Ο Ναός της Αγίας Θεοδώρας της Άρτας / The Church of Saint Theodora of Arta

Page 1

THE CHURCH OF SAINT THEODORA OF ARTA

Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΘΕΟΔΩΡΑΣ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ
©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας Αράχθου
Άρτα Τηλ:
©Ministry
1, 47 100
26810 24636 efaart@culture.gr, efaart.gr
of Culture and Sports Ephorate of Antiquities of Arta Arachthou 1, 47 100 Arta ISBN: 978-960-386-563-6
Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΘΕΟΔΩΡΑΣ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ THE CHURCH OF SAINT THEODORA OF ARTA Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας Άρτα 2022 Επιμέλεια Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου Δρ Αρχαιολόγος
Ο ναός της Αγίας Θεοδώρας, πριν από την κατεδάφιση των προσκτισμάτων και του κωδωνοστασίου
4
The church of St. Theodora. The church before the demolition of the additions and the bell tower.

του. Ο ναός αφιερώθηκε, άγνωστο πότε, στη μνήμη της Θεοδώρας Πετραλείφα, η οποία υπήρξε σύζυγος του

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΝΗΜΕΙΟΥ Ο ναός της Αγίας Θεοδώρας, κτισμένος σε κεντρικό σημείο της πόλης της Άρτας, αποτέλεσε κατά τη βυζαντινή περίοδο το καθολικό της μονής του Αγίου Γεωργίου. Από το μοναστηριακό συγκρότημα σήμερα, εκτός του καθολικού, διατηρείται ο πυλώνας, δηλαδή η κεντρική πύλη του περιβόλου της μονής. Η σημερινή μορφή του ναού, είναι αποτέλεσμα επισκευαστικών εργασιών και προσθηκών που πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο που η πόλη της Άρτας υπήρξε πρωτεύουσα του μεσαιωνικού κράτους της Ηπείρου, του λεγόμενου Δεσποτάτου της Ηπείρου. Χαρακτηριστικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής του ναού που συνηγορούν στην άποψη αυτή, είναι τα οξυκόρυφα αετώματα της στέγης και το περίστωο,
ο κεραμοπλαστικός
ηγεμόνα του Δεσποτάτου της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ Κομνηνού Δούκα. Η Θεοδώρα, μετά το θάνατο του συζύγου της, έγινε μοναχή στη μονή του Αγίου Γεωργίου, όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωή της. Σήμερα το βυζαντινό μνημείο λειτουργεί ως ενοριακός ναός και χώρος προσκύνησης των λειψάνων της Αγίας Θεοδώρας, η οποία τιμάται ως πολιούχος της Άρτας και η μνήμη της εορτάζεται στις 11 Μαρτίου. Στις βυζαντινές πηγές οι πληροφορίες για τη μονή είναι ελάχιστες. Η επιλογή της όμως, από μία εξέχουσα προσωπικότητα της εποχής, όπως η Θεοδώρα, για την εγκαταβίωσή της, υποδεικνύει τη σπουδαιότητά της. Στις λιγοστές μαρτυρίες συγκαταλέγεται το γεγονός ότι η Θεοδώρα μετά το θάνατό της ενταφιάστηκε στο εσωτερικό του ναού σε υπέργειο μαρμάρινο τάφο. 5
αλλά και
διάκοσμός
Ο ναός της Αγία Θεοδώρας The
6
church of St. Theodora

THE HISTORY OF MONUMENT

The byzantine church of St. Theodora, located in the town centre of Arta, served in byzantine times as the katholikon of the St. Georgios monastery. Apart from the katholikon, the central arched gate is also preserved today. The current architectural form of the church, according to the prevailing view, is the result of repair works and additions during the byzantine period, when the city of Arta was the capital of the Medieval State of Epirus, also known as the “Despotate of Epirus”. This view is supported by some architectural features, such as the pointed gables of the roof, the peristoon (ambulatory) and the ceramic decoration of the katholikon.

The church was dedicated, unknown when, to the church of St. Theodora in honor of Theodora Petralifa, the wife of the Despot of Epirus Michael II Komnenos Doukas and mother of Nikephoros I Komnenos Doukas. After her husband’s death, Theodora became a nun in the Monastery of St. Georgios until the end of her life. Today, the Byzantine monument serves as a parish church and a place of worship for the relics of St. Theodora, who is honored as the patron saint of the city of Arta. The memory of the saint is celebrated on 11 March. Information about the monastery is very scarce in byzantine sources. However, the preference shown by a prominent personality of the byzantine aristocracy like Theodora, as a place to spend the last years of her life, indicates its importance. The few testimonies include the fact that Theodora was interned inside the church in an elevated marble tomb.

In the first half of the 20th century, extensive restoration works were carried out under the supervision of Dr. A. Orlandos. In the 1980, during the excavation conducted outside the northwest corner of the church architectural remains of an important public building were discovered. These architectural remains were identified as the Rectorate of the Ambracia.

7
λοιπα σημαντικού δημόσιου κτιρίου, το οποίο ταυτίστηκε με το Πρυτανείο της Αμβρακίας. Από τις νεότερες εργασίες που υλοποιήθηκαν στο μνημείο αξίζει να μνημονευτούν η μεγάλης κλίμακας εργασίες που έγιναν μεταξύ των ετών 2000-2011. Το χρονικό αυτό διάστημα εκτός από τις στερεωτικές εργασίες στο ναό, έγιναν επίσης και εργασίες διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου που συνέβαλαν στη γενικότερη ανάδειξη του μνημείου. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκε ο καθαρισμός και η συντήρηση των εξαιρετικά μαυρισμένων τοιχογραφιών, καθώς και η ανακατασκευή του μαρμάρινου τέμπλου. Το 2019-2020 στο πλαίσιο εργασιών διαμόρφωσης του αύλειου χώρου της εκκλησίας, διενεργήθηκαν ανασκαφικές έρευνες, οι οποίες έφεραν στο φως οικοδομικά κατάλοιπα αρχαίων κτιρίων δημόσιου χαρακτήρα, τμήμα αρχαίου δρόμου, αλλά και αρχιτεκτονικά λείψανα του βόρειου περιστώου του ναού. Ο ναός της Αγίας Θεοδώρας (φωτ. Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, Αρχείο Λαμπάκη, 1909)
Στο α΄ μισό του 20ού αιώνα πραγματοποιήθηκαν υπό την εποπτεία του Α. Ορλάνδου εκτεταμένες αναστηλωτικές εργασίες που έδωσαν στο μνημείο τη μορφή που έχει σήμερα (κατεδάφιση νεότερου κωδωνοστασίου και προσκτισμάτων). Τη δεκαετία του 1980 διενεργήθηκε ανασκαφική έρευνα με αφορμή τις εργασίες διαμόρφωσης πεζόδρομου ανάμεσα στο ναό και την παρακείμενη σχολική μονάδα, κατά την οποία αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά κατά-
8
The church of St. Theodora (photo from Byzantine Museum of Athens, archive Lampaki, 1909)

The latest works carried out on the monument between the years 2000-2011 gave it its present form. During this period, in addition to the conservation works in the katholikon, configuration works of the surrounding area and enhancement of the monument were also carried out. At the same time, the extremely blackened frescoes were cleaned and conserved and the marble templon was reconstructed.

In 2019-2020, excavation conducted in the courtyard of the katholikon brought to light remains of ancient public buildings, part of an ancient street and architectural remains of the northern stoa of the church.

Ο ναός της Αγίας Θεοδώρας από δυτικά The church
9
of St. Theodora from the west
Λεπτομέρεια της παράστασης από τη δυτική πλάκα του τάφου της Αγίας Θεοδώρας
10
Detail of the scene from the west slab of the St. Theodora tomb

Η Θεοδώρα Πετραλείφα ήταν κόρη του σεβαστοκράτορα -κυβερνήτη Μακεδονίας και Θεσσαλίας- Ιωάννη Πετραλείφα και σύζυγος του δεσπότη (ηγεμόνα) του μεσαιωνικού κράτους της Ηπείρου, Μιχαήλ Β΄ Κομνηνού Δούκα. Πτυχές της ζωής της είναι γνωστές από το Βίο της που συνέγραψε ο Ιωβ Μελίας, μοναχός και λόγιος του 13ου αιώνα. Όπως παραδίδεται από το βιογράφο της, η Θεοδώρα μετά το θάνατο του συζύγου της έγινε μοναχή και πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής της στη μονή του Αγίου

Γεωργίου. Κατά τη διάρκεια παραμονής

Η ΘΕΟΔΩΡΑ ΠΕΤΡΑΛΕΙΦΑ
της εκεί, πραγματοποιήθηκαν αρκετές επισκευαστικές και ανακαινιστικές
THEODORA PETRALEIFA όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο βίο της «…τὸν ναόν μὲν παντοίως κατεκόσμει καὶ ἀναθήμασι καὶ σκεύεσι καὶ πέπλοις κατεκάλλυνε…». Οι μελετητές της αρχιτεκτονικής του ναού συνδέουν με τη χορηγική δραστηριότητα της Θεοδώρας την προσθήκη του νάρθηκα και της αγιογράφησής του, των οξυκόρυφων αετωμάτων της στέγης και της κατασκευής του μαρμάρινου τέμπλου.
εργασίες,
11
Theodora Petraleifa was the daughter of the sevastokrator (governor) of Macedonia and Thessaly, John Petraleifas, and wife of the despot (ruler) of the medieval state of Epirus Michael II Komnenos Doukas. Aspects of her life are known from biography that is written by Job Melias, a monk and scholar of the 13th century. According to her biographer, Theodora became a nun after the death of her husband and spent the last years of her life in the Monastery of St. Georgios. During Theodora’s stay in the church, several repairs and renovations were carried out, as it is characteristically mentioned in the biography: “...the temple is still decorated and refreshed and utensils and veils were covered...”. Scholars of the architecture of the church connect with the sponsorship of Theodora Petraleifa the addition of the narthex and his frescoes, the pointed gables of the roof and the construction of marble templon.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Η ανέγερση του ναού τοποθετείται χρονικά στο 12ο αιώνα. Είναι κτισμένος στον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής και έχει διαστάσεις 16,70x10μ. Έχει ανεγερθεί στη θέση του Πρυτανείου της αρχαίας Αμβρακίας, αρχιτεκτονικά λείψανα του οποίου ήρθαν στο φως σε ανασκαφή βορειοδυτικά του ναού. Ο ναός εσωτερικά χωρίζεται από δύο κιονοστοιχίες σε τρία κλίτη. Το κεντρικό κλίτος εξέχει αρκετά πάνω από τα πλάγια και καλύπτεται με δικλινή στέγη. Η είσοδος στο ναό γίνεται σήμερα από τη νότια πλευρά, ενώ μία άλλη είσοδος ανοίγεται στη βόρεια πλευρά. Στις ίδιες πλευρές υπήρχαν άλλες δύο είσοδοι που σήμερα είναι τοιχισμένες. Ο κυρίως ναός έχει οικοδομηθεί με ακανόνιστους λίθους, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται σποραδικά πλίνθοι. Στην ανατολική και δυτική πλευρά υψώνονται δύο ψηλά αετώματα που αποτελούν Κάτοψη του ναού της Αγίας Θεοδώρας Ground plan
12
of the church of St. Theodora

ARCHITECTURE

The construction of the church dates back to the 12th century. It is built in the architectural type of the three-aisled wooden-roofed basilica. The Katholikon’s dimensions are 16.70x10m. It has been erected on the site of the Rectorate of ancient Ambracia, whose architectural remains came to light in an excavation northwest of the church.

The church is internally divided by two colonnades into three aisles. The central aisle protrudes well above the side aisles and is covered with a pitched roof. Today, the church’s main entrance is located on the south side, while a secondary opens to the north side. These same sides had another entrance each that are now walled. The nave is built with irregular stones, among which plinths are inserted sporadically. Two high gables rise on the east and west side of the roof. This architectural form is very common in the Despotate’s architecture

Drawing of the south side of the katholikon without stoa

Σχεδιαστική αποτύπωση της νότιας πλευράς του καθολικού, χωρίς τη στοά
13

υψώνεται χαμηλός τρούλος. Ο νάρθηκας έχει κτιστεί σύμφωνα με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δόμησης (σύστημα τοιχοποιίας, όπου λαξευτοί λίθοι περιβάλλονται από πλίνθους). and can be observed in other monuments of the same period as well (such as the church of St. Vasilios in the market and the Monastery of Kato Panagia). The rectangular narthex of the west side was added to the building later. The narthex is built according to the brick-enclosed building system (carved stones are surrounded by bricks).

χαρακτηριστική αρχιτεκτονική ιδιομορφία του ναού, γνωστή και από άλλα μνημεία της ίδιας περιόδου στην Άρτα (Άγιος Βασίλειος Αγοράς, Μονή Κάτω Παναγιάς). Δυτικά του κυρίως ναού υπάρχει ορθογώνιος νάρθηκας που προστέθηκε μεταγενέστερα. Είναι τριμερής καμαροσκέπαστος και στο κέντρο του
Σχεδιαστική αποτύπωση της δυτικής όψης του καθολικού Drawing of the west side of the katholikon Τομή προς την ανατολική πλευρά του καθολικού Section to the
of katholikon 14
east side

View of the ceramic decoration of the façade of narthex

narthex and the gables are decorated with plinths in various formations (ceramic decoration). These differences in the masonry indicate that the narthex and the gables were later additions. According to the prevailing view, the narthex and the gables were dated back to the second half of the 13th century. In this time, according to tradition Theodora carried out renovation works on the katholikon of the monastery.

Ο νάρθηκας και τα αετώματα κοσμούνται με πλίνθους σε διάφορους σχηματισμούς (κεραμοπλαστική διακόσμηση). Οι διαφοροποιήσεις στην τοιχοποιία του νάρθηκα και των αετωμάτων υποδεικνύουν ότι αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες. Χρονολογούνται σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη στο β΄ μισό του 13ου αιώνα, περίοδο κατά την οποία σύμφωνα με την παράδοση η Θεοδώρα πραγματοποίησε ανακαινιστικές εργασίες στο καθολικό.
Άποψη του κεραμοπλαστικού διακόσμου του νάρθηκα
15
The

At the end of the 13th or probably at the beginning of the 14th century a peristoon was added which surrounded the three sides of the katholikon. Today only the southern part survives, along with remains of the north stoa, at foundation level. The preserved part of the peristoon it follows the brick-enclosed system and has a series of arched openings with a gable end. The openings of the peristoon on the south side are supported by pillars, while on the west side were rested by columns, of which today only one is preserved in the southwest corner of the monument. Τhe peristoon is covered with a Gothic-style cruciform domed roof that has cylindrical vergia in the interior (i.e. diagonal ribs), while its corners were covered with fournika (i.e. shallow domes).

The erection of the peristoon added monumentality to the katholikon and is connected to the need for additional space for pilgrims. This need probably arose after the consecration and the establishment of the cult of St. Theodora.

ΤΟ ΠΕΡΙΣΤΩΟ
Στα τέλη του 13ου ή πιθανότερα
πεσσούς, ενώ στη δυτική στηρίζονταν σε κίονες, εκ των οποίων σήμερα σώζεται μόνο ένας στη νοτιοδυτική γωνία του μνημείου. Η στέγαση του περιστώου γίνεται με σταυροθόλια γοτθικού τύπου που έφεραν κυλινδρικά βεργία (διαγώνιες νευρώσεις), ενώ τις γωνίες της κάλυπταν φουρνικά (αβαθείς τρούλοι). Η ανέγερση του περιστώου προσέδιδε μνημειοκότητα στο ναό και συνδέεται με την ανάγκη δημιουργίας πρόσθετου χώρου για τους πιστούς. Η ανάγκη αυτή προέκυψε πιθανότατα μετά τον καθαγιασμό και την καθιέρωση της λατρείας της Αγίας Θεοδώρας.
ΤΗΕ PERISTOON
στις αρχές του 14ου αιώνα προστέθηκε περίστωο, το οποίο περιέβαλε τις τρεις πλευρές του ναού. Σήμερα σώζεται μόνο το τμήμα της νότιας πλευράς και λείψανα από τη βόρεια. Το σωζόμενο τμήμα του περιστώου είναι κτισμένο με πλινθοπερίκλειστο σύστημα και φέρει σειρά τοξωτών ανοιγμάτων με αετωματική απόληξη. Τα ανοίγματα στη νότια πλευρά εδράζονται σε
16
17
Αγία Θεοδώρα. Το νότιο σωζόμενο τμήμα του περιστώου. The church of St. Theodora. The church survives only the south part of the peristoon.
Ο ΚΕΡΑΜΟΠΛΑΣΤΙΚΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ Οι τοίχοι του νάρθηκα και των αετωμάτων του ναού κοσμούνται με πλήθος κεραμοπλαστικών κοσμημάτων, δηλαδή διακοσμητικών μοτίβων που σχεδιάζονται με τη χρήση πλίνθων. Τα δύο αετώματα διακοσμούνται στην όψη τους με διπλά πλίνθινα πλαίσια, οδοντωτή ταινία, έγκοπτες πλίνθους (χαραγμένα και σκαλιστά τούβλα) και κύκλους. Στα δυτικά ο νάρθηκας φέρει, επίσης, πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Μεγαλύτερο τμήμα καλύπτουν οι οδοντωτές ταινίες, οι ταινίες έγκοπτων πλίνθων, οι ζώνες ρόμβων και οι ζώνες τεθλασμένων γραμμών σε κατακόρυφη διάταξη. Τη διακόσμηση συμπληρώνουν ποικίλα πλίνθινα κοσμήματα, όπως οι σταυροί, οι μαίανδροι, ο ήλιος, το δέντρο, το ψαροκόκκαλο κ.ά. Η διακόσμηση των εξωτερικών όψεων των εκκλησιαστικών μνημείων με πλίνθους σε διάφορα σχήματα αποτελεί συνηθισμένη πρακτική σε πολλά μνημεία της περιόδου του
της Ηπείρου (Παρηγορήτισσα
Λεπτομέρειες από τον κεραμοπλαστικό
18
Δεσποτάτου
(β΄ φάση), Άγιος Βασίλειος Αγοράς, Κόκκινη Εκκλησιά).
διακόσμο του ναού

THE CERAMIC DECORATION

The walls of the narthex and the gables of the katholikon are decorated with a plethora of ceramic ornaments (i.e. bricks in various decorative patterns). The faces of the two gables are decorated with double brick (plinth) frames, a serrated zone, notched bricks (i.e. engraved and carved bricks) and circles.

On the west side the narthex has a rich ceramic decoration as well, mostly covered by serrated zones, notched brick zones, rhombus zones and zigzag zones in a vertical arrangement. The decoration is completed by various ceramic ornaments, such as crosses, meanders, a sun, a tree, a fish herringbone etc.

The decoration of the exterior walls of the ecclesiastical monuments with bricks in various patterns is a common practice in many monuments of the Despotate period (such as the second phase of the Paregoretissa, the church of St. Vasilios in the market, Red Church).

Details of the ceramic decoration of the church

19

με ανάγλυφα γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, περίτεχνα αποδοσμένα. Τα θωράκια έχουν αποδοθεί με την επιπεδόγλυφη τεχνική και φέρουν ίχνη έγχρωμης κηρομαστίχης (μείγμα κεριού, μαρμαρόσκονης και χρωστικής ουσίας). Η γραπτή επιφάνειά τους κοσμείται με παραστάσεις ζώων και μυθικών όντων. Το αρχικό βυζαντινό τέμπλο είχε υποστεί επισκευές, μετασκευές ή προσθήκες με την πάροδο του χρόνου, καθώς η ανάγλυφη διακόσμηση και η τεχνική επεξεργασία

Το γλυπτό διάκοσμο του μνημείου αποτελούν οι κίονες με τα περίτεχνα κιονόκρανά
τέμπλο και ο τάφος της Αγίας Θεοδώρας,
τον
λόγος παρακάτω. Οι
επιστέφονται με εξαιρετικής τέχνης μαρμάρινα κιονόκρανα
και πιθανώς προέρχονται από παλαιότερα κτίρια της Αμβρακίας ή της Νικόπολης. Από το αρχικό βυζαντινό τέμπλο διατηρείται κατά χώραν στο μεγαλύτερο μέρος του ο μαρμάρινος στυλοβάτης. Στο νέο ανακατασκευασμένο μαρμάρινο τέμπλο έχουν ενσωματωθεί πολλά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη (τμήματα επιστυλίων, πεσσίσκων και θωρακίων) που προέρχονται από το βυζαντινό τέμπλο και εντυπωσιάζουν με την πλούσια διακόσμησή τους. Τα επιστύλια και οι πεσσίσκοι κοσμούνται
των αρχιτεκτονικών μελών παρουσιάζεται ανομοιογενής. Μία πρώτη κατασκευαστική φάση πιθανότατα περιλαμβάνει τα επιστύλια που χρονολογούνται στον 11ο αιώνα, ενώ μία δεύτερη τα θωράκια και του πεσσίσκους, τα οποία πιθανόν χρονολογούνται στο 13ο αιώνα. Μαρμάρινο κιονόκρανο σύνθετου κορινθιακού τύπου Marble capital of composite Corinthian type 20
τους, το μαρμάρινο
για
οποίο θα γίνει ξεχωριστά εκτενέστερος
κίονες
σύνθετου κορινθιακού τύπου, τα οποία αποτελούν, όπως και οι κίονες, αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση. Χρονολογούνται στις αρχές του 6ου αιώνα

THE SCULPTURAL DECORATION

Τμήμα επιστυλίου από το μαρμάρινο τέμπλο του ναού

Part of architrave from the marble templon (iconostasis)

The sculptural decoration of the monument consists of the elaborate column capitals, the marble templon (iconostasis) and the tomb of St. Theodora, which we will be discussed in detail later.

The columns support elaborate marble capitals of composite Corinthian type, which are, like the columns, architectural fragments in second use. They date back to the beginnings of the 6th century and probably came from older buildings of Ambracia or Nikopolis.

From the original byzantine templon, most of the marble stylobate is preserved in situ. The newly reconstructed marble templon incorporates many marble architectural fragments (parts of architraves, colonnettes and closure slabs) derived from the Byzantine templon. These architectural remains have rich decoration. The architraves and the colonnettes are decorated with embossed geometric and floral motifs, intricately rendered. The closure slabs have been rendered in the flat engraving technique and preserve traces of colored wax and gum (a mixture of wax, marble dust and pigment). The decorated space of the closure slabs is adorned with representations of animals and mythical beings.

The original Byzantine templon seems to have undergone various repairs, alterations or additions over time, as indicated by differences in the relief decoration and the technical processing of its architectural fragments. A first construction phase dating back to the 11th century probably includes the architraves, while a second the closure slabs and colonnettes, which probably date back to the 13th century.

Part of closure slab with wild animal and bull fight scene from the templon

Τμήμα θωρακίου με σκηνή πάλης άγριου ζώου με ταύρο από το μαρμάρινο τέμπλο
21

THE OMPHALION OF THE FLOOR

θετήματος. Τhe original temple floor was paved with large marble slabs. The central aisle floor preserves the original marble omphalion (navel) of the church, which impresses with its technical perfection and its colorfulness. The omphalion is masterfully rendered with geometric patterns and combines the techniques of mosaic and opus sectile.

του δαπέδου The omphalion (navel) of the floor

ΤΟ ΟΜΦΑΛΙΟ ΤΟΥ ΔΑΠΕΔΟΥ
Το αρχικό δάπεδο του ναού ήταν επιστρωμένο με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες. Στο δάπεδο του κεντρικού κλίτους διατηρείται το αρχικό μαρμάρινο ομφάλιο, το οποίο εντυπωσιάζει για την τεχνική αρτιότητα και την πολυχρωμία του. Το ομφάλιο φέρει αριστοτεχνικά αποδοσμένα γεωμετρικά θέματα και συνδυάζει τις τεχνικές του ψηφιδωτού και του
22
μαρμαρο-
Το ομφάλιο

Ο ΤΑΦΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΘΕΟΔΩΡΑΣ Ο τάφος της Αγίας Θεοδώρας βρίσκεται αριστερά της εισόδου του ναού. Αποτελεί ένα κενοτάφιο, καθώς τα οστά της Αγίας έχουν μεταφερθεί σε αργυρή λάρνακα στο χώρο του Διακονικού. Ο τάφος ανασυνθέθηκε το 1873, μετά την ανακομιδή των λειψάνων, και συμπληρώθηκε αυτοσχέδια με γλυπτά διαφορετικής προέλευσης που βρέθηκαν σε αυτόν. Αποτελείται από μια ογκώδη βάση, πάνω στην οποία εδράζονται έξι κιονίσκοι, που φέρουν δύο οριζόντια ορθογώνια επιστύλια. Στο μέσον

ενσωματωμένο
τόξο
δίλοβου ανοίγματος με
επίστεψη. Διακοσμείται με επιδέξια αποδοσμένα φυτικά μοτίβα και δύο αντωπούς δράκοντες στο πάνω τμήμα του. Η τεχνική και ο διάκοσμος του αναγλύφου παρουσιάζουν επιρροές από τη δυτική τέχνη. Η ανατολική πλευρά του τάφου της Αγίας Θεοδώρας East side of the tomb of St. Theodora 23
της ανατολικής πλευράς του τάφου υπάρχει
μαρμάρινο ανάγλυφο
σε μορφή
αετωματική
Τη δυτική πλευρά διακοσμεί μία ακόμα μεγάλη μαρμάρινη ανάγλυφη πλάκα. Στο κέντρο εικονίζονται μία γυναικεία μορφή και μία μικρότερη ανδρική. Οι δύο μορφές προβάλλουν κάτω από διακοσμημένο τόξο και φορούν βασιλικά ενδύματα, καθώς επίσης βαρύτιμα στέμματα. Δεξιά και αριστερά οι μορφές περιβάλλονται από αγγέλους, που θεωρούνται προστάτες του Οίκου των Κομνηνοδουκάδων δεσποτών, ενώ ολόκληρη την παράσταση περικλείει φυτικός διάκοσμος. Δύο κύριες θεωρίες υπάρχουν σχετικά με την ταυτότητα των εικονιζόμενων προσώπων. Σύμφωνα με την πρώτη, στην πλάκα εικονίζεται η Θεοδώρα με το γιο της Νικηφόρο Α΄ Κομνηνό Δούκα, ενώ με τη δεύτερη, τα εικονιζόμενα πρόσωπα είναι η Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή και ο γιος της Θωμάς. Μία νεότερη άποψη χρονολογεί την ανάγλυφη πλάκα στις αρχές του 14ου αιώνα. 24

THE TOMB OF ST. THEODORA

The tomb of St. Theodora is located οn the left side of the church entrance. It is a cenotaph, as the relic of the saint has been transferred to a silver shrine in the diaconicon. The tomb was reconstructed in 1873 after the recovery of the relics of the saint and was completed impromptu with sculptures of different origins, found within the tomb. It consists of a bulky base on which stand six columns and two horizontally rectangular architraves.

In the middle of the eastern side of the tomb there is a marble relief arch in form of a double opening with a gabled top. It is skillfully decorated with floral motifs and two dragons facing each other at the top. The technique and decoration of the relief seem to be influenced by Western Medieval art.

On the west side of the tomb decorate another large marble relief slab. In the center of the slab, a female figure and another smaller male are depicted. Both figures are projected under a decorated bow and wear royal robes, as well as heavy crowns. The two figures are surrounded on the right and left by angels that are considered patrons of the House of Komnenos Doukas despots, while the whole representation is surrounded by floral decoration.

There are two main theories about the identity of the depicted persons. According to the first version, Theodora is depicted with her son Nikephoros I Komnenos Doukas, while the second indicates that the depicted persons are Theodora’s bride Anna Paleologina Kantakouzene with her son Thomas I Komnenos Doukas. The relief plate dates to the end of the 13 th century.

West side of the tomb of St. Theodora

Η δυτική πλευρά του τάφου της Αγίας Θεοδώρας
25

τοίχο χρονολογούνται στα τέλη του 17 ου αιώνα. Από τις βυζαντινές τοιχογραφίες, χαρακτηριστικότερος είναι ο διάκοσμος του τρούλου, με τη μορφή του Χριστού στον τύπο του «Παλαιού των Ημερών», που περιβάλλεται από στηθαίους αγγέλους και προφήτες. Στις καμάρες εικονίζονται σκηνές από το Βίο του πατριάρχη Ιακώβ («η Ευλογία του Ιακώβ από τον Ισαάκ», «η πάλη του Ιακώβ με τον άγγελο» κ.ά.). Πάνω από τη δυτική είσοδο εικονίζεται ο Μωυσής στο όρος Χωρήβ («Φλεγόμενη

ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ Οι
τοιχογραφίες Ο
σκηνή καταδίωξης ενός κενταύρου από ιππέα με στρατιωτική περιβολή. Στο Διακονικό διακρίνονται με δυσκολία οι παραστάσεις της Ψηλάφησης του Θωμά, του Λίθου και το «Χαίρε των Μυροφόρων». Στο νάρθηκα το μεγαλύτερος μέρος των βυζαντινών τοιχογραφιών διατηρείται στο βόρειο, νότιο και δυτικό τοίχο. Αντίθετα, οι τοιχογραφίες στον ανατολικό
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του νάρθηκα χρονολογείται στα τέλη του 13 ου αιώνα και σχετίζεται με τη χορηγική δραστηριότητα της Αγίας Θεοδώρας, η οποία φρόντισε σύμφωνα με το βιογράφο της για τον καλλωπισμό και τη συντήρηση της μονής. Βυζαντινές τοιχογραφίες από το νάρθηκα Byzantine frescoes from narthex 26
βυζαντινές
κυρίως ναός είχε αγιογραφηθεί κατά τη βυζαντινή εποχή. Οι τοιχογραφίες αυτές σώζονται σήμερα αποσπασματικά κυρίως στο κατώτερο τμήμα των περιμετρικών τοίχων του κυρίως ναού, σε σημεία του Ιερού Βήματος και στο Διακονικό. Από τις σημαντικότερες και σπάνιες παραστάσεις, που βρίσκεται στο κάτω μέρος του βόρειου τοίχου του κυρίως ναού εικονίζει
βάτος»).
Ο Χριστός στον τύπο του «Παλαιού των Ημερών», περιβαλλόμενος από αγγέλους και προφήτες. Τοιχογραφία στον τρούλο του νάρθηκα
27
Fresco from dome of narthex. The Christ in the type of the «The Ancient Days», surrounded by parapet angels and prophets.

THE FRESCOES

Byzantine frescoes

The nave was painted in the Byzantine era. Today, these frescoes are preserved in fragments, mainly in the lower part of the outer walls of the nave, in parts of the Chancel and mainly in the Vestry. One of the most important representations is a rare depiction at the bottom of the north wall of the nave, which depicts a centaur being chased by a horseman in military clothes. In Vestry it is also possible to distinguish with difficulty the representations of “The touch of Thomas”, “The Stone” and “Sunday of the Myrrhbears”. Most of the Byzantine frescoes are preserved on the north, south and west walls of the narthex. On the contrary, the frescoes on the east wall date back to the end of the 17th century. The most characteristic byzantine fresco is found in the dome, with Christ in the type of the “The Ancient of Days”, surrounded by parapet angels and prophets. The arches depict scenes from the Life of Patriarch Jacob (“Jacob’s Blessing by Isaac”, “Jacob’s fight with an angel” etc.). Above the western entrance “Moses on Mount Horeb” (or “The story of Moses and the burning bush”) is depicted. The frescoes of the narthex dates back to the end of the 13th century and are related with the donations of St. Theodora who, according to her biographer, cared for of the enhancement and preservation of the monastery.

Post-Byzantine frescoes

The church was re-painted in the 18th century. The frescoes are distinguished for their rich iconographic program and color variety. On the walls of the Sanctuary stand out the scenes of “Platytera” and the “Angelic Liturgy”. The nave depicts scenes from the Christological and Mother of God cycle, Miracles, Paraboles, various Houses of the Akathist Hymn and scenes from the Eucharistic Gospels, as well as figures of evangelists, prophets and saints. Stylistic examination of the frescoes it can be concluded that the second iconographic program was completed in two main painting phases by different workshops of hagiographers.

Post-Byzantine frescoes from nave (east wall)

Mεταβυζαντινές τοιχογραφίες από τον κυρίως ναό (ανατολικός τοίχος)
28
29

εικονίζονται παραστάσεις από το Χριστολογικό και το Θεομητορικό κύκλο, θαύματα, παραβολές, διάφοροι οίκοι του Ακάθιστου Ύμνου και σκηνές από τα εωθινά Ευαγγέλια, καθώς και μορφές ευαγγελιστών,

μεταβυζαντινές
προφητών και αγίων. Από την τεχνοτροπική εξέταση του τοιχογραφικού διακόσμου συνάγεται ότι το δεύτερο εικονογραφικό πρόγραμμα ολοκληρώθηκε σε δύο κύριες ζωγραφικές φάσεις από συνεργεία αγιογράφων. ΚΕΙΜΗΛΙΑ ΚΑΙ ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ Από τα κειμήλια που φυλάσσονται στο ναό ξεχωρίζει το Ευαγγέλιο με αργυρή στάχωση, έργο του περίφημου αργυροχόου Αθανάσιου Τσιμούρη από τους Καλαρρύτες, το οποίο χρονολογείται πιθανότατα στις αρχές του 19ου αιώνα. Εξαιρετικής τέχνης είναι, επίσης, η νεότερη αργυρή λάρνακα στην οποία φυλάσσονται τα λείψανα της Αγίας, μετά την ανακομιδή τους που έγινε το 19ο αιώνα. Πρόκειται για έργο του 1962 των αργυροχόων αδελφών Κ. Παπαδοπούλου από τα Ιωάννινα. Όλες οι επιφάνειες της λάρνακας διακοσμούνται με ανάγλυφες παραστάσεις. Στις δύο μακρές πλευρές εικονίζονται από τη μία η Κοίμηση της Αγίας και από την άλλη αναπαράγεται η θεματολογία της παράστασης που απεικονίζεται στη δυτική ανάγλυφη πλάκα του τάφου. Mεταβυζαντινές τοιχογραφίες από τον κυρίως ναό (δυτικός τοίχος) Post-Byzantine frescoes from nave (west wall) 30
Οι
τοιχογραφίες Ο ναός αγιογραφήθηκε εκ νέου το 18ο αιώνα. Ο διάκοσμος διακρίνεται για το πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα και τη χρωματική ποικιλία των παραστάσεων. Ξεχωρίζουν οι σκηνές της Πλατυτέρας και της Αγγελικής Λειτουργίας στους τοίχους του Ιερού. Στον κυρίως ναό

Θεοδώρας, χρονολογείται το 1889 και καλύπτεται με αργυρή επένδυση, έργο του αρτινού αργυροχόου Κ.Θ. Ζάγκλη.

HEIRLOOMS AND PORTABLE ICONS

The heirlooms that are kept in the church stand out the Gospel with silver cladding, work of the famous silversmith Athanasios Tsimouris from Kallarites. This work probably dates to the early 19th century.

Furthermore, another masterpiece is the later silver reliquary at St. Theodora that keeps her holy relics, after the dedication in the 19th century. This is a work of 1962 by the silversmiths K. Papadopoulos brothers from Ioannina. All faces of the reliquary are decorated with reliefs. On the two long sides of the reliquary are depicted on the one side the “Assumption” of the saint and in the other the same theme which is depicted on western relief plate of the saint’s tomb.

On the templon of the nave there is the despotic icon of the enthroned Christ, framed by the figures of the twelve apostles. The icon is dated, according to an inscription in 1683 and is a tribute of Rizos Gounaris from Epirus.

Another important portable icon with silver cladding is the St. Theodora. According to the inscription, the icon dates back in 1889 and the silver lining of the icon is the work of the silversmith K.Th. Zaglis from Arta.

Icon with silver cladding of St. Theodora

του ναού ενδιαφέρον
η
τις
Στο τέμπλο
παρουσιάζει
δεσποτική εικόνα του ένθρονου Χριστού, η οποία πλαισιώνεται από
μορφές των δώδεκα αποστόλων. Η εικόνα χρονολογείται, σύμφωνα με επιγραφή, το 1683 και είναι αφιέρωμα του ηπειρώτη Ρίζου Γούναρη. Σημαντική είναι και η εικόνα της Αγίας
Η εικόνα της Αγίας Θεοδώρας με αργυρή επένδυση
31

νούς πυλώνες που σώζονται μέχρι σήμερα και χρονολογείται στα μέσα του 13ου αιώνα.

THE PYLON

The Byzantine pylon, located in a short distance to the south of the church, among the newer buildings, is the only other part that is preserved from the monastery. It has a height of 4.10m and a width of 3.15m. It is large arch which ends up in gable, built according to the brick-enclosed masonry system with a rich ceramic decoration of meanders, serrated zones and zones with notched bricks. The pylon of St. Theodora is very important because it is one of the few Byzantine pylons preserved until today and dates in the middle of the 13th century.

Ο βυζαντινός πυλώνας

The Byzantine pylon

Ο ΠΥΛΩΝΑΣ Στη νότια πλευρά του ναού, σε μικρή απόσταση από αυτόν διατηρείται ο βυζαντινός πυλώνας του μοναστηριού, ανάμεσα σε νεότερες οικοδομές. Πρόκειται για ένα μεγάλο τοξωτό άνοιγμα με αετωματική απόληξη, ύψους 4,10μ. και πλάτους 3,15μ. Είναι κτισμένος σύμφωνα με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας και φέρει πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο από μαιάνδρους, οδοντωτές ταινίες και ταινίες με έγκοπτες πλίνθους. Ο πυλώνας της Αγίας Θεοδώρας είναι πολύ σημαντικός, διότι αποτελεί ένα από τους λιγοστούς βυζαντι-
32
33

Για το Δεσποτάτο της Ηπείρου

Nicol D., The Despotate of Epiros, Oxford 1957.

Nicol D., The Despotate of Epiros (1267-1479), Cambridge 1984.

Για το ναό Γαρίδης Μ., «Η εξωτερική ζωγραφική διακόσμηση στην Άρτα, Ναός Αγίας Θεοδώρας», Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για το Δεσποτάτο της Ηπείρου, Ε. Χρυσός (επιμ.), Άρτα 1992, 401-417. Γιαννούλης Δ., Η Αγία Θεοδώρα, η βασίλισσα της Άρτας, Άρτα 2001. Ιώβ μοναχού, «Βίος της Οσίας Μητρός ημών Θεοδώρας βασιλίσσης Άρτης», Patrologiae cursus completes: Series Graeca 127, J. P. Migne (επιμ.), Paris 1857-1866, στ. 904-908.

Ορλάνδος Α., «Η Αγία Θεοδώρα της Άρτης», Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος, τόμ. Β΄, Αθήνα 1936, 88-104.

Ορλάνδος Α., «Το τέμπλον της Αγίας Θεοδώρας Άρτης», Επετηρίς της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τόμ ΛΘ΄-Μ΄, Αθήνα 1972-73, 476-492.

Παπαδοπούλου Β., Η Βυζαντινή Άρτα και τα μνημεία της, Αθήνα 2002.

Παπαδοπούλου Β., «Οι βυζαντινές τοιχογραφίες του ναού της Αγίας Θεοδώρας», 25ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα 2005, 100.

Παπαδοπούλου Β., «Το βυζαντινό τέμπλο του ναού της Αγίας Θεοδώρας στην Άρτα», Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, τόμ. ΚΘ΄, Αθήνα 2008, 233-246. Παπαδοπούλου Β. & Τσιάρα Α.-Λ., Εικόνες της Άρτας. Η εκκλησιαστική ζωγραφική στην περιοχή της Άρτας κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, Άρτα 2008.

Παπαδοπούλου Β., «Τα κιονόκρανα του ναού της Αγίας Θεοδώρας στην Άρτα», Βελλά: Επιστημονική Επετηρίδα, τόμ. 7ος, τόμ Β΄, Βελλά Ιωαννίνων 2013-2015, 655-678. Τσούρης Κ., Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος των υστεροβυζαντινών μνημείων της βορειοδυτικής Ελλάδος, Καβάλα 1988. Για τον τάφο Ορλάνδος Α., «Η Αγία Θεοδώρα της Άρτης», Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος,

Ενδεικτική βιβλιογραφία
τόμ. ΛΗ΄, Αθήνα 2017, 275-284. Παπαδοπούλου Β., «Θεοδώρα Πετραλείφα-Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή. Δύο βυζαντινές βασίλισσες στην αυλή του Δεσποτάτου της Ηπείρου.», Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, τόμ. ΜΒ΄, Αθήνα
34
τόμ. Β΄, Αθήνα 1936, 105-115. Cvetković B., «The investiture relief in Arta, Epiros», Sbornik Radova XXXIII, Beograd 1994, 103-112. Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., Η ταυτότητα βασίλισσας και δεσπότη στην ταφική πλάκα του ναού της Αγίας Θεοδώρας στην Άρτα, Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας,
2021, 169-188.
Προϊσταμένη
Βαρβάρα
Παπαδοπούλου, Δρ
Λάμπρος
Αρχαιολόγος Βασιλική Γαλάνη, Αρχαιολόγος Βασίλειος Καπόπουλος, Αρχαιολόγος Αρχείο
Κωνσταντίνος Υψηλός, Συντηρητής Ανθή Αναγνώστου, Αρχιτέκτων Μηχανικός Γιάννης Παπαλέξης, Πολιτικός Μηχανικός Συντελεστές οργάνωσης και έκδοσης εντύπου: «Ο ναός της αγία Θεοδώρας της Άρτας» Γενική επιμέλεια, συντονισμός, επιμέλεια κειμένων Συγγραφή κειμένων Eπιμέλεια κειμένων Αγγλική μετάφραση κειμένων Φωτογραφίες Γραφιστική επιμέλεια
Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου, Δρ Αρχαιολόγος
Εφορείας Αρχαιοτήτων Άρτας
Ν.
Αρχαιολόγος
Νούτσος,
ΕΦΑ Άρτας
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΤΑΣ ISBN: 978-960-386-563-6

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.