| 31
ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΙΣΕΛ ΦΑΙΣ
11-12 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ, ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΕΙΣ, ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ
Αναγνωστική πυξίδα για το 2021
Γ
ια τρία συνεχόμενα Σάββατα το Ανοιχτό Βιβλίο κινητοποιεί όλο το δυναμικό του για την επισκόπηση της χρονιάς. Παλαιότεροι και νεότεροι συνεργάτες του, σταθεροί και περιοδικοί, ξεδιπλώνουν μια απαιτητική βεντάλια από τίτλους, με ευσύνοπτο σχολιασμό, σχεδόν όλου του βιβλιογραφικού φάσματος, που απασχόλησαν τη χρονιά που εκπνέει μελετητές, κριτικούς και αναγνώστες. Αυτό το Σάββατο επιλέγουν βιβλία και πρόσωπα: ο Αρης Στυλιανού (αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ) από την ενότητα της Φιλοσοφίας,
ο Αριστοτέλης Σαΐνης (φιλόλογος και κριτικός λογοτεχνίας) από την ενότητα Ελληνική Πεζογραφία, η Ρίκα Μπενβενίστε (ιστορικός και καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) από την ενότητα Ιστορία και η Βαρβάρα Ρούσσου (διδάσκουσα στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας Τέχνης στην ΑΣΚΤ) από την ενότητα Ελληνική Ποίηση. Ας μην ξεχνάμε ο χώρος του βιβλίου τα τελευταία χρόνια υπέστη πολλούς κλυδωνισμούς εξαιτίας κυρίως της πανδημίας κι ωστόσο άντεξε. Εκδότες, βιβλιοπώλες, συγγραφείς αλλά και συστηματικοί αναγνώστες στήριξαν και
στηρίζουν το βιβλίο σ’ αυτήν την περιπέτειά του. Σε αυτό το πλέγμα ανθρώπων απευθυνόμαστε με το πλούσιο και εποπτικό τριμερές αφιέρωμά μας (18/12 και 23/12). Συντονιστείτε λοιπόν στις προτάσεις μας ώστε να διαμορφώσετε μια σφαιρική και νηφάλια γνώμη της απερχόμενης βιβλιογραφίας, αλλά και για να επιλέξετε, να διαβάστε ή να χαρίσετε κάποιους από τους αξιοσύστατους τίτλους τού 2021 που παρουσιάζουν οι συνεργάτες του βιβλιοφιλικού μας ενθέτου. Το πρώτο μέρος κοσμείται από φωτογραφίες του Χάρη Παπαδημητρακόπουλου και του Ακη Παπαντώνη.
32
Ανοιχτό βιβλίο
Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 11-12 Δεκεμβρίου 2021
Φιλοσοφία με νέα εκδοτική ορμή ΤΟ ΕΚΠΝΕΟΝ 2021, έτος δεύτερο της πανδημίας, υπήρξε παραγωγικό εκδοτικά, μετά το τέλος του λοκντάουν. Οι εκδόσεις βιβλίων φιλοσοφίας και στοχασμού εμφανίστηκαν εκ νέου στο προσκήνιο με δημιουργική ορμή. Ξεχωρίσαμε, με αρκετή δυσκολία, δώδεκα σημαντικούς τίτλους: 1. Χέγκελ, Πρόλογοι και Εισαγωγές, μετάφραση και ερμηνευτικά σχόλια Παναγιώτης Θανασάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ο Θανασάς, καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ, μετέφρασε και επιμελήθηκε υποδειγματικά 12 σημαντικά κείμενα του Χέγκελ. Πρόκειται για τους Προλόγους και τις Εισαγωγές των έργων Φαινομενολογία του πνεύματος, Επιστήμη της Λογικής, Εγκυκλοπαίδεια των φιλοσοφικών επιστημών και Βασικές γραμμές της φιλοσοφίας του δικαίου. Είναι γνωστή και αναγνωρισμένη η σημασία αυτών των κειμένων, που τώρα προσφέρονται συγκεντρωμένα σε μια έγκυρη έκδοση, για την κατανόηση του όλου συστήματος του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου. 2. Καρλ Πολάνυι, Ο φασιστικός ιός. Κείμενα της περιόδου 1923-1960, μετάφραση-εισαγωγή Μαρία Β. Μαρκαντωνάτου, εκδόσεις Τόπος. Πρόκειται για συλλογή κειμένων του συγγραφέα της εμβληματικής μελέτης Ο μεγάλος μετασχηματισμός, τα οποία αναφέρονται κατά κύριο λόγο στον φασισμό και τον ναζισμό. Ο Πολάνυι (1886-1964) με εμβρίθεια και διεισδυτικότητα ανατέμνει τις αιτίες και τις συνέπειες της ανάδυσης του φασισμού, ανάλυση που δυστυχώς παραμένει επίκαιρη και στις μέρες μας. Τον παρόντα τόμο εμπλουτίζουν σημαντικά άρθρα για το έργο του Μαρξ, την πολιτική φιλοσοφία, την ειρήνη και την ελευθερία. 3. Ζιλ Ντελέζ, Λογική του νοήματος, εισαγωγή - μετάφραση - επίμετρο Κωνσταντίνος Β. Μπουντάς, εκδόσεις Εκκρεμές. Θα μπορούσε να γίνει λόγος για το εκδοτικό γεγονός της χρονιάς, αφού επιτέλους κυκλοφόρησε στα ελληνικά (δύο χρόνια μετά το Διαφορά και επανάληψη) αυτό το θεμελιώδες έργο, πάντα από τις φιλόσοφες εκδόσεις Εκκρεμές. Ο άοκνος μελετητής τού Ντελέζ, ομότιμος καθηγητής
ΑΚΗΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΗΣ
►► Tου ΑΡΗ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ*
Μπουντάς, μετέφρασε με αγάπη και γνώση το δύσκολο αυτό κείμενο, γραμμένο πριν από 52 χρόνια, στο οποίο ο Γάλλος φιλόσοφος αναμετριέται με το ζήτημα της γλώσσας, του νοήματος και του μη νοήματος, της λογικής και του παραδόξου, του συμβάντος και του χρόνου, της επιθυμίας και της σεξουαλικότητας. Ο Αντονέν Αρτό και η Μέλανι Κλάιν συνυπάρχουν αρμονικά με την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων! Αξίζει να αναφερθεί άλλη μία μετάφραση του Ντελέζ: Φράνσις Μπέικον. Η λογική της αίσθησης, εκδόσεις Πλέθρον, καθώς και το: Todd May, Εισαγωγή στον Ζιλ Ντελέζ, εκδόσεις Oposito. 4. Michel Foucault, Η σεξουαλικότητα. Ο λόγος της σεξουαλικότητας, μετάφραση Στάθης Βέλτσος, εκδόσεις Πλέθρον. Αλλο ένα πολύ επίκαιρο βιβλίο του Μισέλ Φουκό, το οποίο περιλαμβάνει τις παραδόσεις του στα Πανεπιστήμια Κλερμόν-Φεράν (1964) και Βενσέν (1969). Μέχρι πρόσφατα αδημοσίευτα, τα εν λόγω κείμενα εστιάζουν σε πολλές και διάφορες πτυχές της σεξουαλικότητας. Διαβάζεται με μεγάλο ενδιαφέρον, χάρη και στην ωραία μετάφραση του Στάθη Βέλτσου. 5. Ernesto Laclau - Chantal Mouffe, Ηγεμονία και σοσιαλιστική στρατηγική. Προς μια ριζοσπαστική δημοκρατική πολιτική, μετάφραση Αντώνης Γαλανόπουλος, επιμέλεια Αλέξανδρος Κιουπκιολής, εκδόσεις Επέκεινα. Τριάντα έξι χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, εκδίδεται και στα ελληνικά το περίφημο βιβλίο των Λακλάου και Μουφ. Πρόκειται για ένα έργο που προκάλεσε διεθνώς έντονες συζητήσεις στο εσωτερικό της αριστερής θεωρίας και της κριτικής πολιτικής σκέψης. Εδώ προτείνεται μια νέα έννοια της ηγεμονίας, που οδηγεί σε έναν αναπροσανατολισμό της σοσιαλιστικής στρατηγικής, αλλά και γενικότερα της σύλληψης του πολιτικού, προς την κατεύθυνση μιας
ριζοσπαστικής δημοκρατίας. 6. John Rawls, Διαλέξεις στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας, μετάφραση Γρηγόρης Μολύβας και Αγλαΐα Μελά, εκδόσεις Κριτική. Μια εξαιρετική έκδοση των διαλέξεων του διάσημου Αμερικανού φιλοσόφου, δημιουργού της Θεωρίας της δικαιοσύνης, που επηρέασε όσο ελάχιστοι την ηθική και πολιτική σκέψη του καιρού μας. Περιλαμβάνονται εδώ οι σημειώσεις των μαθημάτων που έκανε ο Ρολς στο Χάρβαρντ την περίοδο 1960-1995. Αναλύονται συστηματικά ορισμένες κλασικές πολιτικές θεωρίες, όπως εκείνες των Χομπς, Λοκ, Χιουμ, Ρουσό, Μιλ και Μαρξ. 7. Vladimir Jankélévitch Béatrice Berlowitz, Κάπου στο ανολοκλήρωτο, μετάφραση Λίζυ Τσιριμώκου, εκδόσεις Πόλις. Αυτό το διαλογικής μορφής βιβλίο αποτελεί μια ιδανική εισαγωγή στη σκέψη του Βλαντιμίρ Ζανκελεβίτς (19031985), Γάλλου φιλοσόφου ρωσοεβραϊκής καταγωγής. Μέσα από τη συζήτηση ανάμεσα στον φιλόσοφο και τη μαθήτριά του, γίνεται λόγος για τον έρωτα και το χιούμορ, για τον χρόνο και τη στιγμή, για τη μουσική και τη σιωπή, για την ηθική και την πολιτική. Εκδοτικό διαμάντι, με την επίγευση του μεταφραστικού ταλέντου της Τσιριμώκου. 8. Στέφανος Δημητρίου, Ο ελεύθερος άνθρωπος. Ο πολιτικός ανθρωπισμός και η «πολιτική μηχανή» του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, εκδόσεις Πόλις. Μια πολύ εντυπωσιακή, από κάθε άποψη, μελέτη του Δημητρίου, καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, που σκιαγραφεί το μοντέλο του ελεύθερου ανθρώπου, με βάση τη ρουσοϊκή πολιτική σύλληψη. Μέσα από τη σύγκριση με την «απολυταρχική» θεωρία του Χομπς, ο συγγραφέας καταφέρνει να δείξει πειστικά πώς και γιατί η θεωρία του Ρουσό προτείνει μια δημοκρατική πολιτική
κοινωνία ελευθερίας και αυτονομίας. 9. Φωτεινή Βάκη, Νεοφιλελευθερισμός, δημοκρατία και δικαιώματα, εκδόσεις Ευρασία. Σημαντική μελέτη που εξετάζει τους θεωρητικούς όρους συγκρότησης του νέου φιλελευθερισμού, τις ποικίλες ιστορικές του όψεις και τη σχέση του με τη δημοκρατία και τα δικαιώματα (πολιτειακά, πολιτικά και κοινωνικά). Η Βάκη, καθηγήτρια στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, προσεγγίζει με θεωρητική τόλμη ιδιαίτερα σύνθετα ζητήματα, ανοίγοντας διάλογο με σύγχρονες θεωρητικές θέσεις, όπως εκείνες των Ντεριντά, Χάμπερμας και Αγκάμπεν. 10. Αλέξανδρος Κιουπκιολής, Το πολιτικό. Σύγχρονοι στοχασμοί, εκδόσεις Ερμα. Σύντομο και περιεκτικό δοκίμιο για την έννοια του πολιτικού στην εποχή μας. Ο Κιουπκιολής, καθηγητής πολιτικής θεωρίας στο ΑΠΘ, παρουσιάζει με άμεσο και κατανοητό τρόπο ορισμένα πολύ σημαντικά διακυβεύματα της επικαιρότητας, που αφορούν το κράτος, την πολιτική, την οικονομία, την υγεία, την οικολογία και τον πολιτισμό, σε περιστάσεις «σοβούσας και σχεδόν κανονικοποιημένης κρίσης». 11. Thomas Piketty, Κεφάλαιο και ιδεολογία, μετάφραση Σώτη Τριανταφύλλου, εκδόσεις Πατάκη. Το νέο πόνημα του Πικετί, ως συνέχεια του σπουδαίου Το Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα. Εδώ ο συγγραφέας αφηγείται την ιστορία της ανθρωπότητας από τις αρχαίες μέχρι τις σύγχρονες κοινωνίες, προτείνοντας συγκεκριμένα μέτρα για έναν συμμετοχικό δημοκρατικό σοσιαλισμό. Ενα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί και να συζητηθεί. 12. Στίβεν Γκρίνμπλατ, Τύραννος. Ο Σαίξπηρ και η πολιτική, μετάφραση Βάιος Λιαπής, εκδόσεις ΜΙΕΤ. Ενα γοητευτικό δοκίμιο του Γκρίνμπλατ, καθηγητή στο Χάρβαρντ, που γράφτηκε την εποχή του Ντόναλντ Τραμπ, για να απαντήσει στο ερώτημα «πώς είναι δυνατόν να γίνει μια ολόκληρη χώρα υποχείριο ενός τυράννου;». Ο συγγραφέας επιχειρεί μια ιδιοφυή ανάλυση του Σέξπιρ, δείχνοντας ότι οι τύραννοι και οι υποτακτικοί τους είναι καταδικασμένοι να ηττηθούν: θα τους γκρεμίσει η ανθρωπιά της λαϊκής ψυχής. Γιατί «τι είναι η πόλη, αν όχι ο λαός της;». *O Aρ. Στυλιανού είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ
Χαρτογραφώντας την πεζογραφία του 2021 ►► Του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΣΑΪΝΗ* ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ πειραματίζεται, το διήγημα αντέχει, η νουβέλα ανθεί, οι ιστορικές αφηγήσεις πληθαίνουν και πάλι, το αστυνομικό αφήγημα απορροφά τους κοινωνικούς κραδασμούς. Η απορρυθμισμένη, λόγω της πανδημίας, εκδοτική παραγωγή μετατέθηκε ακόμα πιο κοντά στις γιορτές και ο εκδοτικός ρυθμός που κορυφώνεται προοδευτικά αναδιατάσσει διαρκώς τον πεζογραφικό χάρτη μιας χρονιάς που μέχρι τη μέση της φαινόταν μάλλον υποτονική. Αναμένοντας την ολοκλήρωση της εικόνας και την πανοραμική λήψη του γραμματολογικού κάδρου που εύλογα θα χρειαστεί τον χρόνο της, ακολουθεί μια πλούσια επιλογή αξιανάγνωστων και αντιπροσωπευτικών κειμένων κάθε είδους. Προς το παρόν το μόνο ασφαλές συμπέρασμα είναι ότι η ελληνική πεζογραφία, στη δύσκολη συγκυρία, επιμένει.
Σημαντικές επανεκδόσεις Και ξεκινώ αντίστροφα, ενάντια στο κυνήγι της αδυσώπητης επικαιρότητας, με σημαντικά βιβλία παλαιότερων πεζογράφων, λησμονημένα κείμενα συγγραφέων που συνεχίζουν να τροφοδοτούν την τρέχουσα πεζογραφική παραγωγή ή και ποιοτικούς τίτλους που έλειπαν καιρό από τις προθήκες των βιβλιοπωλείων. Μόλις κυκλοφόρησαν τα κοινωνικά διηγήματα της Eλλης Αλεξίου (1894-1988) σε συγκεντρωτική έκδοση. Οκτώ συλλογές που καλύπτουν χρονικά όλη την πληθωρική δημιουργική περίοδο της συγγραφέως, δημοσιογράφου και παιδαγωγού: από τα πρώτα βιωματικά διηγήματα μιας νεαρής δασκάλας ώς τα στοχαστικότερα διηγήματα της ωριμότητας («Διηγήματα 1923-1983», πρόλογος Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, Καστανιώτης). Πέρσι, οι Εκδόσεις Σοκόλη μάς θύμισαν την πρώτη νουβέλα, «Μην κλαις, αγαπημένη» (1958) του πολύτροπου θεσσαλονικιού πεζογράφου Νίκου Μπακόλα (1927-1999) με θέμα τον έρωτα και την απόπειρά αλλαγής ζωής ενός νέγρου ναυτικού και μιας κοπέλας του καμπαρέ. Φέτος κυκλοφορεί το τελευταίο του μυθιστόρημα,
«Για τον έρωτα και μόνο», το οποίο βρέθηκε δακτυλογραφημένο και έτοιμο για έκδοση στα κατάλοιπα του συγγραφέα. Μετά το εμβληματικό «Τρίτο στεφάνι» που εκδόθηκε πέρσι με πρόλογο της Μικέλας Χαρτουλάρη, οι Εκδόσεις Ψυχογιός συνεχίζουν την έκδοση των από καιρό εξαντλημένων έργων του Κώστα Ταχτσή (1927-1988), με την ετερόκλητη συλλογή «περιστασιακών» κειμένων «Η γιαγιά μου η Αθήνα» (α’ έκδ. 1979), σε επιμέλεια και επίμετρο του Δημήτρη Παπανικολάου για τον Ταχτσή ως δημόσιο σχολιαστή. Η περιεκτική «Ανθολογία διηγημάτων» (Μεταίχμιο), με την επιμέλεια των κριτικών Αλέξη Ζήρα, Ελισάβετ Κοτζιά και Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, μας θυμίζει σημαντικές στιγμές της απλωμένης σε τέσσερις κρίσιμες δεκαετίες της ελληνικής ιστορίας, διακριτικής και μάλλον παραγνωρισμένης «εξομολογητικής» πεζογραφίας του ηπειρώτη συγγραφέα και εκπαιδευτικού Χριστόφορου Μηλιώνη (1932-2017), ο οποίος μπόλιασε με μοντέρνο τρόπο την ευαισθησία του στη μακρά παράδοση της σχετικής ελληνικής πεζογραφίας. Οι Εκδόσεις Κίχλη άρχισαν το καλοκαίρι («Οδοντόκρεμα με χλωροφύλλη») και συνεχίζουν («Θερμά θαλάσσια λουτρά») την έκδοση του έργου του προσηλωμένου στη μικρή φόρμα «στρατηγού» της μεταπολεμικής πεζογραφίας μας, Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλου (1930), τα μινιμαλιστικά διαβρωτικά πεζά του οποίου αντιτείνουν υποδειγματικά στον πληθωρισμό και τη σπατάλη τρόπων τη σαφήνεια και την ακρίβεια γλώσσας και αφήγησης. Το τρομερό πληθωρικό παιδί, ο Ρεμπό (κατά Ανδρέα Καραντώνη) ή και Ρίτσος (κατά Νάσο Βαγενά) της ελληνικής πεζογραφίας, Βασίλης Βασιλικός (1934) μιλάει για όλους και για όλα, αλλά κυρίως για τον εαυτό του, σαν να ’ταν πρόσωπο ενός μυθιστορήματος, στη νέα έκδοση της φημισμένης αυτοβιογραφίας του: από τα μαθητικά χρόνια και τις πρώτες συγγραφικές προσπάθειες ώς τη διεθνή αναγνώριση, και από την αναγκαστική αυτοεξορία στην Ευρώπη πίσω στην Ελλάδα («Η μνήμη επιστρέφει με λαστιχένια πέδιλα», Κέδρος). Ο τολμηρός και ξεκαρδιστικός «Μεγάλος Θανατικός» (Διόπτρα), η εκρηκτική πρώτη εμφάνιση αλλά και μήτρα της πεζογραφικής εξέλιξης του Γιάννη Ξανθούλη, κυκλοφο-
Ανοιχτό βιβλίο
ρεί σε επετειακή επανέκδοση σαράντα χρόνια μετά το 1981, συνοδευόμενη από τα ασπρόμαυρα σκίτσα του Θανάση Δήμου. Τέλος, νομίζω ότι θα πρέπει να ξαναθυμηθούμε το εξαιρετικό προωθημένο στους τρόπους, σύγχρονο στους προβληματισμούς και απολαυστικό στην αφήγηση κατοχικό νουάρ «Ο κουτσός Άγγελος», (2002/ Μεταίχμιο 2021) του Αλέξη Πανσέληνου, τις «στενογραφημένες» ιστορίες της «λανθάνουσας μυθιστορίας» του Κώστα Μαυρουδή «Η αθανασία των Σκύλων» (2016, Πόλις 2021) όπου η κυνοφιλία αποτελεί αφορμή για μια περιπλάνηση στο αρχιπέλαγος της γραφής και της λογοτεχνίας, αλλά και την εξερεύνηση των σχέσεων βιολογικής και πραγματικής συγγένειας στο στοχαστικό μυθιστόρημα «Συγγενής» (2013/2021 Μελάνι) της Καρολίνας Μέρμηγκα.
Μυθιστορήματα Αναμφίβολα η επιστροφή δύο μεγάλων κυριών της ελληνικής πεζογραφίας αποτελεί την είδηση της χρονιάς. Η Ζυράννα Ζατέλη, με
το πολυαναμενόμενο αυτοτελές μυθιστόρημα «Ορατή σαν αόρατη» (Καστανιώτης), ολοκληρώνει την τριλογία «Με το όνομα Ρομάνθις Ερέβους» και προσθέτει, ανακατεύοντας καλά τη χόβολη της μνήμης, νέα, αυτοαναφορικά κυρίως στοιχεία στο αλλόκοτο «ζατελικό σύμπαν», αυτό το αναγνωρίσιμο πολύχρωμο και μνημειώδες μωσαϊκό ανθρωπολογικής και μυθικής σκέψης με τις κοσμολογικές διαστάσεις που χτίζει με άκρα επιμέλεια χρόνια τώρα. Επτά χρόνια μετά την τελευταία συλλογή διηγημάτων της και δεκατρία από τη μυθιστορηματική αυτοβιογραφία της, η Μαρία Μήτσορα επανέρχεται εμπλουτίζοντας τον γνωστό ιδιοσυγκρασιακό, συχνά κρυπτικό τρόπο γραφής της με μυθολογικές αναφορές και σκηνοθετεί έναν αληθινό danse macabre, ένα σπαρταριστό προσκλητήριο νεκρών στη σύγχρονη Αθήνα, σε μια υπαρξιακή αλληγορία για τον χρόνο που περνά και τον πόνο της απώλειας («Η κυρία Τασία και ο Γουλιέλμος Καταβάθος», Πατάκης). Επιστροφή στο μυθιστό-
Μ. ΦΑΪΣ
11-12 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
ρημα και για τον Σωτήρη Δημητρίου, και μάλιστα στις καλύτερες εκδοχές της «μεθοριακής πεζογραφίας του», με ένα κομψό χειροτέχνημα εξ ολοκλήρου γραμμένο στη χυμώδη ηπειρώτικη διάλεκτο: μια εκατοντάχρονη αφηγήτρια ανατρέχει συνειρμικά στην προσωπική της ιστορία και, σε ενενήντα έξι λεπτές φέτες ζωής, ανασυνθέτει το ομαδικό πορτρέτο μιας ολόκληρης κοινωνίας που δοκιμάστηκε σκληρά στις μυλόπετρες της φτώχειας και της Ιστορίας. («Ουρανός απ’ άλλους τόπους», Πατάκης). Ο Φαίδων Ταμβακάκης προσθέτει άλλη μία οδυσσεϊκή
μορφή στην πινακοθήκη των ηρώων του, τον «Ναύαρχο» Αντώνη Μάρκελλο, ο οποίος, στο τελευταίο του ταξίδι προς το νησί της εξορίας του Ναπολέοντα, αφηγείται ιστορίες ανθρώπων που συνδέθηκαν με τις τύχες της χρεοκοπημένης εταιρείας του, και, ταυτόχρονα, τα αλλεπάλληλα ναυάγια μιας χώρας που πλέει ακυβέρνητη στο μάκρος ενός αιώνα («Το τελευταίο ποστάλι», Εστία). Και ενώ ο Χρήστος Χωμενίδης επέστρεψε φέτος με ένα γκροτέσκο μυθιστόρημα για τη νεοελληνική παράνοια και επίκεντρο την άνοδο και την πτώση ενός κυψελιώτη θεατρώνη που τον ξεπερνούν οι εξελίξεις
(«Ο Τζίμης στην Κυψέλη», Πατάκης), η πολυβραβευμένη ήδη στα καθ’ ημάς μυθιστορηματική διαπραγμάτευση της ζωής της μητέρας του και της οικογένειας με το βαρύ όνομα των αγωνιστών (Νεφελούδη) στη «Νίκη» του 2014 (Πατάκης) απέσπασε το Βραβείο Ευρωπαϊκού Μυθιστορήματος. H Σοφία Νικολαΐδου στο μυθιστόρημά της «Vor: Πέρα από τον νόμο» (Μεταίχμιο) με αφορμή των «Vor V Zakone», μιας ρωσόφωνης πολυδαίδαλης εγκληματικής οργάνωσης, που είναι γνωστή και ως «Κλέφτες με Κώδικα», με τελετουργική ιεραρχία (όπου τα τατού στο δέρμα τους καταγράφουν τη διαδρομή τους), εμπλέκει πραγματολογική έρευνα και μυθοπλασία έντονης δράσης, σε μια συναρπαστική αφήγηση με επίκεντρο τη Θεσσαλονίκη, αλλά και διαδρομές σε Μόσχα, Τιφλίδα, Παρίσι, Κάνες και Μονακό. Η Σώτη Τριανταφύλλου ανατέμνει την ιταλική κοινωνία της μεταπολεμικής Σικελίας του ’50 και, με επίκεντρο τη σχέση ενός αστυνομικού που αντιμάχεται το οργανωμένο έγκλημα και μιας νεαρής κατα-
33
πιεσμένης από την πατριαρχία, θα σχολιάσει και πάλι έμμεσα ανάλογες ελληνικές στρεβλώσεις και προβλήματα («Σικελικό Ειδύλλιο», Πατάκης). Η Eλενα Χουζούρη αναμοχλεύει παλιές ιστορίες τρομοκρατίας αναζητώντας οδυνηρές απαντήσεις για τη σχέση της με την Αριστερά («Στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού», Πατάκης). Eνα ερωτικό τρίγωνο, που ουσιαστικά είναι δίπολο ανάμεσα στον τέλειο σύντροφο και τον αποτυχημένο διεκδικητή, πρωταγωνιστεί στον «Τέλειο άντρα» (Πατάκης) του Θανάση Χειμωνά, ένα μυθιστόρημα για τα όρια του σύγχρονου καθημερινού ανθρώπου και μια ειρωνική προσέγγιση μυθιστορηματικών στερεοτύπων. Τα μέλη ενός ερωτικού τριγώνου «δύσκολων ανθρώπων» παίρνουν πλάγια τον λόγο και στον «Μπλε ήλιο» (Μεταίχμιο) του Διονύση Μαρίνου, ένα σπαρακτικό κείμενο για την επώδυνη υποταγή στη συνήθεια, τα ανεκπλήρωτα όνειρα, το γήρας της ζωής και του έρωτα. Ο Αλέξης Σταμάτης αναζητώντας τα όρια μυθοπλασίας και… μυθοπλασίας ή πραγματι-
Ανοιχτό βιβλίο
κότητας επιστρέφει με ένα αλληγορικό θρίλερ εγκλεισμού, όπου η ιψενική ηρωίδα Eντα Γκάμπλερ «συγκατοικεί» με την Μπλανς Ντιμπουά του Τενεσί Ουίλιαμς («Λευκό δωμάτιο», Καστανιώτης), ενώ η επικίνδυνη παγίδα του τίτλου δεν είναι άλλη από την ίδια τη γραφή στο επίσης αυτοαναφορικό μυθιστόρημα του Ανδρέα Μήτσου με πρωταγωνιστή έναν συγγραφέα που αναψηλαφώντας τα γραπτά του ανακαλύπτει την αφηγηματική υποστασιοποίηση των βιωμάτων του («Η παγίδα», Καστανιώτης). Το μυθιστόρημα του ποιητή και πεζογράφου Γιώργου Παναγιωτίδη είναι μια ιστορία σκληρού ρεαλισμού για την κατανόηση του διαφορετικού, που την αφηγούνται σαν σε σκυταλοδρομία οι έξι χαρακτήρες της, καθώς η συνείδηση καθενός μεταπηδά στο σώμα του επόμενου («Ίχνη στα όνειρα», Βακχικόν). Στην τρίτη εμφάνισή του, ο Νίκος Βεργέτης υπογράφει ένα παιγνιώδες, πολυσυλλεκτικό, σπονδυλωτό μυθιστόρημα, απολαυστική περιπλάνηση στο
δάσος της αφήγησης, φανταστικής ή βιωματικής αδιάφορο, καθώς τα μονοπάτια τριών διαφορετικών ιστοριών θα συναντηθούν στην… μπάρα του τίτλου («Τόρκι Μπαρ», Eρμα), ενώ ο Χρήστος Αρμάντο Γκέζος («Χάθηκε βελόνι», Μεταίχμιο) κινείται με άνεση ανάμεσα στα λογοτεχνικά είδη, διατρέχοντας σχεδόν έναν αιώνα Ιστορίας: πολλαπλοί αφηγητές, ηπειρώτικη ντοπιολαλιά, αλλά και ποίηση, ανασυνθέτουν την προσωπική και οικογενειακή ιστορία του χαρακτήρα που γνωρίσαμε στη «Λάσπη» του 2014. Eρωτας, θάνατος και τέχνη αντάμα, παιδικά βιώματα και παραμορφωμένες αναμνήσεις καταχωνιασμένες στο πηγάδι της μνήμης επιστρέφουν σε ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης για την καταγωγική αφετηρία των ενήλικων τραυμάτων στη βίαιη παιδική ηλικία στο μυθιστόρημα «Η καταγωγή της λύπης» (Πατάκης) του Ηλία Παπαμόσχου. Κομμάτια και θρύψαλα χρόνου, σπαράγματα αναμνήσεων, ερείπια αναγνώσεων, αποσπασματικά κείμενα κάθε
Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 11-12 Δεκεμβρίου 2021
Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
34
είδους στην κατακερματισμένη αυτοβιογραφική κατάδυση του Θάνου Σταθόπουλου στο προσωπικό αρχείο («Εισαγωγή στη μέρα», Iκαρος), και πυκνός θραυσματικός λόγος που θυμίζει συναξαριστή ή αρχειακές καταβυθίσεις του Ν. Γ. Πεντζίκη στη νέα εμφάνιση του κύπριου Κυριάκου Μαργαρίτη («Εννέα», Iκαρος), μια έκκεντρη αποσπασματική σύνθεση, τμήμα ευρύτερου μυθιστορηματικού κύκλου, μεταξύ παλίμψηστου χρονικού και εθνικής μυθιστορίας. Τέλος, δεν ξέρω αν πρόκειται για «δοκίμιο με σάρκα και οστά» όπως υποτιτλίζεται το νέο βιβλίο του Νικήτα Σινιόσογλου, σίγουρα όμως πρόκειται για ατόφια λογοτεχνία,
καθώς ο συγγραφέας επιμένει, ισορροπώντας επιδέξια στο μεταίχμιο αναστοχασμού και αυτομυθοπλασίας, να πολιορκεί οδυνηρά το ίδιο θεματικό κέντρο: την καθρεφτιζόμενη στον έξω κόσμο εσωτερική περιπλάνηση, τον αναδιπλασιασμένο διά της γραφής εαυτό, την ίδια τη λογοτεχνία εντέλει («Ο καρπός της ασθενείας μου», Κίχλη).
Στις ατραπούς της Ιστορίας Στις εκδόσεις που συνέπεσαν με τον εορτασμό του 1821, ο Καραϊσκάκης είχε την τιμητική του. Στο θεατρικό πεζογράφημα του Παντελή Μπουκάλα με τη λαμπερή γλώσσα –σε συνεχή συνομιλία με το δημοτικό τραγούδι–, ένας φασματι-
κός Καραϊσκάκης που λάμνει στον χρόνο, ξαναζεί με ένταση κομβικές στιγμές της πολυτάραχης ζωής του πριν οδηγηθεί οδυνηρά στην αυτογνωσία («Το μάγουλο της Παναγιάς», Aγρα). O Κώστας Ακρίβος, ισορροπώντας στα όρια των ειδών, αφήνει ελεύθερη τη μυθοπλασία να συμπληρώσει με ευφάνταστο τρόπο τα κενά της επίσημης Ιστορίας. Η μυθιστορηματική ζωή του ανυπέρβλητου ήρωα συμβαδίζει με την αφήγηση της ζωής ενός «αφανούς» ήρωα, έμπιστου του οπλαρχηγού, πριν οι δύο βιογραφικές γραμμές διασταυρωθούν στον αυτοβιογραφικό επίλογο («Πότε άγγελος, πότε διάβολος», Μεταίχμιο). Στο Βυζάντιο επιστρέφει και πάλι ο Ισίδωρος Ζουργός. Αυτή τη φορά, στο επίκεντρο της πληθωρικής μυθιστορίας του η ενδοσκοπική αφήγηση της πολυτάραχης ζωής ενός βυζαντινού αντιγραφέα, ο οποίος αποφασίζει σε προχωρημένη ηλικία να συντάξει τη δική του χρονογραφία. Γοητευτικό πανόραμα του βυζαντινού κρίσιμου και μεταβατικού 11ου αιώνα, στην αυγή της δυνα-
στείας των Κομνηνών, με έμφαση στην καθημερινή ζωή, στα προσωπικά πάθη και στη βιβλιοφιλία («Περί της εαυτού ψυχής», Πατάκης). Ο Στέφανος Δάνδολος, συνεχίζοντας να αντλεί έμπνευση από την Ιστορία, μυθιστοριοποιεί αυτή τη φορά την περίοδο της σταύρωσης του Ιησού που σημάδεψε το μέλλον της ανθρωπότητας, με επίκεντρο τις σχέσεις Πόντιου Πιλάτου με τη σύζυγό του («Η δίκη που άλλαξε τον κόσμο», Ψυχογιός). Μιαν άλλη επέτειο, τα 2.500 χρόνια από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, μας θυμίζει και η αναθεωρημένη και εμπλουτισμένη έκδοση (παλιός τίτλος: «Νικομήδης ο Αθηναίος», 1994) του μυθιστορήματος του Νίκου Κ. Κυριαζή: ο Νικομήδης διηγείται τη ζωή του από την Ολυμπιάδα του 524 π.Χ. έως τον σημαδιακό για την ιστορία της δημοκρατίας και την ευρωπαϊκή ιστορία Σεπτέμβρη του 480 π.Χ., σ’ ένα τυπικό ιστορικό μυθιστόρημα με εξαιρετική τεκμηρίωση και πλούσιο βιβλιογραφικό οδηγό («Ναυμαχία», Εστία). Ο Παναγιώτης Χατζημω-
Ανοιχτό βιβλίο
υσιάδης, συνομιλώντας από απόσταση με το εμβληματικό «Κιβώτιο» του Αλεξάνδρου, αναδιηγείται την κοπιώδη πορεία της Ταξιαρχίας Αόπλων Ρούμελης προς τη Μακεδονία (1948), εστιάζοντας στις μικροϊστορίες των νεαρών ανεκπαίδευτων επίστρατων που αποτέλεσαν τη μαγιά του αντάρτικου («To xιόνι των Αγράφων», Κίχλη), ο Θανάσης Σκρουμπέλος ακολουθεί την ιστορία της ηρωίδας του από τον Κολωνό στην επαναστατημένη Ισπανία και στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, σε μια συγκλονιστική ιστορία επιβίωσης στον ταραγμένο 20ό αιώνα («Κατίνα Μπέλο», Τόπος), και ο Νίκος Αραπάκης υπογράφει ένα περιπετειώδες μυθιστόρημα για τους συνδικαλιστικούς αγώνες των ελλήνων μεταναστών στις ΗΠΑ, με κεντρικό ήρωα έναν τουρκοκρητικό δημοσιογράφο μιας ομογενειακής εφημερίδας («Ο Αμερικάνος», Τόπος). Η μικρή, τοπική ιστορία αντικατοπτρίζει τις τραγελαφικές τροπές της μεγάλης αδελφής της στο οικογενειακό σάγκα του Γιώργου Δενδρινού, ένα ντοκουμενταρισμένο αφήγημα για την ιστορία μιας οικογένειας στην κατοχική Κεφαλονιά και τον τοπικό εμφύλιο («Είδες να μαδάνε τη Μαργαρίτα», Πατάκης), και ο Γιώργος Παπαδάκος, μετά τον βραβευμένο «Ταχυδρόμο» (Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος 2019), επιστρέφει με ένα μυθιστόρημα για την τελευταία επανάσταση της Κρήτης εναντίον των Τούρκων τον 19ο αιώνα. Εξαιρετική η αβίαστη χρήση του κρητικού ιδιώματος («Aτακτο αίμα», Εστία). Στοιχεία παραμυθιού και λυρική καταβύθιση στην ιστορία της Κρήτης και για τη Λίλα Τρουλινού, με ήρωες δύο αδέλφια που ενηλικιώνονται ταξιδεύοντας πίσω στον χρόνο, την περίοδο της Ενετοκρατίας και της Κατοχής («Το ίδιο χώμα», Περισπωμένη), ενώ στο γραμμένο σε ντοπιολαλιά της Χαλκιδικής, κεφάτο και γλαφυρό πρώτο μυθιστόρημα της Εύης Κουτρουμπάκη η αντισυμβατική και αισθησιακή ηρωίδα της διασχίζει την ταραγμένη ελληνική Ιστορία («Τρίτο πόδι», Ενύπνιο).
Συλλογές διηγημάτων Οι μπορχεσιανής καταγωγής είκοσι τέσσερις αλληγορικοί πυρήνες μυθιστορημάτων ή μικροδιηγηματικές παραβολές του ακούραστου Αχιλλέα Κυ-
ριακίδη μπορεί να μην αποκαλύπτουν εύκολα το πυρηνικό τους θέμα που παραλλάσσεται, όπως ακριβώς συμβαίνει στο μουσικό χαλί τους, τις Παραλλαγές Αίνιγμα του άγγλου συνθέτη σερ Eντουαρντ Έλγκαρ, ωστόσο το πλούσιο παραθεματικό υλικό και η προσεγμένη σειροθέτησή τους αποκαλύπτει ότι δεν είναι παρά το θέμα κάθε λογοτεχνήματος: το οδυνηρά εφήμερο της ανθρώπινης ζωής και η αιώνια Τέχνη («Eλγκαρ. Είκοσι τέσσερις παραλλαγές», Πατάκης). Μονίμως σε δημιουργικό οίστρο, ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης συνεχίζει να εμπλουτίζει με τα ελλειπτικά τραγικοκωμικά διηγήματά του τη ρεαλιστική διηγηματική παράδοση με παράδοξες πάντα ξαφνικές πινελιές, αναζητώντας στο χθαμαλό, σε μισοξεχασμένες μνημονικές ακίδες ή σε ασήμαντες φαινομενικά εικονικές λεπτομέρειες την υψηλή αναγνωστική συγκίνηση: ατμόσφαιρα, παραξένισμα, μαύρο χιούμορ και αλλόκοτοι χαρακτήρες που εγγράφονται ανεξίτηλα στη μνήμη του αναγνώστη («Προσοχή: Εποχιακή διέλευση βατράχων», Πατάκης). Ακαριαία μικροδιηγήματα, σπαράγματα θεατρικών διαλόγων, ηλεκτρονικά μηνύματα και ποικίλα άλλα είδη λόγου επιστρατεύονται για τον γλυκόπικρο σχολιασμό της παράλογης καθημερινότητας στη νέα παιγνιώδη συλλογή του Κώστα Κατσουλάρη («Αφαίας και Τελαμώνος», Μεταίχμιο), ενώ οι τραγικές ή ευτράπελες μικρές αφηγήσεις ανεκδοτολογικής υφής, στο τρίτο πεζογραφικό βιβλίο της φιλολόγου, κριτικού και συγγραφέως Μαρίας Στασινοπούλου, δοκιμάζουν τις άπειρες δυνατότητες της εύπλαστης μικρής φόρμας («Ασκήσεις αντοχής στο χρόνο», Κίχλη). Επτά ιστορίες που ανακυκλώνουν διαδρομές λησμονημένων συμβάντων και επινοημένων μεταμορφώσεών τους. Μια παλινωδία στον χώρο και στον χρόνο του αφηγητή. Ο σκηνοθέτης, ποιητής και στιχουργός Θοδωρής Γκόνης, στη συλλογή διηγημάτων του «Το μαύρο φόρεμα του κόρακα» (Άγρα), διασταυρώνει το παραμύθι, το παραμιλητό και την περιπλάνηση σε μια υποβλητική άστικτη αφήγηση. Η υπομονετική συγγραφικά Ειρήνη Κίτσιου επιστρέφει μετά από δεκατρία χρόνια με έξι στοχαστικές πυκνές ιστορίες αλλόκοτης εικονοποιίας, που μπορεί μεν να ξεκινούν από την
Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 11-12 Δεκεμβρίου 2021
Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
36
ορατή πραγματικότητα και εικαστικές λεπτομέρειες, αλλά οδηγούνται σε εσωτερικές, ονειρικές, συχνά λυρικές εξάρσεις, γεμάτες απροσδόκητες διακειμενικές εξελίξεις («Το φίδι του Πλίνιου», Αντίποδες), ενώ η Μαρία Ξυλούρη περνά στη μικρή φόρμα προεκτείνοντας νήματα της μυθιστορηματικής ποιητικής της προς τον μαγικό ρεαλισμό και το φανταστικό, και υπογράφει μια σφιχτοδεμένη θεματικά συλλογή με δεκαπέντε ιστορίες για νησιά και πραγματικές ή φανταστικές θάλασσες («Πέτρινα πλοία», Μεταίχμιο). Τοποθετημένα μεταξύ των αρχών του 20ού αιώνα και των ημερών μας, σε τόπους της βορειοελλαδίτικης ενδοχώρας, οι μικροϊστορίες του Γιάννη Καισαρίδη εστιάζουν σε οριακές στιγμές του βίου των ηρώων τους (κάποιοι επώνυμοι), όταν το βίωμα παγώνει, ο χρόνος διαστέλλεται και η ζωή τους φωτίζεται στη μεγάλη εικόνα των ιστορικοκοινωνικών εξελίξεων της εποχής τους («Ωρες αιώρες», Κέδρος). Ιστορική πιστότητα, ανάγλυφη εικονοποιία, συναισθητικές περιγραφές, και η Ιστορία συναντά την καθημερινότητα στις είκοσι έξι μικρές λεπτές φέτες ζωής της Ευγενίας Μακαριάδη («Το ράγισμα», Βακχικόν), και δεκατρείς εσωτερικά εστιασμένες ιστορίες φανταστικών ή πραγματικών εγκλωβισμών στα ώριμα διηγήματα της Χρύσας Φάντη («Σε θολά νερά», Σμίλη). Αρώματα, γεύσεις, τραύμα-
τα και μνημονικά θραύσματα από την κρητική επαρχία αναδεύονται διαρκώς στις βιωματικές μικροϊστορίες της Πέλας Σουλτάτου («Η θάλασσα δεν είναι μπλε», Καστανιώτης), ενώ στη δεύτερη, μοντέρνα, νεοηθογραφική στην αφετηρία της συλλογή της, η Δήμητρα Λουκά παραμένει στο σκληροτράχηλο τοπίο της Ηπείρου: βουβά τραύματα, μαγικές διαφυγές και, κυρίως, η αφωνία της γυναίκας στον παραδοσιακό πατριαρχικό κόσμο («Μούτα», Κίχλη). Μικρές και μεγάλες ιστορίες, αυτοβιογραφικές αναμνήσεις και εύρυθμα μικροδιηγήματα, χιούμορ, σάτιρα και το άγχος του συγγραφέα σε μια εποχή όπου όλα έχουν ειπωθεί στην πολυσυλλεκτική συλλογή «Η κουρελού» (Φιλιππότης) του Τάκη Γεράρδη.
Στη φόρμα της νουβέλας Φτιάχνουμε και ξαναφτιάχνουμε ιστορίες για να καταλάβουμε πρώτα τον εαυτό μας, έπειτα για να οργανώσουμε τον κόσμο γύρω μας. Σχόλιο στη δύναμη αλλά και την ανάγκη της αφήγησης αποτελεί η νουβέλα της μεταφράστριας Κλαίτης Σωτηριάδου, όπου δεκαεννέα βιωματικές ή φανταστικές ιστορίες από τους μαθητές μιας σειράς σεμιναρίων δημιουργικής γραφής συγκλίνουν στην ιστορία της συντονίστριας («Μαθήματα δημιουργικής γραφής», Μελάνι). Το τρίτο βιβλίο του βιολόγου
Γιώργου Μητά είναι μια πυκνογραμμένη, κλασικά κομψή, αισθαντική νουβέλα, υποβλητικό ψυχογράφημα με θέμα τον ανεκπλήρωτο έρωτα ενός άρρωστου ιχθυολόγου προς μια συνάδελφό του και, ταυτόχρονα, μια αυτοαναφορική νουβέλα για την αναζήτηση του κάλλους της ίδιας της λογοτεχνίας («Τα δύο δώρα», Στερέωμα), ενώ ο ιψενικός Μπόρκμαν συναντά τους ναυτικούς του Καρκαβίτσα, και όχι μόνο, στην «τρελή κωμωδία» της Ρούλας Γεωργακοπούλου, μια απολαυστική υπερδιακειμενική κατασκευή που αναπτύσσεται ως ανερμήνευτος χρησμός ακολουθώντας τους τυχαίους συνειρμούς των αναγνωστικών αναμνήσεων μιας υπερευαίσθητης αφηγήτριας («Aνάπτυγμα βατράχου», Στερέωμα). Ο Χρήστος Αστερίου, συνδυάζοντας τον τεκμηριωτικό λόγο με τη θέρμη του επιστολικού διαλόγου, δραματοποιεί τρόπον τινά την πρωτότυπη και κοπιώδη (από την Κωνσταντινούπολη στο Βερολίνο και το Μάντσεστερ) έρευνά του: στη μυθοπλαστική εκδοχή της, η σχεδόν εμμονική προσπάθεια ενός ηλικιωμένου αφηγητή να ανασυνθέσει την ιστορία της περίφημης καπνοβιομηχανίας Muratti οδηγείται σε αδιέξοδο και στην οδυνηρή συνειδητοποίηση της αναπόδραστης πορείας όλων προς τη λήθη («Μικρές Αυτοκρατορίες», Πόλις). Η πολύτροπή και πολυφωνική αφήγηση του Γιάννη Νικολούδη σηκώνει σταδιακά το πέπλο που καλύπτει τα αίτια μιας αποτρόπαιης δολοφονίας στην κλειστοφοβική κρητική επαρχία («Από χώμα και κόκαλα», Σκαρίφημα), ο Θανάσης Σταμούλης με το χαρακτηριστικό του ύφος υπογράφει μια σπαρακτική ποιητική νουβέλα όπου ο ρεαλισμός και το αλλόκοτο συμβαδίζουν, καθώς ο αφηγητής πάνω από το κρεβάτι του άρρωστου πατέρα αναζητά την αληθινή μορφή του («Ο ήχος των πουλιών», Ποταμός), η Ελίζα Παναγιωτάτου αφουγκράζεται τις αγωνίες των επιβατών ενός διεθνούς αεροδρομίου και σκιαγραφεί με γλωσσική ακρίβεια και ψυχολογική θέρμη το συλλογικό πορτρέτο του άγνωστου ταξιδιώτη στο χωροχρονικό μεταίχμιο μιας αίθουσας αναμονής («Αεροδρόμιο», Αντίποδες), και στο αφηγηματικά λαβυρινθώδες «Συμβάν της οδού Μανουέλ Βάρας» (Ενύπνιο) του Στάθη Ιντζέ, ο αναγνώστης καλείται να βάλει σε μια σειρά το διασκεδαστικό δεντροδιάγραμμα πιθανοτήτων της πλοκής.
Οι σεφερογενείς ημερολογιακές εγγραφές ενός κύπριου δημοσιογράφου ξετυλίγουν μιαν άγνωστη πτυχή της ιστορίας του ακραίου Κακού, στη δεύτερη, εντυπωσιακή εμφάνιση της Κύπριας Νάσιας Διονυσίου με θέμα τα βρετανικά στρατόπεδα (camps) της Αμμοχώστου όπου κρατήθηκαν εβραίοι αιχμάλωτοι πριν μεταφερθούν στο Ισραήλ. Πυκνή, στοχαστική νουβέλα για την αναπαραστατική δυνατότητα της στρατοπεδικής πραγματικότητας, αλλά και τη συμπλοκή με το κυπριακό δράμα («Τι είναι ένας κάμπος», Πόλις). Προοριζόταν για μυθιστόρημα. Παρέμεινε μια άκρως γοητευτική νουβέλα. Ο λόγος, για το ημιτελές αφήγημα του πολιτικού Τάκη Αναστόπουλου (1948-2019) που αναπλάθει μυθιστορηματικά το αναπάντεχο πέρασμα (1940-41) του Λόρενς Ντάρελ ως διευθυντή του Ινστιτούτου Αγγλικής Γλώσσας της Καλαμάτας («Στη σκιά του Ταϋγέτου», Εστία).
Αφηγήσεις για την πανδημία Το ξάφνιασμα της πανδημίας και το αίσθημα του εγκλεισμού, που αρχικά εκφράστηκαν κυρίως μέσα από συλλογικές προσπάθειες, βρίσκουν σιγά σιγά τον δρόμο και σε προσωπικές απόπειρες. Μια παγκόσμια καταστροφή, μια πόλη σε κατάσταση εγκλεισμού, μια απολυταρχική κυβέρνηση που προωθεί την εξόντωση των Μολυσμένων. Μεγεθύνοντας σε ακραία όρια στοιχεία της πανδημικής κρίσης, το δυστοπικό πρώτο μυθιστόρημα του στιχουργού και συγγραφέα Γιώργου Πολυμενάκου θέτει μια σειρά ηθικά ερωτήματα που σε μικρότερη κλίμακα ήδη μας απασχολούν («Σημείο εξόδου ένα», Απόπειρα), ενώ ο Τάκης Καμπύλης επιστρέφει με μια σκοτεινή νουβέλα που συνδυάζει καίρια την πανδημική με την οικονομική κρίση, καθώς στην Αθήνα που βρίσκεται σε καραντίνα δολοφονείται ο πρώτος έλληνας εθελοντής στη δοκιμασία των εμβολίων («Γενικά συμπτώματα», Καστανιώτης).
Βιβλιοφιλικές αυτοβιογραφίες Τριάντα έξι θερμά αυτοβιογραφικά σημειώματα παρακολουθούν την εξέλιξη του Βαγγέλη Ραπτόπουλου από νεοσσό συγγραφέα σε δόκιμο πεζογράφο αλλά και τις αλλαγές της ελληνικής κοινωνίας από τη δεκαετία του 1980 στις μέρες μας («Ο,τι καλύτερο μου
11-12 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
έχει συμβεί», Κέδρος), ενώ ο Νίκος Μπακουνάκης αυτοβιογραφείται με σχεδόν μυθιστορηματικό τρόπο καθώς ο παθιασμένος αναγνώστης και ικανός αφηγητής συναντά τον ευσυνείδητο επαγγελματία δημοσιογράφο και κριτικό βιβλίου (« Οταν έπεσα στο μελανοδοχείο», Πόλις).
Ελληνικό αστυνομικό αφήγημα Στο νέο αθηναϊκό κοινωνικό νουάρ της Χίλντας Παπαδημητρίου ο Χάρης Νικολόπουλος, στο απόγειο της ελληνικής κρίσης, θα περιπλανηθεί στη σκοτεινή πλευρά της πόλης για να εξιχνιάσει τη δολοφονία μιας φίλης του που σχετίζεται με κυκλώματα σεξουαλικού τράφικινγκ («Ενοχος μέχρι αποδείξεως του εναντίου», Μεταίχμιο), και η Ευτυχία Γιαννάκη, στο δεύτερο μέρος της «Τριλογίας του βυθού», πρωτοτυπεί αποκτώντας λογοτεχνική υπόσταση για να κατευθύνει η ίδια τις έρευνες του αστυνόμου Χάρη Κόκκινου στο μακρινό παρελθόν και στη μικρή κοινωνία της Υδρας όπου βρίσκεται η άκρη του νήματος μιας αινιγματι-
κής υπόθεσης γυναικοκτονίας («Στη φωλιά του ιππόκαμπου», Ικαρος). Ο ενοχικός, δύσθυμος και καταθλιπτικός ιδιωτικός ντετέκτιβ Μίλτος Οικονόμου σε νέες περιπέτειες «Στο μπλουζ της πεταλούδας» (Μεταίχμιο) του Μάρκου Κρητικού, ο οποίος μεταφέρει με χιούμορ στην κολασμένη αυγουστιάτικη Αθήνα όλα τα «σουσούμια» των θρυλικών ντετέκτιβ της αγαπημένης του νόρμας. Την ώρα που η Αθήνα φλέγεται από τα γεγονότα των Δεκεμβριανών, ένας φάκελος με στοιχεία για δωσίλογους, συνεργάτες των ναζί, που έχει μυστηριωδώς εξαφανιστεί, αφορά προσωπικά τον απότακτο υπαστυνόμο Νίκο Αγραφιώτη, στο νέο ιστορικοπολιτικό νουάρ του Πάνου Αμυρά που ολοκληρώνει την «Τριλογία της Κατοχής» («Το φιλί του Δεκέμβρη», Διόπτρα), ενώ η έρευνα για τη δολοφονία του πρώην δημάρχου Βόλου τους πρώτους μήνες της Μεταπολίτευσης θα φέρει στο φως ένα μεγάλο σκάνδαλο της Επταετίας και τον υπομοίραρχο Μάνο Πετράκη αντιμέτωπο με τους διεφθαρμένους μηχανισμούς
της χούντας που κινούν ακόμα τα γρανάζια της χώρας (Γιάννης Μόσχος, «Και οι τέσσερις ήταν απαίσιοι», Τόπος). Τρεις δολοφονίες εκδοτών αναστατώνουν τους ανθρώπους του βιβλίου στο σατιρικό αστυνομικό μυθιστόρημα του Φώτη Δούσου, με τις έρευνες για τη σύλληψη του «εκδοτοκτόνου» να επικεντρώνονται στον εντοπισμό των προειδοποιητικών λογοτεχνικών κειμένων που φέρεται ότι έστελνε προς έκδοση στα υποψήφια θύματά του («Η λίστα του Λεπορέλο», Νεφέλη).
Το πρώτο βήμα Δεκαέξι αμφίσημα, ανοιχτά ρεαλιστικά διηγήματα με ήρωες απεγνωσμένους ή καταπιεσμένους ανθρώπους της διπλανής πόρτας και πρωταγωνιστή το απορφανισμένο από αισθήματα αστικό τοπίο του παρηκμασμένου αθηναϊκού κέντρου, στην πρώτη εμφάνιση της Ελένης Καραμαγκιώλη («Μονωτική ταινία», Ιωλκός), ενώ η πανεπιστημιακή βιολόγος Κατερίνα Βαρέλη στήνει με ρεαλιστική πιστότητα ένα γοητευτικό μυθιστόρημα για
τη δύναμη της γυναικείας θέλησης, παρακολουθώντας τις αλλεπάλληλες περιπέτειες της ηρωίδας της από το Σούλι στην Πάργα και την Κέρκυρα στις ταραγμένες αρχές του 18ου αιώνα («Τα κίτρα της Μόσχως», Ενναλακτικές Εκδόσεις). Αντλώντας από πλήθος ετερόκλητες πηγές (από την ηθογραφία έως εκδοχές του μαγικού ρεαλισμού), οι εικαστικές («Νωπογραφίες», «Κολάζ», «Γκράφιτι» οι τίτλοι των ενοτήτων) στην αφετηρία τους ιστορίες της Αλέκας Πλακονούρη απλώνονται στον χρόνο μεταξύ των αρχών του 20ού αιώνα και του σήμερα, ενώ στο κέντρο τους δεσπόζει η μυθοποιημένη μορφή του Γιάννη Σκαρίμπα («Οι δαίμονες του Αρέτσο», Κέδρος). Πέρασμα στην πεζογραφία για τον ποιητή, θεατρικό συγγραφέα και σκηνοθέτη Τηλέμαχο Τσαρδάκο, με μια σειρά σκοτεινές και φωτεινές, γλυκόπικρες ιστορίες σε νησιώτικα περιβάλλοντα, με πολλά στοιχεία μαγικού ρεαλισμού και ευφυείς κορυφώσεις («Αυτός που έτρωγε όλο το γλυκό του», Σοκόλης), ενώ η αγωνία
Ανοιχτό βιβλίο της πλοκής διολισθαίνει στην αγωνία της ύπαρξης στην υποβλητική ψυχολογικού νουάρ νουβέλα της Παναγιώτας Δημοπούλου (με προηγούμενη θεατρογενή εμπειρία γραφής), καθώς η εξαφάνιση μιας γυναίκας και η ατελέσφορη διαδικασία ανεύρεσής της γίνονται ελκυστικό πεδίο διασταύρωσης πλάγιου στοχαστικού λόγου, ψυχρής πρόζας και λογοτεχνικής αυτοαναφορικότητας («Κίτρινη ουρά», Εντευκτήριο). Ο χώρος, ατομικός και συλλογικός, ως χώρος μνήμης, απώλειας και σιωπής στα δεκαοκτώ διηγήματα του Μανώλη Σημαντήρα («Μία βόλτα μέχρι το σκάκι», Ενύπνιο), όλα τους εστιασμένα σε κατοίκους, επισκέπτες ή και περιθωριακούς περαστικούς από τοποθεσίες του Φαλήρου, ενώ στις οκτώ ομόκεντρες διηγήσεις του Αργύρη Φασούλα η αφήγηση σκύβει με κατανόηση πάνω από οριακά χειμαζόμενους καθημερινούς ανθρώπους της θεσσαλικής επαρχίας που λυγίζουν από την υπαρξιακή αγωνία και μετεωρίζονται αναποφάσιστοι μπροστά σε καθημερινά προβλήματα («Πομόνα», Μάγμα).
37
Τέλος, ο Albatros Sam, κουίρ ποιητής με σπουδές στη γνωσιακή νευροεπιστήμη και έντονη ακτιβιστική δράση στα κοινωνικά δίκτυα, στην πρώτη του πεζογραφική εμφάνιση αφηγείται με τόλμη στιγμιότυπα από τη ζωή ενός «διαφορετικού» παιδιού σε επαρχιακή-ομοφοβική πόλη της Ελλάδας («Ελαττωματικό αγόρι», Εστία). Υπάρχουν κείμενα που, φυσικά, ξέφυγαν από αυτήν την πρώτη χαρτογράφηση ή αναμένουν υπομονονετικά τη σειρά τους για ανάγνωση. Από κάθε ανασκόπηση, όμως, όσο πρόωρη κι αν είναι αυτή, δεν θα μπορούσε να λείπει η τολμηρή πρώτη εμφάνιση του εξ Αγρινίου ορμώμενου Αλέκου Σμπαρούνη, ο οποίος, με ροϊδικό πάθος, τσιφορικό μπρίο και μποστική ελευθεροστομία, υπογράφει όχι μια ροΐδεια επιστολή, αλλά μια επική ιλαροτραγική σάτιρα που δεν αφήνει τίποτα όρθιο: από την πανδημική κρίση στον εθνεγερτικό οίστρο και την οργανωτική επιτροπή («Η επιτροπή, Νεφέλη). *Ο Αρ. Σαϊνης είναι φιλόλογος και κριτικός λογοτεχνίας.
38
Ανοιχτό βιβλίο
Τροχιές ιστορικής ανάγνωσης ►► Tης ΡΙΚΑΣ ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤΕ* ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ Ιστορίας που εκδόθηκαν στη δεύτερη χρονιά της πανδημίας κυριαρχεί και πάλι η Ιστορία του 20ού αιώνα. Ξεχωρίζουν οι μεταφράσεις δύο βιβλίων ενός από τους επιφανέστερους νέους ιστορικούς του ναζισμού. Η φυλετική και βιολογική θεώρηση της Ιστορίας που καλλιέργησαν διανοούμενοι, ιστορικοί, φιλόσοφοι, γιατροί και νομικοί αποτέλεσε για τον Johann Chapoutot την Πολιτιστική επανάσταση του ναζισμού (μτφρ. Γ. Καράμπελας, Πόλις). Σε έναν μακρινό χρυσό αιώνα, κοντά στη φύση, η γερμανική φυλή άκμαζε πριν «διαβρωθεί» από τον ιουδαιο-χριστιανισμό, το ρωμαϊκό δίκαιο, τη Γαλλική Επανάσταση και τις εξισωτικές ιδέες. Το όραμα της λύτρωσης που θα έφερνε η επιστροφή σε αυτές τις φανταστικές απαρχές καθιστούσε κάθε μορφή βίας, ακόμη και τη γενοκτονία, ζωτικής σημασίας, επείγουσα επιλογή. Στο Μάνατζμεντ από το ναζισμό μέχρι σήμερα (μτρφρ. Γ. Σιδέρης, Αγρα), ο Chapoutot παρακολουθεί τη διαδρομή ενός νομικού τεχνοκράτη από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης στα υψηλά κλιμάκια της ναζιστικής διοίκησης και στη μεταπολεμική απρόσκοπτη ενσωμάτωσή του, με την ίδρυση μιας περίφημης σχολής διοίκησης στη Δυτική Γερμανία. Στο Γ’ Ράιχ, η αντίληψη του μάνατζμεντ θεμελιώθηκε σε μια μορφή κοινωνικού δαρβινισμού, η οποία θεωρούσε την «ελευθερία» κίνητρο αποδοτικότερης παραγωγής και τη ναζιστική κοινότητα φυσική ενότητα των ελευθέρων που υπακούοντας στον ηγέτη τους εξασφαλίζουν την επιτυχία. Ενα ακόμη βιβλίο για τον ναζισμό, του γνωστού Ian Kershaw, η Ναζιστική Δικτατορία. Ιστοριογραφικά προβλήματα και ερμηνευτικές προσεγγίσεις (μτφρ. Μ. Αστερίου, Πατάκης), είναι εξαιρετικά χρήσιμο για όποιους επιθυμούν να κατανοήσουν τις ερμηνείες μιας δύσκολης εποχής. Ο συγγραφέας αφενός επισκέπτεται τις μεγάλες συζητήσεις, οι οποίες διαμόρφωσαν την έρευνα για τον ναζισμό, διαμάχες που η έντασή τους έχει πλέον κοπάσει, όπως αυτή ανάμεσα στους ιστορικούς που αποδίδουν πρωταρχικό ρόλο στις ιδεολογικές προθέσεις, και
στον Χίτλερ και εκείνους που αναγνωρίζουν προβάδισμα στις δομές και στον πόλεμο και αφετέρου επανεξετάζει μεγάλα ερωτήματα που εξακολουθούν να προβληματίζουν: ο ναζισμός αποτελεί παραλλαγή του ολοκληρωτισμού ή, όπως υποστηρίζει ο Kershaw, φασισμό ιδιαίτερου τύπου, ο οποίος οφείλει τη δημιουργία του στις ιδιαίτερες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που επικράτησαν στη Γερμανία; Το κλασικό βιβλίο του Odd Arne Westad, O Ψυχρός Πόλεμος. Μια παγκόσμια ιστορία (μτφρ. Δ. Κωνσταντινάκου, Πατάκης), εκθέτει νηφάλια τη σύγκρουση ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ. Ο συγγραφέας διακρίνει τις απαρχές της στα τέλη του 19ου αιώνα και στην ιδεολογική αντιπαράθεση ανάμεσα στα δύο μοντέλα της βιομηχανικής κοινωνίας και της νεωτερικότητας, τον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό, και διερωτάται ποιος ήθελε αυτό που ο Τσόρτσιλ ονόμασε «σιδηρούν παραπέτασμα». Παρακολουθεί τους τρόπους με τους οποίους ο ψυχρός πόλεμος επηρέασε γεωγραφικές περιοχές και όψεις της διεθνούς πολιτικής και παρουσιάζει με ενδιαφέροντα τρόπο τις αντιαποικιοκρατικές επαναστάσεις στην Κούβα και στο Βιετνάμ. Ο Zeev Sternhell, ο ιστορικός που φώτισε με νέο βλέμμα τον ευρωπαϊκό αντι-Διαφωτισμό, τον φασισμό, τις απαρχές της Δεξιάς και του Βισί, συνθέτει μια πολιτική και διανοητική ιστορία του σιωνισμού στην Παλαιστίνη, από το 1904 έως το 1940. Στο Η καταγωγή του Ισραήλ. Μεταξύ εθνικισμού και σοσιαλισμού (μτρφ. Α.Κ. Κατσικερός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), ο συγγραφέας δείχνει πώς ο σοσιαλιστικός σιωνισμός παρέκκλινε από τον αρχικό σκοπό της οικοδόμησης ενός έθνους και τη μεταρρύθμιση της κοινωνίας, παραμελώντας το δεύτερο χάριν του πρώτου. Διανοούμενοι ηγέτες, ο Μπεν Γκουριόν και άλλοι, όπως και το Σιωνιστικό Εργατικό Συνδικάτο δεν αφοσιώθηκαν στην ταξική πάλη και την κοινωνική ανισότητα, αλλά έδωσαν όλες τις δυνάμεις τους στην οικοδόμηση του έθνους. Η καλογραμμένη μελέτη του Κωστή Γκοτσίνα, Επί της ουσίας. Ιστορία των ναρκωτικών στην Ελλάδα (1875-1950), (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), δείχνει ωραία πώς η κατανάλωση ορισμένων ουσιών που επιδρούν στην ψυχική
και πνευματική κατάσταση του ατόμου παύει να αποτελεί προσωπική υπόθεση και γίνεται «κοινωνικό ζήτημα». Ο Γκοτσίνας ανασυνθέτει τη «σκηνή» της χρήσης και της διακίνησης, μέσα από τον ιατρικό και νομικό λόγο, τις διοικητικές πράξεις, τα συμβάντα που μεταφέρει ο Τύπος και τις μαρτυρίες χρηστών. Δείχνει πώς προκαλούνται ανησυχίες που οδηγούν στην υιοθέτηση ενός απαγορευτικού πλαισίου, το οποίο συνέχεται από πολιτικές επιλογές, ιδεολογικές και πολιτισμικές αναπαραστάσεις. Με το βιβλίο του για Τα «προοδευτικά ζιζάνια» του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από τον αντικομμουνισμό του Μεσοπολέμου στον Μακαρθισμό του Εμφυλίου (University Studio Press), ο Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης φέρνει στην επιφάνεια το γεγονός ότι, από τον Μεσοπόλεμο έως και το τέλος του Εμφυλίου, στη συντριπτική τους πλειονότητα οι καθηγητές του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης εναρμονίστηκαν με τον κυρίαρχο κρατικό αντικομμουνισμό και τις διώξεις των αριστερών, ενώ και στα χρόνια της Κατοχής ελάχιστοι είχαν συμμετοχή στην Αντίσταση. Ο συγγραφέας εστιάζει σε επτά αντιστασιακούς καθηγητές, οι οποίοι απολύθηκαν το 1946 και ποτέ δεν επαναπροσλήφθηκαν, ούτε δικαιώθηκαν. Η πυκνή αρχειακή τεκμηρίωση του Μαυροσκούφη εντείνει ένα αίσθημα θλίψης που προκαλεί η ανάδειξη μιας αδιατάραχτης, ανελέητης πανεπιστημιακής ρουτίνας που υπαγορεύουν ο κομφορμισμός ή η ιδιοτέλεια, ακόμη και στις πιο τραγικές ώρες της πόλης, κατά τις οποίες, ανάμεσα στους συμπολίτες
τους, δοκιμάστηκαν συνάδελφοί τους και φοιτητές. Στο Πόλεμος και Προσφυγιά. Πρόσφυγες από την Ελλάδα: Τουρκία, Μέση Ανατολή, Αφρική 1941-1946 (Επίκεντρο), ο Αλέξανδρος Λάμπρου επιμελείται έναν συλλογικός τόμο για ένα θέμα λίγο γνωστό: περισσότεροι από 55.000 χριστιανοί, πάνω από 15.000
μουσουλμάνοι, έως και 3.000 Εβραίοι πέρασαν από την Ελλάδα και τα Δωδεκάνησα στην Τουρκία και από εκεί στην Παλαιστίνη και την Αφρική, στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πρόσφυγες για να σωθούν από τον διωγμό ή την πείνα, στρατιώτες και μη για να πολεμήσουν στο πλευρό των Συμμάχων, μερικές φορές
με τις οικογένειές τους. Τίθενται τα θέματα των διαδρομών και των πολιτικών επιλογών τους, της διαχείρισης και της περίθαλψής τους, καθώς και το ζήτημα του επαναπατρισμού τους. Το πρωτοπόρο όταν πρωτο-εκδίδεται (1976), κλασικό πλέον, βιβλίο του William H. McNeill, Λαοί και επιδημίες (μτφρ. Γ. Βογιατζής, Παπαδόπουλος), ήρθε στην επικαιρότητα: τι μπορεί να συμβεί όταν μια άγνωστη ασθένεια, όπως ο Μαύρος Θάνατος τον 14ο αιώνα ή η χολέρα τον 19ο, πλήττει για πρώτη φορά έναν πληθυσμό; Το βιβλίο, συνδυάζει ιστορικά δεδομένα με επιδημιολογικές γνώσεις και εξετάζει την ιστορία μεταδοτικών ασθενειών, δείχνοντας πώς διαφορετικά μοτίβα της διάδοσης επηρεάζουν τις κοινωνίες και την ευημερία τους, τις μεταναστεύσεις, τις αποφάσεις για πόλεμο και ειρήνη. Το πάντα επίκαιρο φαινόμενο της φτώχειας και των φτωχών και η ιστορία του προσφέρεται για στοχασμό. Στο Οι φτωχοί και ο κοινωνικός δεσμός στον Δυτικό Μεσαίωνα (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης), η Αλίκη Βαξεβάνογλου εστιάζει στη μεσαιωνική Δύση, για την οποία διαθέτουμε εξαιρετικές μελέτες, τόσο για την εννοιολόγηση της φτώχειας και τις διαφορετικές κατηγορίες φτωχών όσο και για τις αλλαγές που επέρχονται υπό το βάρος οικονομικών και ιδεολογικών παραγόντων. Η συγγραφέας αξιοποιεί συνθετικά μια πλούσια βιβλιογραφία, προσφέροντας ταυτόχρονα το πλαίσιο, πολιτικό, οικονομικό και θρησκευτικό, μέσα στο οποίο μπορούμε να διακρίνουμε μετατοπίσεις και αλλαγές. Στις εκδόσεις με αφορμή τα 200 χρόνια από την Επανάσταση ξεχωρίζουν, με τη φρέσκια ματιά σε παλιά θέματα, οι σύντομες μελέτες για έναν ήρωα από τον Διονύση Τζάκη, Η μεταστροφή του Καραϊσκάκη. Από τον κλεφταρματολό στον επαναστάτη (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), και για τη σφαγή της Χίου, από τη Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, Στη δίνη της Χιακής καταστροφής (1822). Διασταυρούμενες ιστορίες και συλλογική ταυτότητα (Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών ΙΙΕ), η σύνθεση του Πέτρου Πιζάνια Η ελληνική Επανά-
Ανοιχτό βιβλίο
39
Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
Μ. ΦΑΪΣ
11-12 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
σταση 1821-1830 (Εστία), αλλά και η σχολιασμένη έκδοση εγγράφων που πραγματοποίησαν οι Ηλίας Κολοβός, Σουκρού Ιλιτζάκ και Μοχάμαντ Σχαριάτ Παναχί, Η οργή του Σουλτάνου. Αυτόγραφα διατάγματα του Μαχμούτ Β’ το 1821
(Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), που μας χαρίζει τη δυνατότητα να δούμε την Επανάσταση και από τη σκοπιά της οθωμανικής εξουσίας. * H Ρ. Μπενβενίστε είναι ιστορικός και καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Ανοιχτό βιβλίο
Ποιητικές σελίδες του 2021 ►► Της ΒΑΡΒΑΡΑΣ ΡΟΥΣΣΟΥ* ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ και πολυφωνικό το φετινό ποιητικό τοπίο, σε δύσκολη συγκυρία, που δεν αποθάρρυνε εκδότες και δημιουργούς να συνεχίσουν την αύξουσα αριθμητικά εκδοτική πορεία της ποίησης. Ποσοτικά ανεβασμένη και φέτος η παρουσία καταξιωμένων ποιητών/τριών που ξεκίνησαν είτε στη δεκαετία του 1970 είτε στην επόμενη. Η σχετική πολυτυπία απέφερε από τη μία βιβλία που αναζήτησαν τη σταθερότητα της έκφρασης σε κατασταλαγμένους δρόμους ως απόπειρες καλλιέργειας παγιωμένων τρόπων (στη χάραξη ενός πολυδιάστατου μοντερνισμού), ενώ από την άλλη, αντισταθμίζοντας, η νεωτεριστική διάθεση, ιδίως στους ηλικιακά πιο νέους/ες, συνέχισε την τάση των τελευταίων ετών προς τη συνομιλία του ποιητικού με άλλους λόγους (ή και στην ενσωμάτωσή τους), συχνά καταλήγοντας σε ποιητικές δοκιμές οικοδομημένες σε φιλοσοφικές θεωρήσεις, συμπλέκοντάς τες με το εμπειρικό στοιχείο σε πολυεπίπεδες στρωματώσεις. Μορφολογικά, η πλειονότητα των συλλογών κινήθηκε σε αναμενόμενα πλαίσια, κυρίως ελευθερόστιχων επιλογών. Ο χειρισμός του ελεύθερου στίχου απέδωσε μια ποικιλία ένστιχων μορφών που αρκετές φορές εμπλουτίστηκαν από διαφορετικές διαβαθμίσεις εμμετρότητας ή/και συχνά συνυπήρξαν με πεζά/πεζόμορφα ποιήματα, ενώ δεν έλειψαν απόπειρες όπου κυριάρχησε η έμμετρη φόρμα. Η Ιστορία, ως βασικός παράγων κατανόησης της ανθρώπινης ύπαρξης, υπήρξε ποιητική συνιστώσα και μάλιστα με τάση επαναθεώρησης των όρων του παρελθόντος που συντέλεσαν στη διαμόρφωση των σύγχρονων πολιτικοκοινωνικών και πολιτισμικών συμφραζομένων. Παράλληλα, υπήρξαν απόπειρες ανάδειξης του κοινωνικού ρόλου της ποίησης τόσο θεματικά όσο και ως άνοιγμα προς τις επιτελεστικές πρακτικές, ώστε να επιστρέψει η ποίηση στον δημόσιο χώρο ως επαναπροσδιορισμένος επικοινωνιακός/αλληλεπιδρών λόγος. Σημαντική υπήρξε η παρουσία της αστικότητας ως υπόβαθρου της ποιητικής πράξης,
τροφοδοτώντας εικονοποιία και θεματικές, πολλές φορές συνδέοντας τη γενικότερη δυσφορία του υποκειμένου με τον αστικό χώρο. Τα διαπλεκόμενα ταυτοτικά στοιχεία –φύλο, σεξουαλικότητα, εθνικότητα, κοινωνική ομάδα/τάξη– απασχόλησαν νεότερους ποιητές και ποιήτριες με διάθεση αμφισβήτησης και με την έκδοση συλλογών που εντάσσονται στην κουίρ ποίηση, γύρω από την οποία ξεκινά μια συζήτηση τόσο για τον όρο (κουίρ/queer) όσο και για την επιδραστικότητά του αναφορικά με τη λογοτεχνία. Συγκριτικά με το 2020, το τρέχον έτος έφερε συλλογές ορισμένων καταξιωμένων ή σε ανοδική πορεία δημιουργών μάλλον επισκιάζοντας την ουσιαστικά λιγότερο ενεργητική, συγκριτικά με πέρσι, παρουσία των πρωτοεμφανιζόμενων σχετικά με την οποία όμως επιφυλασσόμαστε θεωρώντας ότι απαιτεί ιδιαίτερη επισκόπηση. Σε ποιητές/τριες που ηλικιακά κυμαίνονται από τα 30 έως και τα 40 έτη μια πρώτη, πρώιμη αποτίμηση για το έτος φαίνεται να καταδεικνύει ένα πεδίο πολλά υποσχόμενων και ήδη αρκετά στέρεων φωνών εν εξελίξει. Οι συλλογές όσων ανήκουν σε αυτή την ομάδα συνοψίζουν, τουλάχιστον έως τώρα, βασικά γνωρίσματα μιας ανανεωτικής ποιητικής στάσης, αλλά χωρίς να γίνεται λόγος για διακεκριμένη ομοιογενή ομάδα. Ολα αυτά λειτουργούν συνδυαστικά με μια έκρηξη εκδόσεων που επιβεβαιώνει την πολυφωνικότητα επιτρέποντας να επισημανθούν ομοιότητες και κυρίως ιδιοσυστασίες. Ετσι, και στη βάση της παραπάνω γενικής και πρώτης εκτίμησης, από την έως τώρα ετήσια ποιητική παραγωγή διακρίνουμε τις παρακάτω συλλογές: 1. Αθηνά Παπαδάκη, Σήμερον, κουκκίδα Ποίηση που κρυσταλλώνεται στην ελλειπτικότητα και εσωτερικότητα, χωρίς απαραίτητα να γίνεται κρυπτική, καλύπτει εμπρόθετα την προφάνεια του βιώματος πυκνώνοντάς το και προβάλλοντας την ουσία του. Οι δύο ενότητες-απευθύνσεις σε υποκείμενα ζώντων και τεθνεώτων αποτελούν σημάνσεις των προβληματισμών της ποιήτριας. Οι διαρκείς αναζητήσεις καθοδηγούν τις μορφικές επιλογές προς την αφαίρεση επιδιώκοντας με το ελάχιστο δυνατό του λόγου το μέγιστο της
Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 11-12 Δεκεμβρίου 2021
Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
40
προσέγγισης του ανθρώπινου ψυχισμού και της διαχρονικής υπαρξιακής προβληματικής ως κεντρικού πυρήνα του ποιητικού λόγου. 2. Παυλίνα Παμπούδη, Σημειώσεις για το άγραφο, Πατάκης Σε ένα σχήμα κύκλου που αρχίζει και τελειώνει με το ίδιο ποίημα και με ποιήματα που εναλλάσσονται παράγοντας έναν διάλογο με θεατρικότητα αρθρώνεται το ονειρικό υλικό που έχει επίκεντρο την ποιητική πράξη, όπως δείχνουν οι επαναλαμβανόμενοι τίτλοι: «το γραμμένο» και «σημείωση για;». Το άγραφο του τίτλου και το ερωτηματικό των σημειώσεων, μια σειρά περσόνες που οδηγούν στο προαιώνιο, στο
άλεκτο προ-γραπτό και στα μυθοπλαστικά ενδεχόμενά του σηματοδοτούν την ανίχνευση της πηγής του ποιητικού λόγου και μέσω αυτού τις μεταμορφώσεις τού/τής δημιουργού. 3. Αντεια Φραντζή, Εσω χάραγμα 1975-2015, Sestina. Συγκεντρωτική συλλογή που επιτρέπει να γνωρίσουμε ολόκληρο το ποιητικό έργο μιας χαμηλού προφίλ αλλά σημαντικής ποιήτριας. Λόγος καίριος, σταθμισμένα λυρικός, ενίοτε έντονα συγκινησιακός, στηριγμένος στο επιλεγμένο λεκτικό, λιτός αλλά πυκνός, με μεγάλη οικονομία στα μέσα και επικέντρωση στα βασικά στοιχεία της πρότασης, ενώ είναι ελεγχόμενη η υπέρβαση του ρεαλιστικού
στοιχείου. Στιχουργική επιμέλεια και σημαίνουσα στίξη συνυπάρχουν με μορφολογικές δοκιμές σε σταθερές φόρμες. Στο επίκεντρο θέτει συχνά το ζήτημα του φύλου η έντονα παρούσα εμπειρία του γυναικείου ενσώματου υποκειμένου. 4. Δήμητρα Χριστοδούλου, Ευγενής ναυσιπλοΐα, Μελάνι. Συνεχίζεται η βάση τού 24 και των 50 ποιημάτων της προηγούμενης συλλογής. Ο περιορισμός των 24 στίχων σε κάθε ποίημα επιβάλλει τη διαχείριση της αφηγηματικής βάσης απ’ όπου εκκινούν τα ποιήματα που, είτε παρατηρώντας πρόσωπα είτε στρέφοντας τον φακό στο «εγώ» μεταπλάθοντας στιγμιότυπα ζωής κορυφώνονται σταδιακά
προς το τέλος αναδεικνύοντας τον πυρήνα της εμπειρίας με δραματική συχνά ένταση. Ο ρυθμός, αν και αναστέλλεται από σημεία στίξης, είναι έκδηλος δημιουργώντας ποιητική συνθήκη του αφηγηματικού τρόπου μαζί με την πλούσια εικονοπλασία. 5. Θανάσης Χατζόπουλος, Υπό κατασκευήν σημαίες, Πόλις. Η συλλογή ανιχνεύει την άλλη πλευρά των ιστορικών κατασκευών, συμπυκνωμένων σε σύμβολα/σημαίες. Αν και μέσω των αφηγητών (Παλαιολόγος και Ρήγας) έρχεται σε πρώτο επίπεδο η προσωπική εμπλοκή εμβληματικών μορφών στα ιστορικά γεγονότα στην ουσία διυλίζεται η ποιητική της ιστορίας μακράν κάθε εθνικιστικού ή επετειακού χαρακτήρα. Από την ατομικότητα στο εθνικό συλλογικό μπαίνει το ερώτημα της επινοημένης και της αληθινής ιστορίας πάντα ως ποιητικής ύλης. Αφηγηματικός, απρόσμενα ρεαλιστικός και σκόπιμα αντιλυρικός λόγος, ιδιαίτερα στις πεζόμορφες εκδοχές του, με ευρύ διακείμενο, με πλανώμενη την αίσθηση της θυσίας και της δυνητικής ανακατασκευής ταυτοτήτων. 6. Στρατής Πασχάλης, Η Μεγάλη Παρασκευή. Ο τοίχος με την κόκκινη βουκαμβίλια, Κάπα εκδοτική. Ο λυρικός αντίποδας της προηγούμενης συλλογής με επιστροφή στο εσωτερικό τοπίο, χωρίς να χάνεται ο ορίζοντας του έξω χώρου ως πραγματικότητας του καθημερινού. Πλούσιο διακείμενο, ιδιότυπη διανοητικότητα και θρησκευτικό στοιχείο παράλληλα με το τελετουργικό της Μεγάλης Εβδομάδας και τη στροφή στη φύση ως σημείο καθαρότητας και συνεκτικότητας, θέτουν στο επίκεντρο τον Νεκρό Θεό και την ανάγκη λυτρωτικής ανάτασης με τη σταθεροποίηση σημείων αναφοράς που θα οδηγήσουν σε μια σύνθετη μεν, σταθερότερη δε ατομική-συλλογική ταυτότητα. Η κόκκινη γραμματοσειρά που χρησιμοποιείται είναι επιδεκτική ποικίλων αισθητικών ερμηνειών. 7. Κώστας Καναβούρης, Αμνός, Πόλις. Η σχέση με τον ποιητικό εαυτό, με τον αναγνώστη και με το ίδιο το ποίημα, ουσιαστικά με την ποιητική τέχνη, πραγματώνεται μέσω του καθρέφτη. Σχέσεις επισφαλείς και δύσκολες, όπως υποβάλλει διαρκώς η επανάληψη της
Ανοιχτό βιβλίο λέξης ικρίωμα, ένας κίνδυνος που τον διαχέει το λευκό χαρτί. Η θυσία που υπονοείται από τον Αμνό μετατοπίζεται από το ποιητικό υποκείμενο στο Ολοκαύτωμα και σε πρόσωπα που καλύπτει ένα μυστήριο έως το τέλος που το λευκό χαρτί θα γίνει ποίημα-μαρτυρία-αποκάλυψη. 8. Δημήτρης Ελευθεράκης, Ασπρα μήλα, Πατάκης. Μεταθανάτια έκδοση, προετοιμασμένη όμως από τον ποιητή, μια μελέτη θανάτου - άμεση ενατένιση του αναπόδραστου τέλους και απόληξη ενός συνεπούς ποιητικού σχεδίου στην ωριμότητά του, σε ένα διακειμενικό πλέγμα, διαμορφώνεται, χωρίς μελοδραματισμό, ο ψύχραιμος στοχασμός για τη δύσκολη σχέση του ατόμου με τον θάνατο και στη δραστικότητα της ποιητικής τέχνης που επιχειρεί να σταθεί απέναντι στην κομβική στιγμή και να τη μετασχηματίσει δημιουργικά. 9. Γιάννης Στίγκας - Νικόλας Ευαντινός, Κωμωδία, Αγρα. Με αφόρμηση τη δαντική Κωμωδία και μια σειρά άλλα κείμενα, οι δύο ποιητές διαλέγονται ανασυστήνοντας τον πραγματικό κόσμο –έχοντας όμως το βλέμμα στο πέραν του ορατού/πραγματικού– με έμφαση στο Καθαρτήριο ως κύρια διάσταση του παρόντος, ενώ Κόλαση και Παράδεισος βρίσκονται εντός και γύρω μας απαιτώντας μια ταξινομητική ποιητική, την οποία και επιχειρεί ο διάλογός τους. Το υλικό αποτελεί μια πανσπερμία στοιχείων, εφήμερου και αιώνιου, υψηλού και (κυρίως) ταπεινού, που το χειρίζονται δραστικά με γόνιμες υφολογικές διαφορές και συγκλίσεις οι δύο ποιητές. 10. Μαρία Κουλούρη, Αστικό ελάφι, Μελάνι. Το αταίριαστο ελάφι – ένα είδος ποιητικής περσόνας– εισέρχεται στην πόλη. Το οξύμωρο του τίτλου και ο αντιθετικός υπαινιγμός (φύση - πόλη) απαντά και σε ποιήματα. Παράλληλα, ο χώρος υποβάλλει ποιητικούς στοχασμούς για σημαντικά θέματα της ύπαρξης και της αστικής συνύπαρξης που με τη σειρά τους επιβάλλουν πυκνότητα, περιστολή του λυρισμού και έναν σχεδόν αποφθεγματικό-επιγραμματικό τρόπο. 11. Γιώργος Αλισάνογλου, Κυψέλες, Κίχλη. Πολυεπίπεδη συλλογή με αλληγορική χρήση της κοινωνίας των μελισσών, όπου οι πόλεις-κυψέλες, η ρευστότητα
του μελιού, οι ίδιες οι μέλισσες αξιοποιούνται ως ερμηνεία της παρουσίας και της κινητικότητας των ανθρώπων στις πόλεις-κυψέλες. Η ασυνέχεια και η αστάθεια, η έλλειψη και η συναισθηματική επίγευση της εμπειρίας γίνονται μοχλοί ερμηνείας. Ενδιαφέρουσα η πινακοθήκη αγίων στην τρίτη ενότητα, όπως και η πρόταση του soundtrack και της επέκτασης των ορίων της συλλογής ως υπαινιγμός για την πολυδύναμη ανοιχτότητα της ποίησης. 12. Δανάη Σιώζιου, Ενδεχόμενα τοπία, αντίποδες. Το τοπίο, εσωτερικός σχηματισμός/αντανάκλαση του έξω, ο τόπος, ως μνήμη και ιστορία –προσωπική, οικογενειακή, εθνική–, η ατομική περιπλάνηση προς την ωριμότητα, η επεξεργασία συλλογικών εμπειριών εγγεγραμμένων στο ατομικό, η ενδεχομενικότητα ως συνθήκη και ένα υπογειωμένο πλην ορατό υπόβαθρο από εξωλογοτεχνικά πεδία αποτελούν κύριες συνιστώσες της συλλογής. Η ποιητική του χάρτη και της γεωγραφίας συνάπτεται με την προσωπική πορεία στον έσω τόπο της ωριμότητας. 13. Αλέκος Λούντζης, οι επόμενοι εμείς, Eυρασία-στιγμός. Ισχυρό διακείμενο, μορφική ποικιλία, διαλεκτικός πολιτικός στοχασμός για παρελθόν και παρόν, στη βάση μιας, φαινομενικά, γενεαλογικής θεώρησης που αναδεικνύει τις αντιστάσεις σε κατασκευασμένες συλλογικές ταυτότητες και επιφέρει δυσπιστία για το μέλλον, ειρωνική διάθεση απέναντι στην εικόνα των «εμείς» του τώρα, είναι τρόποι με τους οποίους χαρτογραφείται μια (στην ουσία τρεις κατά τον τίτλο) απροσδιόριστη συλλογικότητα θρυμματισμένων υποκειμένων, σε αναζήτηση –και εθνικών– σταθερών. 14. Μαριαλένα Σπυροπούλου, Κόρη χωρίς πλάτη, στερέωμα. Πρώτη ποιητική εμφάνιση της πεζογράφου. Η αναχώρηση/χωρισμός ως σχάση, η επιστροφή στην αρχετυπική μοναχικότητα της γυναίκας, στοιχεία προβληματικής του φύλου και η ποίηση ως εξομολογητική αυτοαφήγηση, όπου επιχειρείται η εκμετάλλευση της γλώσσας για απόκρυψη και αποκάλυψη, δομούν τη συλλογή με συχνά λυρικές μεταφορές και ενδιαφέρουσες λεκτικές συνάψεις.
41
15. Ακης Παπαντώνης, bildungsroman, Κίχλη. Δεύτερος πρωτοεμφανιζόμενος πεζογράφος στην ποίηση. Συλλογή που δικαιολογεί τον τίτλο της και μεταφέρει την αφηγηματικότητα του πεζού λόγου σε ένστιχες αυτοβιογραφικές σημειώσεις, ως είδος δοκιμής για πεζά κείμενα ανοίγοντας ξανά έναν προβληματισμό περί του διαλόγου των ειδών. 16. Νικόλας Κουτσοδόντης, Μόνο κανέναν μη μου φέρεις στο σπίτι, θράκα. Λόγος βασισμένος στον ρεαλισμό –χωρίς να αποκλείει την τρυφερή ματιά– και στην αναζήτηση της πολιτικής και σεξουαλικής ταυτότητας σε ένα σύγχρονο αστικό σκηνικό. Εμπειρίες και αναζητήσεις της γενιάς των 30+ στο κατώφλι της ωριμότητας. 17. Βίκυ Κατσαρού, Παπούσα, ενύπνιο. Ενιαία ποιητική αφηγηματική σύνθεση με πραγματολογική βάση και μυθοπλαστικές πτυχές. Η Τσιγγάνα Παπούσα (πρόσωπο υπαρκτό) αντιτίθεται στις επιταγές της φυλής και του φύλου της ακολουθώντας την ποίηση. Αναδεικνύεται η αρχέγονη πηγαιότητα της ποίησης και η ανατρεπτική φύση της ταυτισμένη με την εξεγερμένη γυναικεία υπόσταση. 18. Ευά Παπαδάκης, μερακλίνα κουκιμπιμπέρισσα ομπλαντί, Ευρασία-στιγμός. Μια σειρά πειραματικών ποιημάτων πρωτοεμφανιζόμενου που εκλαμβάνεται ως διάλογος δύο non binaryυποκειμένων. Εστίαση στο φύλο, στη σεξουαλικότητα και την ερωτική επιθυμία σε μια απόπειρα υπονόμευσης της συνθήκης ετεροκανονικότητας, χωρίς να λείπει η τρυφερή πλευρά, εντάσσουν τη συλλογή στην κουίρ ποίηση. Ιδιαίτερη χρήση της γλώσσας, ελλειπτικότητα και με έμφαση στην πρωτότυπη τυπογραφική παρουσία. Επί του πιεστηρίου θα πρέπει να ειπωθεί ότι βρίσκονται και συλλογές των τελευταίων ημερών ή και κάποιες που αναμένονται και πολύ πιθανό να είχαν μια θέση στον παραπάνω κατάλογο, εμπλουτίζοντας το ποιητικό πεδίο της χρονιάς. Μπορούν ωστόσο να συνυπολογιστούν σε μια μελλοντική ολοκληρωμένη χαρτογράφηση των ποιητικών εκδόσεων του 2021. * Η Β. Ρούσου είναι διδάσκουσα στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας Τέχνης στην ΑΣΚΤ