Łzy Jezusa

Ĺ ZY

JEZUSA

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 1

31.01.2020 08:20

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 2

31.01.2020 08:20

ARCYBISKUP

F U LT O N J. S H E E N

ŁZY

JEZUSA Wybór i opracowanie Al Smith Tłumaczenie Agnieszka Rasztawicka-Szponar

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 3

31.01.2020 08:20

Tytuł oryginału: The Cries of Jesus from the Cross. A Fulton Sheen Anthology © 2018 by Al Smith Antologia zawiera fragmenty siedmiu książek abp. Fultona J. Sheena: The Seven Last Words, The Cross and the Beatitudes, The Rainbow of Sorrow, Victory over Vice, The Seven Virtues, Seven Words to the Cross, Seven Words of Jesus and Mary Tłumaczenie wierszy: Agnieszka Przybylska Redakcja: Ewa Stuła, Ewelina Michniowska-Addario Skład i łamanie: Tomasz Mstowski Projekt okładki: LUCAS Art & Design, Jenison, MI, we współpracy z Perceptions Design Studio Zdjęcie na okładce: obraz Lucasa Granacha Starszego, Ukrzyżowanie, fot. © Indigo Images / F6NGYD Cytaty biblijne pochodzą z: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu.

Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem © Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2011 ISBN 978-83-8131-140-3 © Edycja Świętego Pawła, 2020 ul. Św. Pawła 13/15 • 42-221 Częstochowa tel. 34.362.06.89 • fax 34.362.09.89 www.edycja.com.pl • e-mail: edycja@edycja.com.pl Dystrybucja: Centrum Logistyczne Edycji Świętego Pawła ul. Hutnicza 46 • 42-263 Wrzosowa k. Częstochowy tel. 34.366.15.50 • fax 34.370.83.74 e-mail: dystrybucja@edycja.com.pl Księgarnia internetowa: www.edycja.pl

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 4

31.01.2020 08:20

Naszej Pani, Stolicy Mądrości, z pokorną prośbą, aby przez Jej Niepokalane Serce świat odnalazł drogę do Najświętszego Serca Jezusa.

Ad maiorem Dei gloriam inque hominum salutem1.

1

Na większą chwałę Boga i dla zbawienia ludzi (przyp. tł.).

5

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 5

31.01.2020 08:20

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 6

31.01.2020 08:20

Wprowadzenie

U stóp krzyża więcej się nauczyłem, aniżeli ze wszystkich książek. św. Tomasz z Akwinu

Arcybiskup Fulton J. Sheen był człowiekiem do tańca i do różańca. Poświęcił życie ludziom, przemieniając ich serca przez przekonującą naukę o prawdach Chrystusa i Jego Kościoła, przekazywaną w książkach, audycjach radiowych, wykładach, programach telewizyjnych oraz na łamach wielu czasopism.

Ten rozchwytywany prelegent poruszał tematy dotyczące zarówno codziennych spraw, jak i wiary oraz moralności.

Sheen, wykorzystując swój urok osobisty, z niebywałą łatwością inicjował rozmowę na każdy temat i z każdym.

W latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku Fulton Sheen prowadził audycję radiową The Catholic Hour (Godzina katolicka). Miliony ludzi słuchało jego cotygodniowych katechez, w których poruszał szeroki wachlarz zagadnień, od politycznych, ekonomicznych, filozoficznych po odwieczne poszukiwanie szczęścia przez rodzaj ludzki.

Równolegle z prowadzeniem radiowych katechez Sheen pisał książki i artykuły. Można śmiało powiedzieć, że dzięki lekturze 7

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 7

31.01.2020 08:20

WPROWADZENIE

jego dzieł tysiące ludzi zaczęło inaczej postrzegać Boga i Kościół. Przypisuje mu się następujące stwierdzenie: „W Stanach Zjednoczonych nie ma nawet stu osób, które nienawidzą Kościoła katolickiego, ale są miliony ludzi nienawidzących tego, co błędnie postrzegają jako tenże Kościół”.

Nosząc w sobie gorliwe pragnienie rozwiewania mitów o naszym Panu i Jego Kościele, abp Sheen stworzył serię przejmujących publikacji o męce Chrystusa i Jego ostatnich siedmiu zdaniach wypowiedzianych z krzyża. Jako biblista doskonale zdawał sobie sprawę, jaką moc zawierało nauczanie ukrzyżowanego Chrystusa. Wraz ze św. Pawłem mógł powiedzieć: „Postanowiłem wśród was nie znać niczego innego, jak tylko Jezusa Chrystusa, i to ukrzyżowanego” (1 Kor 2, 2).

Podczas ostatniego nagranego nauczania w Wielki Piątek w 1979 roku abp Sheen wyznał, że „pięćdziesiąty ósmy raz pod rząd” dzieli się refleksjami o siedmiu ostatnich zdaniach Chrystusa z krzyża. Jego przekaz, czy to jako młodego księdza z Peorii, w stanie Illinois, wykładowcy na Uniwersytecie Washington czy biskupa Nowego Jorku, pozostawiał niezatarty ślad w słuchaczach.

Wydaje się zatem stosowne, biorąc pod uwagę wpływ jego nauczania na społeczeństwo, zawrzeć w tej antologii rozważania abp. Sheena nad słowami Jezusa i Maryi z siedmiu książek, które napisał w latach 1933-1945: The Seven Last Words, The Cross and the Beatitudes, The Rainbow of Sorrow, Victory over Vice, The Seven Virtues, Seven Words to the Cross, Seven Words of Jesus and Mary.

Antologia została podzielona na siedem rozdziałów, w których kolejno jest rozważanych ostatnich siedem zdań Chrystusa z krzyża. Poszczególne fragmenty z powyższych dzieł 8

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 8

31.01.2020 08:20

Wprowadzenie

zostały tak dobrane, aby poddać refleksji i rozważaniu siedem odrębnych tematów: 1. Słowa wypowiedziane przez Chrystusa z krzyża.

2. Błogosławieństwa.

3. Smutek i cierpienie.

4. Siedem grzechów głównych.

5. Siedem cnót.

6. Społeczności, które odrzucają Kościół i nauczanie Chrystusa.

7. Jedność Jezusa i Maryi.

Rozważania te można czytać zgodnie z układem książki lub w innej kolejności według upodobania. Ponieważ antologia zawiera fragmenty z siedmiu książek autorstwa Fultona Sheena, czytelnik może równolegle zapoznawać się z konkretnym dziełem arcybiskupa. Na przykład, podejmując czwartą refleksję z każdego rozdziału, można czytać Victory over Vice (Zwycięstwo nad słabością) albo zapoznając się z trzecią refleksją, wdrożyć lekturę The Rainbow over Sorrow (Tęcza nad smutkiem).

Podczas podejmowanych refleksji można zatrzymać się dłużej nad zdaniem, które jest pełne treści i szczególnie porusza serce. Czytelnik zauważy również, że abp Sheen podobnie jak czyni to każdy dobry nauczyciel, powtarza pewne myśli w trakcie danego rozważania, aby następnie jeszcze lepiej je wytłumaczyć lub uwypuklić istotne kwestie.

2 października 1979 roku papież Jan Paweł II odwiedził katedrę św. Patryka w Nowym Jorku. Objął wtedy Fultona Sheena i szepnął mu do ucha: „Dobrze piszesz i mówisz o Panu Jezusie Chrystusie. Jesteś wiernym synem Kościoła”.

Należy mieć nadzieję, że po przeczytaniu tych rozważań czytelnik zgodzi się ze szczerym wyznaniem Jana Pawła II 9

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 9

31.01.2020 08:20

Wprowadzenie

oraz wielu innych osób, które dostrzegły mądrość i wierność Sheena. Niech teksty autorstwa abp. Fultona J. Sheena wzbudzą jeszcze głębszą miłość do Kościoła, do Pana Jezusa Chrystusa i Jego błogosławionej Matki Maryi.

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 10

31.01.2020 08:20

PIERWSZE ZDANIE

Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 11

31.01.2020 08:20

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 12

31.01.2020 08:20

1 Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią

Wydaje się oczywiste, że zgodnie z ludzką naturą serce człowieka w obliczu śmierci wypowiada słowa miłości do tych, którzy są mu najbliżsi i najbardziej umiłowani. Nie ma powodu, aby przypuszczać, że inaczej było w przypadku Serca najczulszego ze wszystkich serc. Jeśli Jezus przemówił do tych, których kochał najbardziej, to w jego trzech pierwszych zdaniach możemy spodziewać się odkrycia porządku Jego miłości i przywiązania. Pierwsze zdanie wypowiedział jednak do swoich wrogów: „Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią”; drugie do grzeszników: „Zapewniam cię: Dzisiaj ze Mną będziesz w raju”; a dopiero trzecie zdanie do świętych: „Kobieto, oto Twój syn”. Wrogowie, grzesznicy i święci – oto porządek Bożej miłości i troski.

Zgromadzeni pod krzyżem ludzie niecierpliwie wyczekiwali jego pierwszych słów. Kaci spodziewali się, że będzie krzyczał z bólu, co robili przed Nim wszyscy przygwożdżeni do krzyża.

Seneka wspomina, że każdy z nich przeklinał dzień swoich narodzin, katów, własne matki, a nawet pluł na tych, którzy na niego patrzyli. Cyceron zaznacza, że w którymś momencie trzeba było ukrzyżowanym obcinać języki, aby powstrzymać potok 13

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 13

31.01.2020 08:20

PIERWSZE ZDANIE

okropnych bluźnierstw. Dlatego kaci czekali na krzyk, ale nie ten, który usłyszeli. Uczeni i faryzeusze również spodziewali się krzyku i byli dosyć pewni, że Ten, który uczył: „Miłujcie waszych nieprzyjaciół” oraz „Dobrze czyńcie tym, którzy was nienawidzą”, zapomni o Dobrej Nowinie, mając stopy i dłonie przebite gwoźdźmi. Myśleli, że rozrywający i agonalny ból spowoduje, że każda wypowiedziana przez Niego zasada okaże się słowami rzuconymi na wiatr, że każdej z nich trzymał się tylko dla pozorów. Wszyscy, oprócz tych trojga u stóp krzyża, czekali na krzyk zupełnie inny od tego, który się rozległ. Niczym pachnące drzewa obmywające swoim aromatem siekierę, która je ścina, najwspanialsze Serce na drzewie miłości wydobyło ze swoich głębin modlitwę, a nie krzyk, delikatną, słodką i cichą modlitwę prośby i przebaczenia: „Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią”.

Odpuść komu? Odpuść wrogom? Żołnierzowi, który na dziedzińcu Kajfasza uderzył Go pięścią w twarz; Piłatowi, politykowi, który skazał Boga, aby zachować przyjaźń cesarza; Herodowi, który przyodział Mądrość w szaty głupca; żołnierzom, którzy rozpięli Króla królów na drzewie pomiędzy niebem i ziemią. Przebaczyć im? Dlaczego im przebaczyć? Bo wiedzą, co czynią? Nie, dlatego że nie wiedzą, co czynią. Gdyby wiedzieli i nadal to robili; gdyby wiedzieli, jak potwornego zła się dopuszczają, skazując Życie na śmierć; gdyby wiedzieli, jaką niesprawiedliwością było wybrać Barabasza zamiast Jezusa; gdyby wiedzieli, jakim okrucieństwem było przybić do drzewa stopy, które spacerowały po niebiańskich pagórkach; gdyby wiedzieli, co czynią, i nadal to robili, nie bacząc na to, że ta sama krew, którą przelewali, była zdolna ich wybawić, 14

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 14

31.01.2020 08:20

Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią

nigdy nie zostaliby zbawieni! Oczywiście, że zostaliby potępieni, gdyby nie to, że byli nieświadomi, jak potwornej zbrodni się dopuścili, krzyżując Chrystusa! To właśnie nieświadomość ich wielkiego grzechu sprawiła, że zostali objęci tym gasnącym wołaniem z krzyża. To nie wiedza ocala, lecz nieświadomość.

Dla upadłych aniołów nie ma zbawienia. Te potężne duchy dowodzone przez Lucyfera, czyli Niosącego Światło, obdarzone inteligencją, przy której nasza wydaje się być niemowlęca, widziały konsekwencje każdej swojej decyzji tak wyraźnie, jak wiadomo, że dwa plus dwa równa się cztery. Dokonując wyboru, uczyniły go nieodwołalnym. Nie było odwrotu, a zatem i przyszłego zbawienia. I właśnie dlatego, że wiedziały, co czynią, nie zostały objęte tym wołaniem, które rozległo się z krzyża. To nie mądrość ocala, lecz niewiedza!

Z nami jest podobnie, gdybyśmy wiedzieli, jak potworny jest grzech i nadal byśmy grzeszyli; gdybyśmy wiedzieli, ile miłości uosobiło się podczas wcielenia i nadal odmawialibyśmy karmienia siebie Chlebem Życia; gdybyśmy wiedzieli, ile miłości objawiło się w Ofierze Krzyża i wciąż nie napełnialibyśmy kielicha naszego serca tą miłością; gdybyśmy wiedzieli, ile miłosierdzia jest w sakramencie pokuty i nie zgięlibyśmy kolan pod ręką, która ma władzę rozwiązywania w niebie i na ziemi; gdybyśmy wiedzieli, ile życia ma w sobie Eucharystia i nie przyjmowalibyśmy tego Chleba, który daje życie wieczne, ani nie pilibyśmy tego Wina, które rodzi i umacnia cnoty; gdybyśmy znali całą prawdę, którą zawiera Kościół jako Mistyczne Ciało Chrystusa i nadal odwracalibyśmy się do niego plecami, jak wszyscy inni piłaci; jeśli wiedzielibyśmy o tym wszystkim i wciąż żyli daleko od Chrystusa i Jego Kościoła, to powinniśmy 15

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 15

31.01.2020 08:20

PIERWSZE ZDANIE

iść na zatracenie! To nie mądrość zbawia, ale nieświadomość!

Jedynie nasza nieświadomość tego, jak dobry jest Bóg, tłumaczy to, że jesteśmy święci!

Drogi Jezu! Nie chcę znać mądrości tego świata; nie chcę wiedzieć, czyje kowadło wykuwa płatki śniegu albo gdzie jest kryjówka ciemności, jakie łono zrodziło lód, albo dlaczego złoto tak po ziemsku opada na ziemię, a ogień pnie się ku niebu tak niebiańsko; nie chcę znać literatury ani nauki lub czterowymiarowego wszechświata, w którym żyjemy; nie chcę znać wymiarów wszechświata w latach świetlnych; nie chcę znać szerokości ziemi, gdy tańczy wokół rydwanu słońca; nie chcę znać średnicy gwiazd, nieskalanych lampionów nocy; nie chcę znać głębin morza ani tajemnic jego wodnych pałaców. Chcę być nieświadomy tych wszystkich rzeczy. Pragnę jedynie poznawać długość, szerokość, wysokość i głębokość Twojej odkupieńczej miłości na krzyżu, najsłodszy Zbawicielu ludzi. Nie chcę niczego znać na świecie poza Tobą, drogi Jezu. I wtedy, co jest największym paradoksem, będę mądry!

The Seven Last Words (Siedem ostatnich słów)

16

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 16

31.01.2020 08:20

2 Szczęśliwi łagodni, ponieważ oni posiądą ziemię

Nasz Pan rozpoczął publiczną działalność na Górze Błogosławieństw, nauczając: „Szczęśliwi łagodni, ponieważ oni posiądą ziemię” (Mt 5, 5). A zakończył ją na wzgórzu Golgoty, praktykując tę łagodność: „Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią” (Łk 23, 34).

Jakże odmienne to od błogosławieństwa tego świata! Ten świat nie błogosławi pokornych, lecz mściwych; nie chwali tych, którzy nadstawiają drugi policzek, ale odpłacających złem za zło; nie wysławia pokornych, lecz agresywnych. Komunizm rozprzestrzenił ducha przemocy, walki klasowej i zaciśniętej pięści w stopniu, jakiego świat nigdy wcześniej nie widział.

Korygując wojowniczą postawę zaciśniętej pięści, nasz Pan uczył łagodności i zarazem ją praktykował. Nauczał o niej w tej niezapomnianej mowie, będącej kontynuacją błogosławieństw: Słyszeliście, że powiedziano: „Oko za oko, ząb za ząb”. A Ja wam mówię: Nie zwalczajcie zła złem, lecz jeśli cię ktoś uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi. A temu, kto chce się z tobą procesować o tunikę, oddaj także płaszcz. Jeśli cię ktoś zmusza, żebyś szedł z nim tysiąc kroków, idź za nim dwa tysiące… Słyszeliście, że powiedziano: „Będziesz miłował 17

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 17

31.01.2020 08:20

PIERWSZE ZDANIE swego bliźniego”, a nieprzyjaciela będziesz nienawidził. A ja wam mówię: Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za waszych prześladowców, abyście byli synami waszego Ojca, który jest w niebie. On sprawia, że słońce wschodzi dla złych i dobrych i zsyła deszcz dla sprawiedliwych i niesprawiedliwych. Jeśli bowiem miłujecie tylko tych, którzy was miłują, jakiej zapłaty możecie się spodziewać? Czy i celnicy tego nie czynią?

I jeśli pozdrawiacie tylko swoich bliskich, to cóż szczególnego czynicie?

Czy i poganie tak nie postępują? Bądźcie więc tak doskonali, jak doskonały jest wasz Ojciec Niebieski (Mt 5, 38-48).

Ale On nie tylko nauczał o łagodności; On ją praktykował. Kiedy ludzie z Jego narodu podnieśli kamienie, żeby w Niego rzucić, nie odwzajemnił się tym samym; kiedy mieszkańcy Nazaretu wyprowadzili go na szczyt wzgórza, aby strącić Go w przepaść, On przeszedł pomiędzy nimi nietknięty; kiedy żołnierz uderzył Go pięścią w twarz, sprawiając, że Zbawiciel już wtedy poczuł zaciśniętą pięść komunizmu, On odpowiedział mu tylko łagodnie: „Jeśli źle coś powiedziałem, to udowodnij, co było złe, a jeśli dobrze, to dlaczego Mnie bijesz?” (J 18, 23).

Kiedy skazywano Go na śmierć, nie użył swojej władzy do zabicia choćby jednego z wrogów; a teraz na krzyżu Jego łagodność osiąga szczyt, gdy do przebijających dłonie, które stworzyły świat, i przygważdżających stopy, które prowadzą dusze, mówi: „Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią”.

Co jest właściwe – przemoc komunizmu czy łagodność Chrystusa? Komunizm mówi, że łagodność oznacza słabość.

Ale wynika to z braku zrozumienia sensu Chrystusowej łagodności. Łagodność nie jest tchórzostwem; łagodność to nie jest spokojny temperament, ospały i trudny do pobudzenia; łagodność to nie jest tchórzliwa bierność, która pozwala, aby każdy 18

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 18

31.01.2020 08:20

Szczęśliwi łagodni, ponieważ oni posiądą ziemię

po nas deptał. Nie! Łagodność to opanowanie. Właśnie dlatego nagrodą za łagodność jest panowanie.

Słaba osoba nigdy nie będzie łagodna, ponieważ ona nie posiada siebie, nie panuje nad sobą; łagodność to cnota, która kontroluje waleczne, gwałtowne i awanturnicze zapędy natury, dlatego jest najlepszą i najszlachetniejszą drogą do samorealizacji. Łagodny człowiek nie jest kimś, kto odmawia walki lub nigdy nie wpada w gniew. Łagodny człowiek to ktoś, kto z pewnością nie zrobi jednego: nie będzie walczył, gdy zostanie zaatakowana jego duma, lecz tylko wtedy, gdy łamie się zasady.

I właśnie tym różni się gniew komunisty od gniewu łagodnego człowieka.

Komunizm zaczyna się w momencie, gdy atakowana jest pycha; pięść unosi się i zaciska, gdy podważane jest ego; policzki nabierają rumieńców, gdy zraniono miłość własną; krew gotuje się i wrze w ułamku sekundy, gdy pycha doznała uniżenia.

Gniew komunisty jest oparty na egoizmie; on nienawidzi bogatych nie dlatego, że kocha ubogich w duchu albo sam pragnie być biedny. Każdy komunista tak naprawdę jest kapitalistą z pustymi kieszeniami. Egoizm to największy z grzechów; właśnie dlatego świat nienawidzi tych, którzy go nienawidzą, dlatego zazdrości tym, którzy mają więcej; dlatego zazdrości tym, którzy więcej robią; dlatego nie lubi tych, którzy nie chcą mu schlebiać; i dlatego gardzi tymi, którzy mówią prawdę o nas. Życie tego świata inspirowane jest egocentryzmem i prywatą, a jego gniew jest owocem zrodzonym z tej miłości do siebie.

Rozważmy teraz gniew łagodnego człowieka. Nie kieruje nim egoizm, lecz prawość. Włada sobą na tyle, że nigdy nie unosi 19

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 19

31.01.2020 08:20

PIERWSZE ZDANIE

pięści z niecnych powodów, w obronie swojej dumy, próżności czy pychy lub dlatego, że pożąda czyjegoś bogactwa. Powstaje tylko w obronie Bożej sprawiedliwości. Mojżesz był łagodnym człowiekiem, ale roztrzaskał kamienne tablice, kiedy zobaczył, jak jego lud lekceważy Boga.

Nasz Pan jest uosobieniem łagodności, ale wyrzucił kupców i sprzedających ze świątyni, bo zrobili targowisko z domu Jego Ojca. Był jednak na tyle opanowany, że kiedy podszedł do gołębi, łagodnie wypuścił je z klatek. Jest panem samego siebie, bo wpada w gniew tylko wtedy, kiedy świętość jest lekceważona, ale nigdy w momencie, gdy On sam jest atakowany. Właśnie dlatego bez słowa riposty „wsiadł do łodzi, przeprawił się na drugi brzeg i przyszedł do swojego miasta” (Mt 9, 1), kiedy Gadareńczycy usilnie prosili Go, aby opuścił ich krainę.

Nic również nie powiedział, kiedy zebrani w domu Jaira szydzili z Niego, lecz obojętny wobec ich drwin, kontynuował swoją misję i wskrzesił dziewczynkę. Z tego też powodu mógł nazwać Judasza przyjacielem, kiedy ten zdradził Go pocałunkiem. I dlatego nasz Pan z krzyża modli się o przebaczenie dla swoich oprawców. Nie odpowiada gniewem na ich wściekłość skierowaną ku Jego Ciału, chociaż mógł zetrzeć ich w proch potęgą swojej świętości. On jednak im przebacza, bo „nie wiedzą, co czynią”.

Jeśli niewinność kiedykolwiek mogła sprzeciwiać się niesprawiedliwości, to właśnie w przypadku naszego Pana. Tymczasem On im przebacza. Ignoruje obelgi, którymi Go obrzucają. Czyż nie nauczał o łagodności? Jakże mógłby teraz sam jej nie praktykować?

I jakże mógłby lepiej ją okazać, niż modląc się za tych, którzy Go ukrzyżowali? I czy może być większa łagodność niż 20

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 20

31.01.2020 08:20

Szczęśliwi łagodni, ponieważ oni posiądą ziemię

przebaczenie z powodu tego, że ktoś nie wie, co uczynił? Lekcja do zapamiętania brzmi: ci, którzy nas krzywdzą, mogą być równie pogubieni w sumieniu jak oprawcy, którzy ukrzyżowali Chrystusa.

Od tamtego pamiętnego dnia istnieją dwa powody do wycofania się z walki: albo dlatego, że się boimy, albo oszczędzamy siły na ważniejszą bitwę. Ten drugi rodzaj odpowiada łagodności naszego Pana.

Nie bądź zły, gdy atakują twoją dumę. Nie zaszkodzi ci to.

Nasz Pan przypomina: „Szczęśliwi, którzy są prześladowani za sprawiedliwość, ponieważ do nich należy królestwo niebieskie” (Mt 5, 10).

Przeciwieństwem chrześcijańskiej filozofii przebaczenia jest komunizm, pierwszy w historii świata system filozoficzny, polityczny i społeczny, który nie opiera się na miłości, lecz na nienawiści. Komunizm wierzy, że może istnieć tylko dzięki wzniecaniu rewolucji, walki klasowej i przemocy. Stąd też jego podszyta nienawiścią władza jest skierowana przeciwko tym, którzy uznają rodzinę za podstawową komórkę społeczeństwa.

Bardzo charakterystyczny dla komunizmu gest zaciśniętej pięści, odzwierciedlający jego awanturniczego i destrukcyjnego ducha, to zarazem całkowita opozycja wobec przebitej gwoździem dłoni Zbawiciela, błagającego o przebaczenie dla pokolenia zaciśniętej pięści, które posłało Go na krzyż.

Należy przywołać tutaj zdumiewający fakt, że jako uczniowie naszego Pana wierzymy w przemoc tak bardzo jak komuniści.

Bo czyż nasz Pan nie powiedział: „królestwo niebieskie doznaje gwałtu i gwałtownicy je zdobywają” (Mt 11, 12). Różnica jednak istnieje: komuniści wierzą w przemoc wobec bliźnich; my uznajemy przemoc wobec siebie. Komuniści zwalczają każdego, 21

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 21

31.01.2020 08:20

PIERWSZE ZDANIE

kto odrzuca nienawiść; my walczymy ze sobą, z naszymi niższymi instynktami, własną pożądliwością, interesownością, egoizmem, zmysłowością i małodusznością – jednym słowem, wobec tego wszystkiego, co nie pozwala rozwijać nam najlepszych i najbardziej wzniosłych cech naszej natury. Komunizm krzyżuje swoich wrogów; my krzyżujemy wszystko, co sprawia, że widzimy kogoś jako naszego wroga. Komunizm nienawidzi miłości chrześcijan; my nienawidzimy wszystkiego, co wywołuje w nas nienawiść do komunistów. Gdyby komuniści zwalczali tak bardzo własny egoizm jak drugiego człowieka, byliby święci!

Ich nienawiść jest słabością, ponieważ nie pozwala im przyznać, że zbiorowy egoizm jest tak samo zły jak jednostkowy; to słabość człowieka, który nad sobą nie panuje i używa pięści zamiast rozumu, który ucieka się do przemocy z takiego samego powodu jak ignorant używający bluźnierstw; innymi słowy brakuje mu intelektualnej siły, aby siebie inaczej wyrazić.

Jaki zatem powinien być nasz stosunek do nienawiści, jaką żywią do nas ludzie owładnięci komunizmem? To musi być postawa Ojca Świętego, który prosił nas o modlitwę za komunistów. To musi być postawa hiszpańskich księży, którzy zanim zostali zastrzeleni przez komunistów, poprosili ich, aby uklęknęli i przyjęli od nich przebaczenie oraz błogosławieństwo.

Czyż nie jest to odbicie zachowania naszego Pana na krzyżu: pełnego łagodności, miłości i przebaczenia?

A jakie powinno być nasze podejście do komunizmu? Musimy mieć siłę, moc i odwagę, które pomogą nam obnażyć błędy systemu i wybrać raczej krzyż niż akceptację choćby jednej z zasad jego nienawiści.

Nie będą nas kochać za łagodność i trudno nam będzie nie wpadać w gniew, kiedy atakują naszą dumę czy pychę, 22

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 22

31.01.2020 08:20

Szczęśliwi łagodni, ponieważ oni posiądą ziemię

a prawdopodobnie także i nasz dorobek; nie ma jednak innego Bożego nakazu niż ten: „Jesteście szczęśliwi, gdy was znieważają, prześladują i oczerniają z mojego powodu. Cieszcie się i radujcie, bo wielka jest wasza zapłata w niebie” (Mt 5, 11-12). „Jeśli świat was nienawidzi, to wiedzcie, że Mnie wcześniej znienawidził niż was. Gdybyście byli ze świata, świat kochałby to, co do niego należy. Wy jednak nie jesteście ze świata, gdyż wybrałem was z tego świata dla siebie. Dlatego świat was nienawidzi” (J 15, 18-19). „Usuną was ze wspólnoty synagogalnej, a nawet nachodzi godzina, kiedy każdy, kto pozbawi was życia, będzie uważał, że tak oddaje cześć Bogu” (J 16, 2).

A zatem, jeśli mamy wrogów, przebaczmy im. Jeśli cierpimy niesprawiedliwie, to zacznijmy praktykować miłosierdzie. Jeśli cierpimy sprawiedliwie, i prawdopodobnie tak jest, ponieważ mamy grzechy do odpokutowania, to możemy praktykować cnotę sprawiedliwości.

Czy mamy prawo nienawidzić drugiego człowieka, skoro nasz egoizm często stanowi przyczynę jego nienawiści?

Pierwsze zdanie z krzyża i błogosławieństwo sławiące łagodność wymagają, abyśmy wyrwali z korzeniami miłość własną; kochali naszych oprawców; wybaczali im, bo nie wiedzą, co czynią; okazywali troskę tym, którzy nas oczerniają; byli życzliwi wobec złodziei, którzy oskarżają nas o kradzież; przebaczali kłamcom, którzy donoszą na nas; byli miłosierni wobec cudzołożników, którzy oskarżają nas o zdradę.

Radujmy się i cieszmy, że nas nienawidzą. Niszczy to tylko naszą dumę, ale nie charakter; wypala to naszą pychę, ale nie plami naszej duszy – bo każda obelga ze strony tego świata utrwala w nas dobro.

23

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 23

31.01.2020 08:20

PIERWSZE ZDANIE

Wiemy, że modlitwa za tych, którzy przybijają nas do krzyża, nie jest zwyczajem tego świata. Ale właśnie w tym rzecz: chrześcijaństwo nie jest układaniem się ze światem; to odwracanie tego świata do góry nogami. Wiemy, że miłowanie nieprzyjaciół przeczy zdrowemu rozsądkowi, ponieważ miłość do nich oznacza nienawiść do siebie; ale na tym polega chrześcijaństwo – nienawiść do tego, co w nas jest pełne nienawiści.

Pozwólcie, że nawiązując do komunizmu, powiem: Nienawidzę komunizmu, bo ten system niszczy cywilizację, Rosja i Hiszpania są tego dowodem, ale kocham komunistów. Kocham ich, ponieważ są oni także dziećmi Boga.

Nasz wróg często jest naszym zbawicielem; nasz oskarżyciel często jest naszym odkupicielem; nasi oprawcy są często naszymi sprzymierzeńcami; ci, co nas krzyżują, są często naszymi dobroczyńcami, ponieważ obnażają w nas to, co jest egoistyczne, niegodziwe, próżne, podłe. Nie wolno nam jednak ich nienawidzić. Nienawidzić ich za nienawiść do nas byłoby naszą słabością.

Jeśli nienawiścią zaczniemy odpowiadać na nienawiść, to czy kiedykolwiek położymy jej kres? Odpowiadanie przemocą na przemoc to dalsze jej propagowanie; spory powiększają tylko gorycz, bez względu na to, kto triumfuje. Nienawiść jest jak ziarno; jeśli ją zasiejemy, zbierzemy jeszcze więcej nienawiści.

Skoro mamy pokonać nienawiść, to trzeba usunąć jej żądło; nie wolno jej karmić, pielęgnować czy propagować. Ale jak zrobić to inaczej, niż tylko odpłacając dobrem za zło?

Jak inaczej możemy usunąć nienawiść z powierzchni ziemi? Załóżmy, że pięć tysięcy mężczyzn stoi w szeregu, a przed nimi propagandysta komunizmu, który ich przekonuje, że przemoc, rewolucja i zaciśnięte pięści to jedyna droga do tego, 24

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 24

31.01.2020 08:20

Szczęśliwi łagodni, ponieważ oni posiądą ziemię

aby obalić rządy i odzyskać majątek. Załóżmy, że pierwszy mężczyzna z szeregu zainspirowany nienawiścią komunisty uderzy stojącego obok niego mężczyznę w prawy policzek; ten drugi mężczyzn zaciśnie pięść i wymierzy cios trzeciemu; trzeci mężczyzna wymierzy prawy policzek czwartemu i tak oto będzie wędrowała zaciśnięta pięść – ponieważ ich ewangelią jest nienawiść.

Czy istnieje jakikolwiek sposób na to, żeby zatrzymać nienawiść i przemoc? Tak, pod jednym warunkiem; jeśli jeden z mężczyzn w szeregu, którego uderzono w prawy policzek zamiast wymierzyć policzek sąsiadowi, odwróci się i nadstawi lewy policzek temu, który go uderzył. Zniszczy wtedy nienawiść, ponieważ odmówił siania jej dalej.

Nienawiść utraci glebę, na której mogłaby wzrastać, bo nienawiść wzrasta tylko na prawym policzku, ale nigdy na lewym: „A Ja wam mówię: Nie zwalczajcie zła złem, lecz jeśli cię ktoś uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi” (Mt 5, 39).

To nie jest słabość; to jest siła – siła, która czyni człowieka panem siebie samego i pogromcą nienawiści.

Jeśli w to wątpisz, sprawdź czasami, ile siły to wymaga.

Kosztuje to tak dużo, że tylko wołanie do Boga o przebaczenie może pokonać nienawiść tych, którzy przybijają do krzyża.

Jeśli masz wrogów, jeśli oni cię nienawidzą, jeśli cię znieważają i prześladują i mówią o tobie wszystkie złe rzeczy, a ty chcesz zatrzymać ich nienawiść zaciśniętą pięścią i zmieść ich z powierzchni ziemi – to jest na to tylko jeden sposób: kochaj ich!

The Cross and the Beatitudes (Krzyż i błogosławieństwa) 25

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 25

31.01.2020 08:20

Podziękowania

Pragnę podziękować Bogu Wszechmogącemu za zdrowie umysłu, ciała i duszy, że mogłem zebrać te wszystkie refleksje.

Mojej drogiej żonie, Isabel, moim dzieciom i wnukom, które czynią mnie młodego duchem i są prawdziwym błogosławieństwem od Boga, dziękuję, że dzielicie ze mną moje radości.

Pragnę wyrazić swoją wdzięczność dla członków Fundacji Arcybiskupa Fultona Sheena w Peorii, w stanie Illinois, a szczególnie ks. Danielowi R. Jenky’emu, C.S.C., biskupowi Peorii, za przewodzenie i oddanie się sprawie kanonizacji abp. Sheena oraz wkład w tę książkę.

Dziękuję s. Julii Enzenberger, która niezliczoną ilość razy powtarzała mi słowa Sheena: „Uwierz w niewiarygodne, a będziesz czynić to, co niemożliwe”.

Dziękuję s. Connie Derby RSM, dyrektorce Archiwum Diecezji Rochester, za wszelką pomoc w dostępie do wielu oryginalnych dzieł abp. Fultona Sheena.

Mojemu drogiemu przyjacielowi i radiowemu mentorowi, Terry’emu Barberowi. Twoja pasja przyprowadzania dusz do Chrystusa przez nauczanie abp. Fultona J. Sheena jest zaraźliwa. Twoja posługa z kasetami magnetofonowymi, która rozpoczęła się w latach 80. XX wieku, aby dzielić się nagraniami oraz nauczaniami abp. Fultona Sheena, wzbogaciła życie wielu 469

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 469

31.01.2020 08:20

SIÓDME ZDANIE

dusz. Dziękuję za przypomnienie każdemu, kto tego słucha: „twoje życie jest warte przeżycia”. Cała naprzód z Fultonem Sheenem, mój Przyjacielu! Cała naprzód!

Dziękuję wszystkim seminarzystom, księżom, osobom zakonnym, biskupom i kardynałom, których spotkałem podczas tej podróży. Zawsze pamiętajcie słowa abp. Sheena, że „ksiądz nie należy do siebie”.

Dziękuję dziesiątkom tysięcy ludzi, których spotkałem podczas moich prezentacji o abp. Fultonie J. Sheenie w parafiach, na konferencjach, uniwersytetach, w szkołach średnich i wspólnotach, a nawet w pubach. Dziękuję za podzielenie się Waszymi historiami o Sheenie.

I na końcu dziękuję abp. Fultonowi J. Sheenowi, którego nauczania o męce naszego Pana i Jego siedmiu ostatnich zdaniach wciąż mnie inspirują do większej miłości Boga i doceniania daru Kościoła. Pragnę być pobłogosławiony taką miłością, jaką abp Sheen miał do świętych, do sakramentów, Eucharystii oraz Matki Boga. Niech Bóg obdarzy Go bardzo zaszczytnym miejscem w niebie!

Al Smith

470

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 470

31.01.2020 08:20

O Autorze Fulton J. Sheen (1895-1979)

Fulton J. Sheen urodził się w El Paso, w Illinois, w 1895 roku.

W szkole średniej wygrał trzyletnie stypendium uniwersyteckie, ale odrzucił je, podążając za powołaniem kapłańskim.

Uczęszczał do St. Viator College Seminary w Illinois oraz St. Paul Seminary w Minnesocie. W 1919 roku przyjął święcenia kapłańskie w diecezji Peoria, w stanie Illinois. Uzyskał tytuł licencjata teologii oraz licencjata prawa kanonicznego na Katolickim Uniwersytecie Ameryki oraz stopień doktora na Katolickim Uniwersytecie Lowańskim w Belgii.

Sheen otrzymał liczne propozycje naukowe, ale posłuszny biskupowi nie przyjął ich, zostając wikarym w wiejskiej parafii. Kiedy biskup przekonał się, że był posłuszny, pozwolił mu wykładać na Katolickim Uniwersytecie Ameryki oraz w Kolegium św. Edmunda w Ware, w Anglii, gdzie poznał G. K. Chestertona, którego weekendowe audycje w radiu BBC zainspirowały go do prowadzenia w latach 1930-1952 nauk radiowych w NBC, w programie The Catholic Hour (Katolicka Godzina).

W 1952 roku Sheen zaczął prowadzić w telewizji ABC autorski program Life is Worth Living (Warto żyć). Pomimo czasu antenowego, który zmusił go do konkurowania z Miltonem 471

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 471

31.01.2020 08:20

SIÓDME ZDANIE

Berle i Frankiem Sinatrą, dynamiczny Sheen osiągnął ogromny sukces i już w 1954 roku oglądały go miliony widzów, zarówno katolików, jak i osób innych wyznań.

Kiedy papież Pius XII zapytał go, ile osób nawrócił, Sheen odparł: „Wasza Świętobliwość, nigdy nie liczyłem. Boję się, że gdybym ich policzył, to pomyślałbym, że to ja ich nawróciłem, a nie Pan”.

Każdego roku głosił wielkopiątkowe homilie w katedrze św. Patryka, prowadził liczne rekolekcje dla księży i osób zakonnych oraz nauczał na wakacyjnych konferencjach w Anglii. „Jeśli chcesz, żeby ludzie pozostali takimi, jak są – mówił – powiedz im to, co chcą usłyszeć. A jeśli chcesz, żeby się poprawili, powiedz im to, co wiedzieć powinni”. I właśnie to czynił, nie tylko podczas nauczań, ale w ponad 90 książkach, które napisał. Tytuł Peace of Soul zajął szóste miejsce na liście bestsellerów New York Timesa.

Sheen posługiwał jako biskup pomocniczy Nowego Jorku w latach 1951-1966 oraz jako biskup Rochester w latach 1966-1969.

Jego dwiema największymi miłościami były Matka Boża i Eucharystia. Każdego dnia odprawiał świętą godzinę przed Najświętszym Sakramentem, od którego czerpał siły oraz inspirację do głoszenia Ewangelii i przed którym przygotowywał swoje homilie. „Każdego dnia proszę Chrystusa, żeby zachował mnie zdrowym fizycznie i sprawnym umysłowo, abym mógł głosić Ewangelię i świadczyć o Jego krzyżu i zmartwychwstaniu – mówił. – Czyniąc to, jestem taki szczęśliwy, iż myślę sobie, że jak kiedyś stanę przed dobrym Panem w niebie, to odpocznę kilka dni, a potem zapytam, czy nie pozwoli mi wrócić znowu na ziemię, abym mógł zrobić coś jeszcze”.

472

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 472

31.01.2020 08:20

Sens życia

Dobry Pan powołał Fultona Sheena do domu w 1979 roku.

Jego programy telewizyjne, teraz na płytach, i książki kontynuują jego ziemskie dzieło zdobywania dusz dla Chrystusa. Proces kanonizacyjny Sheena został otwarty w 2002 roku, w 2012 roku papież Benedykt XVI ogłosił go sługą Bożym.

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 473

31.01.2020 08:20

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 474

31.01.2020 08:20

Spis treści Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 PIERWSZE ZDANIE Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Szczęśliwi łagodni, ponieważ oni posiądą ziemię. . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Niesprawiedliwe cierpienie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Gniew. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Męstwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Słowo do humanistów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Wartość niewiedzy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 DRUGIE ZDANIE Dzisiaj ze Mną będziesz w raju Dzisiaj ze Mną będziesz w raju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Szczęśliwi miłosierni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Cierpienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Zazdrość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Nadzieja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Słowo do grzeszników. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Tajemnica świętości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 475

31.01.2020 08:20

TRZECIE ZDANIE Kobieto, oto Twój syn; oto twoja Matka Kobieto, oto Twój syn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Szczęśliwi, którzy mają czyste serce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cierpienie niewinnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nieczystość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Roztropność. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Słowo do egoistów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Solidarność religii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

145 149 157 167 177 187 199

CZWARTE ZDANIE Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił?

Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Szczęśliwi ubodzy w duchu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bóg i dusza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pycha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wiara. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Słowo do inteligencji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pewność zwycięstwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

211 215 225 235 245 253 265

PIĄTE ZDANIE Pragnę Pragnę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Szczęśliwi, którzy są głodni i spragnieni sprawiedliwości. . . . . . . . . .

Potrzeba gorliwości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Obżarstwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wstrzemięźliwość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 476

279 283 291 301 315

31.01.2020 08:20

Słowo do ludzi nowoczesnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Religia to poszukiwanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 SZÓSTE ZDANIE Wykonało się Wykonało się. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Szczęśliwi, którzy zabiegają o pokój. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zaplanowany wszechświat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lenistwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sprawiedliwość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Słowo do sensacjonalistów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Godzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

347 351 359 367 381 391 399

SIÓDME ZDANIE Ojcze, w Twoje ręce oddaję mojego ducha Ojcze, w Twoje ręce oddaję mojego ducha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Szczęśliwi, którzy cierpią udrękę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wieczna wolność. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Chciwość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Miłość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Słowo do myślicieli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sens życia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

409 413 423 433 445 453 461

Podziękowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 O Autorze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471 Fulton J. Sheen (1895-1979). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 477

31.01.2020 08:20

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 478

31.01.2020 08:20

140B_Lzy Jezusa_inside.indd 479

31.01.2020 08:20