Bertsolari - 99. aldizkaria

99. ZENBAKIA | 2015 UDAZKENA | 10 EURO

ITZULERAN, MALETAK HUSTEN (

MOZAMBIKE, PORTUGAL, BOISE ETA AEB)

BERTS LARI BERTSOLARI…

EDITATZAILEA:

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 943 300 621 / 629 460 978 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: antxokarentzat@bertsolari.net publizitatea@bertsolari.net administrazioa@bertsolari.net zamalloarentzat@bertsolari.net ZUZENDARIAK: Beñat Zamalloa eta Antxoka Agirre ERREDAKZIO BATZORDEA: Amagoia Mujika, Jon Martin, Esti Esteibar eta Alain Ulazia ADMINISTRAZIO BATZORDEA: Joxean Agirre, Xanti Jaka eta Antxoka Agirre ARGAZKIAK: Conny Beireuther, Galder Izagirre eta Andoni Lubaki MARRAZKIAK: Adur Larrea eta Mikel Begoña, Patxi Gallego eta Agate Krispin eta Patxi Huarte ‘Zaldi Eroa’ DISEINUA, MAKETAZIOA ETA MARRAZKIAK: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Bea Zabalondo SARE SOZIALAK: Jon Martin INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

Euskara Zuzendaritza Nagusia Dirección General de Euskera

005> ERRIMA NOKA •

006> •

010> •

012> NEURTU EZIN DENA EPAITZEAREN MERITUA 018> XABIER AMURIZA 026> JOSEBA SANTXO 038> FELIX IRAZUSTABARRENA 046> ASIER IBAIBARRIAGA 058> JON AGIRRESAROBE Testua: Amagoia Mujika / Argazkiak: Xenpelar Dokumentazio Zentroa •

068> HUSTU EZIN DIREN MALETATAN EKARRIAK 070> OPORTORA MOTOZIKLETAN Testua eta Argazkiak: Beñat Ugartetxea >>>

080> JAIALDI 2015: BI BERTSOLARI BOISEN Testua: Xabi Paya 090> ELKARTASUNAREN ETA ELKARLANAREN KAPULANA Testua: Beñat Zamalloa Argazkiak: Ekaitz Filarmendi, Miren Amuriza eta Mundukide Fundazioa 105> ESPERIENTZIA PERTSONAL AHAZTEZINAK AEBETAN Testua eta Argazkiak: Eneko Sierra •

122> BLOGING IN THE WIND •

128> EREDUAREN ARABERAKO BERTSOLARITZA Testua: Rufino Iraola •

130> ( 131> KRISKITIN. Gidoia: Mikel Begoña / Marrazkiak: Adur Larrea // 135> HAMAR BERTSOLARITXO. Gidoia: Agate Krispin / Marrazkiak: Patxi Gallego )

NAK? NOR DIRA EPAITZEN DUTE ZEIN EZAUGARRI DITUZTE? LANA?…

NOLA EGITEN DUTE EUREN ak argituko dizkizu

zalantza guzti Bertsoak epaitzeari buruzko e eta ak egin duen erreportaje luz ale honetan Amagoia Mujik ten historian zehar izan diren sakonak. Bertsolari txapelke ditu. eta eragileak elkarrizketatu eragin handieneko epaileak k ko oinarrizkoenak, sakonena Epaitzeari buruz jakin beharre eria denak. eta historian zeharreko bitxik

9

9

U D A Z K E N A

2 0 1 5

hutsarazi dizkiegu Bakantzetan bizi izan dituzten esperientzien maletak hori egiteaz, neurri eta hainbat bertsolariri, eta eurak arduratu dira ariketa Portugalera; Xabi Paya doinu librean. Be単at Ugartetxea motozikletan joan zen al kulturaren festa eta Nerea Ibarzabal AEBetako Boisen izan ziren eusk tzabal Xamoa bertsolariak handian; Jon Martin, Jokin Labayen eta Arkaitz Oiar o Sierra, Ixaak Arruti eta ere AEBetan batetik bestera ibili ziren bertsotan Enek dukide fundazioaren Urtzi Olaziregi musikariekin; eta Miren Amuriza Mun . Urrun bidaiatzeko eskutik Kapulana bat zintzilik itzuli da Mozambiketik 99. aleak. aukera eskaintzen du ohiko atalak ere badakartzan

BIDAIA ON !

ZALDI EROAREN

e rr im a NAKO

5

HEMEROTEKA http://www.bertsozale.eus/eu/g ipuzkoa/gipuzkoako-bertsolaritxapelketa/albisteak/ abenduaren-19an-jokatukoda-gipuzkoako-bertsolaritxapelketako-finala

Abenduaren 19an jokatuko da Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finala

Elkarteak. Gainerakoan ez da aldaketarik, Ilunben (Donostia) izango da saioa, 17:00etan hasita, eta zortzi bertsolarik hartuko dute parte.

Horrekin lotuta, urriak 21 asteazkenetik aurrera jarriko dira salgai finalerako sarrerak.

Gainerako saioetarako bezala, sarrerak Internetez erosi ahal izango dira www.bertsosarrerak.eus webgunean. Horrez gain, herrialdeko hainbat lekutan ere salgai egongo dira finalerako sarrerak. Horietan, azaroaren 20ra arte egongo dira salgai T

www.bertsosarrerak.eus

Abenduaren 19an jokatuko da Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finala eta ez 20an, hasiera batean iragarrita zegoen moduan.

Egun horretarako Espainiako hauteskundeak deitu dituzte, eta, horren aurrean, finala egun batez aurreratzea erabaki du Gipuzkoako Bertsozale

6

Kapulana bat zintzilik ikuskizun eta emanaldia, herriz herri Mundukide Lankidetzarako Erakundeak aurten 15 urte betetzen dituela eta, kooperatibaz kooperatiba dabilen argazki erakusketa ibiltaria, Euskal Herrian herriz herri zabaltzea izango da hurrengo helburua. Erakusketa hori, gainera, bertso eta ipuinekin jantziko dute Miren Amuriza bertsolariak eta Eider Eibar ilustratzaileak. Lanku kultur zerbitzuen enpresak

laguntzen du gaur Berrizen abian jarriko den egitasmo honetan.

Kapulanak Mozanbikeko emakumeen oihal koloretsuak dira soineko moduan, haurrei lepoan eusteko, jana biltzeko edota etxeak apaintzeko baliatzen dituztenak. Hain dira erabilera anitzekoak, ezen edozer aurki baitaiteke zapi handion estalpean. Emanaldi honetan, kapulana bat zabalduko dute, eta bertan gordetako kantu, kontu eta irudiak aterako. Ez da abentura baten kronika izango, ezta Gobernuz Kanpoko Erakunde baten hitzaldia ere; hausnarketa txikiz eta galdera handiz josiriko kontakizuna baizik.

Hala nahi duenarentzat, bere gogoetak eskegitzeko oihal zabala; horixe da Kapulana bat zintzilik.

Lehen erakusketa Berrizen izango da, urriaren 5ean hasita, eta urriaren 8an, Kultur Etxean (20:00etan) Miren Amurizaren emanaldia.

Azaroaren 23tik 27ra, O単atin, eta 26an egingo dute emanaldia, 17:00etan, Ulma enpresan. Eta urtarrilaren 4tik 17ra Aretxabaletaren txanda izango da; 13an eskainiko dute emanaldia, 19:00etan, Zaraia kultura etxean. Beste

hainbat lekutan ere izango da ikuskizuna, oraindik guztiz lotuta ez badago ere.

T http://www.berria.eus/paperek oa/1859/022/001/2015-0826/ikasi_ezin_zena_irakasteko _erronka.htm

Ikasi ezin zena irakasteko erronka

“Ez pentsa hemendik bertsolaririk aterako denik, e!”.

Iraultzan izena eman eta aldi berean iraultza alferrekoa izango dela esaten dutenen aire nahasiarekin onartu zuen Juanjo Uriak Hernanin (Gipuzkoa) bertso eskola abiatzea. Barrez errepikatzen du orain esaldia, baina benetan sinesten zuen 1983an lehenengoz esan zuenean. “Ez pentsa hemendik bertsolaririk aterako denik, e!”.

Azalpena gero: “Garai hartan oso indartsu zegoen oraindik

bertsolaria jaio egiten delako mito hura. Xabier Amurizak esan zuen arte ezetz, bertsotan ikastea ere bazegoela, baina guk hori oso barneratuta geneukan”. Uria izan zen Amurizak 1980ko hamarkadan sortutako bertsolaritza ikasteko teoriak eta metodologiak praktikara eraman zituenetariko bat.

Eraldatu egin zuten saio haiek bertsolaritzaren historia, baina, Uriak aitortzen duenez, hasi, erabateko federik gabe hasi zuen iraultza. Eta barkamen eskaria, horregatik, umorez, aurrez aurre duen Amurizari: “Barkamena eskatu beharko diat, teorizazio erraldoi haren aurrean hain fede gutxi izateagatik. Geroztik konpletoa zeukaat”. Hernaniko Langile ikastolan batu ditu bi eragileak BERRIAk; Euskal Herriko lehen bertso eskoletako bat sortu zen leku berean. Uria eta Amuriza.

Teoria eta praktika. 30 urte pasatu, eta biak ikasle aulkietan eserita. (…)

Hiru galdera setati Hiru galdera ditu gogoan Amurizak. Bertsolaritzari buruzko hitzaldia joan eta hitzaldia etorri, behin eta berriz errepikatzen zizkioten hiru galdera. “Lehenengoa: bertsolaritza berezkoa den ala ikas daitekeen. Bigarrena: euskaldun berria izan daiteke bertsolari? Eta hirugarrena:

neskak ere bai, ala ez?

Hitzaldietako galderak ziren, zeren ikastaroetan nola planteatu ea emakumeak bertsolari izan daitezkeen ikastaroko erdiak neskak baldin badira?! Tabu horiek erori ziren berehalaxe eskoletan, baina bertsolaritza zabalean luzeago iraun dute. Euskal Herriko txapelduna Maialen Lujanbio izan ostean, eta Bizkaiko bi txapeldun euskaldun berriak izan ostean, ez dute zentzurik galdera horiek, baina orduan bai egiten ziren. Etorri egin behar zuen frogak”.

Safariko bertsolaritza (…)

“Bertso eskolena izan zen pare bat urtean Euskal Herrira zabaldu zen halako birus zorioneko bat”. Amurizaren hitzetan, transmisioa izan da Hernaniko eskolaren eta parekoen lorpen nagusia.

“Safari gisakoa zen orduan bertsolaritzaren transmisioa; bakoitza bere tranpekin. Hona joan eta hori ikasi, hara joan eta hura ikasi, erromerian entzun, tabernetan… Baina 80ko hamarkadan gune horiek aldatuta zeuden, eta tabernara joanda telebista edo irratia martxan egongo ziren. Eta Hernanin etenda bazegoen, pentsa beste tokietan. Hori antolatu egin behar zen; bestela, ez zegoen transmititzerik. Lanketa, giroa eta zirkuituak bertso eskolen inguruan sortu ziren”.

7

HEMEROTEKA Kartzelan sortu zen teoria.

1968tik 1975era egon zen espetxean Amuriza, eta han ezarri zituen bertsolaritza irakasteko metodo eta teoria nagusiak. Hiztegi Errimatua eta Hitzaren Kirol Nazionala kartzelan idatzi zituen, eta hor hasi zen iraultza teorikoa.

Sinplea zen oinarrizko formulazioa: bertsolaritza ikasi egin zitekeen. “Ez medikuntzan, ez eskulturan, ez beste inon ere ez zen planteatzen hori berezkoa zenik. Bertsolaritzan, bai. Mito hori bazegoen hor, baina ez zuen zentzurik. Errimak atera nituen kartzelatik eta bertsolarien artean zabaltzen hasi nintzen. Bertsoak egiteko, aldez aurretik bete beharreko mekanismo batzuk badaudela banekien, eta, horiek deskubrituz gero, zergatik ez nituen emango, ba?

Deskubritu eta sistematizatzen badituzu norbere burua hausten ibili gabe, ba, listo.

Sistematizazio hori egin aurretik zuk zeuk ere ez dakizu funtzionatuko duen ala ez, baina eginez ikusten da hori. Bertso eskoletan orduan gehien neuk ikasi nuen”.

Euskararekin kidetuta …

Ez zen bertsolaritza soilik.

Euskararen aldeko mugimenduarekin kidetuta gogoratzen du Amurizak bertsolaritzarena, adibidez.

“Oso urte beroak ziren; bazegoen halako pizkunde gogo bat eta halako buelta emateko gogo bat. Ilusioa eta ametsa bazegoen, eta sinistu ere egiten genuen. Beharbada,

8

gaur baino gehiago sinistu genuen. Eskolena zabaldu zen Gipuzkoan, eta Bizkaian eta Nafarroan ere bai. Bertso saioak ere, gora. Txapelketek ekarri zuten espektazioa. Dena joan zen bola handituz”. Eta eskutik, bertsolaritza eta euskararen mugimendua ere. (…)

Zaila ez, baina antolatu egin behar. Eta hor Uriaren dema.

“Zer gertatuko zen jakin gabe abiatu ginen”, aitortu du.

Besapean ekarritako paper horituek balio dezakete orain bertso eskolekin zer gertatu den azaltzeko; Uriak orain 30 urte ordenatuta gordetako paperak desordenatzen jarraitzen baitute neska-mutilek gaur egun eskolaz eskola.

T http://www.berria.eus/paperek oa/5002288/031/002/201510-09/bertsolaritza_gai_duten _hiru_ikerketa_babestuko_ditu zte.htm

Bertsolaritza gai duten hiru ikerketa babestuko dituzte Beñat Romeraren Bertsolaritzaren hitzaren arteko irudia, Jon Martinen Bertsolaritza eta haurren sormen prozesua eta Eñaut Agirreren Bertsoaren jauzia denboran. Ahozko herentzia eta kantaera proiektuek eskuratu dituzte Mintzola Fundazioak eta Laboa Katedrak ikerketa sustatzeko emandako diru laguntzak,

2.000 eurokoa haietako bakoitza.

T http://www.argia.eus/blogak/es titxu-eizagirre/2015/06/ 03/21-000-ikaslek-landudute-bertsolaritza-euskal-herriosoan/

21.000 ikaslek landu dute bertsolaritza Euskal Herri osoan Euskal Herri osoko 410 ikastetxetan aritu dira Bertsozale Elkartearen Gu ere Bertsotan proiektua lantzen 38 irakasle eta 21.000 ikasle.

Azken asteotan ikasturteko lana erakusteko hainbat jaialdi eta topaketa egiten dabiltza.

Herrialdeka, Gipuzkoan egitasmoak 10.000 haur eta gazte mugitzen ditu; Bizkaian 7.700 ikasle aritzen dira bertsolaritza lantzen; Araban 2.500; Zuberoan, Nafarroa Beherean eta Lapurdin 800 eta Nafarroan 45 ikastetxe.

Bertso-eskoletan, 1.700 lagun Bertsotarako grinari jarraipena eman diote 1.700 gazte eta helduk bertso-eskoletan.

Ekainean Bertso Eskolen Egunak ospatu dituzte, gehienak Eskolarteko Txapelketari loturik. 15-18 urte bitarteko 100dik gora gaztek hartu dute parte Eskolarteko Txapelketan, eta Euskal Herriko finala ekainaren 27an jokatu zen, Orion.

T http://www.argia.eus/albistea/b ertso-saioak-zaharrenegoitzetan-bizi-kalitateahobetzeko

Bertso saioak zaharren egoitzetan, bizi kalitatea hobetzeko

Adinekoentzako espresuki antolaturiko 11 bertsoemanaldi antolatu dituzte Gipuzkoako Foru Aldundiak eta Lanku bertso zerbitzuak, “Adin-adin programa” izenean.

Urria eta azaroa bitartean egingo dira saio gehienak.

Zaharren egoitzetara bi bertsolari joaten dira, gazteagoa bata eta helduagoa bestea. Dagokion egoitzako bailara berekoak izaten ahalegintzen dira, bertsotan ere eskualdeko kontuak ateratzeko, adinekoei ezagunak egiten zaizkienak.

Bertsoaren onurak Maite Peña Gizarte Politikako diputatuak, bertsoak adineko pertsonengan duen eragin

positiboa azpimarratu zuen aurkezpenean (urri hasieran): ”Bertsoa bitarteko bihurtzen da adineko pertsonek euren memoria landu dezaten. Euren bizipenak, oroitzapenak, gogoratzen dituzte eta zaila da motibazio hori beste modu batera lortzea. Emozioetara iristen den tresna da bertsoa”.

ematen digute: 'honek tranpa egiten du musean, beste horrek txikiteoan irteten du…’.

Kantuan hasi orduko jabetzen zara noiz barre egiten duten, noiz begiak ixten zaizkien… eta oso esker onekoak dira.

Gu ohituta ez gauden publiko klase bat da. Oso beteta ateratzen zara saiotik”.

Ander Zapiain Mendekotasun arreta zerbitzuko zuzendariak, iazko esperientzia aberasgarria azaldu du bertsoa.eus-ek eginiko bideo elkarrizketan: “Zaharren egoitzetan egiten dugun lana, tamalez, oso asistentzialista da. Heriotzaren zain dauden pertsonen azken urteak dira. Bertsoa, berriz, jaiarekin lotzen dugu. Eta esan genuen, zer arraio! eta zergatik ez probatu?”. (…)

Saioen egutegia Errenterian, Azkoitian eta Bergaran egin dituzte lehen saioak. Hurrengo bertso saioak, hauexek: —Oiartzun. Urriak 22. Petra Lekuona egoitza. 10:30.

Exteban Martiarena eta Jon Martin.

—Lazkao. Urriak 23. Txindoki egoitza. 17:00. Gema Urteaga eta Iñaki Murua.

—Beasain. Urriak 30.

Arangoiti egoitzan. 17:00 Iñaki Murua eta Gema Urteaga.

—Arrasate. Azaroak 12.

Iturbide egoitzan. Joxe Luis Gorrotxategi eta Maider Arregi.

—Azpeitia. Azaroak 9-14ko astea. San Martin egoitza.

17:00. Loidisaletxe eta Beñat Lizaso.

—Donostia. Azaroak 12.

Zorroaga Egoitza. 11:00. Ane Labaka eta Xebastian Lizaso.

—Tolosa. Azaroak 24.

Iurramendi egoitza. 16:30.

Amaia Agirre eta Anjel Mari Peñagarikano.

—Tolosa. Ekainak 10. Uzturre egoitza. 17:00. Millan Telleria eta Xebastian Lizaso.

Burututa.•

Lizasoren esperientzia Xebastian Lizasok kontatu du nolakoa den zaharren egoitzako saio bat, bertsoa.eus-en elkarrizketa berean: “Zaharren egoitzara zoazenean, zain egoten dira.

Bakoitzak gogoratzen dizkizu 'ni halakotan egonda nago, eta Basarri entzun nuen bertsotan, zure aitarekin beste batean…' ikusi hutsarekin, garai bateko oroitzapen asko etortzen zaie burura. Bertsotan hasi aurretik, eurekin egiten dugu behar den denbora, euren bizipenak jasotzen, eta, gero, elkarren informazioa ongi

9

UDAZKENEKO PUNTUTAN

. . n a t u t pun .

10

PUNTUTAN DENDAK ON-LINE ARRONPDAU ETA ARROPA BESTE URRATS BAT EMA U DU, MOTA BERRI BAT AURKEZT MENDIKO JAKA. >>>>

11

haizea Mendiko jaka, torrenerako... a d k ti e ld a rr a ip enbata, brisa, Mendiko jaka, galernarako... agoenerako...

Itsasoa zatar d tzen bagaitu, u iz k a il rb u h u Neg ari denean... gaua luzatzen n ik mendi, goaze Goazen mendir " "Mendian gora , gure bazterrak Mendiko jaka, . n dituenerako.. ze lt a st e k a o b n la ra-marara...

Xiri-miritik, ma

ROPA PUNTUTAN AR TIK, KU DENDAREN ES AIZEA AU H JAKA BERRI H RALDETIK IPAR AKO. DATORRENER

12

A Z T N I A K ES BEREZIA ) O R U E 1 2 N A (URTE ETA PUNTUTAANT

B A T E S I KAM OPARI

KANPOTIK DANELE SARRIUGARTE

BERTSOAREKIN LOTURARIK EZ ZEUKANARENA ERTSOAREKIN harreman zuzenik ez dudan aldetik ekin diot hau idazteari, bertsoarekin harreman zuzenik ez dudala uste izango baituzu irakurtzen duzun horrek, eta horrexegatik egin baitidate enkargua aldizkari honetako arduradunek ere, niri, hain zuzen, ale bat ekartzekoa, bertsolarien agerkarira. Eskatu didate jakin gabe, egiatan, eduki baneukala lotura txiki bat bertsoarekin, aspaldikoa izan arren, eta jakin gabe lotura hori badela, gainera, hizkuntza honetan mintzo garen gehienon halabeharrezko bistazko ezagutza baino zertxobait estuagoa; eta eskatu didate alea osatzeko, gainera, juxtu loturarik eza hori lausotzen joan zaidan ikasturtearen ostean, bistazko ezagutza baino ezagutza koska bat sakonago horretatik makina bat urte pasatu diren honetan, bertsoa etxera sartu zaidanean, eguneroko elkarrizketa eta goizaldeko matraka dezentetara.

Eta normala da, berez, guztiek hori pentsatu izana, nire ingurukoek ere pentsatu izan baitute orain dela oso gutxi arte, nire aspaldiko lotura hori deskubritu eta aiko-maikoka jakinarazi didaten arte, eta apur bat espantuka ere, sekretu bat ezkutatu izan banie bezala, lotsatuta, nire asmoa ez zen arren hori, inondik ere.

Ikasia dut lezioa, beraz, eta juxtu kontrakoa egingo dut hemen, hasieratik aitortu harremana, Gipuzkoako eskolarteko 14

txapelketan, hamar urte inguru nituela, aipamen berezi bat eman zidatela, alegia, paperezko bertsoen sailean. Zer dirudien ezdeusa, ezta, bertso bat osatu izanak, bakarra, hamarreko handia zen gutxienez, nahiz eta antza denez hori ere baden nire bertso-ezjakintzan gaizki ulertu dudan zerbait, akaso meritu handiena ez delako silaba gehiago betetzea ezpada gutxiagorekin esatea esan beharreko guztia; edonola ere, badirudi ezdeusa ezta, bertso bakar horrek hamaika plazetako hamaika aleen alboan; bat-batean osatu banu, behintzat. Dena dela, bakarra izan arren ondo gogoan dut, besteak beste deskubrimendua egin zutenek bidali didatelako pieza ez behin ezpada bi bider, emailez eta whatsappez, eta atzera begira balio izan didalako hantxe 10 urte freskorekin Gipuzkoako ez naiz akordatzen zer herritan idatzi nuen hark, neure buruari analisi txiki bat egiteko eta erronkatxoa jotzeko.

Euria ari du zarra-zarra gaiari zera kantatu nion ahoa itxita eta eskua tinko: euria ari du zarra-zarra / eta ni aterki barik / hori dela eta oraintxe nago / goitik behera bustirik / gainera ez dut inon aurkitzen / estaltzeko aterperik / a ze nolako bronka entzungo / dudan amaren ahotik. Gaiaren berri izatean burura datorkizun lehen gauza ez, bigarrena ere ez, hirugarrena jorratzeko

gomendio zentzuzko horren harira ez dut ezer esango; dena dela, lerro horiei erreparatu eta berehala pentsatzen dut gaia emanda etortzeak (neurri zurrunak) itzel laguntzen zidala, kasik behartzen, zerbait amaitzera, eta zerbait hori ahalik eta txukunen gauzatzera, nire eleketariibilbidean irabazi nuen hurrengo sarian ere gaia emanda idatzi bainuen idatzi beharrekoa, hitz lauz oraingoan; liberazio bat, gaia; eta egia da, halaber, bi sari horien ostean idazketari ez niola berriz serio heldu beste mota bateko derrigortasun bat iritsi zitzaidan arte.

Kontuak kontu, bestelako toki batera ere badoakit gogoa bertso horren aurrean, hain zuzen jarreren inertzietara, eta autoironiko irakurtzen dut azken puntx gisa saiatu nuen hura, amaren bronka, topikoagorik. Kuriosoa da, gainera, zeren eta neure ama pertsonalak, etxera blai iritsita, ez lidake sekula errietarik egingo ezpada toalla lehor eta posible zen heinean epel bat emango; zer-nola azaleratzen diren errepresentazio ohikoak, ordea, tradizionalak, gizaldi eta gizaldietan transmitituak, norbere bizipenarekin bat ez datozenean ere, norbera hamar urteren bueltako mukizua denean ere.

Ironiaz irakurtzen dudala diot, hain zuzen, nondik eta amaren aldetik egin zidalako klixeak ihes, emakumearenetik, hain juxtu gerora hain tentuz jorratu nahi izan dudan alde horretatik, literatura badelako errealitateko prozesuez hitz egiteko bide, gertagarria islatzeko gauza, alegia, gertatzea espero dena; baina gertagarriak badakarrelako, era berean, beste adiera bat, alegia, gertatzen ez dena baina gerta litekeena, eta, zentzu horretan ere, bada gertagarria islatzeko gauza idaztea eta, berdin zait, kantatzea, bada gauzak beste modu batekoak izan daitezkeela irudikatzen hasteko esparrua, eta nolakoak.

Horretan badabiltza zenbait, eta hortxe abiatzen da nire bertsoarekiko aferaren bigarren partea, aurreko urtekoa, berriketa apasionatua hain gustuko dudan arren alde zaharrean hainbeste aldiz isildu behar izan nintzenekoa, edo areago, hitzik gabe gelditu nintzenekoa ez nekielako zer esan, ez bainekien ezer, beste hizlari apasionatu batzuek euren artean eztabaidatzen zuten bitartean, artean kalapita hauspotzen zuen azken txapelketa nagusiaren harira, zer zegien Ametsek bertsotan eta zer zemaion Maialenek bertsoari; nola hark, artisau, harria apart zizelka zezakeen, baina zelan honek, kolpe lehorra emanda, krak, arrakala zezakeen guztia; urtetako tradizioa hautsiz bertso-saio batera baino gehiagotara joan nintzenekoa (hori baino lehen Plazatik Gaztetxeetara baino ez, eta sinetsidazue, gehiago zen gaztetxeengatik plazengatik baino), harria arrakalatu ez ezik nagusiarenak ez bezalako tresnak baliatu nahi zituztenen saioetara, tresnok gutxienez auzitan jarri nahi zituztenenetara, non oro ziren emakumeak eta ez zen kasualitatea; ikasturtea itzultzaileen hitzaldiekin beharrean arrakalagilearen bi eskolarekin amaitu nuenekoa, Maialen ikusi bainuen diferituan udako ikastaroen irekieraekitaldian, bataren eta bestearen arteko konnotazioetan galdu gabe, eta zuzenean Eako poesia egunetan, esaten bertsolariek eraiki dutela eurei zegokien zubiaren puska bat, esan nahi baita, hizkuntz errekaren bertso-aldetik hasita literaturabestalderaino, eta nire zalantza bazen ea literaturlari naizen aldetik, eta hizkuntza erreminta duten adierazpideen zale, hortaz, gehienetan, ez ote ditudan, zubi horretan, oraindik zimendu gehitxo ipintzeko.

Bertsoarekin loturarik ez zeukana naiz ordea, orain, iraganean jokatuta.• 15

ELKARRIZKETAK

XABIER AMURIZA JOSEBA SANTXO FELIX IRAZUST ABARRE NA ASIER IBAIBAR RIAGA JON AGIRR ESARO BE

Bertso txapelketak txapelketak dira, lehiaketak. Beraz, lehia dago. Eta lehia baldin badago, norbaitek irabazi behar du; azkarrena, bizkorrena, salto handiena egin duena, indartsuena, abilena, jokaldi onena egin duena nor den erabaki beharra dago. • Ez da erraza bertsoa neurtzea; metroak, kronometroak, markagailuak ez dute balio hitzaren kirol nazionala epaitzeko.

Epaileak behar dira, beraz. Ezinezkoa bada bertsoa epaitzea, bertsoa noraino iritsi den edota zein pisu izan duen objektiboki neurtzeko neurgailurik ez dagoelako, pentsatzekoa da epaileen lana samurra ez dela. Etengabeko formakuntzaz eta trebakuntza saio jarraituekin saiatzen dira epaileak bertsoa epaitzen eta plaza partekatu duen bertsozalearen sentsazioetara gerturatzen. Izan ere, saioa amaitu eta plaza hustutzen den bitartean denak ari dira epaileez hizketan. • Epai onena izaten da batzuk eta besteak ados jartzen dituena. Baina hori kasik ezinezkoa da.

18

E “Epailearen lana ez zitzaidan gustatzen, baina norbaitek egin behar zuen”.

EUSKAL HERRIKO BERTSOZALE ELKARTEAK LEHENENGOZ 1986. URTEAN ANTOLATU ZUEN TXAPELKETA NAGUSIA. Gerra aurretik ere jokatu ziren txapelketak, eta, gerra ondoren, Euskaltzaindiak hartu zuen hitzordu horiek antolatzeko ardura.

Herrialdeetako txapelketa batzuen ondoren, 1960. urtean etorri zen gerra osteko lehen Txapelketa Nagusia. “1960. urtean ni artean ikaslea nintzen, 1965ean apaiztu nintzen eta. Herrialdeko txapelketak egiten ziren ia urtero eta Euskal Herrikoa bi urterik behin.

Alfonso Irigoien zen txapelketa horien arima nagusia eta hark bazuen bere kolaboratzaile sarea. Ni ere hor sartu nintzen 1965ean apaiztu nintzenean. 1966an herrialdeetako txapelketetan epaile ibili nintzen eta 1967an Xalbadorren txistuen final hartan ere epaile nintzen”, gogoratu du Xabier Amurizak. Final haren ondotik beste txapelketa entzutetsu pare batean aritu omen zen epaile, baina ondoren lan hori albora uztea erabaki zuen, ez baitzuen oso maitea. Geroztik, 1980an eta 1982an bertsolari bezala parte hartu zuen Txapelketa Nagusian, bi txapela jantzi zituen eta bertsolaritzaren historian mugarri bat ezarri zuen.

Epaile aritu zen garai hura gogoratu du Amurizak. “Alfonso Irigoien eta Joan San Martin ibiltzen ziren jendea biltzen. Orain bezala orduan ere jendea behar zen txapelketan gaiak pentsatzeko, antolatzeko, ipintzeko, epaile izateko... elkartzeko bideak estuagoak eta zailagoak ziren orduan, baina juntatzen ginen. Apaizok ere denbora gehiago geneukan besteek baino, eta horrela hasi nintzen.

Eukaltzaindiko batzuk eta Irigoienek deitzen zituen beste batzuk aritzen ginen epaile; Juan Mari Lekuona, Arrue, Itzaina...”.

Euskaltzaindiaren garai hartan garaiko jende ezagun samarra aritzen zen epaile. Euskararen munduaren inguruan ibiltzen ziren eta sona apur bat zuten izenak izaten ziren nagusiki. “Euskara menderatu beharra zegoen, euskalkiak ere ezagutu behar ziren, bertsozalea izan behar zen... eta horregatik guztiagatik deitu zidaten niri. Gustatzen zitzaidan mundu hori, berpizkunde bat zen, goraka zetorren euskararen mundua, eta horregatik sartu nintzen, kolaboratzeagatik. Epailearen lana ez zitzaidan gustatzen, baina norbaitek egin behar zuen”.

Ba omen ziren irizpide gutxi batzuk, epaileak elkartzen omen ziren tarteka, baina Amuriza multzoan joaten omen zen. “Gaztea

19

“Txistu horiek eta gero txapela eman izan bagenio, lintxatuko gintuzten” Epailearen lana ez da lan gozoa Amurizaren iritziz, “orain eta lehen epaile izatea beti da borondate kontu bat eta arrisku bat hartzeko gogo bat. Txostenak eta txostenak egiten dira, baina niri askotan erdi alferrikakoak iruditzen zaizkit. Azken batean, bakoitzak bere senetik, bere irudipenetik, bere hizkuntzaren domeinutik, bertsolaritzaren irizpideetatik begiratzen du. Momentu batean epaitu behar duzunez, zaila da irizpide objektiborik izatea. Eta irizpide objektiboak badaude ere, gero bakoitzak beretik aplikatzen ditu horiek; orduan, orain eta gero. Akaso, garai hartan hizkuntzari begiratzen zitzaion, errimari... gogoratzen naiz orduan oinak apuntatzen aritzen ginela. Ikusten nuen aldamenean epaile guztiek oinak apuntatzen zituztela eta zentzugabea ere iruditzen zitzaidan, pentsatzen bainuen akaso nahikoa zela hori batek bakarrik eginda, ezta? Besteek egiten zutenez, nik ere bai, baina ez nion zentzu handirik ikusten”.

Amurizari berez ez omen zaio inoiz gustatu epaile lanetan aritzea.

1967ko finalean, Xalbadorren txistuen finalean, ez zuen une gozorik pasatu. “Oso gogorra izan zen. Ni oso gaztea nintzen eta konturatu nintzen han zerbait oso larria gertatzen ari zela. Baina nik ezin nuen ezer egin, gaztea nintzen, besteen gerizpean nengoen, han baziren adinez eta izenez ni baino askoz handiagoak ziren beste euskaltzain batzuk, eta apur bat larrituta sentitu nintzen... oso gaizki sentitu ginen denok. Gerora final hori epaitu eta baloratu izan dut,

22

“Epaileek puntuazioa zehazten zuen txarteltxo bana erakusten zuten bertso bakoitzaren amaieran. Jendea aztoratu egiten zen, iskanbilatxoa sortzen zen”.

nintzen ni eta epaile taldean baziren autoritateak zirenak, baita autoritate politikoak ere, garai hartan horrelakoak ere behar baitziren txapelketak aurrera ateratzeko. Bazen Narrue izeneko epaile bat, erregimenaren aldekoa, baina euskaltzalea eta bertsozalea zena.

Horrelako batzuen gerizan ez bazen, ezin zen txapelketa aurrera atera”.

EPAILEAK TREBAKUNTZA SAIO BATEAN 1998KO ARABA ETA BIZKAIKO BERTSOLARI TXAPELKETAN. NIKO MORENO, ALBERTO UNAMUNO/ XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA.

EPAILEAK BEREN EPAIA ERAKUSTEN 1986KO TXAPELKETAKO SAIO BATEAN. ESPERIMENTU BAT IZAN ZEN ETA GEROZTIK EZ DA ERREPIKATU. XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA.

zenbakiak eman izan ditut. Eta garbi daukat Xalbadorrek inoiz txapela irabaztea merezi bazuen, orduan izan zela. Baina txistu haiek entzun eta gero txapela eman izan bagenio, lintxatuko gintuzten. Nire epaile ibilbidean oso kapitulu latza izan zen. Baina ez nuke esango horregatik utzi nuenik epailetza. Ez nuen ikusten epailetza nik egiteko gauza zenik, eta gustatu ere ez. Gainera, egitekotan, nahiago nukeen bakarrik egin taldean baino. Baina beti defendatu ditut epaileak, txapelketan epaile aritzeko adorea eta borondatea behar delako, eta han jarri egin behar delako. Txapelketan derrigorra da epaileak egotea, eta horregatik defendatu izan ditut”.

Gerora ez du inoiz epaile egin, “nahiz eta askotan eskatu didaten”.

Berak garbi dauka, “nik epaile ez dut egin nahi eta ez dut gehiago egingo. Nik epaileak beti defendatu izan ditut, norbaitek egin behar duelako lan hori. Baina ez zitzaidan iruditzen bertsolari batek egin beharreko lana zenik. Igual egokituko zitzaidan nire lagunak epaitzea, eta ulertzen nuen banatuago egon behar zuela horrek. Nire izena beste toki baterako eta beste gauza batzuetarako zegoela ulertzen nuen”.

23

Dena zegoen egiteko Bertsolari Txapelketen antolaketa Euskaltzaindiaren eskuetatik Bertsozale Elkarte sortu berriaren eskuetara pasatu zenean, dena zegoen egiteko. 1986. urtea eta ondorengoak batzar, gogoeta eta erabaki urteak izan ziren. Herri desberdinetan maiz biltzen ziren bertsolariak, bertsozaleak, antolatzaileak, gaijartzaileak, epaileak... ibiltzen hastera zihoan proiektu horren zutoinek nolakoak izan behar zuten eztabaidatu eta erabakitzeko. Eztabaidatu beharreko gai horien artekoa zen epailetza.

Nonbait, 1986ko txapelketari begira, eztabaida nagusi bat izan zen epaileen lanaren bueltan: Puntuak bistan eman edo ez. Azkenean, pentsatu zen puntuak bistan emango zirela eta esperimentu berri hori jarri zen martxan, nahi baino emaitza kaskarragoak eman zituena eta, beraz, errepikatu ez zena.

Geroztik, epaileen puntuazioek publikoak izaten segitzen dute, edonoren eskura baitaude behin saioa bukatuta. “Bertsolariek eta inguruko zaleek antolatu genuen txapelketa hura.

Elkartea ere hortxe-hortxe ari zen sortzen. Bazen epaia jendearen aurrean erakutsi behar zen ustea eta horrela egin zen. Epaileek puntuazioa zehazten zuen txarteltxo bana erakusten zuten bertso bakoitzaren amaieran. Berehala ikusi zen ez zela egokia eta nahiko

24

EPAILE TALDEA LANEAN 1986KO TXAPELKETAKO SAIO BATEAN. JUANTXO EGAĂ‘A/ XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA.

“Garbi daukat Xalbadorren inoiz txapela irabaztea merezi bazuen, orduan izan zela”.

-EPAILE TALDEA LANEAN 2001EKO TXAPELKETA NAGUSIKO FINALEAN. GORKA SALMERON/ BERTSOLARI ALDIZKARIA.

zentzugabea ere bazela. Epaileek eta bertsolariek ikusi aurretik publikoak ikusten zuen puntuazioa. Epaile bakoitzak bere puntuazioa zekien, baina ez ondokoarena. Eta bertsolariek ere ez zuten ikusten.

Esperimentu itsusia izan zen eta ez zeukan zentzurik. Jendea aztoratu egiten zen, iskanbilatxoa sortzen zen...”. Esperimentu hura ez da gehiago errepikatu.•

JOSEBA SANTXO 2005EKO TXAPELKETA NAGUSIKO SAIO BATEAN EPAILE LANETAN. ALBERTO ELOSEGI/ XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA.

J

OSEBA SANTXO 1993. URTEAN IZAN ZEN LEHENENGOZ EPAILE TXAPELKETA NAGUSIAN, ANDONI EGAÑAREN LEHEN TXAPELEAN HAIN JUXTU. Geroztik Txapelketa Nagusi guztietan aritu izan da, 2013. urtekoan izan ezik. Azkenengo Bizkaikoan, 2014. urtean, berriz eseri zen epaileen mahaian, eta berriz martxa betean dagoela esan digu.

“Ni iritsi nintzenean bazegoen epai irizpideen zirriborro bat, aurreko txapelketatik zetorrena, eta buru-belarri sartu ginen horren gainean lanean. 1993koa zehaztapen maila handiko pausoa izan zen edo, behintzat, horretarako ahalegina. Nik esango nuke gaur egunera bitartekoak handik tiraka osatu direla. Izan ere, txapelketaz txapelketa epai irizpide haietan zehaztutako puntuak fintzen joan gara”, hasi da kontatzen.

Santxoren esanetan, “txapelketa bakoitzak izan du leitmotiv modukoa”, hausnartu, aztertu eta findu beharreko irizpide bat. Eta horien errepasoa egiten lagundu digu eskarmentu handiko epaileak.

1993, akastegia eskuan 1993an Egañak bere lehen txapela jantzi zuen, baina hori baino askoz gehiago ere egin zuen, bertsogintzari pausaje berria ekarri zion. “Aurreko txapelketa bietan bertsolaritza klasikoa zen erreferentea, bertsolari klasikoek egiten zuten guztiak balio zuen, bertsolariak ez ziren erretorikoegiak, nahiz eta beren hitz jokoak eta egiten zituzten. Egaña heldu zenean mahai gainean sekulako baliabide katalogoa jarri zuen; oso zorrotza zen errimetan, oso zorrotza zen irudietan... bertsogintzak dimentsio pila bat harrapatu zituen eta epaileak horrekin ohartu ginen. Akatsen eta balioen tipifikazioa egiten saiatu ginen, batez ere akatsena, garrantzitsuagoa jotzen baitzen justizia buruan potoa zenbaterainoko akatsa zen ebaztea eta zelan zigortu behar zen erabakitzea.

Nolabait ‘akastegia’ osatu genuen eta hori eskuan ibiltzen ginen epaileak”.

27

2001EKO TXAPELKETA NAGUSIKO EPAILE TALDEA. TARTEAN DAUDE FELIX IRAZUSTABARRENA ETA JOSEBA SANTXO. GORKA SALMERON /XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

1997an, Egañaren bigarren txapelak beste buelta bat ekarri zuela gogoratu du Santxok. “Hizkera naturalaren aldeko joera etorri zen.

Epaile askok esaten zuten batzuetan berba behartuegia zela, ahozko hizkeran sekula esango ez zirenak esaten zirela bertsotan. Eta, noski, bestelako jarrera ere bazen taldean, bertsoa berez hitz behartua zela esaten zutenena. Urte hartako eztabaida horren bueltakoa izan zen. Eta hizkera naturalari lotuta euskalkien inguruko eztabaida ere piztu zen. Eta erabaki zen hizkera naturala estu lotuta zegoela euskalkiarekin, eta Txapelketa Nagusian edozein euskalki erabil zitekeela, beti ere hizkera natural horri lotuta bazetorren. Hori epaileentzat gehigarri bat izan zen, bizkaitarra Bizkaiko euskalkian aditua zelako, baina ez beste euskalkietan. Baina esan daiteke urte hartan euskalkien onarpen zabal bat izan zela”.

2001, zigortu edo saritu?

2001. urtean epaileen jarrera aldaketa bat etorri zen. Epaileak ohituta zeuden akastegia eskuan zutela aritzen, batetik potoa, bestetik hizkera behartua... eta esaten zen epaileak zigortzen oso finak eta zorrotzak zirela, baina saritzeko orduan ez zirela eskuzabalegiak. Lehen akastegia bezala, urte hartan meritutegia osatu zuten epaileek. “Zer saritu behar da? Galdera horri tiraka beste balio batzuk etorri ziren epai irizpideetara; orijinaltasuna, ideia berriak, gaiari ikuskera propiotik eustea, paperean ondo sartzea... horiek guztiak merituak ziren eta, beraz, guk saritu beharrekoak ziren”.

Epai irizpideen inguruko eztabaidak aberatsak, zabalak eta ertz askotakoak izan dira, bertsogintzaren alderdi asko ukitu dituztenak. Santxoren hitzetan, “gogoan daukat testuinguru horretan eztabaida izan genuela bertsokera klasikoaren eta neurri luzeen gehiegizko erabileraren inguruan. Neurri luzean kantatzeko joera zabaldu zen bakarkako gaietan. Bertsolariak esaten zuen ‘ni arriskatu egingo naiz’. Eta zer zen arriskatzea? Bederatzi puntukoa abestea, betelan izugarria eginez.... Hor autokritika egin genuen, iruditzen zitzaigulako pekatu horretan jausten ginela; neurri luzea=puntu asko. Eta kartzelako gaietan oso nabarmena zen joera hori. Gogoeta hori hortxe gertatu zen”.

30

“Neurri luzean kantatzeko joera zabaldu zen bakarkako gaietan. Bertsolariak esaten zuen ‘ni arriskatu egingo naiz’. Eta zer zen arriskatzea?”.

1997, hizkera naturala vs hizkera behartua

“Zergatik gertatzen zen plazan sekulako komunikatzeko gaitasuna zuen bertsolariak, jendea barre batean jartzen zuenak, txapelketara etorri eta saio lehorrak, luzeak eta sufritzekoak osatzea?�.

2005, baliabide paratestualak 2005ean, komunikazioa ardatz hartuta, plazako bertsolaria vs txapelketako bertsolaria izan zen hausnarketaren muina. “Zergatik gertatzen zen plazan sekulako komunikatzeko gaitasuna zuen bertsolariak, jendea barre batean jartzen zuenak, txapelketara etorri eta saio lehorrak, luzeak eta sufritzekoak osatzea? Badirudi gehienbat formazko testuak epaitzen ari ginela eta, ondorioz, maiz bertsolariaren

2009, sentsibilitate bainu ederra 2009. urteko txapelketan etorri zen gero, Maialen Lujanbioren lehen txapela. Ordurako bertsolaritza bidea egiten hasia zen jendarteko balio justiziazkoak, berdintasunezkoak eta parekideak ibiltzen. “Gogoan dut komunikabideek nabarmentzen zutela nola bertsolaritzak bere egin zuen gizartean ematen ari zen balio aldaketa eta balioen berrirakurketa. Bertsolaritzak gaurkotze hori oso ondo egin zuela nabarmentzen zen, gaietatik hasi eta gai horiek tratatzeko moduekin segi. Gaiei eta jarrerei beste buelta bat emateko sentsibilitatea zabaldu zen, topikoetatik ihes egitekoa, era guztietako gaietan, gainera. Urte horretan bilakaera hori oso nabarmena izan zen gai-jartzaileen taldean eta bertsolarien jardunean ere garbi ikusten zen. Eta gu, epaile moduan, bilakaera horren jakitun ginen eta hori barneratzeko beharra ikusten genuen. Hemen gure eztabaida izan zen hori zenbateraino sartu gure irizpideetan. Finean, gai batean bertsolari bat rol baten barruan eta pertsonaia baten ahotik ari bazen, noraino zigortu bere hitzen egokitasuna balio horien arabera?

Esaterako, rolarekin bat zetorren jarrera matxista bat agertzen bazuen, zigortzeko modukoa al zen? Eztabaida hori jarri genuen mahai gainean, baina ez ginen inongo ondoriotara iritsi eta ez genuen inongo modutan tipifikatu edo zenbakitu. Baina, guretzat, epaileontzat, sentsibilitate bainu eder bat izan zen, gogoeta ariketa interesgarria. Gizartean ematen ari zen aldaketaren isla izan zen hori, ez guk sortua, baizik eta guk jasoa. Bertsolariak izan ziren prozesu horren liderrak eta guk estimatu eta baloratu egin genuen beren saiakera�.

32

“Gaiei eta jarrerei beste buelta bat emateko sentsibilitatea zabaldu zen, topikoetatik ihes egitekoa, era guztietako gaietan, gainera�.

komunikatzeko gaitasuna kamustu egiten genuela. Eta komunikatzeko gaitasun hori kontuan hartuko genuela eta saritzeko modukoa ere bazela aldarrikatzen hasi ginen, baldin eta ganoraz eta era justifikatuan egiten bazen. Eta neurrian, noski. Eta horrek beste barne gatazkatxo bat sortu zuen, batzuek esaten baitzuten gehiegi erabiltzen zirela baliabide paratestual horiek. Mahaiaren gainean kontzeptu berri bat jartzen zen aldiero, horrek eztabaida sortzen zuen gure artean, iritzi desberdinak pizten zituen eta hausnarketarako bide aberatsa zabaltzen zuen. Uste dut aurrerapauso handia izan zela onartzea bertsolariaren jarduna ez zela bakarrik testu mailakoa, baizik eta dimentsio askoz handiagokoa�.

2008KO BIZKAIKO BERTSOLARI TXAPELKETAKO SAIO BATEAN EPAILEAK JARDUN BETEAN. CHRISTIAN VALDIBIESO/ XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA.

2013, denboraren irizpidea fintzea 2013. urtea, azken Txapelketa Nagusia. “1993. urteko epai irizpideen zirriborro hura oso garrantzitsua izan da geroztik. Urte horretan gai berririk ez zegoenez mahai gainean, orduko puntu guztiak errepasatu eta berrikusi genituen. Errepaso orokor horrez gain, beste kontzeptu berri bat ere sartu zen urte horretan: Denbora. Ohartuta ginen bertsolari askok, txapelketan puntuak jokatzen ari zirela-eta, astiroago kantatzen zutela, bertsoa hasi aurretik denbora asko hartzen zutela pentsatzeko, bertso eta bertso tarteko denbora ere luzatu egiten zutela, erantzuteko erritmo geldoagoa zeukatela...Hori noraino eta nola zigortu egon ginen hausnartzen eta hortik atera zen minutaje zehatza.

Dagoeneko epai irizpideetan zehaztuta dago denboraren kontu hori”.

Horrez gain, irizpideen errepaso orokor horretan errimategiaz ere aritu ziren. “2005ean baliabide paratestualak batzean bazirudien forma sakrifikatu zitekeela komunikazioaren alde. Eta horretan ere oreka bat topatzearen garrantziaz aritu ginen”, nabarmendu du Santxok.

33

Azken aldiko eztabaidarik biziena gaien ingurukoa omen da. Gaiak hainbeste zabaldu direnez, bertsolaria gaiaren barruan edo kanpoan dabilen irizpide garrantzitsua bihurtu da.

Joseba Santxok egindako laburpen argigarriak garbi uzten du maiz epaileen mahaitik kanpo ikusten ez dena: Epailetza erabat lotuta dago plazako jardunari eta bertsozalearen sentsazioei. Eta aldianaldian beharrezko ikusi dituen eztabaidak piztu eta bideratu ditu, eta ondorioak epai irizpideetan jaso.

34

“Lehen urte hartan beldurtuta sartu nintzen taldean, baina, berehala,

Irizpideen errepaso horretan orokorra izan zen oreka topatzearen nahi hori, baita euskalkien erabilerari dagokionez ere. “Zehaztu genuen euskalkiak erabil zitezkeela, baina beti ere koherentzia baten barruan�. Eta dialektikaren garrantzia ere jarri zen mahai gainean; gaia zabaltzea, albokoari laguntzea, umore kolpeak, norberaren nortasunetik aritzea...

harrituta geratu nintzen han zegoen mailarekin. Egia da lehen urte hartan kikildu samar sentitu nintzela”.

“Epaileen mahaian gozatzera iritsi naiz” “Kanpotik ez dakit zelan ikusten den, baina epaileok trebakuntza saio ikaragarriak egiten ditugu; batzuk beste batzuk baino emankorragoak.

Baina orduetan egiten dugun kontraste lan horrek asko aberasten eta zailtzen gaitu epaile bezala”, nabarmendu du Santxok.

Eta hori guztia ikusita, trebakuntza saio luzeak eta sakonak, epaileen lana denen ahotan egotea, epaiarekiko desadostasunak digeritzea... lortzen al du epaileak bere lanarekin gozatzea?

“Puntu batetik aurrera bai. 1993. urtean lehen aldiz aritu nintzenean, asko akuilatu behar izan ninduten animatzeko eta oso jarrera apalarekin joan nintzen. Aurretik, 1991n, Bizkaiko Txapelketan epaile aritzeko eskatu zidaten eta ezezkoa eman nuen. 1993an epaile joatearen arrazoi nagusia asko ginela izan zen, taldea ginela. Urte hartan epaile taldeko gazteena izan nintzen, 31 urterekin —eta azkeneko Bizkaiko Txapelketan, 2014. urtean, epaile taldeko zaharrena izan da—.

Lehen urte hartan beldurtuta sartu nintzen taldean, baina, berehala, harrituta geratu nintzen han zegoen mailarekin. Egia da lehen urte hartan kikildu samar sentitu nintzela. Baina txapelketaz txapelketa gero

Abenduaren 6an Gipuzkoako Bertsolari Txapelketaren ASTELENA frontoian ONGI ETORRI EIBARRERA!

Epaile bakoitzak bertsoak epaitzen ditu, ariketaz ariketa. Eta epaileak ez du jakiten azken batuketak zer esango duen, txapela noren burura joango den. “Eta batzuetan ezustekoak izaten ditugu.

Baina hori erabat asumituta daukagu, eta hortik abiatuta, bakoitza bere lanarekin ahalik eta gehien gozatzen saiatzen gara”, jarraitu du epaileak.

Joseba Santxoren hurrengo hitzordua, segur aski, datorren Bizkaiko Txapelketa izango da. Eta datorren Euskal Herrirako ere prest dago.

“Gozatu asko eta sufritu gutxi egiten dudan puntura iritsi naiz. Eta urteotan hartu dudan eskarmentuak ere mesede egiten didala uste dut”.•

“Gozatu asko eta sufritu gutxi egiten dudan puntura iritsi naiz. Eta urteotan hartu dudan eskarmentuak ere mesede egiten didala uste dut”.

eta gaiago ikusi dut nire burua epaile lanetan, eta gero eta erosoago sentitu naiz. Lagunek askotan esaten didate, ‘zelan okurritu zaik lan horietan sartzea?’. Eta nik beti erantzuten diet kanpotik era batera ikusten dela eta barrutik beste batera. Barruan oso-oso giro ona izaten da, hor gauden guztiak oso bertsozaleak eta euskaltzaleak gara, eta hizkuntzarekin gozatu egiten dugu. Urteen joanean, epaileen mahaian gozatzera iritsi naiz, eskarmentuak ematen duen lasaitasun horri esker, sekulako gozatuak hartu ditut bertsoak epaitzen. Eta nik behin eta berriro esango dut, nahiz eta bidean estutasunak ere izan diren, ez dagoela gozamen handiagorik Euskal Herriko final bat epaitzea baino”.

ONGI ETORRI

TOLOSARA FINALAURREKOA AZAROAK 29, 17:30ETAN USABAL KIROLDEGIAN

38

“Entrenamenduetan-eta mahaiaren bueltan esertzen garenean, subjektibotasun hori ahalik eta gehien objektibizatzen saiatzen gara”.

1

993AN HASI ZEN FELIX IRAZUSTABARRENA EPAILE LANETAN. GEROZTIK, ASKOTAN ESERI DA EPAILEEN MAHAIAN. AZKENA, ORAINTXE, GIPUZKOAKO TXAPELKETAN ARI DA. Pasadizo gisara kontatu digu bere ibilbidearen berri ematen duen datua: 1995eko txapelketan Mikel Aizpuruarekin aritu zen epaile taldean eta urte hartan jaio zen Mikelen semea Antton. Aurtengo Gipuzkoakoan, Antton eta Felix elkarrekin ari dira epaile taldean.

Patxadatik eta eskarmentutik hitz egiten du epailearen jardunaz, beti denen gustura egin ezin dela onartuta, baina beti ahalik eta justuena izatearekin tematuta. Behin saioa bukatuta gertuen dagoen tabernan lasai ederrean geratzen den epaile klasekoa da Irazustabarrena.

2005ean epai irizpideen inguruko liburuxka bat osatu zen elkartearen baitan eta hori idaztearen ardura Felixena izan zen.

Urte batzuk aurretik zetorren hausnarketaren ondorioak jaso zituen argitalpen horretan.

“1993an sartu nintzen ni epaile taldean. Garai hartan taldea pixka bat berritu egin zen eta berrikuntza batzuekin hasi ginen. Adibidez, epaileak entrenatzen hor hasi ginen, eta baita txapelketatik kanpo biltzen ere.

Erabaki genuen txapelketak ez zeudenean ere bagenuela lana trebatzen, eta epai irizpideak errepasatzen eta fintzen. Eta horretan hasi ginen.

Talde izaera eta trebakuntza jarraitua izan zen gure taldearen oinarria”.

Urteen joanean epai irizpideak aldatzen eta moldatzen joanagatik, epaitzearen oinarrian beti dago mami bera: epaileari zer eta nola transmititu dion bertso horrek, eta hori gustatu zaion edo ez. “Trebatzeak eta irizpideen jorratzeak ekartzen duena da kontziente izatea zergatik gustatu zaizun eta zergatik ez. Eta kontziente izate horrek errazagoa egiten du gero sentsazio horiek zenbakietara pasatzea”, iritzi dio Irazustabarrenak.

Finean, bertsoak pizten duen sentsazioa beti da subjektiboa, “eta epailearen lana da sentsazio subjektibo hori irizpide ahalik eta objektiboenekin neurtzea. Entrenamenduetan-eta mahaiaren bueltan esertzen garenean, subjektibotasun hori ahalik eta gehien objektibizatzen saiatzen gara, horren inguruan eztabaidatzen, denon artean. Eta, ondoren, berriro egokitzen zaio epaile bakoitzari eseri eta bere subjektibotasunetik aritzea, beretik aritzea, bakarka”.

39

Ardura handiko lana da epailearena, baina urteen joanean Irazustabarrenak lortu du lan horrekin gozatzea. “Ardura da zalantzarik gabe, baina, era berean, bertsoak entzuten ari zara, eta horiekin gozatzen duzu. Ez dut lan oso gogorra bailitzan hartzen,

42

“Zerbait gustatu bazait gora egin behar dut, eta ez bazait gustatu, behera�.

Aurretik, bitartean eta ondoren. “Saioen ondoren ere biltzen gara eta, normalean, puntuak ematerakoan desberdintasun handienak izan diren saioak aztertzen ditugu. Zergatik gertatu da horrela, zergatik gustatu zaigu edo ez zaigu gustatu. Baina behin ariketa hori bukatuta, garbi izaten dugu berriro ere horrela izan behar duela, berriro desberdintasun horiek gerta daitezkeela, epaile bakoitza beretik jarduten delako. Eta hala behar du, gainera, bestela epaileen homogeneizazioa gerta daiteke, eta alferrik egongo ginateke bost epaile berdin. Horrela izatekotan, nahikoa litzateke epaile bakarrarekin. Nik garbi daukat, eta hala esaten diet gainontzeko epaileei, norberaren subjektibotasun horri eman egin behar diogula. Zerbait gustatu bazait gora egin behar dut, eta ez bazait gustatu, behera�.

nahiz eta beti izaten diren estutasunak. Txapelketan guk fase osoak epaitzen ditugu eta noizbait gertatzen zaizu, fasearen amaieran, buruan sartzen zaizula ez daukazula marjin handiegirik, eta sufritu egiten duzu pentsatzen ezin duzula puntuak gora eta behera botatzen hasi. Estututa eta puntuak eman edo kentzeko beldurrez zaudenaren sentsazio hori ez da atsegina. Baina, normalean, ez dut sufritzen epaile lanetan ari naizenean�.

Martxan den Gipuzkoako Txapelketan epaile beteranoena bera da. Gainera, aurtengo txapelketan dezente berritu da epaile taldea, jende berria eta gaztea sartu da, eta emakume asko ari da esertzen historikoki oso gizonezkoena izan den mahaian. “Azken bolada honetan oso jende gaztea eta ona sartu da epaile taldean.

43

Bertsogintzan maila gero eta hobea dago eta horrek zaildu egiten du epaileen lana. “Beharbada akatsak minimizatzen ari dira. Denek egiten dute bertsotan, eta ondo gainera. Hortik aurrera, maiz detaileetan dago desberdintasuna; tonuan asmatu ote duen, erregistroa egokia iruditu ote zaizun, sinesgarria egin zaizun esaten duena... gauza horietan dago desberdintasuna”, esan du Felixek.•

44

“Beharbada akatsak minimizatzen ari dira. Denek egiten dute bertsotan, eta ondo gainera”.

Bertsolaritzaren maila gora egiten ari den neurrian —bertsolari on gero eta gazteagoak daude—, bertso ezagutzan ere igarri da hori.

Gazte horiei ematen diedan aholkua lehen aipatu dudan bidetik doa; eman behar denean eman eta kendu behar denean, kendu. Ez beldurrik izan subjektibotasun horretatik emateko. Izan ere, iruditzen zait arriskutsuagoa dela tartean geratzea, ez goraegi eta ez beheraegi.

Tartean geratzea beti arriskutsuagoa da edozein gorabehera txikik sailkapen osoa hankaz gora jar dezakeelako, lehena behar zuen bertsolaria azkena utziz edo alderantziz. Subjektibotasun eta autokonfiantza horretatik jarduteko aholkua ematen diet nik”.

Ibaibarriagari bota diogu galdera: Zein izan daiteke epaile?

“Epailea da zentzu kritikoa izateko gaitasuna duen edonor. Oso bertsozalea izan behar du, bertsolaritza hurbiletik ezagutu behar du, bertsolaritzaren kolore desberdinak ezagutu behar ditu... Izan ere, epaile batek parean kolore oso desberdinak topatuko ditu, mezu eta estilo desberdinak, eta horietako batzuk bakarrik gustatzen bazaizkio erabat horietara lerrotuko da. Baina edozein bertsozale, zentzu kritikoa eta erabakitzeko gaitasuna duena, izan daiteke epaile. Iritzia izatetik zenbakiak ematera pasatu behar du, eta hori da, hain juxtu, zailena”.

Entzuleak bertso baten aurrean epaitzeko ariketa egiten du etengabe, bertso hori gustatu zaion edo ez erabakitzen du, iritsi zaion edo ez. Beraz, hortik abiatuta, eta beharrezko trebakuntzarekin, ateak zabalik dituen alorra da epailetza. Hala ere, ez da hain erraza izaten epaileak topatzea. Normalean, ez dira

46

“Edozein bertsozale, zentzu kritikoa eta erabakitzeko gaitasuna duena, izan daiteke

2

000. URTETIK DABIL ASIER IBAIBARRIAGA BERTSOZALE ELKARTEAREN INGURUAN. EGUN, BIZKAIKO ELKARTEAREN LEHENDAKARIA DENAK, LAN HANDIA EGIN DU EPAILETZAREN INGURUAN. Trebakuntza jarraitutik eta epai irizpideak etengabe zorrozteko ariketatik etorri da epailetzaren profesionalizazioa neurri handi batean. Eta horretan parte handia izan du Asier Ibaibarriagak, Arkaitz Goikoetxearekin eta beste askorekin batera.

epaile. Iritzia izatetik zenbakiak ematera pasatu behar du, eta hori da, hain juxtu, zailena”.

ASIER IBAIBARRIAGA EPAILE LANETAN 2010 URTEKO BIZKAIKO BERTSOLARI TXAPELKETAN. JOSEBA BARRENETXEA/ XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

47

Behin epaile taldera ekarrita, trebakuntza saioak hasten dira.

Askotan, Asierren eskutik jasotzen dute epaile berriek lehen ongietorria. “Hasieran epailetzaren sekretu batzuk konpartitzen ditut beraiekin, zenbakiak eta alderdi teorikoa geroago etortzen dira. Eta, batez ere, saiatzen naiz transmititzen talde bat garela, momentuan epaitu behar dela eta sentsazioak momentukoak direla. Eta behin epaia emanda, horri bueltak ematea alferrikakoa izaten dela”.

Epailetzaren sekretu horiekin harrituta geratzen omen da jende asko; “asko, harritu egiten dira epaitzearen mekanismoarekin berarekin. Askok pentsatzen dute ariketaz ariketa zuzentzeko aukera daukagula. Edo epaile bakoitzak irizpide bat epaitzen duela. Eta ez da horrela. Epaile bakoitzak irizpide guztiak epaitzen ditu ariketa guztietan, eta epaia eman orduko, ariketa bukatu orduko, papera idazkariak jasotzen du eta ezin da emandako epaia zuzendu edo aldatu. Horregatik, gehienetan, epaileak izan dezake sentsazioa saioa

50

“Askok pentsatzen dute ariketaz ariketa zuzentzeko aukera daukagula. Edo epaile bakoitzak irizpide bat epaitzen duela. Eta ez da horrela”.

borondatez etortzen, proposamena egin eta “ehizatu” egin behar izaten dira. “Saioan libretarekin ikusten ditugunak epaile izan daitezke eta saiatzen gara jende hori erakartzen. Saioa amaitzean gerturatu eta ‘ni ez nator bat emandako epaiarekin’ esaten dutenak ere egokiak izan daitezke. Baina egia da normalean erakarri egin behar direla, ez direla berez etortzen”, kontatu du Ibaibarriagak.

“Epaile talde barruan ez da egoten ‘hemen egurtu egingo gaituzte sentsaziorik”.

nondik nora doan, baina erabat ziur jakin gabe puntuazioa nola doan.

Beste epaileen puntuazioa ez du ezagutzen, eta berak emandakoa ez dauka begien aurrean. Eta horrek laguntzen du saioa ez baldintzatzen. Jakingo bagenu nor doan lehenengo eta nor bigarren, horrek baldintzatu egingo luke epaileen jarduna. Modu horretan eginda lortzen da epailea egoeratik aldentzea”.

Arduratik egiten du lan epaileak, zertan ari den badakienaren segurtasunetik. Eta hori lortzeko, noski, trebatu beharra dago.

Alegia, edozein izan daiteke epaile, baina epaile izan nahi duenak bide bat ibili behar du. Epailearen profesionaltasuna eta prestakuntza defendatu behar dira.

Horretarako, formakuntza eta trebakuntza saioak txapelketa baino urtebete lehenago hasten dira.

“Hasieran gozotasunetik hurbiltzen saiatzen naiz, epailetzaz kontu batzuk esaten. Gero etortzen dira maila teorikoa eta zenbakiak. Baina hasieran suabe hurbiltzea garrantzitsua da, inor beldurtu edo larritu ez dadin. Epailetzaren alderdi teorikoa ez baita hain samurra. Hasiera batean egiten duguna da bertso saioak entzun eta horiek aipatu. Zer gustatu zaizu? Zer ez? Zergatik? Nola baloratzen da hau? Eta nola bestea? Ideia truke bat izaten da hasieran, denok eroso sentitzeko.

Hortik aurrera, fase desberdinak hasten dira herrialde mailan.

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango-udala.net www.durango-euskaraz.net

EPAILEAK TREBAKUNTZA SAIO BATEAN 1998KO ARABA ETA BIZKAIKO BERTSOLARI TXAPELKETAN. NIKO MORENO, ALBERTO UNAMUNO/ XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA.

Txapelketako epaile taldeak finkatzeko orduan gauza desberdinak hartzen dira kontuan; eskarmentua, entrenamenduetan agertutako nortasuna, segurtasuna... “Trebakuntza saio horietan asko ikasten da ondokoarekin, besteak nola epaitzen duen ikusi eta norberak bere epaitzeko era definitu behar du. Taldea osatzerakoan kolore desberdinak ere hartzen dira kontuan, eta kolorea ematen du adinak, generoak, ibilbide profesionalak...”. Historikoki gizonezko gehiago aritu izan dira epaile lanetan, baina azken urteotan aldatzen ari da panorama, eta gero eta emakume gehiago ari da gerturatzen epailetzara. Gipuzkoako aurtengoan, esaterako, emakume dezente dabiltza. 19 epaileetatik 8 emakumeak dira.

Kolore aniztasunaren garrantzia Bertsolaritzaren koloreak aipatu ditu Asierrek. Eta bertsolaritza koloreaniztuna bada, oso garrantzitsua da epaile mahaia ere halakoxea izatea. “Helburua da epaile taldean kolore desberdinak egotea; adinagatik, generoagatik, ibilbide pertsonalagatik eta baita ibilbide profesionalagatik ere. Bakoitzak bere mundu ikuskeratik epaitzen du, zalantzarik gabe. Edozein lanbidetan dabilena izan daiteke epaile, baldin eta bertsozalea bada, eta zentzu kritiko hori baldin badu. Kolore desberdinak izatea oso garrantzitsua da”, nabarmendu du Ibaibarriagak.

Asierrek ederki daki zer den epaile baten azalean egotea, eta, kanpotik bestela ikus daitekeen arren, patxada dezentez bizi du epaileak bere lana; ardura handiz, baina larritasunik gabe. “Epaile talde barruan ez da egoten ‘hemen egurtu egingo gaituzte’ sentsaziorik. Epaileak badaki lana eginda doala, prestatuta doala, eta lanera doala. Eskertzen da, noski, norberak emandako epaia eta publikoaren sentsazioak bat datozenean, horrelakoetan ondo egin duzun sentsazioarekin joaten zarelako. Gogorragoa da, noski, publikoak eta bertsolariek ez dutenean zure epaia edo sentsazioa partekatzen. Baina, tira, ez da biktimismorik izaten. Eta ez da epaitzeko beldurrik izaten. Ez zaigu inoiz gertatu jendea oldartzea edo modu txarretan gerturatzea”.

54

“Saioaren hasieran, eta batzuetan bukaeran ere, epaileengana gerturatu eta babesa eskaintzea, esatea badakizula ondo prestatuta daudela, oso garrantzitsua da”.

Epaileak trebatzen dira, eta txapelketan zein epaile eta zein fasetan arituko diren erabakitzen da. Baina trebakuntza hori urtebete ingurukoa da”.

“Gauza asko aldatzen ari dira. Esaterako, ingelesezko hitzak sartzea begi onez ikusten dugu, baina gaztelaniazkoak sartzeak min ematen digu.

Zergatik? Edo Peñak latinezko hitzak sartzean ondo hartzen da. Eta gaztelaniarekin zorroztasun handiagoa izan da. Baina ahozko hizkeran mailegu horiek barneratuta dauden neurrian, akaso beste era batera baloratu beharko dira. Eta herrialdearen arabera ere asko aldatzen da panorama, egoera soziolinguistikoa desberdina den neurrian.

Sasoi batean hizkuntzarekiko zegoen zorroztasun hori malgutzen eta moldatzen ari da”.

56

“Jakingo bagenu nor doan lehenengo eta nor bigarren, horrek baldintzatu egingo luke epaileen jarduna”.

Asier Ibaibarriaga bada saioaren aurretik epaileak gozatzera gerturatzen den horietakoa, ondo dakielako zein esker txarrekoa eta, era berean, zein beharrezkoa den lan hori. Iñaki Muruak ere oso ondo egiten du lan hori, epaileei babesa ematekoa, eta Imanol Lazkanok ere asko lantzen zuen epaileak zaintzeko lana. “Saioaren hasieran, eta batzuetan bukaeran ere, epaileengana gerturatu eta babesa eskaintzea, esatea badakizula ondo prestatuta daudela, oso garrantzitsua da”, nabarmendu du Asierrek. Izan ere, bertsolaritzak maila izugarria du, akatsak apenas dauden, eta, maiz, detaile txikiak dira txapela bati eta ez besteari ematen diotenak.

“Oso lotuta eta akatsak topatzera joaten bazara, nekez gozatuko duzu. Aldiz, ondo egindakoak baloratzera eta edertasuna ikustera joaten bazara, akaso lortuko duzu gozatzea”.

Horra, akaso, datorren epai irizpideen orrazketan mahai gainean agertu daitekeen kontua. Ikusiko da.

Epaileak beharrezko duen beste tasun bat azkartasuna da. Bertso bat entzun eta segidan dator hurrengoa eta epailea ezin da kateatuta gelditu. “Bertsoak segidan entzun, aurrekoaren erreferentziak kontuan hartu, bertsolariak gaia ondo ulertu ote duen erabaki... baina, bitartean, saioa aurrera doa eta azkartasuna behar da erabakiak hartzeko, bertso asko entzuteko, bertso batean korapilatuta ez geratzeko... Hori guztia, noski, entrenamenduak ematen du, mendian ibiltzen denari ematen dion bezala”.

Trebatu, entrenatu, etengabe formatu. Eta gozatu? Gozatzen al du epaileak? “Hori norberaren araberakoa da. Nik, pertsonalki, gozatu izan dut. Baina hori norberaren izakerarekin dator, jarrera ere garrantzitsua da-eta. Oso lotuta eta akatsak topatzera joaten bazara, nekez gozatuko duzu. Aldiz, ondo egindakoak baloratzera eta edertasuna ikustera joaten bazara, akaso lortuko duzu gozatzea. Nik beti esaten diet epaile berriei; joan gozatzera eta, zuzentzera baino gehiago, bertsoa baloratzera. Eta edertasuna baldin badago, igo puntuak, akatsak daudenean jaisten diren moduan. Bestela, askotan zuzentzaile bihurtzen gara, eta ez epaile”.

Epaile bakoitzak beretik egiten du, eta kolore hori agertzen da puntuazioan. Publikoan ere kolore desberdinak daude. Bateko ikuskerak eta bestekoak kontuan izanda, normalena da, beti, norbait desados egotea. Baina Ibaibarriagak nabarmendu duenez, azken urteotan lan handia egin da publikoan dauden kolore desberdinak epaileen artean ere egon daitezen. Beraz, asko ireki da epaile mahaiaren ikuskera-sorta.

Zer gustatzen zaizu? Arina, sakona, drama, komedia, deseroso sentiarazten zaituena, zure ikuskera partekatzen duena, espero zenuena kantatzen duena, espero ez zenuena?

Zaila da bertsoa epaitzea, ezinezkoa, segur aski. Baina txapelketan beharrezkoak dira epaileak. Norbaitek erabaki behar du txapela nork jantziko duen.•

57

E

PAI IRIZPIDEAK GAUZA BIZIA DIRA, BERTSOGINTZAREN ALDAKETA ETA JOEREI GERTUTIK BEGIRATU ETA HORIEN ARABERA ALDATZEN BAITIRA. “Txapelketa batean nabarmen geratzen da halako bertsolarik denbora asko hartu duela bertsoa hasi baino lehen. Eta alarma pizten da. Hori finkatu beharra dago. Familia txiki hau elkartu eta, hurrengo txapelketarako, epai irizpide hori zehaztea erabakitzen du batzuekin eta besteekin gogoeta egin ondoren”. Jon Agirresarobek emandako adibide horrekin garbi ikusten da epai irizpideak bertso plazari pegatuta daudela, aldiero beharrezko aldaketak, zehaztapenak, berrikuntzak txertatu ahal izateko. Izan ere, epaileen jarduna bertso plazaren sentsazioekin bat etortzea da helburua, eta horregatik jarduten dute etengabe irizpideak berrikusten. “Irizpide berriak sortu baino gehiago daudenak zehaztu egiten dira, normalean”, esan du Agirresarobek.

Eta beti plazari begira egoteaz gain, tarteka, epai irizpideen berrikuste orokor bat egiten dute. “2009an egin genuen. 40 bat bertsozalerengana gerturatu ginen irizpideen inguruan ikusten zutena jakiteko; ‘denborarena findu beharra dago’, ‘boladetan errimetan baldar ibilitakoek puntuazio oso onak jaso dituzte’... eta antzeko iritziak jasotzen dira horrelakoetan. Hasi, esaterako, Imanol Lazkanorekin eta bertso eskolan dabilen gaztetxo batenganaino, berrogei bat laguneko abaniko zabala hartu —bertsozalea, bertsolaria, bertsolari izandakoa, epailea, entzulea, epaile ohia...— eta galdeketa egiten duzu, iritziak jaso eta zer hobetu ikusteko. Hori ez dugu txapelketa guztietan egiten, baina bai tarteka.

Hurrena, esaterako, 2017ko Txapelketa Nagusia baino lehen egin beharko dugu, segur aski”.

58

59

Normalean, epailea ez da berez etortzen, erakarri egin behar da, “baina, normalean, erantzuna ona izaten da eta epailea ondo sentitzen da taldearen babesean. Ez da egiteko erraza, epailea beti dago denen jomugan, eta hori ez zaio inori gustatzen. Baina gaur egunean, epailetzari dagokionez osasun ona daukagula esan dezakegu.

Gipuzkoako txapelketan, esaterako, talde ederra sortu da, epaile berriak trebatu dira, eta emakume asko sartu da taldean”.

Epailearen lana borondatezkoa da. Ez dago soberan gogoraraztea.

Eta epaileak eta gai-jartzaileak dira, hain juxtu, txapelketa abiatzen lehenak. Txapelketa baino hamar-hamabi hilabete

62

“Ahalegin handia eskatzen du.

Kanpotik eman dezake hamahiru irizpide ikasita nahikoa dela”.

Epaileen jarduna oso bizia da. Txapelketan ez ezik, batez ere txapelketatik kanpo, etengabeko formakuntzan eta hausnarketan dabilen ofizioa da, nahiz eta gero lan hori guztia ez den inon ikusten, eta epaileen egitekoa esker txarrekoa izan. “Egia da ez dela luzitzeko lana. Baina elkartean, nolabait asmatu dugu mundu honetan ibili eta kantatzen ez dutenak bestelako zereginetara erakartzea; gaiak jartzera, epailetzara... eta guk gure aldetik jende hori babestu eta trebatu egin behar dugu. Ahalegin handia eskatzen du. Kanpotik eman dezake hamahiru irizpide ikasita nahikoa dela.

Baina epaile dabilenak trebatu egin behar du, urte guztian plazan bertso saioak ikusi, tenplea izan behar du...”.

lehenago hasten dira biltzen, entrenatzen, trebatzen. Behin txapelketa hasita, fase bakoitza epaile talde berak epaitzen du.

Horrek esan nahi du sei-zazpi asteburutan jarraian — txapelketaren arabera gehiago edo gutxiago— hutsik egin ezineko lana dutela. Lan jarraia da eta, gainera, ez da batere lan erraza.

“Epaileari eskatzen zaio, gainera, plaza ere jarraitzea urtean zehar.

Txapelketatik kanpo bertso saioak entzutea egiteko garrantzitsua iruditzen zaigu gainera, epaileak bertso plaza desberdinen tenperatura har dezan eta ez dezan perspektiba hori gal”.

Epaileak talde baten parte dira, eta lan asko egiten dute taldean, bai irizpideen erredakzioan eta bai trebakuntza fasean. Talde lana garrantzitsua da, baina badauka beste alderdi bat irristakorragoa.

“Taldean lan egitearen arriskua homogeneizazioa da. Badago irizpide propioak galtzeko arrisku hori, eta hor epaile taldeak kolorea galtzen du. Oso ariketa garrantzitsua da taldean lan egitea eta, era berean, irizpide propioak mantentzeko lan egitea”.

Hala ere, behin txapelketako saioan lanean hasita, epaile bakoitzak bere epaia ematen du ariketa bakoitzean; ez dauka ondokoaren epaiaren berririk, eta, ariketa bukatu orduko, idazkariari ematen dio bere epaia. Ez dauka, beraz, emaitza aldatu edo moldatzeko modurik. “Epailetza ere bat-bateko lana da. Edukia

AURRERANTZEAN ERE HERRIAN BERTSOLARIAK IZAN DITZAGUN… BERTSO ESKOLA

Herrialdeka epaile taldeak osatzeko irizpideak aldatu egiten diren arren, gutxi edo gehiago adina, generoa, eskarmentua eta halakoak hartzen dira kontuan horiek osatzeko orduan. Hori bai, fase bakoitza epaile talde berak epaitu beharra dauka. “Euskal Herrikoan, saiatzen gara herrialdetasuna aintzat hartzen, egon dadila gutxienez herrialde bakoitzeko ordezkari bat. Eskarmentua izatea, noski, oso kontuan hartzen da. Generoa ere aintzat hartzen da, adina... badaude irizpide batzuk finkatuta eta horien arabera osatzen da fase bakoitzean epaile taldea. Euskal Herriko txapelketan epaile aritzeko, beharrezkoa da aurretik herrialdeko txapelketa pare batean aritu izana”.

Saioaren aurreko baremo ariketa Taldeko gogoeta, trebakuntza eta entrenamenduen ondoren, saioaren eguna heltzen da. Eta, saioan ere, epaile taldeak baditu bere errituak eta maniak. Agirresaroberen arabera, kontatu omen daiteke epaileak maniatikoak direla, “gero eta gehiago”. Eta zerbait badaki Agirresarobek, txapelketako saioetako arima baita, toki guztietan eta detaile guztien gainean egoteko gaitasuna garatu baitu urteen joanean. “Epaileek, bertsolariek bezala, aparkatzeko tokia gertu izaten dute. Normalean, garaiz etortzen dira —saioa hasi baino ordubete lehenago—, eta kafea elkarrekin hartzen dute.

Grazia egiten dit horrek. Bertsolariak bere kasa etortzen dira, baina epaileak taldean biltzen dira”.

Kafea hartu aurretik, epaileentzat prestatutako tokia egokia ote den ikusten dute. “Publikotik babestuta egon behar dute, erdi ezkutuan —jendeak ez ditzala beren puntuazioak eta beren maniak ikusi— eta, era berean, oholtza ondo ikusteko moduan. Hor beti egoten da sesio txikiren bat...”. Behin tokia egokia dela ziurtatuta, kafea hartzera joaten dira, taldean, eta, saioa hasi baino ordu laurden lehenago, baremazio moduko bat egiten dute. “Hau bada Asier Ibaibarriagak-eta ekarritako aldaketa bat.

Nolabait, gremioaren profesionalizazioaedo bultzatu zuten. Norabide horretan, saioa hasi baino ordu laurden lehenago

64

“Grazia egiten dit horrek.

Bertsolariak bere kasa etortzen dira, baina epaileak taldean biltzen dira”.

entrenatu behar da, irizpideak landu, egoten jakin behar da... Hori ikasi egiten da denborarekin”.

baremo hartze bat egiten dute epaileek: Fase horretako lehen saioko lehen zortziko nagusiko ariketa entzuten dute entzungailuetatik. Eta ariketa horri jarritako puntuazioa aztertzen dute. Hartara, epaileek badakite nola epaitu zuten ariketa hori eta erreferentzia hori hartzen dute egun horretakoa epaitzen hasteko. Fase bakoitzean saio guztien aurretik egiten da baremazio hori, eta beti entzuten da fase horretako lehen saioko lehen zortziko nagusia. Horregatik, beti ikusiko dituzue epaileak saioa baino ordu laurden lehenago kaskoak jarrita, aipatu ofizio hori entzuten. Zer gertatzen da? Azkenerako, epaileek buruz dakizkite bertso horiek. Adibidez, azken Txapelketa Nagusian Villabonako saioa izan zen baremaziorako erabiltzen zena; Odei Barroso eta Alaia Martin. Azkenerako epaileek eta antolakuntzakoek buruz genekizkien sei bertso horiek�.

Saioa hasi aurretik ohikoa da IĂąaki Murua Bertsozale Elkarteko lehendakaria epaileen mahaiaren inguruan ikustea. “IĂąakik badauka ohitura bertso saioaren aurretik lanean ari den jendearengana gerturatu eta hizketaldi bat egitekoa. Eta epaileengana ere gerturatzen da, noski. Elkarteak hori zor die epaileei. Azken

65

Saioetan beti dago epaileez arduratzen den pertsona bat, haien ondoan izaten dena, unean unean zer behar duten ikusteko. Izan ere, epaile bat falta bada, saioa gelditu egin behar da. “Azkeneko Bizkaiko Txapelketan gertatu zen epaile batek larrialdi bat izan zuela, eta korrika altxatu behar izan zuela komunera, ondoezik sentitu zelako. Eta saioa geratu egin behar izan zen. Oso egoera arraroa izan zen, inork ez zuen ulertzen zer pasatzen zen, baina epaile bat faltatuz gero saioa geratu beharra dago. Egia da gutxitan gertatu direla horrelakoak, oso gremio serioa eta diziplinatua delako”.

Behin saioa bukatuta, badaude profil desberdineko epaileak.

“Badira saioa bukatu orduko isil-isilik joaten direnak; badira lehen tabernara beharrean, urrunxeago dagoen horretara joaten direnak; eta badira saioa bukatuta jende artean lasai ederrean egoten direnak, nahiz eta denak epaileei buruz hizketan egon. Hori, bakoitzaren izakeraren arabera, desberdin eramaten du epaile bakoitzak”.

Saio eta saio artean, astean zehar, berriz biltzen da epaile taldea, aurreko asteburuan egindako lana berrikusi eta baloratzeko.

“Balorazioa oso garrantzitsua da, puntuei begira baino, arrazoiketari begira. Interesatzen zaigu epaile batek eman duen puntuazioa baino zergatik eman duen arrazoitzea. Arrazoiketa horren inguruko eztabaidatik zorrozten eta fintzen dira hurrengo epai irizpideak”.•

66

“Bizkaiko Txapelketan gertatu zen epaile batek larrialdi bat izan zuela, eta korrika altxatu behar izan zuela komunera, ondoezik sentitu zelako. Eta saioa geratu egin behar izan zen”.

finean, nahiz eta elkartearentzat txapelketak bestelako helburuak dituen, txapelketa lehia da eta lehiak epaileak behar ditu.

Garrantzitsua da epaileei egiten duten lana aitortzea, eskertzea eta haiengan konfiantza osoa erakustea”.

67

BIDAIETATIK BUELTAN

Mundutik bira bereziak eginda itzuli ziren udako oporretatik: Be単at Ugartetxea, Portugaldik; Xabi Paya eta Nerea Ibarzabal AEBetako Boisetik; Jon Martin, Arkaitz Oiartzabal 'Xamoa' eta Jokin Labayen, AEBetatik; eta Miren Amuriza Mozambiketik. Eta itzuleran euren esperientzia berezia nahieran kontatzeko eskatu zien BERTSOLARIK; Miren Amurizari, salbu -elkarrizketa da Amurizarena-. Bidaia on letren eta errimen bidezko bidaia oparoetan barna.

68

69

70

OPORTORA MOTOZIKLETAN BEÑAT UGARTETXEA BERTSOLARIA

Aspaldi esan zuen norbaitek, etxean gordetzen ditugun disken edo liburuen errepasoa eginez osa litekeela norberaren biografia. Bizi-ibilbidearen pistak ematen dituztela. Xabier Silveiraren oroitzapenetan barrena, haren lagun Unai Muñoak egin du oraingoan detektibe lana.

URTENGO OPORRETAN, era berezian pasatu dugu astebete zortzi lagunek, motobizikletan, Oportora joan eta etorriko bidaian.

A

Ideia ez dakit nori otu zitzaion, baina maiatz aldera komentatu zidatenean, “neu be banajoiek!”, erantzun nien.

Hasierako asmoa, Marbellara joatea zen motor txiki horiekin. Han, kotxe garestien ondoan aparkatu, eta hondartzan bainu bat hartzea.

Baina dena prestatzen hasteko lehenengo batzarrean, ibilbidea eta ideia aldatu genituen: “Hoba dok motorrin jun eta bueltau!”

Hala, Oportorako joan-etorria pentsatu genuen.

Artean, bost edo sei lagunek, oraindik ez geneukan motobizikletarik, eta lehenengo lana, erostea izan zen. Ez zen

71

Arau garrantzitsu bat ere ezarri zen: motobizikletan doanak bibotea eraman behar du!

Bagenekienez, matxura faltarik ez zela izango, errekanbioak eramateko, orotarako bat eta erremolke bat ere lotu genituen bidaiarako.

Irteera bezperan, goraino bete genuen erremolkea: hiru motobizikleta zahar, errekanbio piloa, erremintak, oihal dendak, eta bakoitzak bere maletatxoa.

Guztira zortzi lagun elkartu ginen, bat azken orduan, (biboterik gabe, orotarakoaren gidariaren pare).

San Roke eguna izan zen irteera eguna, abuztuaren 16a. Mallabitik irten ginen, bertan jaiak zirela aprobetxatuz.

lan erraza izan inorentzat, gaur egun matrikula behar baitute, eta, zer garaitako motorrak diren kontuan hartuta, matrikulatuak topatzea zen gaitzena. Gaitzena, prezio egoki batean.

Internet bidez bigarren eskuko orrialde gehienak astindu genituen eta, batzuk merkeago beste batzuk garestiago... topatu genituen behar beste.

72

1. ETAPA (Mallabia Castriciones. 110 km.)

Bigarren batzarrerako, batzuek ibilbidea zehaztuta ekarri zuten, eta beste batzuek, zer eraman.

Enrike Mugarza handiak irteera ofiziala eman ondoren —lehenengo, berak gazta bat eman zigun, eta guk, propio okasiorako ateratako kamiseta bat—, abiatu ginen herriko plazatik behetik gora.

Batzar horretan erabaki genuen data.

Noiz irten eta noiz heldu, eta nondik norako guztiak.

Lehenengo geldialdia gasolindegian egin genuen, irteeratik 10 km-ra. Makinak bete, eta aurrera. Ez luzaroan,

6 km geroago, lehenengo matxura.

Jon lagunari, ke-tutua askatu eta bide erdira erori zitzaion, Iurretako bide transitatuan. Karabana dexentea sortu, baztertu eta konpondu. 10 minutuan, berriz ere martxan.

Zornotzan bigarren matxura, Gorkaren motorra puzka hasi zen, txiklerra garbitu eta aurrera.

Lemoan, hirugarren matxura. Kasu honetan Ibanen motorrarena. Beste 10 minutu.

Hortik aurrera, lehenengo tabernan, geldialdia, Miraballes inguruan, geuk ere gasolina behar baikenuen. Beste geldialdi bat, EH eta Burgoseko mugan, eta iritsi ginen lehen helmugara.

Esan beharrrean nago, etapa honetan Patxi bidaide izan genuela bere BMW moto handiarekin, eta bigarren egunean gauza bera.

Afaria prestatu, kontu edarrak esan eta batzuk lotara, eta beste batzuk, neu tartean, sukaldean orujoa edanez, mundua konpontzera.

Halako batean lotara.

2. ETAPA (Castriciones Lastras de Cuellar) Goiz jaiki, gauzak prestatu eta 09:00etarako, martxan.

09:30ean, lehenengo geldialdia Cascada Pedrosan. Putzu ikusgarrian bainu bat hartu, ajea kentzeko, eta aurrera.

O単ara iristean, bidaia alaitzeko, harrizko bide batetik sartzea erabaki genuen, eta 20 km inguru bertatik egin, motor zaharrok eta pilotuak proban jarriz.

Ondoren, Burgos hiriburura heldu, supermerkatu handi batean erosketak egin, eta, ondoko herritxo batean, arbolapean, atseden hartu eta tripa bete genuen. Horren ostean, Patxik etxerako bidea hartu zuen, lanak ez baitu barkatzen!

Aurrera jarraituz, Pe単afiel inguruan, berriz ere Jonen motorrak matxura izan zuen. Oraingoan, enbrageko bola

73

bat irten zitzaion, eta hori konpontzeak denbora dexente eraman zigun.

Arazoak arazo, 20:00etarako bigarren helmugara heldu ginen. Bertan Mikelen sendia zain geneukan.

Herritik kilometro pare batera dagoen kanpinean gauzak prest utzi, eta Mikelen sendiarekin, euren txokoan afaltzera.

Afaldu eta, afalostean, ustekabeko parranda atera zen. Tokiko batzuen lagun egin, bodegaz bodega ibili, eta itxita zegoen taberna bat ere zabaldu zigun nagusiak. Hortik aurrerakoak geuk jakinda nahiko!

3. ETAPA (Lastras de Cuellar - Alberca 299 km.)

Egun nahiko gogorra gertatu zitzaigun, motobizikletarik zaharrenak, Dadiden Mobillette av 88ak, pott egin zigun.

Salamankako El Mirador herrian 3

74

ordu eman genituen konpondu nahian, baina alferrik. Azkenean, karrotik beste motobizikleta zahar bat atera eta, martxan jarraitu genuen. Gauez gidatu behar izan genuen, baina bai gozatu ere. Iluntasunean azkarrago gindoazen sentsazioa baikeneukan.

Goizaldean, 02:00etan, basoaren erdian ohial dendak jarri, eta lotara.

4. ETAPA (Alberca - Oporto 410 km.)

Denetan etaparik luzeena, baina baita politena ere. Goizean jaiki eta nahikoa izan zen batek esatea: “Etxak potroik OportoraiĂąo juteko!â€?.

Paraje eder haietatik irten eta maldan behera abiatu ginen Portugalgo mugaraino.

Auskalo zer herri zen! Jjj Bidea azkarrago egin nahian, Manu, orotarakoa eta karroarekin, aurretik

bidali genuen, bazkaria presta zezan.

Baina, usteak erdi ustel, bide gurutze batean oker hartu, eta elkar bilatu ezin.

Halako batean, 15 km atzerantz egin eta elkartu ginen. Prestatutako paella ez zegoen puntuan, baina bai ederra!

Atseden txiki bat eta, berriro ere, sua!

Motobizikletak ondo portatu ziren, baina generaman mapa ez zen egokiena, eta hamaika komeria izan genituen auzo bideetatik Oportora heltzeko.

Moto gainean 10 ordu t’erdi egin ostean heldu ginen Oportora. Handik 30 km-ra bizi zen Manu lagunari deitu eta, furgoneta eta beste karro batekin agertu zen gure bila. 11:00ak aldera heldu ginen Manuren etxera, Viana de Castelora, eta etxekoengana.

Dutxatu, eta afaltzera!

Afal ostean, batzuek ia egunerokoa; jiji eta jaja asko, baina jo... Jo hurrengo egunean, edan genuenak, buruan.

5. ETAPA (Viana de Castelo Villa Real 150 km.)

Goizean jaiki, gosaldu eta matxuratuta zeuden motobizikletak tailer mekaniko batera eraman genituen konpontzera.

Goiz ia osoa bertan pasatu ostean, Manuk esan zigun bazela han argazki dotore bat ateratzeko toki bat. Herriaren gainaldean, haize errotak zeuden begiratoki eder bat. Bertara joan, argazkia atera eta zera... trago bat hartzera sartu ginen haize errota haietako batera, taberna baitzen.

75

Garagardo bat, beste bat, beste bat... motoan ibiltzeko gogoa ere, kendu!

Berriz Manuren etxera, bazkaltzera.

Bazkal ostean, begiak gorri, bihotzak dantzan... baina geure bideari ekin genion berriz.

Arazo handiegirik gabe heldu ginen Vila Realera. Baina han, afaltzeko taberna baterantz gindoazela, nire motoa erdibitu egin zen. Baztar batean laga, eta afaltzera.

Afari mehe bat jan, sartu motoa karroan eta Manuren kopilotu bihurturik, baso batean hartu genuen ostatu. Gau hartan ere, parrandarik ez!

6. ETAPA (Vila Real Fermoselle 160 km.)

Goizean jaiki, nik motobizikleta aldatu, eta, egurra!

Hau izan zen etaparik gogorrena motoentzat eta orotarakoarentzat.

1.000 metrotik gorako hainbat portu igo genituen, eta motoak pott eta pott hasi ziren.

76

Zorionez, portugaldar jende jatorrarekin egin genuen topo, eta, zelabait, beti aurrera.

Matxura batean, gainera, Euskal Herrian lanean diharduen batekin topo egin eta, berak egiten zuen ardotik dexente edateko aukera izan genuen, animoak igo eta beroari aurre egiteko!

Etapa erdi aldera edo, erreka batean, bainu ederra hartu genuen, baina akabo gure erlaxatzeak. Erreka hartatik irten —Espainiako mugatik 40 km-ra edo, gutxi gorabehera—, hurrengo portua igotzen hasi, eta orotarakoari aldagailuaren kutxa, kaja kanbiosa, matxuratu zitzaion! Laugarren martxan geratu zen! Maierrek, Manuren semeak kotxea hartu, Manuk motoa, eta han joan ginen motoak

aurretik eta orotarakoa atzetik, ahal zen bezala, Espainiako lurretara, biribilguneetan kotxeak geldiaraziz, gure orotarakoa gelditu ez zedin. Jjjj!

Muga pasatu eta 15 km-ra geneukan Gorkaren sendia zain, Fermosellen.

Baina hara heldu baino lehen, euria hasi zen eta, gainera, Ivanen motorra matxuratu. Bultzaka eta gorputzak hotzituta heldu ginen helmugara!

Afal ostean, herriko jaiak zirela aprobetxatuz, parranda!

Eguna bezain luzea izan zen gaua batzuentzat. JJJ!

7. ETAPA (Fermoselle Briviesca 310 km.)

Egun luze eta gogorra.

Aurreko eguneko ajea pasatu gabe, goizean lo gutxi egin ostean, garabiaren zain geundela, orotarakoa etxeratzeko, bertako jaietako zezen korrida ikusi genuen.

Dutxa, eta afaltzera, Gorkaren sendiarekin.

Ondoren, garabi kontuak bukatu eta 12:30 aldera irten ginen, Oraciotarrak agurtu ondoren.

Elorrioko Peru lagunari deitu genion, eta mutil ona izaki, beste kotxe bat hartu eta guregana etorri zen gauerdi alderako.

Bigarren kilometroan, lehenengo geldialdi behartua. Berriz ere Dabidi, gasolina mangera askatu zaio, eta hura erreparatu behar.

77

Motoetan lau lagunek jarraitzen genuen soilik, eta euria ere lagun izan genuen azkenengo ordubetean.

Berriz martxan jarri eta, 20 km geroago, Joni, kasu honetan Maierren motorrarekin zihoala, ke tutua askatu zitzaion, eta berriz gelditu beharra.

Arazotxo horiek behin konponduta, Palentziako bide zuzen eta aspergarrietatik jarraitu genuen, bazkaltzeko geratu arte.

Bazkaldu, martxan hasi eta euriaren mehatxuarekin egin genuen topo, baina lau tanta besterik ez ziren izan.

Derrigorrezko geldialdiak egin genituen pare bat aldiz: gasolina bota, kafetxoren bat hartu... Hala, ilunarekin batera, Peruri aurreko gurpila apurtu zitzaion, eta motoa aldatu behar izan zuen.

Behin ilunduta, berriz ere Peruk zorte txarra izan zuen: gurpil zulatua.

Motobizikleta, erremolkera, eta bera, kotxe barrura.

Euripean, baina, eguneko tramorik politenak bizi izan genituen. Eta zortzi ordu moto gainean pasatu ondoren, geldirik beste hiru bai, heldu ginen Briviescara. Han, Iban laguna geneukan zain, eta bere etxe zahar erdi abandonatu batean lotarako gauzak prestatu, dutxa bat hartu, eta afaltzera eraman gintuen, bere beste lagun birekin.

Pare bat trago kalean, eta lotara.

8. ETAPA (Briviesca Mallabia 180 km).

Goizean, 08:00ak aldean jaiki eta azkenengo aldiz tolestu genituen maletak.

Aurpegietan nekea eta pena pixka bat nahastean, motoak prestatu ostean, gosaltzera joan ginen taberna batera.

Ondoren, Ibanen lonja batean, han gordeta zeukan moto zahar piloa ikusi, baten bat erosten ahalegindu alferrik, eta irten ginen Briviescatik, bigarren mailako bideetan zehar.

Behin Euskal Herrira helduta, etxean sentitzen ginen.

Errepideak ere ongi ezagutzen genituen gehienok, eta lasterketa txikiak ere sortu ziren gure artean, Arabako herrixketatik zehar Urkiolara heldu arte.

78

Arraroa, baina moto guztiak ondo portatu ziren, gasolina bota eta aurrera.

Urkiolan bazkaldu eta etxerako bidea hartu genuen.

Durangon agurtu, eta Zornotzarako bidea bakarrik egin nuen.

Besteak Mallabira itzuli ziren.•

XENPELARREN GONBIDAPENAK BEREAN DIRAU. BESOAK ZABALIK ESPERO ZAITUZTEGU URRIAREN 25ean

ERRENTERIAN

JAIALDI 2015: BI BERTSOLARI BOISEN XABI PAYA BERTSOLARIA

Nerea Ibarzabal eta biok bertsotan izan gara Ameriketan, uda honetan. Bost urtean behin, euskal kulturaren festa handia antolatzen da, Idaho estatuko Boise hiriburuan. Elkarri gaiak edo ariketak jartzeko, bertan hartutako ohiturari jarraiki, gure egonaldia kontatzeko, lau esaldi jarri dizkiogu elkarri, bakoitzak bestearenak erabiltzeko konpromisoa hartuta.

Gernikako arbola in the home of the brave AILA DA DESKRIBATZEN JAIALďšş DIAN EUSKALDUN BATEK AURďšş KI DEZAKEEN KOADROA. Zailtasuna ez datza elementu ezezagunen presentzian, ezta urrik eman ere; Ameriketako pelikula pare bat ikusi duen euskal herritar peto-petoak aise identifikatuko ditu Jaialdian koloreztatzen diren postalak.

Z

Lehenbiziko postala ostegun iluntzean osatu da, jaialdiaren azken bi urteetan.

Hainbeste kirolari amerikaratzeko ahalegina eginda, antolakuntzakoei bururatu zitzaien, leku berezia behar zutela harri-jasotzaile, aizkolari eta

81

abarrek. Burutazio haren fruitu da Sports night Kirol gaua. Jaialdian sekula izan ez direnentzat, Interneten irudiren bat edo beste aurkituko duten arren, komeni da erreferentziak ematea. Gertuko bati entzun nion bezala, Kirol gaua izan liteke auzoren bateko igande goiz bateko herri kirol saio baten eta gure umetako larunbat goizetako Pressing Catch ikuskizunaren arteko nahastea. Emaitza: 4.000 ikusle, 20 herri-kirolari, hamar dozena foku eta kea sortzeko makina horietako bat... A, eta bi bertsolari, Amurizaren talentuz edo erruz, hitzaren kirol nazionalaren atleta bihurtuta.

Egurra izotzaren pare jarri zuten gau hartan, izotz pistan autopsiarik gabeko zuhaitz baten enbor atalak ageri

82

zirelako, ohiko geruza zuriaren tokian.

Argiak itzali zituzten eta fokuak piztu.

Amerikar batek euskaraz izango lukeen azentu berdina zuen gizon sendo baten ahotsak ongietorria eman zien bertaratutakoei, eta ohiko erretolikaren ondoren, iritsi zen herri-kirolariak (gihartsuak eta burutsuak) banaka-banaka deitzeko tenorea. Makina bat ke sortutako ke makina ari esker, laino artetik atera gintuzten banaka-banaka, gertatzen ari zen guztiari oraindik laino artetik bezala begiratzen bagenion ere. Ez nuen lehen aldia ke gortina zeharkatzen, baina ez dut uste horretara ohituko denik gizaki hilkorrik.

Egurrez jantzitako pista gaineko peoi eta alfilok hartu genituen egokitutako tokiak. Gladiadore sentitu nintzen une batez, amerikar globalizatuen

begiek show eskean begiratzen ziguten bitartean. Ez zekiten, nonbait, bertsolarien jarduna dieta zorrotza dela hain urrun begiratu nahi duten miopeentzat. Neure buruarekin ari nintzela, norbaitek soinu banda jarri zien nire pentsamenduei: Oh, say, can you see... Bart Simpsonen musika irakaslea gogorarazi zidan gizon bat ari zen kantuan, eta Estatu Batuetako pasaportea zuten norbanako guztiak hipnotizatuta zeuzkan. Izaki boteretsua behar zuen irakasleak, kantuan hasi aurretik guztiak jarri baitzituen lurraldeko banderari begira. Hain kontzentratuta kantatu zuten guztiek, hain berdin, hain bat; handik ere atera zitekeen beste thriller beldurgarri bat.

Bukatu ziren ingelesezko hitzak eta, orduan, euskarazko ereserkiaren txanda heldu zen. Athleticen doinua? Agur

83

jaunak? Ez... Gernikako arbola. Pentsatzen dut ez ziola grazia handirik egingo sushi puska erraldoietan txikitutako arbolari, baina... Gaixoak ahalik eta kexa gutxien izan zezan, saiatu nintzen ahalik eta ondoen kantatzen Iparragirreren bertsoa. Bai, niri tokatu zitzaidan ereserkia kantatzea: ez abizen euskaldun, ez euskaldun zahar... eta nik jarri nion ahotsa bertaratutakoen laurdenak kantatu zuenari. “Gernikako arbola� in the home of the brave. Aurrera doan herria gara.

Puntuka josi daitezke Euskal Herria eta Wyoming Kondairak dio ba omen dela bertsolari bat ingelesez ere bertsoak egiten dituena. Ausartenek esaten omen dute kantuan ikusi zutela behin, Londresko plaza batean edo Boiseko Jaialdian.

84

Ingelesez bertso bat osatzea ez da euskaraz egitea baino zailagoa; euskara eta ingelesa berdin landu dituenarentzat, izan liteke gorabeheraren bat fonetikarekin edo oin kopuru egokiak aurkitzearekin, baina berdin-berdin beteko ditu zortziko txikiko 52 silaba. Kontua da gaseosarekin sortutako esperimentu hori baldintza oso berezietan baino ezin dela egin; adibidez, entzuleek euskaraz ez dakitenean. Euskal Herritik kanpo bertsotan egitea trainerua uretatik kanpo

ateratzea bezala da: gogo betez ahalegindu zaitezke, baina arraunak ez badu ura ukitzen, nekez egingo du ontziak aurrera. Hala planteatuta, Ameriketan ohiko moduan bertsotan aritzeak ez du zentzu handirik, ez bada soilik entzule euskaldunez osatutako talde batentzat. Ulertu ezean, bertsolariak gaizki samar kantatzen dugun a capela abeslariak baino ez gara. Horrengatik, ingelesez kantatzea beste erremediorik ez zitzaigun gel-

ditu. Lehen esperimentu serioa 2010ean egin nuen, Iratxe Ibarra lagun izan nuen Boiserako lehen espedizioan. Ordukoak gogoan hartuta, eta ontzen utzita, saiatu ginen ingelesez, zortziko handian edo bederatzi puntukoan: Welcome to Boise ongi etorri we are your two bertsolaris our main strength is not in our muscles but in the power of speech.

Thanks to many basques who came to Boise our culture is strong and rich; Ameriketan landatuta be haritza beti da haritz.

Clap hands hard after bertsos, as hard as it can be, we are your bertsolaris Nerea and me.

Lets tell you now what comes next, what you are gonna see, cause these strong men and women who came over the sea will chop down a big tree will lift rocks like a pea... so clap or shout, feel free but please do never flee!

Be ready for a good show this is Jaialdi!

Zailtasunak, nahi beste: bederatzi errima berdin ingelesez topatzea ez da ahuntzaren gauerdiko eztula; speech, stop eta steak hitzen lehen “s� soinu hori silaba oso ez bihurtzeko

ezina; pentsatua airean idatzi eta 80 letra zortzi silabatan ahoskatzeko komeriak... Saio osteko aldartea bi erantzunen batura zen: gure ohiko jarduna publiko euskaldun batentzat eginda izan genezakeen arrakasta eta ingeles hiztun bikainak bagina bertsotan txaloaldi latzagoak lortuko genituzkeen ustea. Baina bietako bat bera ere ez zen posible.

Larunbat goizeko lehenbiziko saioaren bukaeran aspaldiko lagun bat hurbildu zitzaigun: Martin Goikoetxea, Gorrititik Wyomingera joandako bertsolaria. 2003an ezagutu nuen Renon.

Ameriketan bizi diren lau bertsolarien artean berori da, nire ustez, gure moldetik gertuen aritzen dena; sentsazioa daukat gainerako hirurek lehenago emigratu zutela Ameriketara, eta bertso molde zaharragoa eraman zutela maletan. Martin gerora joan zen, eta, gainera, sarritan itzultzen da Euskal Herrira. Aukera izanik hango eta hemengo bertsolariak oholtza gainean aritzeko, Nereak eta biok goizeko bigarren saioan gurekin jardutera gonbidatu genuen. Ez zigun saio osorako gonbidapena onartu,

85

gabe, aparteko efekturik gabe... eta zortzi ordu? Ameriketan zortzi orduz estadioa beteko lukeen jarduna ez da bertsoa, herri-kirola baizik.

baina baiezkoa eman zigun, puntuka elkarrekin aritzeko; baita gustura aritu ere. Bertsolariok curriculumik bagenu, zerrendaratzeko modukoa da Ameriketako bertsolari batekin oholtza konpartitzeko ohorea. Puntuka josi daitezke Euskal Herria eta Wyoming.

Herri-kirolariak bertsolarien anaiarreba txikiak dira Boisen: eurek berenganatzen dute jendearen arreta guztia.

Bertsoak, gaur-gaurkoz, harro esan dezake bera dela BEC zortzi orduz betetzeko gai den euskal kulturaren adierazpide nagusia. Ziur nago horrelakorik esanez gero amerikar bati sinestezina egingo litzaiokeela: teknologiaren laguntzarik gabe, musika instrumenturik

86

Herri-kirolariak bertsolarien anaiarreba txikiak dira Boisen: eurek berenganatzen dute jendearen arreta guztia. Ez ahalegindu ezin hobeto kantatzen, amerikarrentzat ezagunak diren doinuak bilatzen edo zenbait ale goitik behera ingelesez botatzen: alferrik da. Gutxien espero duzunean, harri-jasotzaile batek harri bat altxatuko du, aizkolari batek ezpal bi kenduko dizkio enbor bati... eta zure jardunak ikusleen memorian okupatu dituen byte guztiak ezabatu egingo dira. Gainera, harri-jasotzaileak selfie bat egingo du harri borobilari eusten dion bitartean, eta orduan sentituko duzu nola zur eta lur dagoen publikoko mutiko batek nagusitan harrijasotzailea izan nahi duela esaten dion bere amari.

Hurrengo ekitaldian ahalegin berezia egingo dugu, Nerea –esan dio algortarrak markinarrari. Lehenengo saioa Bob Dylanen Blowing in the wind doinuan egingo dugu, eta bigarrena Bob Marleyren Redemption song doinuan, Maiarenean...

Ez dago doinu laburragorik? –galdetu dio markinarrak algortarrari.

EgaĂąak esan zidan Gimme hope, Joanna, gimme hope kopla handia dela, baina ez dakit yankie hauek doinua ezagutuko duten.

Boise no cry? Negargarri aritzen bagara zentzua izan dezake... ...

Aizu, Ba al duzu errimarik Boiserekin?

Boise, noisy...

Bermeoko azentua galdu ez duen antolatzailea azaltzen da elkarrizketaren erdian, hurrengo ekitaldia hasteko ordu erdi falta denean.

No woman no cry erabili dezakegu agian?

Gazteak! Hurrengo ekitaldia uste baino lehenago amaitu beharko dugu, eta pentsatu dugu, herri-kirolariek denbora gehiago izan dezaten, zuen saioa egitea guk pista prestatzen dugun bitartean...

Eta nola egingo dugu estribilloa? No

No, Boise, no cry...

87

Eskerrak Euskal Herrian zerbitzari izateko ez den patinatzen jakin behar!

Abioiaren bide luzea sufrituta, ez dut jakin nahi zer kalbario izan behar den Euskal Herritik Ameriketara joatea, are gutxiago euskal artzainak joandako baldintzetan: bueltatzeko data jakinik gabe, ingelesez hitzik esan ezinda, sosik gabe... Tira, malenkoniak ahaztuta, ez dabiltza oso urrun Suediara edo Alemaniara egun joaten diren gazteak. Auskalo zer ez ote duten egin eta ikasi beharko atzerrian... eta ez naiz ni hasiko atzerrira joatearen

88

aurka, baina “kanpo mugikortasunari� soilik onurak ikusten dizkietenei galdetuko nieke zergatik ez zuten gauza bera egin urrunen ezkonbidaian Parisera joandako gure aitona-amonek.

Aukeren lurraldea delako edo bizimodu bila joandako jende askoren helburu delako, Ameriketan sentsazioa duzu nahi duzun oro aurki dezakezula. Ez zait harrigarria egiten, adibidez, denboran bidaiatzeko hainbeste film eta telesail egitea Obamaren herrialdean, ematen baitu berrogeita hamar urte aurrera edo atzera egin ditzakezula pasaporterik erakutsi gabe, herrialdearen punta batetik bestera. Guk

geuk, berbarako, ez genuen Grease pelikularen arora bidaiatzeko asmorik, baina bazkalordua heldu zitzaigun eta, errepidearen bazter batean, 50eko hamarkada aurkitu genuen.

Ez dut tokia deskribatuko; imajinatu nahi lukeenak, aski du Grease-ko hanburgesa-jatetxeko partea errepasatzea.

Beraz, 50eko hamarkadan futurista eman nahi zuen hanburgesa, tipulauztai eta marrubi irabiatuen fabrika hartara sartu ginen. Atean, zain genuen zerbitzari bat, gizon heterosexual kanonikoen ehuneko berrehunaren atseginerako prestatua (norberak irudika dezala parte hori). “Table for four� esan diogu eta lauko mahai batera eraman gaitu, elkarrekin joan ez garen arren. Bera patinetan dabil eta ziztu bizian heldu da egokitu digun mahaira. Jatekoak ere azpilaren gainean ekarri dizkigu, patinetan.

Nerea karrera egiten ari da oraindik, eta han-hemenka dabil lanean sosak ateratzeko. Ez digu ingurukoei esan, baina aurpegian sumatu zaio pentsamendu bera, zerbitzaria gurpil gainean hurbildu zaigun bakoitzean: eskerrak Euskal Herrian zerbitzari izateko ez den patinatzen jakin behar!•

Abian da Larrabetzun‌ 2015-2017

Euskara Sustatzeko Erabilpena Plana larrabetzu.euskara@gmail.com

ELKARTASUNAREN ETA ELKARLANAREN KAPULANA TESTUA: BEÑAT ZAMALLOA ARGAZKIAK: EKAITZ FILARMENDI, MIREN AMURIZA ETA MUNDUKIDE FUNDAZIOA

Miren Amuriza bertsolaria Mozambiken izan da udan Mundukide fundazioaren eskutik. Mundukidek Euskal Herrian euren erakundea eta euren proiektuak gizarteratzeko nahiari erantzuten dio Amurizaren bidaiak. Handik bueltan Kapulana bat zintzilik ikuskizuna ondu du, bertsoz zein hitz lauz. Amurizak eta Mundukideko Urri Urizar pozik nabari dira elkarlanean landu dutenaren emaitzarekin.

AZKO NEGUAN HASI ZUTEN EL KARLANA MIREN AMURIZA BER TSOLARIAK ETA MUNDUKIDE FUN DAZIOAK, LANKU BERTSO ZERBI TZUEN BIDEZ. Kontatzeko gogoz kontatzen dute bi aldeek elkarlanaren esperientzia. Amuriza bera eta Mundukideko Urri Urizar harro nabari dira lortutako emaitzarekin. Pixkanakapixkana Amuriza ari da hainbat herritan Mozambiketik ekarritako kapulana zintzilikatzen. Oholtzan askatu egiten du, eta bertsoak eta hitzak artez astintzen ditu. Ahal bezainbatetan zintzilikatzeko gogotsu da, Kapulana bat zintzilik emanaldiaren bidez.

I

Nola sortu zen bien arteko harremana?

U R R I U R I Z A R : Negu aldean sortu zen.

Orain arte kooperatibetan eta erakundeetan mugitzen ikasi dugu, eta

91

pentsatuta genuen Mundukide gizarteratzea eta Euskal Herrira zabaltzea. Erakusketa bat egitea izan zen lehen ideia, baina estatiko samarra iruditu zitzaigun. Xabi Igoa bertsolaria aholkulari dugu lanean diharduen enpresaren bidez. Pentsatzen jarraitu genuen, eta hari okurritu zitzaion zer edo zer egin genezakeela bertsoaren bidez. M I R E N A M U R I Z A : Ezin hobeto gogoratzen dut Lankutik deitu zidaten eguna. Ideia kontatzen hasi zitzaizkidan, Monzambike entzun nuen, eta piztu egin nintzen. Hasieran oraindik ez zen ziurra ez joango nintzenik, ez beste ezer. Opari handi-handi bat izan den proposamena izan da.

Zuk, Miren, Mundukideren berri lehenago bazenuen?

Hemen [Debagoiena, Gipuzkoa] bizi nintzenez, Garabide eta Mundukide ezagutzen nituen. Nondik zetozen banekien. Horretaz gainera, gehienok moduan, Laboral Kutxan eta Eroskin ikusitako iragarki kanpainetatik izaten nuen bere berri.

Kanpoko pertzepzioa nuen.

M.A.:

Nola azaldu zenioten Mundukide zer zen?

Kontatu genion apur bat esperientzia kooperatiboaren ondare hori beste herrialde batzuetara eramaten saiatzen ginela, euren jarduera ekonomikoa indartzeko eta buru askiak izan daitezen.

U.U.:

Hainbat herrialdetan ari zarete.

Zergatik aukeratu zenuten Mozambike?

Behar handiena bertan dagoelako, inpaktu handiena eragiten duelako eta salgarriena ere badelako.

M . A . : Niretzat gogorra da guk onartzea salgarriena dela, Afrika delako pena handiena ematen digun lurraldea‌ Zeren, zergatik da salgarriagoa Brasil baino? U . U . : Brasilek irudi aldetik eta azpiegitura aldetik honen antz handiagoa du. Beraz, ez du hainbesterako inpaktua eragiten.

U.U.:

Nolakoa errealitea Mozambiken?

Afrikatik lehen pertsonan bizi izanda nuen erreferentzia bakarra M.U.:

Etiopia zen. Afrikaren irudi hori neukan. Aurkezpenean ere horri buruz hitz egiten dut: nola askotan joaten garen Etiopiara, Boliviara, Mozambikera edo dena delako lekura, eta gure buruari lizentzia ematen diogun egon garen herrialde horri buruz buruz berba egiteko. Etiopia eta Mozambike bi mundu dira erabat desberdinak. Mozambike Etiopiaren al-

dean duinagoa iruditu zait. Afrika da, beltza da, eta esaldi batean laburtzeko gehiengoa ez da heltzen bizi baldintza duinak edukitzeko maila batera. Azken urteetan ikusten da aurrerapen handian dela, baina gehiengoa gutxiengo baldintzen azpitik bizi da. U . U . : Gu eta beste Gobernuz Kanpoko Erakunde batzuk han gaudenetik aurrerapen txiki-txikiak egin dira.

Mundukidek mundua beste begi batzuekin ikusten du?

Bere ikusteko era dauka. Ikusteko modu bat gehiago da. Arazo guztiak konpontzeko inor ez gara gai. Mundukidek ahalegin bat egiten du modu U.U.:

93

kooperatibo batean eraikitzeko. M . A . : Mundukideri esker mundua desberdin ikusi dut, baina desberdin ikusi duena ni izan naiz. Ikusi dudana eduki dut aukera kooperatibagintzatik ikusteko, GKE baten barne eta lekuko funtzionamendua ikusteko‌ Alderdi horiek Mundukideri esker ikusi ditut, baina mundua desberdin ikusterakoan beste alderdi asko ere sartzen dira. Ni 25 urteko neska euskaldun bat izanik, horren arabera ikusi dut mundu hori, nire inguruko zirkunstantzia batzuen bidez ikusi dut. U . U . : Mundukidek hori nahi du: txinparta hori piztea, norberak interpreta lezaken bezala ikusteko eta parte hartzen duenak egin lezaken ekarpen hori egiteo.

Mundukiden gaudenok ere hainbat modutara ikusten dugu Mundukide bera; nahiz eta ardatz orokor bat izan.

Aurrez ere egin izan dituzu bidaia batzuk, eta bidaia horiez ere idatzi izan duzu prentsan.

Mozambikekoa desberdina izan da?

M . A . : Guk bidaiatzeko daukagun joera aztertzekoa da: joaten gara ahal dugun urrunen, ahal dugun epe mugatuenean ahalik leku gehien ikustera, kilometro pila bat egitera‌ Hori bidaiatzeko modu bat da. Modu ho-

94

rretan argazkiarekin geratzen zara, azalekoarekin. Bidaia hau diseinatzen hasi ginenean proposamena hori izan zen tartean: hainbat lekutan astebete igarotzea. Azkenean, hala ere, leku berean geldi egon nintzen. Horrek eman dit beste bizipen batzuk, oso bestelako ikuspegi bat.

Lekura bertara bidaiatzea gakoa izan da?

Kontatzeko, sentitzeko eta sentimenduz transmititzeko, bizi egin behar duzu. Bestela, gezur bat kontatzen zabiltza. M . A . : Askotan horrelako gauzak egiten dira joan barik edo egon barik. Niri ez lidakete eskatuko Marteri buruzko emanaldi bat egiteko han egon barik, ez daukalako ez hanka, ez buru. Horrelako gauzetan lizentzia hori ematen diogu gure buruari.

U.U.:

Nolakoa izan zen egunez eguneko jarduna?

Egon, Marrupan egon nintzen.

Bizi izan dut bidaia hau oso intentsu eta egunero oso desberdin. Egun baM.A.:

95

tzuetan, nire umorearen arabera liluratuta jaikitzen nintzen, Out of Africa filmean banengo bezala; eta, beste batzuetan, leku berean jaikita, sekulako korapiloa egiten zitzaidan sabelaldean ikusten nuenagatik, sentitzen nuenagatik. Denbora guztian oso sentipen intentsuak eta gogorrak izan dira.

Nola ikusten zintuzten?

Goizak dira niretzat pentsatzeko ordu onak; hortaz, goizetan idazten edo lanean egoten nintzen. Han zeuden Mundukideko kideek ez zuten ulertzen: ahalik leku gehienetan eta ahalik argazki gehien ateratzea uste zuten zela egokiena. Nik han zegoena ulertu nahi nuen, han zegoen bera zegoen beste leku batean, beste aurpegi batzuekin. Egunaren arabera, distantzia laburretan ibiltzen nintzen, M.A.:

96

oinez iristen nintzen lekuetara joaten nintzen. U . U . : Horren aurretik gure proiektuak ikusi zituen bertan gure kooperanteekin, eta ulertu zuen proiektua nola zen. Oinarri hori eraiki zuen lehenbizi.

Nola gerturatzen zinen bertakoengana? Zein elkarrizketa izaten zenituen?

Bidaia honetan izan dudan abantaila handienetakoa izan da hizkuntza

M.A.:

ez izatea hain traba. Denek dakite portugesez, eta norberari ere belarria egiten zaio. Hori sekulako erraztasuna zen. Ez nuen inorengana hurreratu beharrik, denak etortzen zirelako.

Etsipenez bizi izan dut oraingoan, eta beste bidaia batzuetan ere bai, elkarrizketa batean sakondu nahi izan nuenetan, ez nuela lortu emakumezko batekin elkarrizketan azalekotik barrurago joatea. Iluntzetan kalera irten, eta ez zen emakumerik ikusten kalean. Emakumezkoekin komunikatzea gaitza izan zen. U . U . : Ko-

operanteek esaten dute, beste leku batzuekin alderatuta, ez dela lortzen komunikazio sakonik buruak modu banatara eraikita ditugulako. Ezinezkoa da urte kopuru batzuk atzera joatea, ondare haren bila, adibidez.

Zer da eurengandik jaso zenuena?

Hara aurrelanketa bat eginda joan nintzen, eta han nintzela ohartu nintzen, ez zuela zentzurik egindako aurrelanketak. Askotan ni joaten nintzen nahi nuenaren bila. Horrekin batera, halako leku batera zabalik bazoaz, etengabe zabiltza jasotzen bilatu gabe.

M.A.:

97

98

99

Egia da gauza batzuetara errazago joaten zaigula beste batzuetara baino.

Mundukide momentu honetan zein lan egiten ari da han?

Zein behar ikusi zenien?

U.U.:

Baldintza ekonomiko batzuetara iristeko falta da oraindik. Boteretze ariketa falta zaie: emakumeei, bereziki, baina orokorrean ere bai. Hemengo topikoetako bat bada, dutenaz konformatzen direla edo ez dutela lan gehiago egin nahi. Horrelako gauzak oso erraz esaten ditugu, baina arriskutsuak dira. Urte askotako zapalkuntzaren ondorio da euren izaera hori. U . U . : Ez dute azpiegitura minimorik salto hori egiteko. Egia da ez dutela, eta herri moduan boteretze hori behar dutela.

M.A.:

100

Mundukidek hasiera-hasieran azpiegiturak egin zituen. Ia ehun kilometrotako errepideak egin zituen herrixkak lotzeko eta euren artean komunikatuta egon zitezen. Horrek, besteak beste, ortuariak saltzeko eta merkatuetara joateko aukera zabaldu

zien. Aktibitate ekonomiko txikiak sortzea ere izan zen helburua. Hemengo ikuspegiarekin hasi ginen, eta ikusten genuen ez zela mugimendurik sortzen. Hori ikasita, ortuekin hasi ginen: han zeuden ortuariekin eta sar zitezkeenekin. Ezagutza ere zabaldu genien: nekazaritzari buruz, produktuei buruz, ibaietako uraren erabileraren inguruan‌

Nola ikusi duzu Mundukideren lana bertatik bertara?

Motoponpak eramatea baino garrantzitsuagoa da nire ustez hezkuntza edo transmisio lan hori. Lagundu diete euren artean antolatzen, eta euren artean ardurak banatzen.

M.A.:

Koordinatzaile moduan Mundukideko kooperanteak daude, eta azpian daude bertakoa euren mailakatzeekin. Zalantza sortzen dit horrek: “Goiko hori ez balego...?�. U . U . : Mundukideren baitan ere baditugu zalantzak. Ikusten dugu ondo doala, baina zalantza sortzen dugu bere bidea egin dezan utzi ala oraindik bertan jarraitu.

Zergatik behar du Mundukidek gizarteratzea orain? Zer jaso nahi du gizartearengandik edota zer eman nahi dio gizarteari?

Arazoak gerturatu nahi dizkiogu gizarteari, eta arazo horiek ez daude Afrikan bakarrik, geroz eta gertuago daude. Pertsonak garen heinean eta

U.U.:

Prozesu artistikoa nola izan da?

Hara iritsi nintzenean aurrez eraiki nuen gaztelutxoa erori egin zen. Horren aurrean, prozesua izan zen dena jasotzekoa. Apurka-apurka joan nintzen ikusten jasotako hori dena nola ordenatu nezakeen. Sei ardatz hartu nituen, eta bakoitzean argi nuen bertsoen eta testuen arteko oreka mantendu beharra. Gerora etorri zen Eider Eibarren ilustrazioak sartzeko proposamena, eta horrek eman zion osotasuna eta ukitu artistikoa.

M.A.:

ahal dugun heinean batak bestearengatik egin beharra dugu. Uste dut erakunde moduan iritsi garela berme batera, egiten ditugun proiektuek euren kalitatea dute. Heldutasun batera iritsi gara, eta eredu ere izan gaitezke.

Zergatik hautatu duzu kapulanaren irudia emanaldirako?

Bueltan etorri nintzenean, argazkiak ordenagailura pasatzen hasi, konturatu nintzen argazkien %90a jendea zela, eta horien artean %90a emakumeak zirela. Ez zen izan era kozientean egindako gauza bat. Ez zen horretara joanda aurkitutako zerbait. Ikuskizunari izena jarri nionean baino zentzu handiagoa hartzen ari da orain. Egun batetik bestera presaka erabaki behar izan nuen izenburua, eta gero eman diot zentzua. Uste dut ondo adierazten duela bizi izan dudan prozesua. Marrupara heldu eta hurrengo egunean erosi egin nuen kapulana bat, egunero erabili izan nuen, eta sekulako babesa izan nuen. Orain erakutsi egiten dut kapulana horixe.

M.A.:

102

Zer lantzen duzu ikuskizunean?

M . A . : Nire pertzepzioetako bat da jendeak zer espero zuen nigandik. Uste dut jendeak aurrez izan ditudan tonu batean espero nauela, baina hau guztiz beste gauza bat da. Hasieran hitz lauz jendea kokatzen dut. Argi uzten dut ez dudala Afrikari buruz berba egingo, ez dudala iraganaz berba egingo eta ez dudala diskurtsorik botako. Hori argi utzita hasten naiz kokapen bat egiten. Haurtzaroaz ere badut atal bat, adibidez, eta saiatzen naiz apurtzen hemen hango haurrekiko ditugun topiko guztiak. U . U . : Uste dut topikoei barre egiten diela Mirenek, eta horiek irrigarri uzten saiatzen da. M . A . : Geratuko bagina pentsatzen kanpotik zelan joaten garen‌•

Hizkuntzak herri egiten gaitu

104

ESPERIENTZIA PERTSONAL AHAZTEZINAK AEBETAN ENEKO SIERRA BERTSOLARIA

XXI. mendeko gizarte honetan, non alde batetik bestera erraztasun izugarriz mugitzen garen, agian ez du zentzu gehiegirik izango bidaia baten kronika egiteak, edo akaso, irakurle fina zaren heinean, gustu eta plazer handiz egingo duzu bederatzi lagunek 2015eko uztailean egin zuten bidaia horren irakurketa. Honetan guztian egia borobila bakarra da, etorriko diren paragrafoetan irakurri ahal izango duzunez, bederatzietako bakoitzak esperientzia pertsonal ahaztezina izan zuela.

Mikel Romanen lurreratzea Ameriketako Estatu Batuetan AMERA ESKU ARTEAN HARďšş TUTA, MADRILGO ADOLFO SUĂ REZ AIREPORTUAN GRABATU NITUEN BIDAIA HONEN LEHEN IRUDIAK. Sekula ahaztuko ez dudan egoera surrealista antzeko batek harrapatu zuen nire objektiboaren osotasuna: Ixaak Arruti, gitarra-jotzailea eta usurbildarra, hurrenez hurren.

Aireportuetako gela infinituek hartzen duten tamaina neurgarria bada, gu haietako baten erdian ginen, U forma

K

105

atera eta oholtza bihurtu zuen U formako espazio zabal hura. Guardia zibilek ere entzun gintuzten. Ezingo nuke momentu zoro hartan entzun ziren kanten zerrenda osatu, amaigabea izan baitzen. Egia dena, luze joateko bidean zena motz bihurtu zuela usurbildarrak. osatzen duten aulkiz jositako “Gate 37”-ko lurrean ahal bezala jarrita.

Zain. Orduan ulertu nuen hitzaren esanahi osoa. Aire girotua besterik arnastu ezin daitekeen horretan ia osorik nuen zigarreta kaxa, eta husteko ezintasunak areagotu besterik ez zuen egiten zaintzaren egoera hura. Halako batean, eta bozgorailuetako hotsa besterik entzuten ez genuen horretan, hitz guztiak amaitu zitzaizkigunean, Ixaakek bere “Fender Electro-acoustic Guitar”-a kaxa beltzetik

106

Emanaldia eta gero, zortzi orduko bidaia, eta han ez zen kontzertu inprobisaturako tarterik izan. Baina, zorionez, Charlotteko aireportuan esnatu nintzen. Lur hartuta, ez zuen inork txalorik egin, edo nik behintzat ez nituen sumatu ere egin. Luzeak izan ziren hegazkin erraldoiaren ateak zabaldu zituzten arteko momentuak, eta ondoan nuen ume txikiari ezin nion begirada kendu. Aitaren magalean, lasai zegoen txikia. Urtebeterik ez zuen haurra bizitza osoa bidaiatzen

eman izan balu bezala moldatzen zen.

Halako batean, anabasa iritsi zen.

Ilara bukaera ezin ikusi nuen horretan, jendearen mugimendu eroek aztoratu zuten giroa. Maletak zerutik jausten ziren, eta, bat-batean, dena zen presazko, dena zen larri. Bultzada txikiz egiten nuen aurrera, soinean presa

jantzirik zutenak eramanda. Haur txiki horren begirada galdu nuen jende artean, eta lehenengoz arnastu nuen Ameriketako airea. Jakin gabe nola, bidaiakideekin egin nuen topo, eta denak elkarturik, korridoreetan tropelari jarraiki, immigrazio kontroleko ilarara iritsi ginen. Ez dakit zergatik, umearen aurpegia bilatzen hasi, eta, ohartu nintzen sakelakoa hegazkinean utzi nuela. Berreskuratzea zaila izango zela banekien arren, saiakera egin behar nuela sinetsarazi nion neure buruari. Nire zorionerako, hegazkinera sartzen utziko ez zidan pertsonak berreskuratu zuen ingeles maila kaxkarrarekin deskribatu nion mugikorra.

Berriz ere ilaran jarri, eta uste baino azkarrago suertatu zitzaidan aduanako poliziarekin egoteko txanda. Ingelesez hitz egiten zuen, nola bestela? Ezer ulertu ezinik, egoera larria zela ohartu nintzen segituan. Burua altxatu eta

lagun guztiak ikusten nituen AEBak eta aireportua erdibitzen dituen marraren beste aldean. Behin eta berriz saiatu nintzen azaltzen Euskal Kultura grabatzeko intentzioa besterik ez nuela han, baina, nonbait, nire kamera profesionalak beste intentzio batzuk nituela pentsarazten zion gizon hari.

Azkenerako, itzultzaile bat ekarri zuten eta hamaikagarrenez, gaztelaniaz, zertara nentorren azaldu ostean, utzi zidaten Estatu Batuetako lurra zapaltzen.

Xamoa, enbragerik gabeko kotxeak eta Kaliforniako intxaurrak Handiak dira Kaliforniako intxaurrak, baina, tarteka agertzen da bereziki txikia den bat. Ez duzu ulertzen nola saihestu dituen kalitate kontrolak eta plastikozko poltsaren handian galdurik tokatu zaizun zuri. Bitxia da kontua, baina ez dezadan aurreratu Gardnervillerako bidean aurkitu nuen bitxikeria. Edo bitxitasuna, epaituko duzu zuk.

Lehen eguna bidaiatzen pasatu ostean, Los Angeleseko hotel batean egin behar genuen gaua, eta, urteak betetzen nituenez, mexikar jatetxe batean os-

107

108

109

patu genituen. Ez inori kontatu, baina glamour pixka bat espero nuen nire eguneko afarian. Tako eta fajita arteko “Zorionak zuri� hura bueltaka dabilkit oraindik, pikantea urdailean bezala. Urduritasunaren ajeak eta barruen pisuak apenas utzi zidan lo egiten, baina bigarren egunaren garrantziak goiz esnatu ninduen. Taxi horian gerturatu ginen kotxeak alokatzera, eta, derrepente, Los Angelesetik urruntzen

110

ikusi nuen nire burua. Chevrolet eta Ford markako kotxe eta furgoneta aukeratu genituen. Nik gidatzen nuen bi pedal besterik ez zituen forda.

Erraza dela dirudi, baina zin degizuet lehen kilometroetan Sierrak sekulako frenazoak eman zituela! Gero aitortu zidan ezker oinaz zapaltzen zuela frenoaren pedala. Gizajoa!

Estatu Batuetara bidaiatu behar baduzu, eta bertan kotxe bat hartzeko-

genuen saioa, eta bidaiaren erdi aldera ohartu ginela miliak kilometroak baino luzeagoak direla, eta garaiz iritsi nahi bagenuen aukera bakarra zegoela: abiadura handitu. Bigarren gomendioa: ez gainditu Kaliforniako abiadura muga. Eta istorio honen momentu honetan du zentzua bitxikeriak. Edo bitxitasunak. Zuk epaitu. Egoera definituko dut: Sierra 85 milia/h abiaduran ari da gidatzen chevroleta, nire aurretik. Nik gidatzen dudan kotxea, forda, abiadura berean doa Urtzi, Ixaak eta Jokinekin. Errepideko abiadura muga 55 milia/h-a da. Ixaakek gitarra atera du eta kantatzen hasi gara. Eta, nola ez, 18:30 dira eta 30 milia geratzen zaizkigu iristeko. Esan beharrik ez dago bostetan iritsi behar genuela Gardnervillera. Egoeraren jabe zaren honetan dator Kaliforniako intxaur txikiaren istorioa.

tan bazara, entzun gomendioa: ez galdetu jendeari zenbat denbora dagoen leku batetik bestera, eta aguantatu ezin baduzu, gehitu bi ordu, ematen dizuten denborari. Los Angelesetik Gardnervillerako bidaia xinplea zen, berez. Hain zen erraza, 80 bat kilometroko errepide zuzena topatu genuela, amaierarik gabekoa. Kontua da arratsaldeko bostetan egon behar genuela JT Restaurantean, zortzietan hastekoa baitzen bertan eman behar

Ispilutik begiratu eta zitekeena agertu zen: Poliziaren argien dirdira. Sierrak aurrera nola alde egiten zuen ikusi nuen, abiadura txikitzen nuen bitartean. Segituan, polizia txiki bat gerturatu zen leihatilara, eta bizkor galdetu zidan ea ba al nekien zein abiaduratan nindoan. “Milia ta kilometroez denez berdina / pasa dena azaltzenhemen ahalegina / 85en zenorratzan izkinamugaren berdina damiliatan egina / barkatu nor zara zu, zeruko birjina?�.

Benetan diotsuet ez niola bertsotan kontatu gure milia eta kilometroen arteko nahasmena, baina, nonbait, polizia txiki hari grazia egin zion eus-

111

kaldun talde bat alai eta pozik kantari ikusteak, eta, espero ez zitekeen moduan, isuna barkatu zigun.

Korrika eta presaka iritsi ginen Maria Luisa Lekunberrik daraman JT Restaurantera. Gardnerville herrixka txikian kokatua, Nevadako kasinoak antzeman daitezke kaleetatik. Oso alai hartu gintuen, eta puntualtasun ezaren lotsak segituan aldendu zitzaizkigun.

Ezertan hasi baino lehen, whiskiz egindako edabea eman zigun, eta, toparen ostean, muntaketa lanetan hasi ginen.

Segituan prestatu genituen soinu ekipoak eta oholtza izango zirenak. Bertan, afalostean ginen kantatzekoak.

Berrogei bat lagunentzat ibili ginen kantari, adin tartea 60 urtekoa izango zelarik. Bildutakoen artean hamar bat izango ziren euskaldunak, hitzez noski, baina atmosfera berezia sortu zen. Gure gai-jartzaile den Casabal lau egun geroago iritsiko zenez, Manexekin batera, Sierrak jarri zituen gaiak. Polita izan zen “Lucky Luke” doinuan kantaturiko bertsoaldia. Aspaldian AEBetara joandako euskal artzaina eta bertan jaiotako ilobaren

arteko elkarrizketa irudikatu genuen Jokinek eta biok. Euskaraz zekitenek itzulpen lanak egiten zituzten ingurukoekin, eta denboran atzeratutako algarak sortu ziren tarteka, txistea itzuli eta gerora entzuten genituelarik han zeudenen barreak.

Sentsazio oso onarekin oheratu nintzen AEBetako nire urtemuga egunean. Takoak jaten ospatutako Euskal Herriko urtemugaren ondoren, eder bilakatu zen 9 ordu geroagoko urtemuga amerikanoa.

Jaialdi 2015.

Sierraren déjà vua.

Ez naizela gidari fina argi utzi zuten Kaliforniako gertakariek, baina zuhurtziaz iritsi ginen Boisera, eta nahiz eta inolako presarik ez genuen, garaiz ere iritsi ginen. “Jaialdi 2015” zioen kartelak egin zigun harrera Idahoko hiriburua zapaldu genuenerako, eta, ez badakizue ere, ez da horren arraroa euskara entzutea han. Izan ere, Boisen bizi da euskaldun gehien munduan, Euskal Herria albo batera utzita, noski, eta hainbat euskal belaunaldi dira bertan jaioak. Horregatik, 1987az geroztik ospatzen da euskaldunon topagunea den jaialdia. Bigarren edizioa 1990ean izan zen, eta, harrezkero, bost urtetik behin ospatzen dute euskal kulturaren festa hau.

Oraindik Casabal eta Manexen bisitaren zain geundela egin genien aurre

112

bertan emango genituen egunei. Segituan hasi ginen bost eguneko egonaldia antolatzen. Bi emanaldi izango genituen, eta sortzen ari ginen dokumentalaren ardatza izango ziren hainbat elkarrizketa prestatu beharrean ginen. Baina goazen pausoz pauso.

Ikusi duzue inoiz aterki txikia gorantz seinalatzen duela garrasi egiten duen gidarik? Ba hala sentitzen nintzen, aterkirik gabe. 2000. urtean txistulari moduan izana nintzen Jaialdian, eta harrotasun handiz hasi nintzaien Boiseri buruzko azalpenak ematen. Segituan ohartu nintzen 15 urte ez direla alferrik igarotzen, eta ezer gutxi gogoratzen nuela. Kaleetan barna eduki nuen lehen buruhaustea: “Hemendik da! A, ez, ez. Handik, handik!!

A, ba, ezta ere. Nondik zen?” eta antzeko itxurako esaldiekin iritsi ginen Basque Blockera; GPSaren laguntzaz, noski.

Bertan daude Euskal Etxea, frontoia, eta euskal jakiak prestatzen dituzten jatetxe eta abar guztiak. 100 metro inguruko kalea da eta Jaialdirako espresuki aldatzen dute legea, jendeak

kalean edan ahal izateko, Idahon ezin baita kalean alkoholik edan. Eta gai mamitsu bezain mozkorti honi buruz ari garela, bertan izan nuen dájà vua.

Ez dakit zergatik, Budweiserra eskuan nuela (onartu behar dut ez zela lehenbizikoa) sentitu nuen hotzikara berezi baten modukoa, eta 15 urte atzera egin izan banu bezala aurkitu nuen Boiseko parranda: bertsotan puntuka. Eta bai, horretan denbora ez da pasatu. Poto eta poto artean eman nuen errima ezinezkoekin.

Baina gure espedizioa ez zen parranda egitera joan, eta horregatik prestatu genuen mimoz Boiseko Ikastolan (bai, ondo entzun duzu. Euskal Herrian badago euskara ezdeusa dela pentsatzen duenik, eta AEBetan erabilgarria denik ere) eskainiko genuen emanaldia. Zoragarria izan zen Boiseko haurrek nola begiratzen zieten Joni, Jokini eta Xamoari; nola entzuten zituzten arretaz baxua, gitarra eta saxoa; eta bereziki polita izan zen nola hartu zuten parte euskarazko Maite zaitut, Pintxo-Pintxo edota Paristik natorren kantak ozen abestuz.

Azkeneko momentuko emanaldia ere lotu zuen Jonek, abilezia miragarriz, Basque Blockeko kale famatuan. Euskal Etxearen bitartez hasi zen arratsaldeko bostetan, eguzkipean eta ia jenderik gabe Bertshow. Nekeza izango zenaren zantzu guztiak genituen, baina desertuan osatzen diren ispilu ilusio bat besterik ez zen izan, eta segituan batu zitzaizkigun entzuleak

113

eta kuriosoak lurrean inprobisaturiko oholtzaren inguruan. No woman, no cry, Lily Marlen edota Habanera bezalako doinu bertsotuak izan ziren entzungai, batzuk aipatzearren, edota Euskal Herrian euskaraz, Xalbadorren heriotzean edo Lau teilatu kanta mitiko bezain hunkigarriez babestu genituen beroaren preso ziren zaleak.

Jon Martinen Living Las Vegas Boiseko Jaialdiaren ostean, aisialdiaren erreinura egin genuen salto, eta ez zen bide makala izan. Basamortua igaro genuen argindarra eramaten duten posteei jarraituz, eta Las Vegasera iritsi ginen, Jaialdiko aparrak kasinoetan xahutzeko asmoz. Bertan elkartu ginen Casabal eta Manexekin, eta hortik aurrerakoa‌ Sekula bukatu ezin den desertu batean jarria, inondik ez gertu sumatzen da eguzkia.

Norbaitek behin diruz, modu egokian lehenago ezer ez zegon tokian ipini zuen guztia.

Distira makinek, zigarro muturrek nahiz zerbitzarien eskote samurrek ta doan den alkohol hori‌ ilundu den egun ta argitu den gau armiarma sare perfektua da hau.

Tentazioan erori!

Zein ordu den eta nor zaren ahantzita ezkondu zaitezke Elvisez jantzita noiznahi juergara irtenda.

Gau eternalean, zainetan whiskya Las Vegasen gerta daitekeen guztia Las Vegasen geratzen da.

114

Fitxak, billeteak, txanponak, boteak Visa irakurtzen duten eskoteak Bi iman bikote eran sexu ta diruzko harreman estua batak ipurdian du bere eskua eta besteak karteran.

Hustu ez bazaitu, guztiz amaraunak egizue egin, apustua, jaunak bizitza bera hori da: bolatxo txiki bat, jauzika, gorri-beltz.

Bihozkada bat dut, dena ala ezer ez 23 gorrira.

Zortea bihurtu ez bada billete ta zure ametsak ez badira bete oheratu, egizu lo zenbat tentazio, erresakak hainbat ezpain lehorretan irri txikiren bat eta patrikan bi zulo.

Doinua: Izan zintezkeenari jarriak

Urtziren Baxuaren hotsek mututu zuten JT Las Vegaseko ajeen ostean bisitatu genituen Grand Canyon eta Yosemiteko paraje ikusgarriak. Urak egin dezakeena ezin da imajinatu Canyongo zuloa ikusi gabe. Bertigo sentsazioa handia bezain lasaigarria da, nahiz eta Sierrak ia-ia zikindu zituen galtzak, edo hala kontatu zigun behintzat. Yosemitekoa ere aipatzekoa da, sekulako zuhaitz puskek eta amaiera gabeko ur-jauziek txiki utzi zizkiguten ordura arte handitzat genituenak.

Musikalki konparazio bat eginez gero, parke naturaleko ikusgarritasuna sentitu arte, baxua gitarra baino han-

diagoa zela argi nuen, baina ohartu gabe nengoen kontrabaxuak ere badaudela naturaren eremuetan. Begirada parajeetatik kendu gabe, eta bidean atzera begira abiatu ginen Gardnervilleko Jaialdira, han geneuzkalako bi emanaldi hitzartuta.

Eta kontatu ezin diren hainbat komeriaren ostean ailegatu ginen JT Restaurantera. Bertan Maria Luisak ederki asko zaindu gintuen, lehenengoz AEBak zapaldu genituenean, eta berriz ere erakutsi zuen euskal jatorria duela, anfitrioi bikaina izan baitzen.

Iritsi bezain pronto, Jaialdiko ospakizunetan murgildu ginen ia denak, eta euskal dantzaz gozatu genuen. Ez dakienarentzat, aipatu euskal dantza ere

ikasi daitekeela Estatu Batuetan, eta 8-10 urte bitarteko haurrek erakutsi ziguten ondo egiten ere badakitela.

Baina egun handia ondoren etorriko zena izango zen. Herri txikia den Gardnervillen, inguruko estatuetako hainbat euskaldun elkartzen dira urtero, eta denak egoten dira bazkariaren zain.

Parrillan egindako haragi mota ugari jan ostean, eta dantza ikuskizuna bukatu bezain pronto igo ginen antzokiko oholtzara. Boisen erositako anplifikadorea inoiz baino alaiago zegoen, eta behingoz esan dezakegu, musikalki, emanaldi osoa izan zela. Baxuaren kolpeak Ixaaken gitarra limurtzeraino aritu ziren, eta Eperrak kantarekin zutik jarri genuen jendea. Bertsotan, bidaian lehenengoz genuen Casabal

115

gaiak jartzen eta Manex kantari, eta, emanaldiak iraun zuen 45 minutuetan zehar, txalo zaparradak ugari izan ziren.

Emanaldiarekin amaitzeko, Johnny Curutchet eta Jesus GoĂąi aritu ziren kantuan gurekin, eta hala borobildu genuen Jaialdi hartako gau partea.

Hurrengo goizean, JT Restaurantek urtero antolatzen duen gosarian aritu ginen kantuan. Oraingoan barra aldean kokatu genuen oholtza berezia, hain zuzen hiru musikariok makina txanponjaleetan zeuden hiru aulkiak okupatu genituen. Fin aritu ziren bertsolariak, baina bereziki Haritz Casabal izan zen handia. Egoera deskribatuko dut: JTko sarreran taberna dago, eta irekia dagoen ate bat zeharkatuta, jantokia, beraz, gosaria hartu nahi zuenak zeharkatu egin behar zuen oholtza. Demagun, jende asko joaten dela urteroko gosari ho-

116

rretara. “Jende asko� esamoldearekin izugarrizko pila esan nahi dut, kontuan izan AEBetan dena dela handia, baxuak kontrabaxu bihurtzeraino.

Bukatzeko, jantokia beteta dagoen artean, gosaria hartu nahi dutenak tabernan itxaron beharrean daude.

Beraz, esan daiteke publiko mordoa genuela, baina ia inork ez zuen euskaraz ulertzen. Eta hor agertu zen Casabal I Handia. Erakutsi zuen ingelesez oso ondo dakiela, gaiak elebitan ematen baitzituen, baina bereziki erakutsi zuen ahots izugarri handia duela, euskaraz tutik ere ulertzen ez zutenen arreta osoa lortu baitzuen.

Umeez, musikariak arduratu ginen.

Eta emanaldi liluragarriaren ostean, eta JTko sabaian ohitura den moduan, 1$eko billetea iltzatu genuen Bertshowren sinadura eta esker ona azalduz.

Jokinen mapatxeak Johnny Curutchet hartu zuenekoa San Frantzisko itzela da. Handia.

Handia eta polita. Eta tenperatura onekoa. GPSari jarraituz iritsi ginen erreserbaturiko hotelera, eta segituan iritsi zen lehen muturrekoa: jatorki harrera egin zigun andreak esan zuenez, berak ez zuen inongo erreserbarik gure izenean. Gaurko teknologiez baliatuz email, kode, txartel kontu, NAN eta pasaporteak erakutsi genizkion, baina ezerk ez zuen balio izan.

Estafa baten biktima izan ginen. Zorionez, bazituen gelak, eta bertan hartu genuen lotarako lekua.

Hotel bitxia zen, bungalowen antzeko etxetxoz osatua. Binaka edo hirunaka hartu genuen ostatu, eta konturatu nintzen etxetxo guztiak altueran zeudela jarrita, haietara sartzeko eskailerak igo behar zirelarik.

Gutxi erretzen dut, baina gauetakoa sakratua da niretzat, eta pijama jantzita irten nintzen sarrera atarira, “liatzeko pitia” eskuan nuela. Zigarroa piztera nindoala, lurrera begiratu orduko begietako katamalo beltza jantzirik zuen piztiak itzuli zidan begirada. Mapatxea zen. Pauso azkarrez egin nuen salto gelara, zigarroa erori egin zitzaidan eta atea itxi nuen. Erre

gabe geratu nintzen, eta, harrezkero, gaueko “pitia” baino sakratuagoa dena ezagutu nuen, mapatxea. Ohean eseri eta lasaitu nintzenean, leihotik begiratzea otu zitzaidan, eta orduan konturatu nintzen ez zela bakarra, baizik eta bikotea zegoela. Katuen antzekoak dira mapatxeak, baina AEBetan dena da handiagoa eta animalia hauek ere gure katuak txiki uzten dituzte.

Aurreko gaueko sustoa eta gero, San Frantzisko bisitatzera animatu ginen.

Hango autobusak eta metroa probatu ondoren, beste garraio publiko baten bila joan ginen: bizikletak. Oso gomendagarria den ibilbidea egin genuen, tartean Golden Gate eta Sausalito ikusi eta gero, ferryz itzuli ginen Alcatraz kartzela albo batera utzita. Kilometro mordoa egin eta gero, kaleetan barna murgildu ginen, eta aldapa izugarriez gozatu genuen.

Azken egunean, San Frantziskoko Euskal Etxera abiatu ginen, ziztu bizian, eta, nahiz eta emanaldirik eman behar ez genuen, Johnny Curutcheti egin ez genion elkarrizketa grabatzera joan ginen. Oso era ederrean erakutsi zigun Euskal Etxea, eta zin egiten dut itzela dela. Jatetxeaz gain, areto handia eta frontoia dauzkate, eta, nola ez, azken hau aukeratu genuen Johnny handiari elkarrizketa egiteko. Gauza ugari eta sakonak kontatu zizkigun, tartean, ez dela itzuliko Euskal Herrira, nahiz eta urtero etorriko zaigun bisitan. Baina horiek guztiak dokumentalean entzungo dituzue, noski.

117

Ixaakek Laida Rock ezagutu zuen eguna San Frantzisko utzi eta kotxez egingo genituen azken miliak iristear ziren.

Los Angeles zen helmuga, hain zuzen helmuga izan genuena AEBetara etortzean. Iritsi bezain azkar joan ginen Guitar Center-era eta Laida Rock ezagutu nuen han. Laidak ahots berezia zuen, “brillo” eta kolore sakonekoa.

Laidak emango zizkidan aurrerantzean momentu goxo eta bereziak.

Laida Rock probatzen aritu nintzen luze, konbentzitu nintzen arte. “Hau da behar dudana”, esan nion nire buruari, eta deskontu ona lortu eta gero Gibson ederra eraman nuen nirekin.

Laida Rock izena jarri nion gitarra berriari, nola bestela?

Eta momentu horretatik aurrera, Los Angeles hiriak ez zidan gehiegi es-

118

kaintzen. Nik banuen nire Laida, eta berarekin ematen nituen eguneko momentu ia denak. Lo elkarrekin egiteraino iritsi ginen.

Baina bidaiakideek kontatzen zizkidaten bisitaturiko hainbat leku. Sunset Boulevard kasu. Kontatu zuten haren bila atera eta hiru ordu eman zituztela bueltaka, eta ez zitzaiela horren polita iruditu. Gero, txoritxo batek esan zidan GPSan gaizki idatzi zutela, eta horregatik ibili zirela galduta. Holliwooden ere ibili omen ziren, izarren hiribidean. Michael Jacksonen izarra ere bidali zidaten whatsappetik, baina nik banuen Laida Rock eta Jackson handiak ez zizkidan barruak eragiten.

Ikusi omen zuten bista itzelak zituen Griffith Observatoryko miradorea ere; nonbait, hiriaren handitasuna bistaratzen duena, eta Los Angeleseko kale infinituak erakusten dituena.

Roman ere egon zen Universal Studiosen, eta argazki bikainak atera omen zituen, baina nik, hoteleko

gelan pasa nuen denbora Laida Rockekin akorde berriak asmatuz, Xalbadorren heriotzari bizia ematen, eta Lucky Lukeri kutsu erromantikoa ateratzen. Los Angelesek badu izar berri bat: Laida Rock.

New Yorken hartzea: Casabal I Handia Eta iritsi zen agur esateko garaia. Agur esan genien kotxeei lehenbizi. Ai! Haiek hitz egingo balute! Zenbat kontu kontatzeko‌ Baina ez zen agur bakarra izan. Manexek ere martxa zuen, eta agur horrek korapilatu zizkigun eztarriak. Behar bezala esan genion agur Manexi, dantza eginez eta arkuak ipiniz. Merezi zuen Manexek, noski.

Baina ez zen dena agurra izango. Kaixo handi batekin agurtu gintuen New Yorkek, eta, noski, Bertshowek AEBetan izango zuen azken konkista ere hura izango zen. Manexengatik hustuko genituen barruak, eta gure zaldi izan ziren kotxeen omenez ere lortuko genuen garaipena Euskal Etxean.

Gaztea da New Yorkeko euskal diaspora. Saiora gerturatutakoen adin tartea 35 urtekoa izango zen. Alderantziz, ordea, bertako Euskal Etxea Estatu Batuetako zaharrena da, 100dik gora urte dituelarik. Aspaldiko kontuak, beraz, hiri gazte batean.

Lotutako saioa erortzear egon zen

Etxea berritzekotan zirelako. Baina, azkenik, pazientzia pixka bat izan zuten gu entzuteko. Eta harro esan dezakegu ez zirela damutu. Eduki dugun publikorik euskaldunena izan da dudarik gabe New Yorkekoa, eta lotura horrek askatasun izugarria ematen du gaiak eman, bertsoak kantatu edota musika helarazteko momentuan. Magia polita sortu zen, bai, New Yorkeko arrats-gau hartan.

Kultura zabaltzeko joan ginen eta berkonkistatu genuen euskaltzaletasuna. Hasieran geure taldeari jarri genizkion oinarrizko minimoei gain hartuta joan ginen NYCko Euskal Etxetik. Eta geratzen zitzaizkigun beste 4 egun. Urtzik bataiatu ninduen Casabal I Handia bezala, eta argi zegoen garaipena paseatu beharra genuela etxe orratzen artetik.

Hala egin genuen. Empire Staten, Rockefeler Centerren, Askatasunaren Estatuan eta World Trade Centerreko hutsunean jarri genuen gure bandera.

Baina benetako garaipenaren, barkatu, GARAIPENAREN PASIOA Central Parken eman genuen. San Frantziskon egin bezala, hemen ere bizikletak alokatu eta parkeko txoko guztiak arakatu genituen, John Lennonen negar mal-

119

koa aurkitu genuen arte. Han, Sierrak Imagine inprobisatu bat jo zuen ahots urratuko saxoz, eta urteak bertan daramatzan Tomen gitarraz lagunduta.

Bederatzi euskaldunen agurra Egunak Manhatanen eman eta gero, kale zabaletatik igaro ondoren, gospel ahotsak entzun ostean, eta, nola ez, NYCko oroigarri eta erosketak eginda, oso gozo tratatu gintuen lurrari agur esan behar genion. Ordua iritsi zen, 28 egun eta gero. JFK aireportuko zaratak mutu utzi gintuen, eta behin eta berriz sentitu genituen gorputzetako atal guztietan bizitza osorako gordeko ditugun oroitzapenak.

Ezagutu genituen euskal diasporako belaunaldiak eta euren kezkak. Batzuek etorkizun iluna ikusten zioten

120

euskaltasunaren jarraipenari, eta beste batzuek, gazteenek akaso, argi utzi ziguten gogoz eusten zietela gure kulturaren sustraiei. Ezagutu genuen Jaialdi handia, eta baita tamainaz hain handia ez den baina akaso edukiz josita dagoen beste bat ere. Ikusi genituen guretzat arrotzak zaizkigun parajeak eta baita gozatu haietaz ere.

Ezagutu genuen beroa, benetakoa, eguzkiak ematen duena eta arbasoen hutsunea bete nahian pertsona batek begirada batez eman dezakeena. Sentitu genuen Euskal Herriarekiko gertutasuna, nahiz eta hamar mila kilometrora egon. Entzun genituen bertsoak, eta ez gureak soilik. Eta entzun genituen Laboa, Xabier Lete eta Benito gure artean baleude bezala. Elkarrizketatu genituen hainbat lagun, eta, batez ere, esperientzia oso bat jaso genuen; ziurrenik, Euskal Herriaren irudia eta pertzepzioa aldatuko dizkiguna, eta euskal kulturaren ondarea zabaltzen lagunduko diguna.•

PAPEREZKO

BLOGA

KOLDO GEZURAGA ARATZ IGARZABAL JON GURRUTXAGA

koldogezu96 /

KURTSO BERRI ON BIKOTE! Bueltan da ikasturte berria, eta berarekin batera apunteekin izaten ditugun tintazko gurutzadak, ikasketa orduetan siestak, siesta orduetan siestak, parranda orduetan ikasketak eta, nola ez, urtero garai hauetan ohikoak izaten diren erritual errutinario jasangaitzak: Uda osoan zehar euretaz akordatu ez zaren pertsonei kortesiazko galdera derrigor horiek egitea, oporraldi polit bat igaro duten ala ez jakitea 単uen ugalketa prosezuak beste inporta zaizunean, ezer ere ez, alegia. Sentimendu nahasketa horren baitan eta asimilazio prosezuan sartuta nagoelarik bulkada berriekin egin dut topo; beti gertatzen zait urteko sasoi honetan, gauza berriak probatu eta esperimentatzeko ilusioa handiagoa baita etapa berrien hasieran, mundua jateko gogo hori gerora murriztu egiten den arren. Zoriaren laguntzaz, nire belarriek ordura arte ezezagun zituzten abesti bi ezagutzeko aukera eduki dute, Robe abeslari mitikoaren Nana cruel bata eta Willis Drumonden 1 sinplea izenburutzat daramana bestea (guztiz gomendagarriak). Hausnartzeko beharrizana sentitu dut biekin, oso desberdinak baitira. Lehenengoan, musika eta letraren arteko harmonia sarkorra nabari daiteke, mezu sendo eta aldarrikatzailea, perfektu bihurtzen duen cover paregabeaz jantzirik. Bigarrena, berriz, intrumentala da, dena esaten baitute melodia askatzaile horiek inongo ahotsen beharrik gabe. Horrek letraren zein musikaren garrantziaz pentsatzera eraman nau, zein beharrezkoak diren biak bananduta eta zein komenigarrri bata bestearen osagarri direnean, betiere, ondo nahastuz gero. Badirudi, ordea, azkenaldian garrantzia musika estiloak soilik hartu duela, estilo hutsa aski dela letretan adierazten dena zilegi bihurtzeko, musika gustatzen bazaigu arazorik gabe abestuko dugula aurrean jartzen digutena munduko gauzarik nazkagarri eta gorrotagarriena izan arren. Musika hezteko forma bat da, gure nortasunaren zati asko eraikitzeko baliagarria, baina irratietan zein diskoteketan une oro jartzen digutena balio guztien kontrako erahilketa bat baldin bada, menpeko gizarte bat eraikitzen baino ez gabiltza, musikaren izen ona zikinduz. Ni, beraz, lehen aipatutako abestien kutsu sortzailearen aldekoa naiz, musika errealaren defendatzailea, benetako artistena, ez baitugu musika soilik momentu batean ondo pasatzeko erreminta bezala erabili behar, iraultza ere bozgorailuetatik igarotzen delako, eta zuek, bikote, zer iritzi duzue honen inguruan?

Pozik bizi 124

erantzun

jongurrutxagaurbieta / • Aspaldiko!!

Barkatu hain berandu erantzun izana, baina lanean ibili nauk jo eta fuego, burua jasotzeko ere asti handirik gabe, beraz, ordenagailua eta, oro har, elektronika bazter utzita egon nauk aspaldion.

Gai sakona ezbairik gabe planteatzen duana, Gezuraga jauna. Hala ere, saiatuko nauk haren neurrira ipintzen. Noski iraultza bozgorailuetatik igarotzen dela, galde diezaietela, bestela, Lopategi eta Azpillagari… “Caudilloak” ere ez zitian besterik gabe zentsuratu.

Gaur egun, orokorrean entzuten den musika, gizarte baten ispilu bat gehiago baino ez duk niretzat. Sistema kapitalista, patriarkal eta azaleko baten eguneroko bonbardaketak gure subkontzienteraino sartu asmo dik balio sorta bat, eta horretarako arma zuhur eta eraginkorra dik musika, komunikabideak izan daitezkeen bezala. Horren arabera hauspotuko dik musika mota bat edo bestea… bueno gehienetan… talde antikapitalista batek merkatuan arrakasta badik hari laguntzeko ere arazorik ez dik izango sistemak… Zakarra duk egungo Jainkoa konpai! Bizkaian badakizue zerbait horretaz… ziur BBK sariketan kantatu izan duala.. kar, kar, kar.

Bertsoak paper erabakigarria jokatzen duela iruditzen zaidak egungo euskal gizartean. Maialen Lujanbiori entzun nioan elkarrizketa batean, izugarria zela bertsoa bezalako gauza soil batek halako arrakasta izatea (BECeko finalaz ari zuan) espektakularizazioa lehenesten den gizarte batean. Nik uste diat kontzientziadun jendea badabilela bertso munduan, eta hori islatu egiten duk beren jardunaren bidez. Horrek esan nahi dik jende dezente mugitzen bada bertsoen aferan, jende horrek oharkabean zenbait balio jasoko dituela, eta oasitxo bat bederen baduk hau. Txikitik handirako logikan lehen urrats bat.

Hik Potto zer deritzok? Ez diat uste, espresuki behintzat, bertsoen funtzio sozialaz hitz egin izan dugunik, baina bizkaitarrak bide eman dik eta… erantzun •

125

jongurrutxagaurbieta / ARRATSALDE ON, BIKOTE!!

Kurtso hasiera ona izan al duzue? Ni ederki hasi nauk, zuek baino lan gehiago eginez, baina… badakizue, pobrea beti pobre. KAR, KAR, KAR. Orain ere bizkaitarrak sortu al du eztabaida? Hau da marka. Eztabaida ezina dela iruditzen zait bertsoak duen funtzio soziala. Orain ere bai, baina nabarmenena garai bateko bertso saio eta bertsolaritzan eman izan zen. Halako giro polítiko eta soziala izaki, eta diktadura nabarmena pairatzen zenez, bertsolariek zer esango zain egoten zen jendea plaza ixkiñetan. Garai haietan, ilegalizazioak oso modan zeuden (oraindik ere…) eta “kaudillo” edo haren ingurukoren batengatik zerbait esanez gero, argi izaten ziren txapelokerrak.

Bozgorailu klase bat bakarrik nahi izaten zuten orduan, beste bozgorailu batzuei kablea eten izan zitzaien.

Baina, bertsolariek ahots sendo eta ona izan.. eta ezin isildu inork.

Koldok aipatutako gai batek ere ukitu nau, gaur egun musika klaseari garrantzia ematen zaiola, baina musika horien letrei apenas ematen zaiela garrantzirik. Ados ehuneko ehunean. Taberna askotan, gauez entzuten diren letrak gizakiaren aurkako aldarrikapen hutsak dira, baina, hala ere, tabernak beteta, jendea dantzan, eta letra horiek ahoan. Nahi dugun kontzientzia guztia izango dugu, baina gure esanekin irrist egiten dugun bitartean alferrik kritikatuko dugu ondokoa.

Eta gehiegi luzatu gabe, luzatuz gero akats gehiago egiteko aukera baitago… Ondo segi, eta guk behintzat ez diezaiogula utzi bozgorailuak astintzeari!!!

•

126

Ereduaren araberako bertsolaritza Fisikari handi batek esaten du erabiltzen dugun ereduaren araberakoa izango dela bizi dugun errealitate unibertsala. Nik uste errealitate txikiagoetan ere gauza bera gertatzen dela; adibidez, bertsolaritzan.

Ez al litzateke sortu dugun eredua –Epai Irizpideak–, sikiera, apur bat bederen aztertu beharko? Uste dut teorian (buruaren mende bihotzaren kaltetan?) gehiegi makurtuta gaudela, esperientzia eta bizipenen iturriari bideak murrizturik.

128

Kontzeptuekin bikain moldatzen den jendeak egindako txostena da.

Susmoa dut ez ote den hor falta beste ikusmolderen batetik datorren ekarpenik.

Gutxienez, sinplifikatu egin beharko litzateke arautegi hori aspektu askotan. Baina zertarako sinplifikatu, zertarako aldatu? Eredu horrek fruitu onak eman dituela uste duenak pentsatuko du bide horretatik jarraitu behar dela. Eta zilegi da, gehiengoaren babesa daukan bitartean.

Ni, batez ere, defenditzen ari naizena da egon daitekeela beste eredurik ere.

Esate baterako, bertsolariak hain bertso luzeak kantatzera behartzen ez dituena, ahozko espresioari garrantzi gehiago ematen diona, gaiak hainbeste mugatzen ez duena, errima lasaixeagoa hartzeari garrantzi gehiegi emango ez diona, neurria doinuaren arabera onartzea... Epai Irizpideetan, hainbeste zehaztapen, nahasgarri ere gerta daiteke.

Dena den, berriz diot, ez gara ari eredu jakin

bat errefusatzen, besterik ere egon daitekeela defenditzen baino.

Esaten ari naizena hobeto azaltzarren, bertso jarrien eremutik harturiko adibidea txertatuko dut hemen.

Ez nuke nahiko batbateko bertsotarako guztiz balioko adibide edo errealitatetzat hartzea; lurralde baten erreferentzia markatzen duen mapa da, ez lurraldea bera.

Bi estilo oso diferenteko bertsoak iristen dira lehiaketara, eta epaimahaiak eredu jakin baten arabera epaitzen baditu, oso zaila da estilo batekoak aurrera egitea, nahiz eta epaimahaiak bere lana bikain egin. Baina zer gertatuko litzateke beste eredu baten arabera epaituko balira? Galdera airean uzten dut, norbaitek erantzun nahi balu.

Bertsolaritza, historian zehar, kultur produktu herrikoia izan da, herri xumearen izaera eta kontzientziari lotua egon da, eta herri xehearen eta herri

xehearentzako espresiomoldea zen. Orain, planteatu den ereduari esker, beste toki batean dago. Inork ez du esaten zilegi ez denik. Egoera deskribatzen baino ez gara ari.

Badakigu bertsolari asko gai dela bertso jarrien mugatik nahiko hurbil dagoen bertsoa bat-batean kantatzeko.

Gai da pentsamendu abstrakturako, badaki idatzizko forma eta figura literario batzuk erabiltzen. Noski!

Baina bada beste estilo bat ere, bertso inprobisatuak izan zuen arintasun, bizkortasun, zorroztasun eta erabaki-gaitasunarekin planteatzen dena, nahiz eta teknika aldetik hain landua ez izan eta lizentzia gehixeago hartu. Agian, atzera bueltarik gabeko oihan zarbatsuan sartzen ari naiz, baina esateko gogoa neukan.

APOSTOLUAK ERE EZJAKINAK ZIRAN. Begiratu noraino altxatuak diran: doktrina zabaldu zuten munduaren jiran, Espiritu Santuaz azkartu baitziran.

Irakurleak dakien eran, Lazkao Txikiren bertsoa da. Txapelketa batean puntuari emandako erantzuna. Garai hartako testuinguru soziala kontuan hartuta, ez dago bertso hoberik botatzerik. Ez zaio ezer falta, ez dauka ezer soberan, ez dago betelanik. Badakit norbait hasiko zaidala errima pobrea ez al den galdezka. Errima pobrerik ez dago edukiak beste guztia zeharo estalirik uzten duenean, diskurtsoak goia jotzen duenean.

Era berean, hanka-luzea ere aipa dezake norbaitek, baina Lazkao Txikik kantatzen duen bezala ez da antzematen. Ez Lazkao Txikik bakarrik, ia-ia bertsolari guztiek kantatzen zuten horrela doinu horretan. Zer esatea nahi duzue? Gaur beste eredu batek agintzen duela! •

129

130

132

133

134

135

136