxu ˛ k⁄k ˜eƒk. yk{, ¯kwshkÌk yLku hksM⁄kkLkLkk ºe˜ ykrÀ kMke Mk{ks{kt {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ëyufe yktÀku˜LkíLkkt {tzk˝ ⁄kfikt. yk yufÌkk yuf ¯keÌk{kt yk heÌku ‘fiıÌk ⁄kE Au : MkrÌkfikt k§u {u§u, ºu§k ⁄kkÕku hu, MkrÌkfikt k§u... ¯kkÏ{u-¯kkÏ{uhkt {wræfikt, ºu§k ⁄kkÕku hu, ¯kkÏ{u-¯kkÏ{uhkt... yk u {kuÌke˜k˜, ºu§k ⁄kkÕku hu, yk u {kuÌke˜k˜... uXLkku fh ku ÁkÌkk MÌkku(ÁktÀkuÁkMÌk), ºu§k ⁄kkÕku hu uXLkku... ÀhÁkkhe hkÕ fkx wt, ºu§k ⁄kkÕku hu, ÀhÁkkhe hkÕ... yufkuz(yufÌkk) hkæe nUzÕku, ºu§k⁄kkÕku hu, yufkuzhkæe... {kuÌke˜k˜ Ókhk ykhtºkfiu˜k yufe yMknfkh yktÀku˜LkLku ºkhu ˜kufMk{⁄koLk {Èfiwt. yk⁄ke yuf ˛¬ıÌk˛k§e yktÀku˜Lk ÁkLke ¯kfiwt. yufe yktÀku˜LkLkku ´ºk n {u kz ´Àu˛Lkk hkflfikuLke Mke{kyku yku§t¯ke ÁkeÚ hkflfiku{kt k˝ Àqh Àqh Vu˜kE ¯kfiku. ÌkuÚ Ìku Ezh, kk˜Lk kwh, rMkhkune, ÀktÌkk, r sfiLk¯kh ¯kuhu hkflfikuLke ˜ktÁke kÀfik kkyku fhe, ÌfiktLke ykrÀ kMke sLkÌkkLku ´urhÌk fhe ÌkuLku kkuÌkkLkk yrƒfkhku ´Ìfiu Ú¯k˙Ìk fhe. khtÌkw, hkflfiLkk ´˛kMkLkLke ¯keƒ-Lksh ÌkuÚ Ìk kh furLˇÌk ⁄kE ¯kE. hkflfikuLku kkuÌkkLkk y¬MÌkÌ {kxu yk yktÀku˜Lk yuf {kuxku kzfkh nÌkku. {u kzLkk {nkhkÚ, Ú¯kehÀkh yLku rÁk˙rx˛ Mk•kk ÌkuÚ ÌkLkk ƒe hnu˜k ´ºk ⁄ke ˝kt Æ[rÌkÌk nÌkkt. yufe yktÀku˜Lk W•khLkkt hkflfiku{kt Àqh Àqh Mkwƒe ´MkhÌkwt sÌkwt nÌkwt. swÀk swÀk hkflfikuLkk ˛kMkfkuyu Mkk⁄ku {§eLku yk yMknfiku¯k yktÀku˜LkLku f[ze Lkktæ kLkku

yufe yktÀku˜LkLkk

rLk˝ofi ffikuo. ÌkuÚ Ìku swÀk swÀk hkflfikuLkk ykrÀ kMkeykuLku Mkt¯krXÌk hnu kLke Mk˜kn yk ke yLku yufÌkk fkfi{ hkæ kLkku rLk˝ofi fhk‘fiku.

ykrÀ kMkeyku Ú¯ke QX‚k nÌkk. yk⁄ke hkflfikuLkk ˛kMkfkuLku ˜kufyktÀku˜LkLkku Mkk{Lkku fh kLkwt {w~fu˜ ÁkLfiwt. yk krh¬M⁄krÌkLkku Mkk{Lkku fh k yt¯k˙uÚu, WÀfi kwh hkflfi, Ezh hkflfi, ÀktÌkk Ú¯keh ¯kuhu hksfefi Mk•kkyu Mkk{qrnf heÌku ykrÀ kMkeyku kh fkh{ku fuh Ìkko‘fiku. æuzÁk˙Òk LkSf ÀktÌkk

Ìkk˜wfkLkk ÀktÌkk-Ú¯kehÀkhLke MkuLkkyu ykrÀ kMkeykuLkkt {k⁄kkt fk keLku ¯kk{Lkk Ókhu

Ìkkuh˝ ÁkktÊfiwt. yk⁄ke yk ¯kk{Lkwt Lkk{ Ìkkuhr˝fik kz‚wt. su ¯kk{ yksu k˝ yk kk˛ e xLkkLkwt Mkk˚ke ÁkLkeLku Qºwt Au. Àh hMku ºhkÌkk nÀkz ¯kk{Lke ¯kkuhLkk {u§k{kt ÌkuLkwt ¯keÌk k˝ ¯k kfi Au :

VkuÕ Ìkuhk u, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh...

{k⁄kkt kxU, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh...

Ìkkuh˝ fhU nU hu, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh...

yuÌk˝ Ìkkuhr˝fiwt khwt ¯kkÏ{Lkwt LkkÏ{ hu, ÀkÏÌkk k§ku Xkfkuh...

7 {k[o, 1922Lkk hkus {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìku ¯kwshkÌkLkk Ezh hkflfiLke r sfiLk¯kh Ú¯kehLkk kk˜-r[Ìkrhfik ¯kk{{kt 2000 ˜kfrzfik yLkwfikfieyku Mkk⁄ku ´ u˛ ffikuo. ykrÀ kMkeyku yLku hkflfiLkk yrƒfkheykuyu ˛k¬LÌk kq˝o Mk{kƒkLk {kxu MkºkLkwt ykfikusLk ffiwO nÌkwt. s{eLk {nuMkq˜, uX, ˜k¯kku ¯kuhu ÁkkÁkÌku

ÌktÀwhMÌk kÌkko˜k k [k˜e hÃkku nÌkku. khtÌkw, {ush yu[.S. MkxLkLkk ykÀu˛⁄ke {u kzLke ºe˜ fkuh hurs{uLxu yLku hkflfikuLke Mk˛Ü Vkusu, ˛kLÌk-yÆnMkf sLkÌkkLku uhe ˜eƒe yLku ykzuƒz ¯kkur§fiku⁄ke 1200 rLk˛Ü {k˝MkkuLku {kuÌkLkk kx WÌkkhe Àeƒk. ˛neÀkuLke ˜k˛ku⁄ke ykswÁkkswLkk fq k ºhe Àeƒk. ÌkuÚ ÌkLku k˝ k¯k{kt ¯kku§e yLku Ahk k¯k k⁄ke kfi˜ ⁄kfik nÌkk. ykLke kwr¸ hksM⁄kkLk Mku kMkt Lkku rh kkuxo fhu Au. yk yuf ÁkeÚu ësr˜fik k˜k Ákk¯k nÌfikfktzí nÌkku. khtÌkw, ÌkÌfk˜eLk Mkhfkhe Mkq kkuyu yk y{kLk efi xLkk kh Zktfr kAkuzku fh kLkku kqhÌkku ´fiÌLk ffikuo. yk kk˛ e fktzLkku W’˜uæ yk knu˜kt k˝ ffiku Au.

rMkhkune hkflfi {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk LkuÌk]Ì {kt ykrÀ kMke yktÀku˜LkLkwt Ákeswt ´{wæ fuLˇ nÌkwt. ÚLfiwykhe, 1922{kt ÌkuÚ Ìku yk r MÌkkhLkk ykrÀ kMke knkze ´Àu˛{kt kÀfik kk fhe. ºe˜ku yLku ¯khkrMkfikLke yLkuf Mkºkyku fhe ëºqr{ º¯k kLkLkeí Mkq k Mkk⁄ku ykrÀ kMkeyku{kt ëyufeí (yufÌkk) fhe, s{eLk{nuMkq˜ Ìk⁄kk fhÁktƒe fhk e hkflfi Mkk{u yMknfiku¯k {kxu æw’˜wt yknT kLk ffiwO. W~fuhkfiu˜k ykrÀ kMkeyku Ókhk ÚLfiwykhe, 1922Lkk ytrÌk{ Mk Ìkkn{kt

100 W•kh ¯kwshkÌkLkk ºe˜ ykrÀ kMkeykuLkwt M kÌkt fi yktÀku˜Lk

˜qtx yLku hkflfif{o[kheyku Mkk⁄ku Àw‘fio nkhLke yLkuf xLkkyku xe. yk r MÌkkh{kt ykrÀ kMkeyku ÆnMkk kh QÌkhe yk‘fik.

yt¯k˙uÚuLke Mk˜kn⁄ke hkflfikuyu, MkirLkf ˛¬ıÌk⁄ke yktÀku˜LkLku f[ze Lkkæ kLkku rLk˝ofi ˜eƒku. yk MkirLkf yrºfikLkLkwt LkuÌk]Ì hksM⁄kkLkLkk yu.S.Lkk Mku¢uxhe {ush r´[zuo ffiwO. 1922Lkk yur´˜ {kMk{kt ¯khkrMkfikLkwt ¯kk{ rMkfik k yLku rMkhkuneLkk hkunuzk Ìkk˜wfkLkkt ºe˜kuLkkt Ákk˜kur˜fik ( k˜kur§fik) Ìk⁄kk ºq˜k

¯kk{kuLku uheLku yk¯k ˜¯kkze Àeƒe. ¯kk{ Mk§¯keLku ºM{ ⁄kE ¯kfikt. yLkuf ¯khkrMkfik yLku ºe˜ ¯kkfi˜ ⁄kfik yLku {kfiko ¯kfik. ÚLk{k˜Lkwt ºkh LkwfMkkLk ⁄kfiwt. yk kAe k˝ nÌfikfktz [k˜w hÃkku yLku 6 {u, 1922Lkk hkus Lk k kMk ¯kk{ MkirLkf yk¢{˝Lkku ºku¯k ÁkLfiwt. yk nÌfikfktzLkku W’˜uæ yk knu˜kt k˝ ffikuoAu.

hksM⁄kkLk Mku k Mkt yk M⁄k§kuLke Ìk kkMk fhe, ¯kk{kuLkku rh kkuxo Ìkifikh ffikuo. rh kkuxo ´{k˝u yk y¬¯Lkfktz{kt 325 krh kh yLku 1800 ‘fi¬ıÌk ´ºkr Ìk

⁄kE, 640 h Mk§¯kk e Àeƒkt. 7085 {˝ yLkks yLku 600 ¯kkze kMk

Mk§¯kk e Àeƒwt yLku 108 k˛w Ák§e {fikO. rh kkuxo{kt ”Àfi ft kk k k§k nÌfikfktz yLku y¬¯Lkfktz kh kqhÌkku ´fk˛ kkz k{kt yk‘fiku Au. rMkhkuneLkku yk Lk]˛tMk nÌfikfktz Mk{¯k˙ Àu˛Lkk Mk{k[kh k kku{kt [[koLkku r ªkfi ÁkLfiku. {k{˜ku rÁk˙rx˛

MktMkÀ Mkwƒe ¯kfiku. khtÌkw, ykrÀ kMkeykuLke hknÌk {kxu MktMkÀu ftE k˝ ffiwO Lkn™. yk y{kLk efi nÌfikfktzLku ºe˜ku yuf MkÀe kqhe ⁄kE Au AÌkkt ºq’fik Lk⁄ke :

Vht¯ke (rVht¯ke) VkuÕku yk e, hurhfiku Ákku˜u hu...

ÁkÀwæku Mkkuh k ˜k¯ke, hurhfiku Ákku˜u hu...

xkukku Mkkuh k ˜k¯ke, hurhfiku Ákku˜u hu...

nkMkwt, U˜kur§fiwt¯kkÏ{Ákkr§fiwt,hurhfikuÁkku˜uhu...

yk kAe rMkhkuneLkk ˛kMkfu, ykrÀ kMkeykuLke fux˜ef {k¯k˝eyku yLku

Mk¯k zku M efkhe. s{eLk{nuMkq˜ xkz‚wt. h Ákktƒ k, st¯k˜{kt⁄ke ˜kfzkt ˜u kLke

Aqx yk ke. r ƒ k ÁkLku˜e ÜeykuLkk fh {kV ffiko. æheV kkf kh y˜¯k⁄ke ˜u k{kt yk Ìke ëMkwæzeí Áktƒ fhe ñ su e ktÀh {kt¯k˝eyku M efkhe. yk{ AÌkkt su {n• Lke {k¯k˝eyku - uX, ˜k¯kku yLku st¯k˜ækÌkkLkk fkfiÀk{kt ækMk VuhVkh fh k{kt yk‘fik LknkuÌkk. khtÌkw, ëºk¯kÌkk ºqÌkLke ˜t¯kkuxe º˜eíLkk Lfikfiu ykhtº{kt ykrÀ kMkeykuyu yk Aqxku M efkhe.

˛ÁÀk⁄ko Mkqr[

y

yf{ku ( kwt.) ‘fi¬ıÌkLkwt Lkk{ yu

yufkuz (Üe) yufÌkk

yku

ykuÌkkh ( kwt.) ¯kºo

f

fhÌkuh ( kwt.) fh, uhku

fMkw (r .) æhkÁk

fkfhk ( kwt.) {˛k˜ fk¯kuÀ ( kwt.) fk¯k§, k k

fkx (r¢.) fkZ

fkxe (Üe.) kxe

fe (Lk.) e

fwykuh ( kwt.) fwt h, fw{kh

fuMkhÁkkE (Üe.) {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLke

{kÌkkLkwt Lkk{

fUh (Lk.) h

fUh (r¢.) fh

fkuhkh ( kwt.) ¯kk{Lkwt Lkk{ fkuhwt (Lk.) kuzwt

fkur˜fikhe (Üe.) {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkwt

ÌkLk

fktÏ˝e (Üe.) k˝e

¯k

¯kkE (Üe.) ¯kkfi

¯kw{h (Üe.) Mk{qn, ]tÀ

¯kkÏÌke ( kwt.) ¯kktƒe, {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ Ìk

Õ{e (Üe.) s{eLk

Õkhækt (Lk.Ák. .) ]˚kku, Õkz

Õuzk ( kwt.) Õtzk, Ê Ú

x

xku˜ ( kwt.) Zku˜

xku k (Üe.) Ìkku k

z

zkufh (Üe.) zkuMke, Àkfi˝

Z

Zk§ku ( kwt.) r Mkk{ku

Ìk

ÌkLk (Lk.) ƒLk

Ìkhk§ ( kwt.) ºe˜kuLkwt ¯kku k Lkk{

Ìkhu{ (Lk.) ƒ{o

ÌkkÏ{ (r¢.) Àkuz À

Àwh¯kU˝ (Lk.) ÀqhÁkeLk

ÀkufULk (Lk.) ÀwfkLk

Àkuhkt ⁄kk (r¢.) Àw:æe ⁄k

ÀkÏ˝ (Lk.) Àk˝, fh

Lk

Lknkh (r¢.) º¯kkz

Lkfikt (Üe. Ák. .) LkÀeyku

LktÀ˜k˜ ( kwt.) {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLkk

r kÌkkLkwt Lkk{

LkU (y.) Lkn™

k

k{kuh ( kwt.) º{hk

kh (r¢.) ºh

kkE ( kwt.) ºkE

kkfikt ( kwt.Ák. .) ºkEyku

ke˜ ( kwt.) ºe˜

kq˜wt (Lk.) ¯kk{Lkwt Lkk{

kun (Üe.) ºU˛

ku§k ⁄kk (r¢.) ºu¯kk ⁄k wt, yufXk ⁄k

V

Vht¯ke ( kwt.) rVht¯ke, yt¯k˙uS

Ák

Ák¯k˜ (Lkt.) Áfiq¯k˜

Ák¯ku˜ (Lkt.) Áfiq¯k˜

ÁkÌkk MÌkku ( kwt.) ÁktÀkuÁkMÌk

ÁkÀwæ (Üe.) ÁktÀqf

Ákkfi˜e (Üe.) Üe

Áku xku ( kwt.) Mkt¯k{

Ákkuxuh (Üe.) {kuxh

ÁkkuÀwt (r .) æhkÁk

Ákku˜{k (Üe.) {kLkÌkk, Ákkƒk

ÁkkÏÌk (r¢.) Ákktƒ

º

ºqrhfiku (r .) ºqhku, yt¯k˙us

ºku¯k ( kwt.) fh, uhku

{

{Whk ( kwt.) {nwzkLkkt ]˚kku

{¯khku ( kwt.) zwt¯kh

{kt (y.) Lkn™

{q§ku (r .) ˝kt

{U˜ ( kwt.) {nu˜

{kurhfik ( kwt.Ák. .) {kuh

h

hkÕu⁄kktLk (Lk.) hksM⁄kkLk

hen (Üe) heMk

Y¯kkt (Lk.Ák. .) yktMkw

hurhfiku ( kwt.) hurzfiku

˜

˜¯krLkfikt (Lk.) ˜¯kLk

˜¯kuLk (Lk.) ˜¯Lk

˜nuhÁkkE (Üe.) {kuÌke˜k˜ ÌkuÚ ÌkLke

kÌLkeLkwt Lkk{ ˜kæhe (Üe.) ˜kfze

h˜ku ( kwt.) z˜ku

k˜kur§fiwt (Lk.) ¯kk{Lkwt Lkk{

un ( kwt.) u˛

ÏnÌkku ( kwt.) ‘fi¬ıÌkLkwt Lkk{

kÏ˝u˝ (Üe.) kr˝fi˝

kÏr˝fiku ( kwt.) kr˝fiku

Mk

Mkku Lke (r .) Mkkunk{˝e

n

n{ ( kwt.) ˛ k⁄k nrhfiwt (Lk.) Ìkeh, Ákk˝

neæku (M ke.) r˛æk{˝

nqh˜k ( kwt.) Mkqzk, kku kxLke yuf ÚrÌk

nwtæ (Üe.) uhku, fh

nÏt{ (Üe.) Mke{ nkÏt k§ (r¢.) Mkktº§

1. ¯kwshkºkE ƒLkkºkE ¯k{kh, ¯kk{ : {k˜ kMk, Ìkk. : æuzÁk˙Òk

2. MkkfiÁkkºkE nku{ehkºkE kkh¯ke, ¯kk{ : æhr˝fik, Ìkk. : æuzÁk˙Òk

3. ˜æ{˝ºkE {eLkkºkE ¯k{kh, ¯kk{ : {ku Ìk kwhk (hksM⁄kkLk - ¯kwshkÌkLkku

Mke{k ´Àu˛)

4. ºxkºkE {¯kLkºkE ¯k{kh, ¯kk{ : {k˜ kMk, Ìkk. : æuzÁk˙Òk

5. ÚºkE funhkºkE ¯k{kh, ¯kk{ : Lk k{kuxk, Ìkk. : æuzÁk˙Òk

6. Lkk⁄kkºkEºqhkºkE¯k{kh,¯kk{:æuz k,Ìkk.:æuzÁk˙Òk(hksM⁄kkLk-¯kwshkÌkLkku

Mke{k ´Àu˛)

7. {ULkkºkE y§ækºkE kh{kh, ¯kk{ : æuz k, Ìkk. : æuzÁk˙Òk

8. LkkLkSºkE y§ækºkE kh{kh, ¯kk{ : æuz k, Ìkk.: æuzÁk˙Òk

9. Lk SºkE Àu kºkE æktx, ¯kk{ : kt⁄kk˜ (MkkÁkhfktXk - ÁkLkkMkfktXkLkku Mke{k ´Àu˛)

10. kqLkkºkE fk§kºkE æktx, ¯kk{ : kt⁄kk˜

11. kkÁkwºkE Àu kºkE æktx, ¯kk{ : kt⁄kk˜, Ìkk : æuzÁk˙Òk

12. ˜ækºkE ˜k˜kºkE ¯k{kh, ¯kk{ : æuz k (hksM⁄kkLk - ¯kwshkÌkLkku Mke{k ´Àu˛)

13. kkÁkwºkE LkkLkSºkE æktx, ¯kk{ : Ákkuhze, (hksM⁄kkLk - ¯kwshkÌkLkku Mke{k

´Àu˛)

14. r h{kºkE LkkLkSºkE æktx, ¯kk{ : Ákkuhze

15. LkuÌkkºkE Àu kºkE ¯k{kh, ¯kk{ : Áknurzfik, Ìkk.: æuzÁk˙Òk

16. eh[tÀºkE À˜AkºkE kt[k˜, ¯kk{ : Mk˝k˜e, Ìkk.: ÀktÌkk (yk[kfio, Mk kuoÀfi yk©{, Mk˝k˜e)

17. fu˛kºkE hu kºkE kh{kh, ¯kk{ : {k˜ kMk, Ìkk.: æuzÁk˙Òk

18. fehkºkE Lkku kkºkE ¯k{kh, ¯kk{ : Lk k{kuxk, Ìkk.: æuzÁk˙Òk

19. S kS MkwfkS ¯khkrMkfik, ¯kk{ : kk˜ r[Ìkrhfik, Ìkk.: r sfiLk¯kh

20. ˜r˜ÌkºkE Àu [tÀ {kuZ, ¯kk{ : ÀZ k , Ìkk.: r sfiLk¯kh

21. nh{ktÁkuLk Àu kºkE æktx, ¯kk{ : kt⁄kk˜, Ìkk.: æuzÁk˙Òk

22. ¯kt¯kkÁkuLk ˜kƒkºkE æih, ¯kk{ : Æn¯krxfik, Ìkk.: æuzÁk˙Òk

23. Àe kÁkuLk LkhMkkºkE ÁkwÁkrzfik, ¯kk{ : kkt[{nwzk, Ìkk.: æuzÁk˙Òk

24. Õw{eÁkuLk kkÁkwºkE æktx, ¯kk{ : kt⁄kk˜

25. ÕfeÁkuLk ¯k˜ÁkkºkE æktx, ¯kk{ : kt⁄kk˜, Ìkk.: æuzÁk˙Òk

26. [uLkkÀu e ÌkuÚ Ìk, ¯kk{ : fku˜efikhe, hksM⁄kkLk

27. zkÏ. {nuLˇ ºkLkk Ìk, WÀfi kwh, hksM⁄kkLk (œfikÌk ˜kufr „kr ÀT) ˛ÁÀk⁄koMkqr[103

MktÀºo¯k˙t⁄k

rnLÀe

1. •¢ÁŒ±¢S¢Ë |¢ËH, HÔ ‹U : œ¢¢Ô{ÙS¢„ }¢Ô„º¢, –Ì‹U¢‡¢‹U: ⁄¢£¢S⢢› Á±‡± Á±l¢–Ë , ©Œ –È⁄, –Ìâ¢}¢ S¢ÊS‹U⁄á¢: 1954

2. |¢ËH S¢}¢¢£¢ - ‹UH¢ ª±Ê S¢ÊS‹ÎUÁº, HÔ ‹U : «¢ı. S¢Ë. ªH. ‡¢}¢¢¸, }¢¢H±Ë –Ì‹U¢‡¢›, Á±⁄¢ ›x¢⁄, Á£¢H¢ - £¢ –È⁄, ⁄¢£¢S⢢›

3. }¢¢›± S¢ÊS‹ÎUÁº, ‡ ¢}¢ ”¢⁄ᢠŒÈœ¢Ô, ⁄¢£¢‹U}¢H –Ì‹U¢‡¢›, › Ë ŒËÃË, ÁmºË S¢ÊS‹U⁄ᢠ: 1995

4. Ù„ŒÍ S¢| º¢, ⁄¢{¢ ‹ÈU}¢ÈŒ }¢È £¢Ë¸, ⁄¢£¢‹U}¢H –Ì‹U¢‡¢›, –È›}¢È¸ÁŒÌº1996

5. ±ÔŒ –Á⁄”¢ , ‹ÎUcá¢H¢H, Ù„ŒË }¢¢ä }¢ ‹U¢ ¢¸ã± Á›ŒÔ‡¢¢H , ÁŒÃË Á±‡±Á±l¢H , ÁŒÃË

6.|¢¢⁄º ‹ÔU }¢ÍH •¢ÁŒ}¢ }¢¢›± |¢ËH, HÔ ‹U : ŒÔ±ËH¢H, –Ìâ¢}¢

S¢ÊS‹U⁄ᢠ- 2002, –Ì‹U¢‡¢‹U : ª‹UH •¢ÁŒ±¢S¢Ë –Ì‹U¢‡¢›, £¢¢Ô{–È⁄, (⁄¢£¢S⢢›)

7. |¢¢⁄ºË H¢Ô‹U£¢Ë±› •¢Ò⁄ S¢ÊS‹ÎUÁº, «¢ı. •}¢⁄ÙS¢„ ±{¢› •¢Ò⁄ «¢ı. –Ì}¢ËH¢ ‡¢ÈvH ëÁ‹U⁄á¢í, ¢ÔS¢H¢ –ÁœHÙ‡¢x¢ „¢©S¢, ›ß ÁŒÃË - 2, –Ìâ¢}¢ S¢ÊS‹U⁄á¢, x¢á¢ºÊ~¢ ÁŒ±S¢

8. £¢›£¢¢Áº ¢Ô¥ ‹ÔU {¢<}¢‹U S¢⁄¢Ô‹U¢⁄, «¢ı. }¢„ÔãŒÌ }¢¢›¢±º, 1999, }¢ÈQU‹U –Ì‹U¢‡¢›, ©Œ –È⁄ - 1, –Ìâ¢}¢ S¢ÊS‹U⁄ᢠ: „¢ÔHË - 2006

9. x¢È£¢⁄¢º : H¢Ô‹U S¢ÊS‹ÎUÁº •¢Ò⁄ S¢¢Á„y , „S¢È ¢Áø¢‹U, ›Ô‡¢›H œ¢È‹U ÓS , ªÊÁ« ¢, ›ß¸ ÁŒÃË - 16

10. •¢ÁŒ±¢S¢Ë H¢Ô‹U, ⁄}¢ÁᢋU¢ x¢È庢, –Ì‹U¢‡¢‹U : Á‡¢À–¢ ›, ›ß¸ ÁŒÃË - 32, –Ìâ¢}¢ S¢ÊS‹U⁄ᢠ: 2006

11. ªã⢢Ôx¢Ì¢»UË •¢ı»U ªÁ㇢ªã ßÁã« ¢, ⁄¢ıœ¢ ‡¢Ô»U⁄

12. –Ì¢”¢Ë› |¢¢⁄º ‹UË S¢ÊS‹ÎUÁº •¢Ò⁄ S¢} º¢, «Ë.«Ë. ‹U¢ÔS¢¢}œ¢Ë,

15. ⁄¢£¢S⢢› }¢Ô¥ Á‹US¢¢› ª±Ê •¢ÁŒ±¢S¢Ë •¢ãŒ¢ÔH›, «¢ı. œ¢Ì£¢ Á‹U‡¢¢Ô⁄ ‡¢}¢¢¸, ⁄¢£¢S⢢› Á„ãŒË x¢ÌÊ⢠•‹U¢Œ}¢Ë, £¢ –È⁄

16. |¢ËH RU¢Á㺠‹ÔU –Ìá¢Ôº¢ : }¢¢ÔºËH¢H ºÔ£¢¢±º, –ÌÔ}¢ ÙS¢„ ‹U¢Ê‹UÁ⁄ ¢, ⁄¢£¢S⢢› S¢¢Á„y •‹U¢Œ}¢Ë, ©Œ –È⁄ –Ì.S¢Ê. 1985

18. økkLk ¯kt¯kku ke ¯k˙t⁄k - ©u˝e - 22, ºkhÌk À˛oLk - 1 : RrÌknkMk : ykrÀfiw¯k, ˜uæf : ´ e˝[tˇ r[. kheæ, ´fk˛f : MkhÀkh kxu˜ fiwrLk äMkxe’˜º r „kLk¯kh, ´⁄k{ yk ]r•k - 1982

19. Ezh hkflfiLkku RrÌknkMk, ˜uæf : Úu¯keÀkMk (Ezh hkflfi)

20. Ezh MktM⁄kkLkLkk fux˜kf kwhkÌkLk y ˛uªkku, ˜uæf - ktZheLkk⁄k yk. E{kLkÀkh, ´fk˛f : rz kkxo{uLx ykÏV ykrfofikϘkÏS, Ezh MktM⁄kkLk

21. økkLk ¯kt¯kku ke ¯k˙t⁄k ©u˝e, ºkhÌk À˛oLk : RrÌknkMk : {Êfifiw¯k, ˜uæf´ e˝[tˇ r[. kheæ, ´fk˛f : MkhÀkh kxu˜ fiwrLk äMkxe, ’˜º r „kLk¯kh, ´⁄k{ yk ]r•k - 1982

22.¯kku ke[tÀ - ºh⁄kheLke khÌkk, zkÏ. º¯k kLkÀkMk kxu˜, r˛ ˛tfh [qLke˜k˜ Úu˛e [urhxuÁk˜ xŸMx, {wtÁkE, ´⁄k{ yk ]r•k - 2005

23. {kuÌke[hkLke khÌkk, zkÏ. º¯k kLkÀkMk kxu˜, 304, r{r⁄k˜k yu kkxo{uLx, srsÕ Ákt¯k˜k [kh hMÌkk, ÁkkuzfÀu , y{Àk kÀ - 380015, ´⁄k{ yk ]r•k : 2007