Eerlijke verhalen | Boer en Burger aan het woord | INKIJKEXEMPLAAR

Eerlijke Boer en Burger aan het woord verhalen 2023

Wim van der Heide

Voorwoord Geachte lezer, Het is een groot genoegen voor mij, om als oud landbouw­ attaché, u kennis te laten maken met dit fantastische boek dat de veelzijdigheid van Nederlandse boeren laat zien.

In alle verhalen komt niet alleen de verantwoordelijkheid voor een duurzame landbouwproductie naar voren, maar ook de zorg voor de natuur, de zorg voor de dieren, de zorg voor het milieu en bovenal de samenbindende factor die boeren vormen op het platteland.

De kunstmatige tegenstelling tussen boeren en natuur in onze helaas zo graag polariserende samenleving wordt in dit boek ontzenuwd. Ook komt de functie van boeren als landschaps­ beheerder hierbij duidelijk naar voren. Het zijn slechts een paar aspecten die ik uit de vele verhalen naar voren haal. Er zijn er nog veel meer.

Om, als burgers van Nederland, een goed beeld te krijgen van het belang van de boeren in onze samenleving, raad ik eenieder aan om kennis te nemen van deze prachtige encyclopedie van ons platteland. Ook voor degenen die het een en ander in historisch perspectief willen zien, biedt het boek zeer veel informatie.

Kortom de boer als brugfunctie voor een duurzame landbouw­ productie, een schone natuur, een beheerder van de biodiversiteit en de sociale basis van ons platteland.

Jean Rummenie, oud landbouwattaché November 2023

Natuurgebied Varsenerveld « Vorige pagina: Landgoed Den Woesten Heide 5

Thema’s

Inhoud

Ons dagelijks voedsel

Voorwoord 5

34–37, 200–201, 202–203

Inleiding 9

Natuur- bos- en landschapsbeheer 64, 96–99, 104, 108, 127, 146, 152–153, 154–155, 185, 215, 236–239, 300, 328–329, 330–331

Ontdekkingen en perspectieven 10

Landbouw en zorg

Nederland, enkele getallen

14

Bodem compost Boshaki

Groningen

17

20, 53, 78, 108, 124, 141, 150, 181, 186, 191,

Maatschap Laarman

18

194, 197, 239, 269, 274, 313, 319

Akkerbouwbedrijf Prins

22

Bedrijf van familie Huppelschoten

26

Melkveebedrijf van Leeuwen

30

Friesland

41

Melkschapenbedrijf van Wieger en Dineke

42

Akkerbouwbedrijf Dijkstra

46

Waterbuffelboerderij ‘De Buffelpleats’

50

Familie Broersma te Jistrum

54

Melkgeitenbedrijf Veldman

58

Familiebedrijf Tolhús

62

Drenthe

71

Boerderij Cultura

72

106, 112, 195, 214–217, 240–243

Emissie beperkingen 206–209, 226–229, 233

Kruidenrijke graslanden 62–65, 77, 81, 149, 185

Weidevogel- en wildbeheer 108, 111, 154–155, 156–157, 176–177, 189, 265, 293

Cultureel erfgoed

76

Maatschap Koning-Boerkamp

80

31, 46, 54, 82, 118–120, 126–129, 136–139, 146,

Familiebedrijf Ten Hool

84

152–153, 174, 182, 232, 237, 260, 272, 280, 290

Akkerbouwbedrijf Bussemaker

88

Boerderij Van de Ven

92

Natura 2000 de afslag

Overijssel

101

67, 69, 83, 105, 117, 250, 293

Boerderij De Aust

102

Weerribben Zuivel

106

Familie Pelleboer

110

Boerderij Rientjes, zichtstal ‘Pleegste’

114

Rietteler Wout van de Belt

118

Intensieve veehouderij 160–163, 240–243, 244–247, 283

6

Familie Brinks

Boer en Burger aan het woord

Boerderij familie Roetman

122

Rietteelt en t­ immerbedrijf in Kalenberg

126

B

Coaching, financiën en advies Paulien Hogenkamp Land- en tuinbouw vanuit nationaal en internationaal perspectief

Beheer en Jacht

Rob de Wijk

34

Jacob Leidekker

152

Rudy Rabbinge

36

Eric Kemperman

154

Jean Rummenie

38

Henk van Twillert

156

252

Hans de Bie

254

Pierre Berntsen

256

Burgers Wetgeving en onderzoek

Veiligheid, dijken en water

Geesje Rotgers

66

Sybe Schaap

174

Allard Andela

68

Jeroen Vogel

176

Werken voor- en in de natuur

Zelfpluk- en moestuinen

Herman Brink

96

Diederik Hoogland

200

Henri Kroes

98

Johan Schuurman

202

Mechanisatie, robotisering en digitale intelligentie Jaap Majoor

280

Corné Kempenaar

282

Omgang met dieren en kwaliteitsborging Peter Hutten

302

Jacob Keizer

304

Natuur valt niet om, hoe kan het beter Henri Prins

326

Henk Rampen

328

Jurrie Baas

130

Han Lindeboom

226

Leffert Oldekamp

330

Henri Exel

132

Gerben de Vries

228

Bert Klarenbeek

332

MKB en groen bij stad en dorp

Onderzoek emissies en oplossingen

Gelderland

135

Noord-Holland

259

Boerderij ‘De Engelenhoeve’

136

Boerderij Stal ’s-Gravenweg

260

Familie Breukink

140

Boerderij Strandvliet

264

Melkveehouderij ‘De Oude Waal’

144

Bollenbedrijf Huiberts

268

Melkveebedrijf van Tom Gunnewijk

148

Cultuurboerderij ‘De Eerste’

272

Akkerbouwbedrijf familie Schenk

276

Oranjehoen 160

Zuid-Holland

285

Harry’s Farm

164

De Sophiahoeve

286

Fruitteeltbedrijf Hoekstra

168

Boerderij Assenberg

290

Fruitteeltbedrijf familie Smits

172

Bedrijf Biesackershof

294

Boerderij Vermeulen

298

Flevoland

159

Utrecht

179

De Beekhoeve

180

Zeeland

307

Stadsboerderij ‘Hartstocht’

184

Struisvogelboerderij Monnikenwerve

308

Boerderij Netjes

188

Boerderij Van den Hout

312

Maatschap Melissen v.d. Wolfshaar

192

Krabbenhoeke 316

Boerderij Schalkwijk

196

‘Oesterij’ 320

Noord-Brabant

205

Melkveebedrijf De Kleine Meren

206

Bedrijf Compliment

210

Bedrijven van de familie Oerlemans

214

Orchids Paardenmelkerij

218

Aspergeboerderij Van der Heijden

222

‘De Mosselkwekerij’

323

Natura 2000-gebieden

333 333

Limburg

231

Woonoppervlakte per inwoner EU

Boerderij Melick

232

Ecoducten 333

Schaapskooi Mergelland

236

Index hoofd- en subthema’s

Familiebedrijf Janssen, Positiviteitje

240

Verantwoording 335

Varkensbedrijf Hendrikx

244

Colofon 336

Familie Nicolaas in Klimmen

248 Inhoud

334

7

Aanleiding Vanuit mijn betrokkenheid met het ­boerenleven, beheerder van natuur en landschap, heb ik mij in 2022 gevoegd bij een groep bezorgde burgers, met diverse politieke visies.

“Wij uitten onze bezorgdheid over de behandeling van de essentiële, hardwerkende boeren en tuinders die centraal staan in de kwetsbare voedselvoorziening. Wij stelden (en stellen nog steeds) vragen aan beleids­ makers over de eenzijdige stikstofmaatregelen. Wij zien parallellen ontstaan bij de waterkwaliteitseisen. Wij vrezen dat dit beleid gaat leiden tot het verdwijnen van veel mooie boeren­bedrijven, met daarbij de kenmerkende agrarische natuurwaarden.

Ook wij zijn voor stikstofreductie en goed waterkwaliteitsbeheer, mits realistisch en financieel uitvoerbaar.”

Deze zorg leidde tot de oprichting van de Stichting Samenleving Landbouw en Natuur en de ­lancering van een website. Met daarop o.a. een rubriek ‘De boer aan het woord’, waar we ­regelmatig interviews met boeren deelden. Na zo’n 40 verhalen ontstond het idee deze te bundelen in een boek. Het resultaat is 60 bedrijfsverhalen, ingedeeld per provincie, samen met verhalen van 29 burgers die betrokken zijn bij het landelijk leven. Een samenvatting in de vorm van ontdekkingen en perspectieven en veel andere informatie per provincie. leaf

Inleiding Geachte lezer, Voor u ligt het boek ‘Eerlijke verhalen 2023’ en ‘Boer en

Ik dank ook alle 29 burgers die in het boek iets van zichzelf

burger aan het woord’ met als mogelijke bij- of ondertitel

hebben laten zien. Daarnaast vertellen ze vanuit hun specifieke

‘Ontdekkingen en perspectieven’. Het bezoeken van en/of de

kennis iets over de landbouw, dijken en water, kleinschalige

gesprekken met boeren(innen) en burgers brachten mij veel

voedselproductie of werken en/of ervaring hebben in het groen.

verrassende momenten. Wanneer u als lezer dezelfde verras­

Naarmate de contouren van het boek duidelijker werden, sloten

sende momenten beleeft, dan ben ik geslaagd in de opzet van

zich steeds meer mensen aan om mij daarin te ondersteunen.

het boek. Ik hoop dan ook dat u vaak mag zeggen: “Oh, zit dat

Het aanleveren van allerlei gegevens om het boek ook het

zo?” De missie van het boek is een beeld te schetsen anno 2023

karakter van een naslagwerk te geven. Veel dank daarvoor!

over onze boeren en boerinnen op ons mooie platte­land.

Ook veel dank naar de opmaker van het boek; dankzij zijn

Het gaat in de politiek en media heel vaak over boeren, zonder

professie ziet u wat voor u ligt.

boeren. Het boek neemt u mee op reis door Nederland, van noord Groningen tot onder in Limburg en van Noord-Holland

Er is bewust ook veel aandacht gegeven aan de historie van de

tot onder in Zeeland. Naast deze geografische spreiding is een

gebieden waarin de bedrijven van boeren en boerinnen liggen.

poging gedaan om de verschillende sectoren erin vertegen­

De plek van de bedrijven, allemaal hebben ze een geschie­

woordigd te krijgen. We onderkennen hierin niet compleet te

denis, vaak generaties lang. De plek, de omgeving, grond,

zijn. Er zijn in Nederland nog bijna vijftig­duizend boeren­

veen, klei of zandgrond waren vaak bepalende factoren voor

bedrijven. Er is er geen één gelijk. Iedere boer en burger is

de richting waarin het bedrijf zich kon ontwikkelen. Akker­

uniek en elk bedrijf of plek is bijzonder! Van 60 boerenbedrijven

bouwers, veehouders, tuinders, riettelers, fruittelers, mossel-

is een bedrijfsverhaal gemaakt. Veel dank aan alle boeren en

en oesterbedrijven werken en leven met de seizoenen mee.

boerinnen die iets van zichzelf, hun gezin, hun bedrijf en

Het wisselvallige weer, de natuur, brengt met zich mee dat er

drijfveer hebben willen laten zien. Er is bewust gekozen voor

voortdurend moet worden bijgestuurd. Boerenbedrijven op het

‘Woord en beeld’. Beelden over boeren komen soms indringend

platteland zijn vaak meer dan alleen een bedrijf; ze vormen

de huiskamer binnen. In het boek worden beelden naar voren

daar een schakel met aanverwante sectoren. Daarbij denken we

gebracht die voor velen niet alledaags zijn.

vooral aan loon- en mechanisatiebedrijven, aannemers, enz.

Veel boeren en boerinnen zijn bovengemiddeld actief in het

Alle sectoren vormen een belangrijke schakel in onze voedsel­

sociale leven, hun omgeving en in allerlei maatschappelijke

voorziening en/of allerlei andere vormen van nutsvoor­zieningen.

organisaties.

leaf

Daarbij valt te denken aan bijvoorbeeld energie­w inning, zorg­ boerderijen, wateropvang, agrarisch natuurbeheer, natuur­

Wij wensen u veel leesplezier,

beheer voor terreinbeherende organisaties en nog veel meer.

Wim van der Heide November 2023

Grote Onderhaarse ven 9

Ontdekkingen en perspectieven Slim combineren van functies, wie klein is moet slim zijn Nederland heeft al eeuwen een wijde wereldoriëntatie. De Neder­

voedselzekerheid, eenzaamheidsbestrijding, lager energiever­

landse land- en tuinbouw volgde dat spoor, mede ingegeven

bruik en minder ruimtebeslag? Willen we blijven doorgaan met

door de voedselschaarste in en na de Tweede Wereldoorlog in

groen in te ruilen voor steen, dat ons steeds meer leidt naar het

Europa. Op dit moment hebben we ons als klein land veel doelen

‘stenen tijdperk’? Nog meer asfalt, daaruit voortkomende extra

gesteld met een groot ruimtebeslag. We willen meer ruimte voor

opwarming. Een maximum stellen aan verhard oppervlakte?

wonen, voor wegen, voor recreatie en voor natuur. We willen

Bouwen met wateropvang voor eigen tuin en toilet? Burgers

veilig voedsel, betere zorgvoorzieningen, meer veiligheidsge­

zelf meer aan de knoppen laten draaien voor integrale oplos­

voel op straat en een duurzamer energiesysteem. We willen de

singen? Voor elk dorp, iedere stad een integraal plan? Is dat niet

landbouw inkrimpen met als gevolg dat we meer voedsel uit

de meest duurzame oplossing? Moeten we niet kwantitatieve

andere landen moeten importeren. Kan dat allemaal? Zijn er

humane voedselproductie bovenaan ons integrale wensenlijstje

genoeg vakmensen en middelen om het allemaal uit te voeren?

plaatsen? Landbouw en natuur bewijzen toch uitstekend samen

Hoe willen we deze klus klaren? Vraagt dat niet een integraal

te kunnen gaan, vaak met kleine slimme oplossingen. Polderen

beleid op alle niveaus? Als dichtbevolkt klein land hebben we

betekende: ‘we moesten het met elkaar eens zijn om het water

relatief veel woonoppervlak per inwoner (53 m2), maar een

achter de dijken te kunnen houden’.

kleine oppervlakte cultuurgrond voor voedsel in vergelijking met omliggende landen (1.000 m2 tegenover 3.200 m2 in de Europese

Nu opnieuw aan het polderen: ‘Met elkaar integraal denken en

Unie). Hoe kwetsbaar willen we zijn? Is het niet wenselijk om

handelen in slimme oplossingen’.

met wat minder woonruimte genoegen te nemen, ten gunste van

‘Ons dagelijks voedsel van grond tot mond’ Een ontdekkingstocht naar onze kwetsbaarheid Waar komt ons dagelijks voedsel vandaan? Is dat op loopafstand,

tuinen’ liggen vaak op loop- of fietsafstand. Hiervan zijn er

fietsafstand, rijafstand of vliegafstand? En hoe zit dat met de

ruim 240.000 in Nederland. Driekwart miljoen mensen eet in het

grondstoffen waaruit de producten zijn samengesteld? Maakt

groeiseizoen uit hun eigen tuin met het seizoen mee. We kunnen

het uit of je je boodschappen doet in de supermarkt of in een

het bij de interviews lezen, mensen met een eigen moestuin

boerenlandwinkel? Een ontdekkingstocht naar onze kwetsbaar­

leven gezonder, bewegen veelzijdiger en hoeven minder vaak

heid! Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog lag Oost-Neder­

naar de huisarts. Daarnaast hebben zij dankzij hun moestuin

land op loopafstand van West-Nederland. De sterksten konden dit volhouden. Het was het 5e jaar van de voedseldistributie.

ook nog eens meer sociale contacten. Ook heel belangrijk, het

Misschien had men nog wel bonnen maar kon men er niets

de seizoenen mee. Tevens dat het niet vanzelf gaat. Schimmels,

meer op krijgen vanwege onvoldoende bevoorrading. Hoe werkte

wortelvliegen, muizenvraat, plensbuien of droogte zijn uitda­

het voedseldistributiesysteem destijds in grote lijnen? Iedere

gingen, maar als de oogst lukt, dan is het heerlijk eten. Wordt

Nederlander met een identiteitskaart ontving een distributie­

het niet tijd om moestuinen op te nemen in de planologie van

stamkaart met daarop een reeks van namen met noodzakelijke

steden en dorpen? En voedselproductie een plaats te geven in

levensbehoeften. Met deze kaart kon je bonnen ophalen bij de

lesprogramma’s op scholen, aangevuld met ervaringen met

districtsbureauhouder. Op deze kaart werd vermeld dat je de

een eigen schoolmoestuin? Dat zou toch een mooie brugfunctie

bonnen had afgehaald. Hiermee kon je bij de slager, bakker

kunnen vormen tussen stad en platteland, boer en burger?

exploiteren van een moestuin leert de moestuinier ‘boeren’ met

of kruidenier voedsel kopen. Hoe ver zijn wij verwijderd van een distributie van digitale aard? Moestuinen en ‘zelfoogst

10

Boer en Burger aan het woord

Integraal denken en handelen, weg uit de vakjescultuur!

Natuur- en Landschapsbeheer door boeren, ruim 180.000 ha Zo’n 7.000 tot 10.000 boeren beheren tussen 80.000 en 100.000

neren van functies als landbouw, natuur en behoud van cultu­

ha natuur voor de drie belangrijkste terreinbeherende natuur­

reel erfgoed. Ruim de helft ervan is in de vorm van pacht en

organisaties. Daarmee beheren deze boeren de meeste te

erfpacht uitgegeven, merendeels aan boeren. Verder zijn er

begrazen terreinen voor deze organisaties. Uit een onderzoek

nog organisaties als waterschappen, stichtingen, gemeenten

blijkt dat de beeldvorming en de beleving over en weer regel­

en provincies waar beheer voor wordt verricht. De Vereniging

matig verschilt. Boeren houden van vaste aanspreekpunten en

Nederlands Cultuurlandschap maakt zich sterk voor een mooi,

het is niet altijd eenvoudig om te gaan met veranderingen in de

divers en gebiedseigen landschap. In de Ooijpolder zijn er mooie

doelstellingen vanuit de natuurorganisaties. Veelal mag er steeds

resultaten bereikt in samenwerking met boeren en particulieren.

minder worden bemest, waardoor het product steeds minder

Op pagina 147 wordt verteld, hoe het concept over Nederland

voederwaarde krijgt. Natuurorganisaties daarentegen vinden

zou kunnen worden uitgerold.

het lastig om met veel individuele boeren te maken te hebben.

Een gezamenlijke uitdaging met noodzaak tot vergezichten.

Het meest dynamisch is de ruim 1,5 miljoen ha waarop inten­ sieve voedselproductie plaatsvindt. In het groeiseizoen zie je de

Daarnaast zijn er nog eens 11.000 boeren die via de 40 agrari­

bijna wekelijkse kleurveranderingen in graslanden. Herinneren

sche collectieven 102.000 ha agrarisch natuurbeheer uitvoeren.

we ons nog hoe 30 tot 40 jaar geleden de graslanden vaak bruin

Ze doen dat op grasland, akkerland, droge dooradering, natte

verkleurd uit de winter tevoorschijn kwamen, tot soms laat

dooradering en water. Ze zijn laagdrempelig en hebben een

in het voorjaar? Er groeide de gehele winter zo goed als niets.

breed draagvlak. Zouden de collectieven ook een oplossing

Nu doen miljoenen wintergasten zich te goed aan oogstresten

kunnen bieden voor bovengenoemd communicatieprobleem

en gras dat soms in januari nog groeit. En beleven we nog de

tussen natuurorganisaties en boeren?

seizoenen zoals een akkerbouwer met ploegen, zaaien, bloei­ periode en uiteindelijk de oogst. Traditioneel volgden daarop de

De landgoederen (voor een deel ook eigendom van natuur­

oogstfeesten, denk bijvoorbeeld aan de Stoppelhaene in Raalte.

organisaties) hebben een totale oppervlakte van ruim 175.000 ha.

Is de oogst ook voor u nu nog een feest uit dankbaarheid voor

Ze kenmerken zich over het algemeen door het goed combi­

wat de natuur ons biedt?

Landbouw en zorg De ruim 900 zorgboerderijen zijn in enkele tientallen jaren een

komen meehelpen is een belangrijke drijfveer waarom deze

begrip geworden in Nederland. Van de 60 bedrijven die met hun

ondernemers dit oppakken. Op pagina 216 en 217 een volle­

verhaal in dit boek staan, zijn er vijf met een zorgtak naast hun

dige beschrijving. Dat dit voor veel mensen helend werkt blijkt

landbouwtak. Het zien opbloeien van mensen die op de bedrijven

uit onafhankelijk onderzoek van de Wageningen Universiteit.

Bodem, compostering en bokashi Bodemvruchtbaarheid staat volop in de belangstelling. Het

van groenbemesters, gebruik van organische mest, bouwplan­

is maatwerk per bedrijf. Er is geen boer(in) of bedrijf gelijk.

verruiming, precisiebemesting en vermindering van bodemver­

De omstandigheden en grondsoort bij de ene boer zijn net weer

dichting al jarenlang in de belangstelling. Naast stikstofreductie

iets anders dan bij de ander. De vraag is, hoe we met zo weinig

werken boeren zo ook aan vermindering van de afhankelijkheid

mogelijk hulpbronnen onze bodem vruchtbaarder en weer­

van gewasbeschermingsmiddelen, het vasthouden van water en

baarder kunnen maken. Steeds meer boeren zoeken de oplossing

het verbeteren van de bewerkbaarheid. Steeds meer bedrijven

in gebruikmaking van natuurlijke grondstoffen. Bij aanvoer

schakelen een bodemcoach in of zijn betrokken bij studieclubs

daarvan kun je denken aan sloot- en bermmaaisel, compost en

onder motto’s als ‘Kennis delen is kennis vermenigvuldigen’ en

het opwerken van organische stof tot bokashi. Voor bouwland

‘Een gezonde bodem is de spaarpot van de toekomst’.

staan bodemmaatregelen zoals onderploegen van stro, inzaai

Ontdekkingen en perspectieven

11

Groningen Oppervlakte1 Totale oppervlakte Land Water totaal Binnenwater Buitenwater Verkeer en vervoer2 Totale weglengte Gemeentelijke en waterschapswegen Provinciale wegen Rijkswegen Bevolking Totale bevolking Bevolkingsdichtheid Woonoppervlakte 3

2.955 km² 2.316 km² 639 km² 84 km² 555 km²

Landbouw Aantal landbouwbedrijven, totaal2 Graasdieren2 Melkkoeien Schapen Melkgeiten Paarden en pony’s 4

2.459 102.009 69.446 8.854 3.480

6.813 km 6.024 km 573 km 216 km

Hokdieren2 Fokvarkens Vleesvarkens Leghennen Vleeskuikens

9.209 107.940 1.225.000 3.212.000

1

Inkomen en vermogen4 Particuliere huishoudens excl. studenten

596.075 257 per km² 62 m² per inw

268.400

Bevolkingsontwikkeling4 Geboorteoverschot, relatief -1,5 per 1.000 inw

Oppervlakte cultuurgrond2 Landbouwcultuurgrond Oppervlakte per inwoner Akkerbouw Tuinbouw open grond Tuinbouw onder glas Blijvend grasland Natuurlijk grasland Tijdelijk grasland Groenvoedergewassen

159.925 ha 27 are 53,1 % 0,7 % 0,0 % 30,0 % 3,4 % 7,5 % 5,2 %

Natuur Natura 20001 Aantal gebieden Oppervlakte Wv. land en binnenwater Wv. buitenwater

5 142.054 ha 4.693 ha 137.361 ha

Staatsbosbeheer8 Oppervlakte

18.000 ha

Provinciale landschappen5 Oppervlakte

8.300 ha

Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb) 6 Collectieven7 Oppervlakte

3 8.000 ha

Overige Oppervl. Landgoederen10 Ecoducten11

8.540 ha 0

Stikstofdepositie12 N

Grasland

Bebouwing

Akkerland

Overig

Bos 1,5-12

4

6

10

2

1-4

8

11

2023 2022 3 2017

16

2021 Bron: CBS 5 Bron: Staatsbosbeheer

Bron: LandschappenNL Bron: ANLb 9 Bron: Boer en Natuur

Bron: FPG Bron: Wikipedia 12 Bron: RIVM

1.265 mol/ha

Zand

1

Geïnterviewde

Heide

Stad / grote gemeente

Water

Hoofdstad

1 Maatschap Laarman, Wildervank 2 Akkerbouwbedrijf Prins, Meeden

3 Bedrijf van familie Huppelschoten, Ten Post 4 Melkveebedrijf van Leeuwen, ’t Zandt

Groningen

Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Flevoland Utrecht Noord-Brabant Limburg Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland 4

3

Leeuwarden

Groningen

2

1

Assen

Het ‘Grönnens Laid’

Het volkslied van de provincie Groningen is het enige provinciale volkslied dat officieel in het dialect geschreven is.

Het staat symbool voor de vereniging van Stad en Lande en voor de trots van de inwoners van de provincie Groningen.

Van Laauwerzee tot Dollart tou, van Drìnthe tot aan t Wad, Doar gruit, doar bluit ain wonderlaand rondom ain wondre stad.

Ain Pronkjewail in golden raand is Grönnen, Stad en Ommelaand; Ain Pronkjewail in golden raand is Stad en Ommelaand!

Doar broest de zee, doar hoelt de wind, doar soest t aan diek en Wad, Mor rusteg waarkt en wuilt t volk, het volk van Loug en Stad.

Ain Pronkjewail in golden raand is Grönnen, Stad en Ommelaand; Ain Pronkjewail in golden raand is Stad en Ommelaand!

Doar woont de dege degelkhaaid, de wille, vast as stoal, Doar vuilt t haart, wat tonge sprekt, in richt- en slichte toal.

Ain Pronkjewail in golden raand is Grönnen, Stad en Ommelaand; Ain Pronkjewail in golden raand is Stad en Ommelaand! 

17

De Boerderij aan het Westerdiep

Maatschap Laarman Aan de Landbouwstraat (lintbebouwing) in Wildervank, nabij Veendam in het zuidoosten van de provincie Groningen, woont de familie Laarman. Ze hebben er een gemengd bedrijf met melkvee en akkerbouw.

Het bedrijf wordt gerund door Gerrit Jan en Ina. Het totale areaal is 70 hectare. De melkveestapel bestaat uit 70 Holstein Frisian koeien met bijbehorend jongvee. Ze beweiden in totaal 26 hectare grasland. Verder is er 6 hectare maïs, 22 hectare aardappelen en 13 hectare suikerbieten. De familie heeft al een hele reeks jaren ervaring met het toedienen van compost. Als bijzondere activiteit is er dan ook sinds 4 jaar een composteer­ derij. Naast de woning ligt een prachtige tuin die door Ina is ontwikkeld en waarmee ze jaarlijks meedoet aan de open dagen van de stichting ‘Groei en Bloei.’

Geschiedenis Wildervanck Gerrit Jan: “Wildervank is nog een oorspronkelijk Veenkoloniaal lintdorp zoals het in 1647 is ontstaan.

De ontstaansgeschiedenis ligt bij het (af)graven van veen met de hand. Dit veen, bedoeld als turf voor brandstof, werd afgevoerd via wijken naar de kanalen het Oosterdiep en het Westerdiep. Deze beide kanalen lopen op korte afstand evenwijdig aan elkaar. Het bijzondere is dat aan de binnenzijden wordt gewoond en daar waren ook heel veel bedrijven

Voorheen waren aan de 11de -Laan de graanpakhuizen van de Veenkoloniale Boerenbond (VBB) gevestigd

en winkels gevestigd, die profiteerden van de goede infrastructuur. Ze waren verbonden met paden (nu wegen) van 80 tot 100 meter lengte, lanen genoemd.

Deze lanen zijn van noord naar zuid genummerd van 0 – 60. Aan de buitenzijde, ook wel landszijde genoemd, waren de boerderijen gevestigd. Dat waren er vroeger veel, om de 80 meter een boerderijtje, ook wel een plaats genoemd, totaal waren er wel 60 op een rij en percelen van soms wel twee km lang. Voor­

18

Groningen

Afdruk topografische atlas 1906, links het Westerdiep, rechts het Oosterdiep. Langs de twee rode lijnen lopen beide kanalen. Daartussen waren de bedrijven, winkels en burgerwoningen, buiten zijde de boerenbedrijven en de wijken De rode stip is het bedrijf wat nu van de familie Laarman is.

namelijk akkerbouw met enkele koeien voor de melk en vlees. Vanaf de jaren zeventig zijn de bedrijven overgegaan op akkerbouw. Over het kanaal liggen afwisselend klap-, draai- en basculebruggen. Totaal

Groningen

zijn er 32 bruggen. In de zomermaanden worden deze bruggen bediend om de vele (toeristische) boten door de diepen te begeleiden. In 1880 kregen Veendam en Wildervank een paardentram. Die reed van Zuid­ broek naar Ter Apel. Over een stalen sporenpaar van 41 km, de langste paardentramlijn van Europa naar het station Zuidbroek aan de spoorlijn naar de stad Groningen. Op de helft van het lintdorp staat de Margaretha Hardenbergkerk (sinds 2007 in gebruik als Cultuurcentrum). Dit is tevens het oudste gebouw van Wildervank met eromheen een kerkhof. In 1659 is de eerste steen gelegd door de kleinzoon van de stichter van Wildervank: Adriaan Geerts Wildervanck.

het bespaart op mestuitrijkosten. Het kan echter lang

Zijn beeltenis staat tegenover deze kerk. Deze is in

niet op alle bedrijven vanwege de minder gunstige

1997 onthuld in verband met het 350-jarig bestaan

verkaveling. Doordat de percelen hier om de boerderij

van de plaats Wildervank.”

liggen, is de combinatie weiden en robotmelken goed

Onze koeien op de huiskavel, het dorp kan ervan meegenieten

mogelijk. De melkproductie ligt rond de 8.500 kg en het ureumgetal is op jaarbasis 18.”

Ons eigen waterschapje “Ten gevolge van een reeks van droge jaren ben ik samen met een collega-boer gaan experimenteren om het land ook in drogere tijden beter vochtig te houden. Dat doen we door middel van stuwen in de sloten. Het water van het ‘Westerdiep,’ dat langs onze akkerbouwgronden en grasland loopt, laten we gecontroleerd in onze sloten lopen die een lager

Broedende meerkoet op het Westerdiep, voorkant boerderij

peil hebben. Ik gebruik hierbij de drainagebuizen

Onze boerderij en omgeving

lijk afvoer en nu om het water erin te laten lopen.

“Wij wonen hier aan het Westerdiep, wat later de

Het bijzondere is om het water ook in het midden

naam Landbouwstraat heeft gekregen. Vanaf de

van onze percelen te krijgen. Hiermee stijgt ook

jaren negentig hebben zich hier melkveehouders van

het grondwaterniveau. In een droge tijd staat het

omgekeerd dan waar ze voor zijn aangelegd, name­

elders gevestigd. We zijn hier in 1991 vanuit Zwolle

Gerrit Jan bij het stuwtje

naartoe verhuisd met de gehele veestapel, om op deze plek verder te gaan met boeren. We hadden daar onze percelen erg verspreid liggen. We zochten naar een plek waar alle percelen aaneengesloten bij de gebouwen lagen. Dat is hier gelukt, het was hier toen een akkerbouwbedrijf. De grondprijs­verschillen waren gunstig, het noorden had meer aanbod van grotere bedrijven. In 1992 hebben we hier een ligboxenstal gebouwd voor 100 melkkoeien en later zijn er nog enkele gebouwen bijgekomen. Inmiddels kunnen we alle percelen bereiken via kavelpaden, die zijn gestort van restpartijen beton. De koeien worden gemolken in een melkrobot. Ik hou van koeien in de wei, ik vind het mooi, maatschappelijk wenselijk en Maatschap Laarman

19

de dames zo enthousiast dat ze door de draad heen vliegen. Het zijn voor mij ook hele blije momenten als ik zie dat de mensen er zo van genieten!”

Bedrijfsnatuurplan “Door het feit dat het water er regelmatig door stroomt, heeft zich een rietkraag ontwikkeld die we het hele jaar door laten staan. Dat blijkt weer goed te zijn voor het leefgebied van kikkers die bij tijd en wijle een prachtig concert geven en het verhoogt de biodiversiteit. Tussen de rietkraag staan vele andere plantensoorten. De libelles scheren over het water en vele vogelsoorten zingen hun hoogste lied. Een broedende fazant die verschrikt opvliegt van zijn goed verstopte nest, dat is wat hier op het land te beleven valt. Ik hou van weidevogels, hun geluiden maken me vrolijk. Voor de werkzaamheden op het land aanvangen, werden er dit jaar ook weer, ik schat een stuk of 10 kievitsnesten, zo onopvallend moge­ lijk gemarkeerd. Dat vraagt alert te zijn en tevens ook veel nazorg. De gemarkeerde plekken moeten later handmatig worden bijgewerkt. Rondom het erf en gebouwen is ruime erfbeplanting gereali­ seerd, hierin broeden verschillende vogelsoorten.

De rietkraag waarvan een gedeelte is bijven staan

In één van de bijgebouwen nestelt een kerkuil in een ­grondwaterpeil daar hol ten opzichte van de sloten.

kerkuilenkast. In de ligboxenstal nestelen maar al

In een natte periode andersom. De uitdaging is om

te graag boerenzwaluwen. Ze hebben enkele tien­

het weer goed in de gaten te houden! Dat klinkt heel

tallen nesten ‘gemetseld’. De boerenzwaluw doet

simpel maar er zit wel een bepaald risico aan. Want

het goed in Nederland vanwege het open karakter

als je het water hoog en dicht bij het maaiveld houdt

van de stallen, voldoende nestmateriaal en blijkbaar

en er komt onverwachts een flinke hoeveelheid neer­

voldoende aanwezigheid van muggen als voedsel.

slag, dan heb je een probleem. Dus moet ik de weer­

In de avonduren zien we vleermuizen fladderen die

berichten ontzettend goed in de gaten houden. Wat

zullen wel ergens hun verblijfplaatsen in kieren of

Waterschap Hunze en A met computer gemodelleerde

spleten van gebouwen hebben.”

berekeningen doet voor het hele gebied, doe ik op basis van weersverwachting en gevoel voor mijn eigen kleine waterschapje.”

Jaarlijkse koeiendans Wildervank “Onder toeziend oog van soms honderden belangstel­ lenden gaan jaarlijks de koeien naar buiten. Het dorp ligt voor een deel tegenover ons bedrijf en met een oproep via sociale media is er snel een grote groep bij elkaar om het spektakel mee te maken. Ze zijn vorige herfst wat later naar stal gegaan en dit voorjaar

Vleermuis en boerenzwaluw.

is niet bepaald vroeg in vergelijking met voorgaande

Foto Parkstad Veendam, de koeiendans

20

jaren. Ik vond het steeds nog wat te koud. Er is nu

Voordelen van compost als bodemverbeteraar

echter ook wel voldoende gras waarvan ze kunnen

“Het toedienen van compost doen wij al een lange

grazen. Dat ze na lange tijd weer volop ruimte en

periode. Enkele jaren geleden ben ik begonnen met

vrijheid krijgen maakt hen uitgelaten, het eerste uur

het zelf maken en gebruiken van compost. Van even­

zijn ze springerig en huppelend. Een mooi schouwspel

tuele nadelen, zoals bijvoorbeeld Jacobkruiskruid,

om de omgeving van mee te laten genieten. Soms zijn

heb ik nog niets gemerkt en de hoeveelheid andere

Groningen

Wat niet vervluchtigt kun je benutten.

“Aan de drijfmest voegen we al jaren AgriMestMix toe. Dit product bindt de ammoniumstikstof waar­ door de snel opneembare stikstof in de drijfmest

Groningen

behouden blijft. Er treedt minder korstvorming op in de mestkelder en de geur is veel minder scherp.

We zijn met het product begonnen, nadat we na het mixen waarschijnlijk ten gevolge van blauwzuurgas dode vogels vonden. Het belangrijkste voordeel is dus eigenlijk de veiligheid.”

Toekomst Naast de boerderij bij de rietkraag

“De kalenderlandbouw is een bureaucratisch feno­ meen, iets dat ik helemaal niet zie zitten. We moeten

verontreinigingen valt gelukkig mee. We ervaren

de gelegenheid hebben om in te spelen op de telkens

hierbij de volgende voordelen:

wisselende weersomstandigheden, er is geen jaar

› het stikstofleverend vermogen en de

gelijk. Dus als we op tijd willen oogsten, moet het

verkruimel­baarheid van de percelen is verbeterd.

zaad op tijd gezaaid kunnen worden! Lukt dat in

› voor het vierde jaar op rij hoef ik geen kunstmest

het voorjaar niet door te veel regen, dan hebben we

meer te gebruiken op de bieten en de aardappels.

wel een probleem; het gewas is dan later oogstrijp!

› de droogtegevoeligheid van de percelen

Kunnen we wel op tijd beginnen en er komt tijdens

is verminderd en plensbuien worden beter

de oogst alsnog te veel regen, dan lukt de oogst ook

­opgevangen.

niet. Het is best wel eens gebeurd dat de oogstwerk­

› Vydate voor aaltjesbestrijding is niet meer nodig.

zaamheden werden stilgelegd en later weer hervat

› kali hoeft niet meer te worden aangekocht.

werden. Als we wel voor 1 oktober kunnen oogsten

› het verbetert de weerstand van het gewas.

en er een vanggewas in kunnen zaaien, duurt het

› de bewerkbaarheid van het land is verbeterd.”

zeker 3 weken voor het zaad ontkiemt en begint te wortelen, dan zou het pas rond eind oktober, begin november nutriënten op beginnen te nemen. Daarna

Een van de tien kievietsnesten

ligt de groei nagenoeg stil door te lage temperaturen in november. Een gewas kent verschillende groei­ stadia, het begint met de kiemontwikkeling vanuit het zaad of de knol, vervolgens overgaand op die van beworteling, dat is weer afhankelijk van de tempe­ ratuur, vochtvoorziening en beschikbare mineralen.

Bij een te vroege oogst kunnen nog niet alle voor­ radige mineralen zijn benut, dus meer uitspoeling.

Bij een meer gefaseerde oogst ten gevolge van vroege,

Onze composteerderij

midden en late rassen, is er een betere gestroomlijnde benutting van de aanvoer- en de verwerkingscapa­

Hoe gaan we te werk

citeit van de fabrieken. Belangrijke zaken voor een

“In totaal ontvangen wij jaarlijks 2.500 ton maaisel van

milieuvriendelijk en duurzaam verwerkingsproces.

wegbermen en plantsoenen van gemeente Veendam.

Dat is toch wat wij met elkaar graag willen?”

leaf

Het maaisel wordt gemengd met Compost-O, een

Met onze tuin doen we mee aan de jaarlijkse open tuindagen van de Stichting Groei en Bloei

vloeistof, het is een gepatenteerd product met een wettelijk beschermde formule. Het bevat een hoge concentratie aan mineralen en niet genetisch gemo­ dificeerde natuurlijke aerobe micro-organismen.

We zetten de berg maaisel twee tot drie keer om.

De ammoniumstikstof spoelt niet uit, het komt na toediening geleidelijk vrij. Het versterkt de wortel­ groei en het verbetert de celstructuur van het blad.”

Maatschap Laarman

21

“Hoe kunnen we onze kwetsbare voedselvoorziening verbeteren” We vragen dit aan Prof. Dr. Rob de Wijk en hij licht dat graag toe.

Kunt u iets over uzelf vertellen, uw opleiding en uw carrière?

“Ik ben geboren in Dordrecht, opgegroeid in Zwolle en ik heb geschiedenis gestudeerd aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ik ben geschiedkundige en deskundige op het gebied van internationale betrekkingen en veiligheidsvraagstukken. In 2007 heb ik het Den Haag Centrum voor Strategische Studies opgericht. Daarvoor was ik onder andere hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Nederlandse Defensie Academie

niveau, de efficiënte be­ en verwerkingscapaciteit en de afzet is goed geregeld. Het resultaat van deze factoren is dat de Nederlandse landbouw in staat is om op duurzame wijze een relatief goedkoop kwaliteitsproduct te leveren.”

Hoe kijkt u aan tegen het feit dat de Nederlandse landbouw de afgelopen decennia 10% van het areaal heeft moeten inleveren?

“Verkleining van het landbouwareaal zie je in vrijwel

te Breda. Eerder was ik een tijdlang verbonden aan

alle landen van de wereld. Jaarlijks daalt het areaal

de vakgroep Politicologie en Internationale Betrek-

landbouwgrond bijvoorbeeld door verstedelijking

kingen van de Universiteit van Leiden. Van begin

en vernatuurlijking. Aan de andere kant neemt de

2013 ben ik verbonden aan de Campus Den Haag van

vraag naar landbouwproducten toe onder invloed

dezelfde universiteit.”

van de voortgaande bevolkingsaanwas en de groeiende economie in grote delen van de wereld. Deze

“De politieke aandacht is echter te veel verengd naar die van milieuvraagstukken en ruimtelijke ordening”

34

Kunt u iets zeggen over de duurzaamheid van de Nederlandse landbouw in vergelijking met andere landen binnen en buiten de EU? “Nederland is de meest vruchtbare delta van Europa.

Als je door Nederland rijdt, zie je veelal links en rechts vruchtbare landbouwgronden. Dat is in bijna geen enkel ander land van Europa het geval. Vaak is het onherbergzaam, steile hellingen, stenen of steenachtige ondergrond waardoor je bijvoorbeeld

twee ontwikkelingen, verkleining van het areaal en vergroting van de vraag, nopen tot een proces van schaalvergroting en intensivering van het gebruik van de overgebleven landbouwgronden.”

De politieke meerderheid in Nederland wil een verdere krimp van de landbouw ten gunste van natuur. Wat zijn daarvan de risico’s voor de staatsveiligheid?

niet kunt ploegen en akkerbouw dus niet of nauwe-

“Als we dat willen, dan is dat een democratische keuze.

lijks mogelijk is. Naast de beschikbaarheid van

De politieke aandacht is echter te veel verengd naar

zeer gunstige bodemomstandigheden zijn er vele

die van milieuvraagstukken en ruimtelijke ordening.

andere factoren waardoor de Nederlandse landbouw

Nederland heeft door zijn ligging aan een wereld-

zich heeft ontwikkeld tot een belangrijke speler op

haven een grote verantwoordelijkheid ten opzichte

mondiaal niveau. Van nature is Nederland overwe-

van de rest van de wereld. Niet alleen voor eigen

gend vlak, kent een goede waterhuishouding, heerst

land, maar ook mondiaal voor onze autonomie ten

er een gunstig klimaat en heeft het land een uitste-

opzichte van Rusland en China. Voedsel geeft invloed

kende toegang tot afzetmarkten. Bevorderlijk zijn

en macht. Het geeft ons een stevigere positie in de

verder de goede infrastructuur, het hoge kennis-

ruilhandel van voedsel ten opzichte van bijvoorbeeld

Burgers aan het woord

met betrekking tot onze krijgsmacht, die te veel is afgebouwd. Als je geen tanks meer in gebruik hebt, verdwijnt de kennis over innovaties, onderhoud en inzetbaarheid van deze wapens. We kunnen ook geen onderzeeboot meer bouwen. In het algemeen is het in stand houden van voldoende kritische massa van groot belang voor het op peil houden van kennis en innovatie. Ook samenwerking met kennisinstituten en hightech toeleverende en verwerkende bedrijven draagt bij aan het bereiken van die kritische massa.

Dat geldt dus niet alleen voor de wapenindustrie, maar evenzeer voor de landbouw.”

Welke boodschap wilt u kwijt richting de Nederlandse politiek? Hoe moet Nederland zijn landbouw beschermen?

“Door veel conflicten en klimaatverandering in de wereld dreigt er wereldwijd een voedseltekort, dat heeft nu al consequenties voor Afrika. Deels is dat een verdeelprobleem: er is nog wel voldoende graan, maar dat komt niet altijd op de juiste plek terecht, of de prijzen worden zo hoog dat arme landen in de problemen komen. Maar dit onderwerp krijgt helaas geen politieke aandacht. Nederland richt zich mijns inziens te eenzijdig op het milieuvraagstuk. Dat is ook belangrijk, maar er is meer dan dat. Wat het milieu betreft pleit ik er sterk voor dat de overheid realistische doelen aan de landbouwproductie oplegt, en inzet op technologie, waarbij de individuele boer en tuinder zelf zoveel mogelijk zelf aan de knoppen kan draaien om de gestelde doelen te bereiken.”

Kunnen we onze hogere voedselstandaarden opleggen aan nieuwe toetreders tot de Europese Unie? Een voorbeeld is Oekraïne, waar de productieomstandigheden van pluimveevlees en eieren niet aan onze normen voldoen.

“In het toetredingsproces van Oekraïne tot de EU, wat nog jaren gaat duren, worden in handelsverdragen standaard Europese voedselveiligheidseisen opgenomen. Dat speelt nu nog niet. Daarom is het goed die gesprekken nu aan te gaan.”

En hoe zit dat met importen van buiten de Europese Unie? Werken handelsverdragen met die landen niet in ons nadeel?

Rob de Wijk

minerale delfstoffen. De omvang van de sector is van groot belang. We hebben iets dergelijks gezien

“Aan het woord ‘handelsverdrag’ kleeft te veel een negatief sentiment. Het is daarentegen een uiterst effectief instrument, ook in strategisch opzicht.

Handelsverdragen bieden veel prikkels aan landen die hiernaartoe willen exporteren om ook hun productiestandaarden te verhogen. Landen als de Verenigde Staten, Rusland en China maken regelmatig kenbaar dat het moeilijk is om hun producten af te zetten op de Europese markt. Bovendien zijn handelsverdragen een rem op schadelijk protectionisme en desastreuze handelsoorlogen.”

Hoe ziet u de rol van de Nederlandse Agro Business qua innovator, leverancier van hoogwaardig uitgangsmateriaal en producent van hoogwaardige kwaliteitsproducten tegen een relatief lage prijs?

“Dit is de kracht van Nederland. Als dat kan worden ingezet voor een beter milieu, dan snijdt het mes aan

Wat zou u dan tegen de Nederlandse boer, landbouwlobby en het bedrijfsleven willen zeggen?

“Maak ook als landbouw zelf een strategisch en integraal plan waarin alle functies die het platteland raken verweven zijn. Richt je focus daarbij op strategische voedselzekerheid, in het verlengde van bestaanszekerheid. Probeer een antwoord te formuleren voor wat wij als Nederlandse boer- en tuinder kunnen leveren, ook naar geopolitiek risicovolle landen. Waar zijn wij als Nederland en in Europa op onze beurt met grondstoffen weer van afhankelijk zijn. Een soort van grondstofruilvoetprint. Nederland heeft de kennis van Wageningen University &

twee kanten.”

leaf

“Maak ook als landbouw zelf een strategisch en integraal plan waarin alle functies die het platteland raken verweven zijn”

Research, productie van melkpoeder, zaadveredeling en nog veel meer. Daarmee heeft de Nederlandse land- en tuinbouw goud in handen.”

Rob de Wijk

35

60 boeiende verhalen uit het boerenleven in heel Nederland en 29 informatieve burgerinterviews In dit boek treft u verhalen van deze boeren en krijgt u een inkijkje in de oplossingen die zij met hun persoonlijke capaciteiten en omstandigheden hebben gevonden. De één voelt zich beter bij schaalvergroting en wil daarbij de mensheid voorzien van betaalbaar en veilig voedsel, de ander produceert liever specialiteiten zoals biologische producten of voor nichemarkten zoals buffelmelkproducten. Een derde is sterk verbonden met de natuur om zich heen en voelt zich geroepen om binnen zijn bedrijfsvoering de natuurlijke omgeving een handje te helpen. Weer anderen voelen een maatschappelijke verantwoordelijkheid en stellen hun bedrijf beschikbaar voor zorg, onderwijs, recreatie of vertier.

De gemeenschappelijke noemer van alle 60 boeren die aan dit boek hebben meegewerkt, is een verant woordelijkheidsgevoel voor alles wat leeft.

Boeren zijn geen eenheidsworst, maar gewoon mensen met ieder zijn eigen levensfilosofie, zijn eigen droom en zijn eigen manier om zijn leven zin te geven.

Boeren zijn de voortbrengers van ons belangrijkste eerste levensbehoefte: voedsel.

“Dit boek laat heel mooi zien dat je de natuur niet kunt sturen. Een waardevol document over de samenwerking tussen boer en natuur.”

Henk Angenent, boer en winnaar Elfstedentocht 1997

www.samenlevinglandbouwnatuur.nl