Os caminhos da tradição: 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Eduardo Covalesky Dias Tradução: Magdalena Linde Tosetto

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Drogami tradycji 25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

2016

Produção e pesquisa: Larissa Drabeski Revisão: Mariana Cervi Soares Redação: Eduardo Covalesky Dias Tradução: Magdalena Linde Tosetto Foto de capa: Julia Roehrig Ilustração: Welington Lima/Pixsul Projeto Gráfico e diagramação: Luciane Mormello Gohl Gráfica e Editora Kaygangue Ltda.

Ficha

DEDICATÓRIA

Dedicamos nossa trajetória e nossas conquistas à memória de Francisco Augusto Caminski. As histórias deste livro são frutos de uma semente por ele plantada.

Muito obrigado por tudo que fez pelo Grupo Karolinka, pela cultura polonesa e por São Mateus do Sul.

Dedykujemy naszą drogę i osiągnięcia pamięci Francisco Augusto Caminskiego. Historie zawarte w tej książce są owocem zasianego przez niego ziarna.

Jesteśmy bardzo wdzięczni za wszystko, co zrobił na rzecz zespołu „Karolinka”, polskiej kultury i Sao Mateus do Sul.

Por vezes, sinto que já pertenço a uma época passada, aquela que se encarna tão bem em nosso hino nacional: A Polônia ainda não está morta!

As condições nas quais esse hino foi composto ainda prevalecem. O mesmo posso dizer das aspirações e das virtudes que ele exprime: coragem, revolta, orgulho.

Mas virá um tempo, que sem dúvida não verei, em que a harmonia e a paz, instauradas em todo o planeta, exigirão que os povos se comuniquem por meio de outro canto.

E desejo que nossos filhos, ou os filhos de nossos filhos, possam então clamar depois de nós: O mundo ainda não está morto!

(Um caminho de esperança, Lech Wałęsa)

„Czuję się głęboko związany z epoką odzwierciedloną w naszym hymnie narodowym „Jeszcze Polska nie zginęła”.

A przecież hymn ten powstał w podobnych do naszych warunkach, nie zmieniły się również wyrażone w nim aspiracje i cnoty: odwaga, bunt, duma.

Nadejdzie jednak czas, którego prawdopodobnie nie doczekam, że dla oddania harmonii i pokoju panujących na całej planecie trzeba będzie skomponować inny hymn. I życzę naszym dzieciom czy dzieciom naszych dzieci, żeby mogły kiedyś zaśpiewać po nas: «Jeszcze świat nie zginął»” (Droga Nadziei, Lech Wałęsa)

Prefácio

Wstęp

Com grata satisfação, recebo o livro comemorativo aos 25 anos de existência do Grupo Folclórico Polonês Karolinka, do Município de São Mateus do Sul, Paraná.

O livro nos conta a trajetória do grupo, relatando as suas dificuldades, tristezas, erros e acertos, soluções e alegrias, festas e comemorações, vitórias e realizações. Uma história bem contada e um exemplo a seguir.

De um grupo pequeno, nascido do respeito pela cultura trazida pelos imigrantes poloneses e do encanto pela beleza do folclore polonês, graças ao trabalho perseverante dos líderes e à ajuda e à dedicação de inúmeros colaboradores e amigos, temos hoje uma das maiores agremiações polônicas no Brasil. O Karolinka é grande não somente no tamanho, mas também no que corresponde ao nível artístico.

O Karolinka soube muito bem, com garra e criatividade, apresentar o colorido e rico folclore da Polônia em inúmeros festivais e apresentações individuais. É um grupo folclórico organizado de maneira muito profissional, o que se deve a uma coordenação dinâmica e arrojada. Não obstante, sua principal motivação continua sendo o amor pela Polonidade.

O constante e incansável trabalho exercido pelo grupo Karolinka em seus 25 anos dedicados aos valores da Polônia – seja através do dinamismo na interpretação das danças folclóricas, da manutenção das tradições e costumes, da culinária, da língua polonesa e, por fim, das melodias e

Z wielką przyjemnością polecam Państwu książkę wydaną dla uczczenia 25-Lecia Polonijnej Grupy Folklorystycznej „Karolinka” z miejscowości Sao Mateus do Sul w Paranie.

Książka ukazuje nam drogę zespołu do sukcesu. Opowiada o trudach i problemach, z jakimi trzeba było się zmierzyć, o smutkach, a nawet błędach.

Przeważają jednak trafne decyzje, poradzenie sobie z problemami, radości, święta, obchody, zwycięstwa i dokonania. Pięknie opowiedziana historia i przykład do naśladowania.

Dzięki zaangażowaniu liderów, a także pomocy i oddaniu niezliczonych współpracowników i przyjaciół, z małego zespołu, powstałego z szacunku do kultury przywiezionej przez imigrantów z Polski oraz z zauroczenia polskim folklorem, mamy dzisiaj jedną z największych grup polonijnych w Brazylii. Jednak, wielkość „Karolinki” nie jest mierzona wyłącznie jej znaczącym potencjałem organizacyjnym i kadrowym, ale przede wszystkim prezentowanym wysokim poziomem artystycznym. „Karolinka” wspaniale, kreatywnie i z polotem, potrafiła prezentować kolorowy i bogaty polski folklor na niezliczonych festiwalach i występach indywidualnych. Jest to grupa zorganizowana niezwykle profesjonalnie, co wynika z właściwego zarządzania i dynamicznej koordynacji, której podstawową motywacją pozostaje nieustannie miłość do Polskości.

Zaangażowanie grupy „Karolinka” w promowanie wartości kultury polskiej, trwale w okresie ostatnich 25-ciu lat, zasługuje na nasze najwyższe uznanie. Dotyczy to nie tylko

canções do recém-criado Coral Karolinka – merecem nosso respeito e agradecimento.

Sem dúvidas, outros grupos e líderes polônicos no Brasil que lutam pelo resgate da Cultura Polonesa muito poderão aprender lendo este livro. O Karolinka mostrou como ganhar essa batalha de maneira bonita e efetiva, dando, através de sua vitória, a melhor possível contribuição do Município de São Mateus do Sul para a multiétnica, dinâmica e alegre Cultura Brasileira.

Obrigado, Karolinka, por esses 25 anos!

Sto Lat! Marek Makowski – Cônsul Geral da República da Polônia no Brasil

kwestii tańców ludowych, ale również podtrzymywania tradycji i zwyczajów: kulinariów, języka polskiego, jak i melodii powstałego niedawno chóru.

Niewątpliwie inne zespoły i liderzy polonijni, walczący o ocalenie polskiej kultury w Brazylii, wiele mogą się nauczyć czytając tę książkę. „Karolinka” pokazała jak wygrać, pięknie i efektywnie, tę walkę. Jednocześnie, poprzez to zwycięstwo, pozwoliła miejscowości Sao Mateus do Sul wnieść wspaniały wkład w wieloetniczną, dynamiczną i wesołą kulturę brazylijską.

Marek Makowski – Konsul Generalny Rzeczpospolitej Polskiej

Sumário Introdução............................................................................................................................................................ 11 O levante da cultura polonesa........................................................................................................................15 Cem anos de colonização no Paraná (1971)............................................................................................................15 A música como preservação da cultura..................................................................................................................20 A criação da Braspol (1991)...............................................................................................................................................23 O que quer dizer Karolinka?...............................................................................................................................31 Improvisos, apresentações e viagens........................................................................................................ 34 A continuidade e as dificuldades enfrentadas..........................................................................................43 A criação do grupo infantil................................................................................................................................51 Amigos do Karolinka..............................................................................................................................................57 A autonomia jurídica..............................................................................................................................................60 O caminho para Joinville......................................................................................................................................61 A oportunidade perdida.........................................................................................................................................................72 Vice com honras de campeão.............................................................................................................................................73 Apresentações e festivais..................................................................................................................................82 1ª Mostra de Folclore Polonês em São Mateus do Sul..................................................................................91 Os trajes.....................................................................................................................................................................94 As danças nacionais polonesas........................................................................................................................105 Polonez...............................................................................................................................................................................................105 Krakowiak.......................................................................................................................................................................................106 Mazur...................................................................................................................................................................................................109 Oberek.................................................................................................................................................................................................112 Kujawiak...........................................................................................................................................................................................114 Uma família chamada Karolinka......................................................................................................................118 Uma Polônia de aprendizados............................................................................................................................120 Os próximos passos da dança folclórica...............................................................................................................123 O idioma polonês na ponta da língua...........................................................................................................................125 No coral, vozes de todas as idades.............................................................................................................................129 Oficinas de artesanato polonês.....................................................................................................................................131 Conhecendo a cozinha polono-brasileira...............................................................................................................133 O que a cultura polonesa tem a ensinar.................................................................................................. 141 Lista de Entrevistas..............................................................................................................................................148 Diretoria do Grupo Folclórico Polonês Karolinka............................................................................... 149 Notas............................................................................................................................................................................150

Spis treści Wprowadzenie............................................................................................................................ 11 Odrodzenie polskiej kultury............................................................................................... 15 Sto lat polskiej kolonizacji w stanie Parana (1971)........................................................15 Muzyka dla zachowania kultury...................................................................................................20 Powstanie Braspolu (1991)..................................................................................................................23 Co oznacza „Karolinka”?....................................................................................................... 31 Improwizacja, występy i podróże...................................................................................... 33 Następne lata i napotkane trudności.............................................................................. 43 Utworzenie grupy dziecięcej............................................................................................... 51 Przyjaciele „Karolinki”........................................................................................................... 57 Autonomia prawna................................................................................................................... 60 Ścieżka do Joinville.................................................................................................................. 61 Zaprzepaszczona okazja.......................................................................................................................72 Wicemistrz z honorami zwycięscy................................................................................................73 Występy i festiwale................................................................................................................... 82 I Przegląd Polskiego Folkloru w Sao Mateus do Sul....................................................91 Stroje.............................................................................................................................................. 93 Polskie tańce narodowe........................................................................................................ 105 Polonez..............................................................................................................................................................105 Krakowiak........................................................................................................................................................106 Mazur...................................................................................................................................................................109 Oberek.................................................................................................................................................................112 Kujawiak............................................................................................................................................................114 Nauczanie o Polsce................................................................................................................... 118 Kolejne kroki tańca ludowego.......................................................................................................120 Język polski w małym palcu................................................................................................................123 W chórze, głosy każdego wieku....................................................................................................125 WARSZTATY POLSKIEGO RĘKODZIEŁA ..................................................................................................129 Poznając kuchnię polsko-brazylijską.......................................................................................131 RODZINA O NAZWIE ,,KAROLINKA”..........................................................................................................133 Czego polska kultura może nas nauczyć...................................................................... 141 Lista osób, które udzieliły wywiadu................................................................................ 148 Dyrekcja Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”............................. 149 PRZYPISY . ....................................................................................................................................... 150

Introdução

Wprowadzenie

Fundado em 22 de fevereiro de 1992, o Grupo Folclórico Polonês Karolinka, de São Mateus do Sul, completa 25 anos de existência em 2017. Nessa caminhada, centenas de pessoas colaboraram para tornar o Karolinka uma das maiores referências de São Mateus do Sul no que diz respeito à preservação de costumes e tradições que cruzaram o Oceano Atlântico junto com milhares de imigrantes poloneses no fim do século 19.

A trajetória do grupo é o reflexo do processo de valorização da cultura polonesa que emergiu na cidade. Por anos, durante o século 20, o comportamento introvertido dos descendentes de poloneses reservava os costumes trazidos pelos pais e avós ao ambiente familiar, religioso ou comunitário. E isso não sem dificuldades. Com o decorrer dos anos, a barreira linguística e a naturalização da cultura brasileira, bem como o fechamento de escolas e sociedades localizadas nas colônias e a proibição do idioma polonês, limitaram ainda mais a preservação cultural.

A cultura, no entanto, sobreviveu a tudo – guerras, ditaduras, políticas de governo, crises e desenvolvimentos econômicos. É possível dizer, portanto, que o Grupo Karolinka é fruto dessa resistência. É fruto de uma luta que, em meio a tantos fatores de origem, possui uma missão: conhecer o passado para pensar o futuro.

Quando, em 1971, dezenas de descendentes de imigrantes poloneses decidiram comemorar o centenário da colonização polonesa do Paraná em São Mateus do Sul, a semente da valorização da

Polski Zespół Folklorystyczny „Karolinka”, założony 22 lutego 1992 roku, w roku 2017 obchodzić będzie jubileusz 25-lecia swojego istnienia. W historii zespołu setki osób przyczyniło się do tego, żeby „Karolinka” stała się dla Sao Mateus do Sul wzorem zachowania obyczajów i tradycji, które przepłynęły Ocean Atlantycki wraz z tysiącami polskich imigrantów pod koniec XIX wieku.

Droga, jaką zespół przeszedł, odzwierciedla znaczenie, jakie polska kultura odgrywa w tym mieście. W XX wieku przez długie lata skrywany styl życia potomków polskich imigrantów spowodował, że tradycje i obyczaje przywiezione przez rodziców i dziadków, ograniczały się tylko do środowiska religijnego, domowego czy wspólnotowego. Także i tu nie obyło się bez trudności. Z biegiem lat bariera językowa i naturalizacja kultury brazylijskiej, poprzez zamykanie szkół i stowarzyszeń, znajdujących się w koloniach, oraz zakaz używania języka polskiego jeszcze bardziej ograniczyły zachowanie kultury.

Lecz kultura, pomimo trudności, przetrwała – wojny, dyktaturę, politykę rządową, kryzysy i rozwój gospodarczy.

Można powiedzieć, że zespół „Karolinka” jest owocem tego przetrwania. Owocem, który w obliczu tak wielu trudności, posiada ważną misję: poznać przeszłość, żeby popatrzeć w przyszłość.

W 1971 roku, kiedy grupa potomków polskich imigrantów postanowiła zorganizować obchody stulecia polskiej imigracji w Parana, ziarno odrodzenia polskiej kultury zostało zasiane w Sao Mateus do Sul. Kilkanaście lat później, w klubie União Beneficente Náutica (Clube

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

12

cultura foi plantada na cidade. Anos mais tarde, o 1º Baile do Imigrante Polonês reuniu centenas de pessoas no Clube União Beneficente Náutica (Clube Unbenau), dentre elas muitos colonos, simples agricultores, que manifestavam em suas canções, embaladas por violino, contrabaixo ou clarinete, vários elementos trazidos de além-mar: nas letras, as consoantes da língua polonesa, o ritmo das melodias populares e as tradições do campo e da vida humilde.

Duas décadas depois, em 1990, foi criada a Representação Central da Comunidade Brasileiro -Polonesa no Brasil (Braspol). A partir dela, diversos núcleos locais se desenvolveram: em 1991, foi criado o de São Mateus do Sul. Desde a carta de princípios da Braspol, a preservação do folclore polonês por meio de grupos já era tratada como um objetivo de desenvolvimento da organização.

O que surpreendeu a todos foi o rápido interesse e a força com que as festas eram adotadas pelas comunidades polonesas. Em agosto de 1991, a Festa de Nossa Senhora de Częstochowa, na comunidade de Água Branca, reuniu milhares de pessoas, e a apresentação do Grupo Folclórico Lublin, de Irati, despertou a ação necessária para formar o grupo folclórico de São Mateus do Sul. Com a colaboração do grupo de jovens Geração Nova São-mateuense (Gensma), da Paróquia de Nossa Senhora do Perpétuo Socorro, e a vinda da professora de dança Urszula Sajda, os ensaios do Grupo Karolinka começaram, juntamente com o Grupo Kraków, da comunidade de Água Branca. Foi um início com muitas dificuldades estruturais, mas também muita dedicação e orgulho em representar o folclore polaco.

A primeira década de existência do Karolinka exigiu bastante energia por parte dos integrantes. Nos primeiros anos, o grupo realizou

Unbenau) zorganizowano pierwszy Bal Polskiego Imigranta, na który przybyły setki osób. Wśród zebranych było wielu kolonistów, prostych rolników, którzy na skrzypcach, kontrabasie, czy na klarnecie, demonstrowali wiele elementów polskiej kultury, przywiezionej zza morza przez swoich pradziadków: liczne spółgłoski w tekstach piosenek, tak charakterystyczne dla języka polskiego, rytm ludowych melodii, oraz opisy tradycji wiejskich i życia prostego ludu.

Dwie dekady później, w 1990 roku powstała Centralna Reprezentacja Wspólnoty Brazylijsko-Polskiej w Brazylii (Braspol). Zaraz potem utworzono wiele lokalnych ośrodków organizacji: w 1991 roku także w Sao Mateus do Sul. W statucie Braspolu zachowanie polskiej tradycji poprzez zakładanie zespołów folklorystycznych, traktowano jako jeden z podstawowych celów działania organizacji. Tym, co zaskoczyło wszystkich, było zainteresowanie i energia, z jaką polska społeczność zajęła się organizacją obchodów i kościelnych imprez. W sierpniu 1991 roku, w święto Matki Bożej Częstochowskiej, do Agua Branca przybyło tysiące wiernych.

Obchodom towarzyszyło przedstawienie Zespołu Folklorystycznego „Lublin” z Irati.

Ich występ pobudził do działań w kierunku utworzenia grupy folklorystycznej także w Sao Mateus do Sul. Dzięki współpracy z grupą młodzieżową Geração Nova Sãomateuense (Gensma) z parafii Matki Bożej Nieustającej Pomocy oraz przybyciu instruktorki tańca, Urszuli Sajdy, rozpoczęły się próby zespołu „Karolinka”, wtedy wspólnie z zespołem „Kraków” z Agua Branca. Na początku napotkano wiele trudności organizacyjnych, lecz był także ogrom poświęcenia i dumy z reprezentowania polskiego folkloru.

Pierwsze dziesięć lat istnienia „Karolinki” wymagało wielkiej energii ze strony członków zespołu. W pierwszych

13

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

latach organizowano rozmaite kolacje, bale, promocje, żeby zebrać niezbędne do działania fundusze – pieniądze te wykorzystywano do szycia strojów, zatrudnienia choreografów, na opłaty przejazdów i wyżywienia.

Koszty te, pomimo tak wielu wysiłków, opłacano także z kieszeni tancerzy.

Przy tak wielu trudnościach grupa, do której na początku należało kilkadziesiąt par tanecznych, zmniejszyła się drastycznie, dochodząc do czterech par tańczących w zespole. Zaczęto zdawać sobie sprawę, że potrzeba bardziej zaangażować mieszkańców i wzmocnić zainteresowanie miasta działaniami zespołu oraz przygotować skok pokoleniowy w „Karolince”: w 1998 został utworzony zespół dziecięcy.

Liczba członków wzrosła, a udział członków rodziny, którzy przyprowadzali dzieci na próby, okazał się bardzo pomocny w działaniach zespołu.

Dla zespołu „Karolinka”, który znamy i podziwiamy dzisiaj, ta nowa faza reprezentuje drugi etap konsolidacji polskiego folkloru w Sao Mateus do Sul. W 2000 roku, wraz z rejestracją osoby prawnej, grupa zaczyna iść swoją własną ścieżką, teraz niezależną już od Braspolu. Pomimo wzlotów i upadków, nawracających w historii grupy, „Karolinka” rozpoczyna nowy etap rozwoju swojej działalności, przy zdecydowanym wsparciu takich firm, jak Baldo, Compagás, Ravato Diesel, Eletrobras, Itaipu i Petrobras.

Z artystycznego punktu widzenia, Międzynarodowy Festiwal Tańca w Joinville jest kulminacją tej drogi. W latach 2003 i 2005 – na małej scenie, w 2004 i 2011 roku – na dużej scenie, „Karolinka” zbierała owoce poświęcenia tancerzy i swych choreografów. Wysokie noty, jakie otrzymali, nie oznaczały jeszcze nagród, lecz spowodowały znaczny wzrost samooceny i uznania grupy w innych regionach Brazylii.

Siła „Karolinki” i prestiż zdobyty w tej drodze, sprawiły, że zespół stał się modelowym

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

diversos jantares, festas e promoções para arrecadar fundos. O dinheiro servia para confeccionar os próprios trajes, manter coreógrafos na ativa, pagar por transporte e alimentação – despesas que, com esforço, também saíam dos bolsos dos dançarinos.

Com tantas adversidades, o grupo, que iniciara com dezenas de pares de dançarinos, reduziu de tamanho, chegando a ter apenas quatro casais. Percebia-se, então, a necessidade de fortalecer a participação e o interesse da comunidade e preparar o salto geracional do Karolinka. Assim, em 1998, foi criado o grupo infantil. O número de integrantes cresceu e a participação das famílias que traziam seus filhos para os ensaios significou uma importante colaboração nas atividades do grupo.

Para o Grupo Karolinka que celebramos e assistimos hoje, essa nova fase representou uma segunda etapa da consolidação do folclore polonês em São Mateus do Sul. Em 2000, com o registro de pessoa jurídica, o grupo começou a trilhar seu próprio caminho, já independente da Braspol. Apesar de altos e baixos recorrentes na história do grupo, o Karolinka iniciou uma etapa de evolução de suas atividades, com o apoio determinante de empresas atuantes na região, como Baldo, Companhia Paranaense de Gás (Compagás), Ravato Diesel, Eletrobras, Itaipu Binacional e Petrobras.

Do ponto de vista artístico, o Festival de Dança de Joinville marcou o ápice dessa trajetória. Em 2003 e 2005 – nos espaços alternativos – e em 2004 e em 2011 – na mostra competitiva –, o Karolinka colheu os frutos da dedicação dos dançarinos e de seus coreógrafos. A alta pontuação alcançada colaborou para a autoestima do grupo e o seu reconhecimento em outras regiões do Brasil.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

14

A força do Karolinka e o prestígio conquistado tornam o grupo referência do folclore polonês em uma das cidades mais polonesas do Brasil.

A continuidade do trabalho e o empenho de seus membros motivam novas ações, as quais moldam as atividades do grupo para além das danças folclóricas.

Nos últimos anos, com o patrocínio da Petrobras e do Governo Federal, o Karolinka tem desenvolvido ações que diversificam a promoção da cultura polonesa e expandem a sua atuação.

Por meio dos projetos “Conhecendo a cultura polono-brasileira” (2013-2014) e “Tradição em Movimento” (2015-2016), foram realizados cursos de culinária e oficinas de maquiagem artística e artesanato. Dentro deste projeto, o Karolinka também organiza o coral polonês e promove cursos de língua polonesa, um conjunto de atividades que tenta englobar a participação de vários integrantes da comunidade são-mateuense, sejam descendentes ou não.

Quando os polacos de São Mateus do Sul começaram a perceber sua força e capacidade de preservação cultural, no início da década de 1970, talvez não imaginassem ainda que, um dia, a cidade poderia vivenciar um intercâmbio folclórico tão intenso com um país tão distante como a Polônia. O Karolinka, hoje, proporciona esse contato para a comunidade. E tal descoberta se deu por uma simples e vital razão: a Polônia está aqui perto, e cada integrante da Família Karolinka é responsável por trazer, no caminhar do Polonez, ou no trote do Lajkonik, o ritmo do coração branco e vermelho.

przykładem polskiego folkloru w jednym z najbardziej polskich miast w Brazylii. Dalsza praca i wysiłki jego członków inspirowały nowe inicjatywy i one właśnie spowodowały, że zespół poszerzył obszar swojej działalności poza taniec ludowy.

W ostatnich latach, pod patronatem Petrobras i rządu federalnego, „Karolinka” opracowała działania w celu dywersyfikacji promocji polskiej kultury i rozwinięcia swojej działalności. W ramach projektów „Conhecendo a cultura polonobrasileira” (Poznając kulturę polsko-brazylijską) (2013-2014) i „Tradição em Movimento” (Tradycja w ruchu) (2015-2016), zostały zorganizowane kursy gotowania, makijażu artystycznego i rękodzieła artystycznego. W ramach projektu, przy udziale mieszkańców miasta, „Karolinka” zapoczątkuje polski chór i promuje lekcje języka polskiego, działania, które angażują osoby o różnych zainteresowaniach wśród mieszkańców Sao Mateus do Sul, potomków polskich imigrantów i nie tylko.

Kiedy Polonia z Sao Mateus do Sul zaczęła odczuwać swoją siłę i możliwości działania na rzecz zachowania kultury w początkach lat 70-tych, najprawdopodobniej nie wyobrażała sobie, że nadejdzie dzień, w którym miasto będzie mogło doświadczyć dynamicznej wymiany kulturowej z tak odległym geograficznie państwem, jak Polska. Dzięki zespołowi „Karolinka” dzisiaj jest to możliwe.

Stało się tak z bardzo prostego, lecz istotnego powodu: Polska jest na wyciągniecie ręki, a każdy członek Rodziny „Karolinka” odpowiedzialny jest za to, by w kroku poloneza, czy w kłusie lajkonika, podtrzymywać bicie biało-czerwonego serca.

15

Cem anos de colonização no Paraná (1971) Não fosse pelos conflitos culturais trazidos do Velho Mundo em meados do século 19, talvez a história da imigração polonesa no Paraná tivesse sido diferente. O marco inicial da colonização no Estado se deu em 1871, quando 70 famílias da Polônia deixaram a região de Brusque, em Santa Catarina, por causa de desentendimentos com imigrantes alemães, e se estabeleceram em Curitiba.

O apoio da Província do Paraná e a “febre imigratória brasileira”1 na Polônia foram

Odrodzenie polskiej kultury Sto lat polskiej kolonizacji w stanie Parana (1971) Być może historia polskiej imigracji w stanie Parana byłaby zupełnie inna, gdyby nie konflikty kulturowe, przywiezione ze Starego Świata w połowie XIX wieku. Początkiem kolonizacji w stanie było przybycie siedemdziesięciu polskich rodzin z okolic Brusque w stanie Santa Catarina w 1871 roku. Opuścili oni tamte tereny z powodu nieporozumień z mieszkającymi tam niemieckimi imigrantami i osiedlili się w Kurytybie.

Determinacja prowincji Parana i „gorączka brazylijska”1

Kobieta modląca się przed obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej w czasie nabożeństwa w polskiej miejscowości Sao Mateus do Sul. Archiwum: Braspol

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Devota de Nossa Senhora de Częstochowa em celebração da comunidade polonesa de São Mateus do Sul. Arquivo: Braspol

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

O levante da cultura polonesa

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

16

determinantes, inclusive, para que, de boca em boca, surgisse uma lenda na Polônia, descrita pelo historiador Ruy Wachowicz em seu livro “O camponês polonês no Paraná” (1981): “Diz a lenda que o Paraná até então estava encoberto por névoas e que ninguém sabia da sua existência. Era a terra em que corria leite e mel. Então a Virgem Maria, madrinha e protetora da Polônia, ouvindo os apelos que o sofrido camponês polonês lhe dirigia, dispersou o nevoeiro e predestinou-lhe o Paraná”2.

Atraídos pela propaganda que prometia uma terra próspera, diferente da Polônia dividida e faminta, duas mil famílias de imigrantes chegavam à então Colônia Maria Augusta, hoje São Ma-

w Polsce miały tu decydujący wpływ, do tego stopnia, że w kraju pojawiła się pewna legenda, przekazywana z ust do ust, a zapisana później przez historyka Ruy Wachowicza: „Legenda mówi, że Parana jak dotąd, ukryta była we mgle i nikt nie wiedział o jej istnieniu. Była to ziemia mlekiem i miodem płynąca. Więc Maryja, patronka i opiekunka Polski, słysząc modlitwy cierpiącego ludu polskiego, rozwiała mgłę i pokazała im Paranę”2.

Zwabione reklamą, która obiecywała krainę szczęśliwości, i zmęczone Polską, podzieloną rozbiorami i cierpiącą z głodu, w 1890 roku dwa tysiące rodzin imigrantów przybyły do kolonii Maria Augusta, dzisiejszego São Mateus do Sul. Z czasem rodziny zostały rozlokowane w czterech koloniach: Iguacu,

Famílias de imigrantes poloneses que colonizaram São Mateus do Sul. Fonte: SIEMIRADZKI, Józef. Szlakiem wychodźców: wspomnienia z podróży po Brazylii. Warszawa, Druk.

A.T. Jezierskiego. 1900 Rodziny polskich imigrantów, które osiedliły się w São Mateus do Sul. Źródło: SIEMIRADZKI, Józef. Szlakiem wychodźców: wspomnienia z podróży po Brazylii. Warszawa, Druk. A.T. Jezierskiego. 1900

Taquaral, Cachoeira i Canoas.

W późniejszym czasie zaczęto jeszcze osiedlać kolonie Agua Branca i Rio Claro.

W pierwszych latach zasiedlania koloniści musieli stawić czoła wielu trudnościom.

Kiedy wreszcie udało im się je pokonać, wspólnoty zaczęły szukać sposobności, aby dać wyraz tradycji, przywiezionej z Europy. Na obczyźnie, z dala od rodziny, religijność, związana z wiarą katolicką, była ogniwem łączącym kolonistów. Z oddaniem więc wznosili kościoły – miejsca spotkania, wokół których toczyło się życie wielu rodaków.

W późniejszym czasie, żeby edukować swoje dzieci, budowali swoje własne szkoły, gdyż władze rządowe nie były w stanie pomóc tak wielu imigrantom. Miejsca te służyły też stowarzyszeniom, które organizowały wydarzenia kulturalne i dbały o zachowywanie języka polskiego3.

Grupa teatralna Lyra, w 1927 roku, w trakcie przedstawienia w strojach ludowych, pod dyrekcją Bonifácio Witkowskiego, z Sao Mateus do Sul. Zbiory prywatne: Evaldo Drabeski

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

O Grupo Teatral Lyra, em 1927, se apresenta com trajes típicos, sob a direção de Bonifácio Witkowski, em São Mateus do Sul. Arquivo pessoal: Evaldo Drabeski

17 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

teus do Sul, em 1890. Aos poucos, se distribuíram em quatro colônias: Cachoeira, Canoas, Iguaçu e Taquaral. Mais tarde, foram demarcados lotes nas colônias Água Branca e Rio Claro.

Foram muitas as dificuldades encontradas pelos colonos nos primeiros anos. Porém, assim que superadas, as comunidades criavam condições de preservar as tradições trazidas da Europa. Num território inexplorado e distante da família, a religiosidade na fé católica se tornava o elo espiritual entre os colonos. Dedicaram-se, então, a construir igrejas – pontos centrais de encontro e convívio entre tantos conterrâneos.

Mais tarde, para alfabetizar os filhos, construíram suas próprias escolas, já que o poder público não dava conta de auxiliar os imigrantes. Esses locais funcionavam também como sociedades, onde

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

18

atividades culturais eram desenvolvidas e a língua polonesa era conservada3.

Os poloneses se organizaram assim até 1937. Embora o português fosse o principal idioma falado no Brasil, a vida em comunidade ainda permitia que o polonês fosse a língua mais comum nas colônias e na cidade. Nas escolas, português e polonês eram ensinados aos jovens. Todavia, tudo isso mudou com a chegada de Getúlio Vargas ao poder.

Com uma política nacionalista que caracterizou o Estado Novo, Vargas dedicou-se a elabo-

Polskie kolonie funkcjonowały w ten sposób do 1937 roku. Pomimo, że język portugalski był głównym językiem mówionym w Brazylii, życie wspólnotowe sprawiało, że w koloniach i miasteczku język polski nadal był w codziennym użyciu. W szkołach uczono dzieci równocześnie portugalskiego i polskiego. Wszystko to jednak uległo zmianie, kiedy do władzy doszedł Getulio Vargas.

Wraz z polityką nacjonalistyczną, która charakteryzowała Estado Novo, Vargas zajął się opracowaniem nowego, ujednoliconego systemu nauczania w całym

Caminski e Ruy Wachowicz. Legenda: Ruy Wachowicz recebe homenagem da comunidade polonesa em São Mateus do Sul pelas mãos de Francisco Caminski. Arquivo: Braspol

Referência na pesquisa sobre a colonização polonesa no Brasil, o historiador Ruy Wachowicz é recebido com pão e sal pelo Grupo Karolinka. Arquivo: Braspol

Uhonorowanie Ruy Wachowicza przez polonijną wspólnotę z São Mateus, reprezentowaną przez Francisco Caminskiego. Archiwum: Braspol

Historyk Ruy Wachowicz, ekspert w dziedzinie badań nad polską kolonizacją w Brazylii, witany chlebem i solą przez przedstawicieli zespołu „Karolinka”.

Archiwum: Braspol

19

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

kraju. Projekt ten, w połączeniu ze ścisłą kontrolą napływu i koncentracji imigrantów na terytorium państwa, boleśnie uderzył w kolonie imigrantów – nie wyłączając Sao Mateus do Sul. Idea nacjonalistyczna miała na celu stworzenie tożsamości brazylijskiej. Mając to na uwadze, ówczesny rząd zabronił nauczania innego języka, niż portugalski i nakazał zamknięcie prywatnych, zagranicznych szkół.

Trzynaście szkół, utrzymywanych przez imigrantów i wspólnotę, wiele powstałych przy lokalnych parafiach, zostało zamkniętych – a wraz z nimi, miejsca spotkań i wydarzeń kulturalnych. Rozmawiało się po polsku wyłącznie w rodzinie i w najbliższej wspólnocie, lecz nie uczono już dzieci języka pisanego.

Dorobek kulturowy, który zostanie przekazany kolejnym pokoleniom, będzie już znacznie uboższy.

Cała różnorodność kulturowa i poczucie wartości imigrantów przetrwały uśpione przez dziesięciolecia. Trochę ze strachu przed prześladowaniami, trochę z powodu uprzedzeń, ale głównie w pokorze i prostocie, charakterystycznych cechach kolonisty, wszystkie te tradycje, przekazane przez rodziców i dziadków, zostały w tym okresie skrzętnie pochowane. Sytuacja ta zaczęła się zmieniać w 1971 roku.

Tego roku obchodzono stulecie polskiej imigracji w stanie Parana. Aby uczcić tę datę, zorganizowano huczny festyn w São Mateus do Sul, poprzedzony uroczystą mszą w głównym kościele Sao Mateus. Kilkanaście lat później zorganizowano pierwszy Bal Polskiego Imigranta.

Już wtedy muzyka stanowiła kluczowy element w przywróceniu polskiemu miasteczku dumy z jego korzeni.

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

rar um projeto educacional homogêneo em todo o país. Tal projeto, associado a uma política restrita de entrada e de concentração de imigrantes no território nacional, atingiu em cheio as colônias – e não foi diferente em São Mateus do Sul. O projeto nacional visava criar uma identidade brasileira. Para isso, no entanto, o governo determinou a proibição do ensino de outros idiomas além do português e ordenou o fechamento das escolas particulares estrangeiras.

As 13 escolas mantidas pelos imigrantes e suas comunidades, muitas em conjunto com as paróquias locais, foram fechadas – e com elas, os pontos de encontro para manifestações culturais.

As conversas em polonês se reservaram à família e à comunidade, sem mais o ensino da língua escrita, e tiveram sua herança enfraquecida entre as gerações seguintes.

Toda a diversidade cultural e a autoestima do imigrante se mantiveram latentes por décadas.

Um pouco por medo de perseguição, um pouco por preconceito, mas também pela humildade e pelo jeito simples do colono trabalhador, todas aquelas tradições ensinadas pelos pais e avós se mantinham bem guardadas. Isso começou a mudar em 1971.

Naquele ano, comemorava-se o centenário da imigração polonesa no Paraná. Para celebrar a data, uma grande festa foi organizada em São Mateus do Sul, com uma missa na Igreja Matriz São Mateus. Anos depois, seria organizado o 1º Baile do Imigrante Polonês. A música, ali, já se mostrava como um elemento fundamental para despertar novamente o orgulho polaco.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

20

A música como preservação da cultura Quando as tradições polonesas começaram a ser revividas e exaltadas anualmente, a partir de 1985, nos Bailes do Imigrante, nem se imaginava a fundação do Grupo Karolinka. Surpreendia, no entanto, como a música, mesmo já mesclada com elementos brasileiros e com o português, era um elo entre as gerações passadas e as atuais.

“Ali, no Baile do Imigrante, tudo despertou. Fiquei pasmo. Eu, da terceira geração de imigrantes, nunca tinha visto pessoas colonas, com as mãos calejadas, tocando violino, rabecão, clarinete, bumbo. Pensei: ‘meu Deus do céu, o que nós já fizemos por essa gente?’. O baile foi o estopim de tudo o que veio pela frente”, afirma o empresário Francisco Caminski, um dos organizadores do baile, no dia 1º de maio daquele ano.4

Muzyka dla zachowania kultury Kiedy polskie tradycje zaczęły być reaktywowane i od 1985 corocznie celebrowane w czasie Balu Imigranta, nie wyobrażano sobie jeszcze istnienia zespołu „Karolinka”. Było zadziwiające, jak muzyka, w której zaczynały pojawiać się brazylijskie elementy i język portugalski, stała się łącznikiem między przeszłymi pokoleniami i obecnymi. „Tam, w czasie balu, wszystko się obudziło. Oniemiałem. Ja, należący do trzeciego pokolenia imigrantów, nigdy wcześniej nie widziałem tych kolonistów o spracowanych rękach, grających na skrzypcach, kontrabasie, klarnecie, bębnie. Pomyślałem: ‘mój Boże, co robiliśmy dla tych ludzi?’. Ten bal był katalizatorem wszystkiego, co wydarzyło się później”, powiada przedsiębiorca Francisco Caminski, jeden z organizatorów balu, który odbył się 1 maja 1985 roku.4

Escolha da 1ª Rainha do Baile do Imigrante, em 1985, no Clube Unbenau. Arquivo pessoal: Nilzete Toporovicz Wybór królowej Balu Imigranta w 1985 roku w klubie Unbenau. Prywatne zbiory: Nilzete Toporovicz

21 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka Polskie piosenki, przekazywane z pokolenia na pokolenie, odegrały kluczową rolę w zachowaniu kultury.

Archiwum: Braspol

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Canções polonesas passadas de geração para geração tiveram papel fundamental na preservação da cultura. Arquivo: Braspol

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

22

À época, já existiam grupos folclóricos poloneses em outras cidades do Paraná, e muitos conjuntos musicais também possuíam no repertório várias músicas no idioma estrangeiro. Eles eram incentivados a participar dos bailes, que aconteciam no Clube Unbenau, antiga Sociedade Casimiro Pulaski.

Além dos bailes, o rádio também alcançava a comunidade polonesa. O programa Godzina Polska foi o primeiro em língua polonesa transmitido em São Mateus do Sul, na Rádio Difusora do Xisto, em 1983. Caminski conta que o sucesso do programa foi imediato: “Alguns colonos me procuraram para fundar um programa polonês. Organizei o programa, alguns tópicos, e fizemos ao vivo, num domingo. No dia seguinte, estava o Edson Schramm [dono da rádio] me esperando. Fez tanto sucesso, que ele queria me dizer que apresentaria também no outro domingo”.

Posteriormente, vieram outros programas, como a Hora Polonesa, na Rádio Najuá, de Irati, e, já com a criação da Braspol em São Mateus do Sul, surgiu o programa Tradycje Polskie, em 1993, na Rádio Cultura Sul. A dificuldade de acesso às músicas polonesas acompanhava a produção

W tamtym czasie, w różnych miastach stanu Parana, istniały już zespoły folklorystyczne oraz wiele zespołów muzycznych, które posiadały już w swym repertuarze kilka piosenek śpiewanych w języku polskim. Zapraszano je do uczestnictwa w balach, które odbywały się w klubie Unbenau, dawnej siedzibie Towarzystwa im.

Kazimierza Pułaskiego.

Oprócz bali, także radio stało się kanałem, przez który kultura zaczęła docierać do wspólnoty polonijnej. Pierwszym programem, transmitowanym w języku polskim w Sao Mateus do Sul, była audycja „Godzina Polska” w radiu Difusora do Xisto w 1983 roku. Caminski opowiada, że program odniósł natychmiastowy sukces: „kilku kolonistów przyszło do mnie z pomysłem stworzenia audycji radiowej w języku polskim.

Przygotowałem program, kilka tematów i weszliśmy na antenę, na żywo, pewnej niedzieli.

Następnego dnia przyszedł do mnie Edson Schramm [właściciel radia]. Program odniósł tak wielki sukces, że prosił, abym w kolejną niedzielę przygotował następną audycję”.

Później zaczęły powstawać kolejne programy, takie, jak Hora Polonesa (Godzina polska) w Radiu Najuá w Irati oraz w 1993 roku, już po powstaniu Braspolu w São Mateus do Sul, program „Tradycje Polskie” w Radio Cultura Sul. W tym czasie dostęp

Comemoração de 18 anos do programa Tradycje Polskie reúne alguns de seus colaboradores. Arquivo pessoal: Irio Janoski Obchody 18 lat istnienia programu Tradycje Polskie skupiają niektórych ze swoich współpracowników. Zbiory prywatne: Irio Janoski

A criação da Braspol (1991)

23

Powstanie Braspolu (1991) W życiu kulturalnym São Mateus do Sul, trwały przygotowania do uroczystości, które sprowokowały szereg wydarzeń, a z czasem nadały rytm całemu miastu. W 1990 roku w Sao Mateus do Sul obchodzono stulecie kolonizacji polskiej. Z tej okazji, idealizowanej przez niedawno utworzony Braspol Narodowy, organizowano wiele uroczystości na cześć imigrantów - którzy od niedawna zaczęli odkrywać wartość swych korzeni.

Uznanie dla Polonii stawało się widoczne. Kilka ulic ochrzczono nazwiskami kolonistów, którzy mieli historyczne znaczenie dla rozwoju miasta. Zorganizowano wystawę przedmiotów pamiątkowych, podarowanych przez potomków Polaków, a także bal, wybory królowej i mszę św. w języku polskim, która odprawiona została na miejskim stadionie im. Olivera Wolffa do Amaral.

Po uroczystościach zrodziła się nagląca potrzeba, by znaleźć sposób na kontynuację działalności lokalnej Polonii.

Dlatego też, w 1991 roku, prezes Narodowego Braspolu, Rizio Wachowicz, spotkał się z lokalnymi

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Na vida cultural de São Mateus do Sul, havia uma coreografia sendo ensaiada, a qual gerava uma efervescência de acontecimentos que, aos poucos, compassava o ritmo da cidade. O ano de 1990 marcava o centenário da colonização polonesa no município. A data foi motivo para atividades comemorativas, idealizadas pela recém-criada Braspol Nacional, em homenagem àqueles imigrantes – que recomeçavam a perceber seu valor.

O reconhecimento aos polacos literalmente ganhou as ruas. Várias delas foram batizadas com o nome de colonos que tiveram alguma importância histórica no desenvolvimento da cidade.

Foram organizados também uma exposição com objetos antigos doados por descendentes, um baile com a escolha da rainha do centenário e uma missa em polonês no Estádio Municipal Olívio Wolff do Amaral.

Tornava-se, assim, imprescindível dar continuidade às ações em prol da comunidade polaca. Foi quando, em 1991, o presidente da Braspol Nacional, Rízio Wachowicz, buscou lideranças locais com o intuito de organizar o núcleo local de

do nagrań z muzyką polską nie był prosty. „Na początku były tylko kasety magnetofonowe.

Kiedy pojechaliśmy do Polski, przywieźliśmy kilka płyt CD. Od tej pory było znacznie lepiej. Zapraszaliśmy zespoły muzyczne, robiliśmy wywiady, sporo mówiliśmy o historii Polski. Programy były bardzo interesujące” mówi nauczyciel Evaldo Drabeski.

Droga, która poprowadziła od muzyki do tańca, była nieco dłuższa. „Niektóre tańce były powszechne na weselach, takie jak Polka albo Xote Siedem kroków, nikt jednak nie znał tańców folklorystycznych”, mówi Evaldo. Zespół „Karolinka” odegra bardzo ważna rolę w odtworzeniu choreografii polskich tańców ludowych.

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

dos programas. “Inicialmente, era só fita cassete.

Depois, fomos à Polônia, trouxemos alguns CDs, e aí começou a melhorar. A gente levava conjuntos musicais, entrevistados, bastante coisa sobre a história da Polônia. Era bem informativo”, conta o professor Evaldo Drabeski.

Das músicas às danças, o caminho era um pouco maior. “Algumas danças eram comuns nos casamentos, como a Polka, ou o Xote Sete Passos, mas das danças folclóricas não tinha nada”, afirma Evaldo. O Grupo Karolinka viria a ser bastante importante no resgate das coreografias polonesas.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

24

São Mateus do Sul, fundado no dia 10 de maio daquele ano. “A criação desse núcleo foi importante para dar continuidade às ações após o centenário, em 1990. Muita coisa foi perdida e, assim, foi se resgatando”, conta Evaldo.

O que não foi perdido, estava guardado.

Nas casas e nas comunidades, na fé e na oração de cada polaco, a Polônia resistia como um vínculo divino. No dia 1º de setembro de 1991, em comemoração à rainha e padroeira da Polônia, Nossa Senhora de Częstochowa, uma grande festa reuniu cerca de três mil pessoas ao redor da centenária igreja construída pelos imigrantes na Colônia Água Branca.

A pequena igreja de madeira, que resistiu ao tempo e à destruição por força dos colonos

liderami, by przedyskutować ideę założenia lokalnej placówki Braspolu w Sao Mateus do Sul, co nastąpiło 10 maja tego samego roku. „Założenie placówki Braspolu w Sao Mateus do Sul było bardzo istotne, by móc kontynuować działalność, rozpoczętą w trakcie obchodów stulecia w 1990 roku.

Wiele wartości zostało utraconych, tym jednak sposobem zaczęliśmy je odzyskiwać”, mówi Evaldo.

Czego imigranci nie utracili, dobrze zachowali. W domach, w koloniach, w wierze i w modlitwie każdego Polaka, Polska przetrwała niczym boski element, jednoczący wspólnotę polonijną. W dniu 1 września 1991 roku, dla uczczenia Królowej i Patronki Polski, Matki Boskiej Częstochowskiej, wielkie uroczystości zgromadziły około trzy tysiące osób wokół stuletniego kościółka, wzniesionego przez imigrantów w kolonii Agua Branca.

Missa campal realizada no Estádio Municipal, em 1990, celebra o Centenário da Colonização Polonesa em São Mateus do Sul. Arquivo: Braspol Msza polowa, która odbyła się na miejskim stadionie w 1990 roku z okazji stulecia kolonizacji polskiej w Sao Mateus do Sul. Archiwum: Braspol

Niewielki drewniany kościółek, który dzięki poświęceniu lokalnej społeczności oparł się próbie czasu i zniszczeniu, był teraz świadkiem wydarzeń, o których z dumą opowiadać będą przyszłe pokolenia. Barwna prezentacja Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Lublin”, przykuła uwagę zgromadzonych – oraz zainteresowała członków Braspolu. „Zespół „Lublin” bardzo zwrócił na siebie uwagę w czasie uroczystości, dzięki strojom i choreografii, co przyciągnęło szczególne zainteresowanie młodzieży” zaznacza nauczyciel Evaldo. Ponadto, jednym z głównych założeń Braspolu było właśnie tworzenie zespołów folklorystycznych dla zachowania kultury polskiej. „Miałem już

Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, przywieziony z Polski przez imigrantów, został podarowany przez Francisco Toporowicza kościołowi w Agua Branca w czasie uroczystości na cześć patronki w 1991. Archiwum: Braspol

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

A imagem de Nossa Senhora de Częstochowa, trazida da Polônia por imigrantes, foi doada por Francisco Toporowicz à Igreja da Água Branca na Festa da Padroeira, em 1991. Arquivo: Braspol

25 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

da comunidade, testemunhava atos que reverberariam até hoje no orgulho dos descendentes de poloneses. A colorida apresentação do Grupo Folclórico Polonês Lublin, de Irati, chamou a atenção do público – e também de membros da Braspol.

“O Lublin, naquela festa, chamou muita atenção pelos trajes, pelas danças, e isso começou a despertar a atenção dos jovens”, afirma o professor Evaldo. Somado a isso, um dos princípios para a fundação da Braspol era justamente incentivar a criação de grupos folclóricos para a preservação da cultura polonesa. “Já se tinha o objetivo de criar um grupo folclórico, mas foi após esse evento que começamos a correr atrás. Irati, que não era uma cidade grande, tinha um grupo, e aí

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

26

percebemos que, aqui, também poderíamos ter”, complementa.

A Festa da Padroeira, como conta Caminski, mexeu com a autoestima de um povo.

“Nós, como descendentes de poloneses, quando alguém perguntava do que éramos descendentes, a gente respondia de cabeça baixa, voz baixa: polaco. Depois disso, se perguntassem o mesmo, a resposta era firme: POLACO! O resgate da memória não foi só o resgate, mas a valorização da etnia polonesa. Valorização. Era algo que nós estávamos precisando muito”.

Com toda essa injeção de ânimo na Água Branca, era necessário dar o pontapé inicial. A intenção da Braspol era de que um grupo folclórico se consolidasse no local, por ser a maior comunidade polonesa da cidade. Parte da renda da Festa da Padroeira deveria ser destinada ao grupo de

w planach założenie zespołu folklorystycznego, lecz dopiero po uroczystościach w Agua Branca, poważnie się tym zajęliśmy. Skoro Irati, które nie było przecież dużym miastem, miało swój własny zespół, więc i u nas możemy taki zespół założyć”, dodaje Evaldo.

Uroczystości związane ze świętem Patronki, jak opowiada Caminski, wpłynęły bardzo na poczucie wartości lokalnej Polonii. „My, z pochodzenia Polacy, kiedy ktoś pytał nas, jakiego byliśmy pochodzenia, odpowiadaliśmy po cichu i ze spuszczona głową: polskiego. Po uroczystościach, jeżeli ktoś zadał nam to pytanie, słyszał zdecydowaną odpowiedź: POLSKIEGO! Ten powrót do korzeni nie był tylko przypomnieniem, skąd pochodzimy, lecz pokazał nam, jak dużą wartość ma polski naród. Dowartościowanie. Bardzo tego potrzebowaliśmy”.

Uroczystości w Agua Branca były niczym zastrzyk energii, potrzebny do dalszego działania. Intencją Braspolu było założenie grupy ludowej,

Festa da Padroeira na comunidade de Água Branca, em 1991, reuniu cerca de 3 mil pessoas que assistiram à apresentação do Grupo Folclórico Polonês Lublin, de Irati. Arquivo: Braspol Uroczystości ku czci Patronki w miejscowości Agua Branca w 1991 roku, w których wzięło udział około 3000 osób i które obejrzały prezentację Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Lublin” z Irati. Archiwum: Braspol

właśnie tam, w Agua Branca, gdyż była tam największa polska wspólnota w gminie. Część wpływów z uroczystości miała być przeznaczona na rzecz grupy młodzieżowej „A Caminho da Paz” (W drodze do Pokoju), która miała stanowić bazę przyszłego zespołu folklorystycznego w miejscowości. W końcu jednak działania rozpoczęły się w samym Sao Mateus do Sul, przy udziale grupy młodzieżowej Geração Nova São-mateuense (Gensma), działającej przy parafii Matki Bożej Nieustającej Pomocy.

W lutym 1992 roku została zawarta umowa w formie protokołu, podpisana przez Francisco Caminskiego, prezesa Braspolu i Ingrid Hoch, przewodniczącą wspólnoty Gensma. Organizacje miały współpracować w dziele stworzenia pierwszego zespołu folklorystycznego w Sao Mateus do Sul, zobowiązując się do tego, że nie odstąpią od projektu przez okres co najmniej dwóch lat.

Zespół „Lublin” z Irati, zwrócił na siebie uwagę bogactwem strojów. Reprodukcja: Paranatur

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Grupo Lublin, de Irati, chamou a atenção pela riqueza de seus trajes. Reprodução: Paranatur

27 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

jovens “A Caminho da Paz”, que ficaria responsável por criar o grupo folclórico da comunidade.

Foi no centro urbano, no entanto, que a mobilização iniciou de fato, por meio do grupo de jovens Geração Nova São-mateuense (Gensma), ligado à paróquia de Nossa Senhora do Perpétuo Socorro.

O acordo foi firmado em um protocolo de intenções, em fevereiro de 1992, assinado por Francisco Caminski, presidente da Braspol, e Ingrid Hoch, presidente do Gensma. As entidades cooperariam, assim, para a criação do primeiro grupo folclórico de São Mateus do Sul, com um compromisso: não abandonar o projeto em execução por um prazo mínimo de dois anos.

O Gensma possuía, na época, cerca de 40 integrantes, que colaboravam em diversas ações na comunidade. Possuía também reconhecimento e credibilidade para se tornar a base sólida de um

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

28

grupo folclórico que começava do zero: sem nome, sem trajes, sem danças, sem músicas, sem coreógrafo, sem nem mesmo um local para os ensaios.

Mas a responsabilidade dada ao grupo de jovens se justificava: cada integrante convidava um amigo, ou um colega de trabalho, e assim o grupo crescia. A mobilização gerada na cidade incitou a comunidade de Água Branca a formar também seu grupo folclórico e, assim, já nos primeiros ensaios, cerca de 80 pessoas ocupavam o salão do Colégio Estadual Duque de Caxias para dançar. À frente dos dois grupos, ficou evidente a liderança e o empenho de uma polonesa nata: Urszula Sajda.

Talvez aqueles jovens reunidos no Duque, interessados em dançar, mas também em se divertir, não esperassem a exigência e a disciplina que

Grupa młodzieżowa Gensma liczyła w tym czasie około 40 członków, zaangażowanych w rozmaite działania społeczne.

Wśród mieszkańców Sao Mateus do Sul cieszyła się uznaniem i wiarygodnością, na tyle, że mogła stać się solidnym fundamentem zespołu folklorystycznego, który rozpoczynał tu swoją historię: bez nazwy, bez strojów, bez tańca, bez muzyki, bez choreografa, a nawet bez miejsca do prób.

Każdy członek grupy młodzieżowej miał za zadanie przyprowadzić jedną osobę ze sobą do zespołu: znajomego, czy kolegę z pracy, i w ten sposób zespół przybrał istotnie na sile.

Szeroka mobilizacja w mieście sprowokowała do działania mieszkańców kolonii Agua Branca, tak, że i tam wkrótce powstał zespół ludowy. Tym sposobem blisko 80 osób stawiło się na pierwszą próbę tańca w holu miejscowej szkoły stanowej im. Duque de Caxias. Wkrótce też oba zespoły doświadczyły stanowczości i zaangażowania rodowitej Polki: Urszuli Sajdy.

Być może ci młodzi ludzie zebrani w holu szkoły, zainteresowani tańcem, ale i

As procissões em homenagem à Nossa Senhora de Częstochowa marcam as celebrações polonesas do mês de agosto em São Mateus do Sul. Arquivo: Braspol Procesje ku czci Matki Boskiej Częstochowskiej w czasie sierpniowych obchodów polonijnych w São Mateus do Sul. Archiwum: Braspol

Stuletni Kościół w Agua Branca w latach 90tych XX wieku.

Archiwum: Braspol

29

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Igreja Centenária da Água Branca na década de 1990. Arquivo: Braspol

rozrywką, nie spodziewali się takiej stanowczości i dyscypliny, z jaką podeszła do nich pani choreograf. Urodzona w Krakowie, Urszula Sajda przybyła do Brazylii w grudniu 1989 roku, na wakacje z przyjaciółmi z Zespołu Pieśni i Tańca „Nowa Huta”, do którego należała w swym rodzinnym mieście. W 1990 roku rozpoczęła współpracę z istniejącym już Zespołem Pieśni i Tańca „Junak”, działającym przy stowarzyszeniu Union Juventus w Kurytybie, gdzie pracowała przez dziewięć lat. Żeby współpracować z zespołem z Sao Mateus do Sul, Ula, jak ją tu wszyscy nazywali, przyjeżdżała w każdy weekend.

Urząd miasta zwracał jej koszty przejazdu, a zatrzymywała się w domu Evaldo Drabeskiego. „Urszula przyjeżdżała w sobotę, odbierałem ją na dworcu autobusowym i przywoziłem do nas. Potem były próby. Nocowała

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

seriam cobradas pela coreógrafa. Natural de Cracóvia, na Polônia, Urszula Sajda veio para o Brasil em dezembro de 1989 passar as férias com amigos que conheceu no grupo do qual fazia parte em sua cidade natal, o Zespół Pieśni i Tańca Nowa Huta. Em 1990, começou a trabalhar com o já consolidado Conjunto de Canto e Danças Junak, da Sociedade União Juventus, de Curitiba, onde permaneceu por nove anos. Para coreografar os pares, Ula, como ficou conhecida, se deslocava para São Mateus do Sul todo fim de semana. Recebia uma ajuda de custo da prefeitura e se hospedava na casa do professor Evaldo.

“A Urszula vinha no sábado, eu a buscava na rodoviária, trazia aqui em casa, depois aconteciam os ensaios, ela posava aqui e domingo

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

30

voltava para Curitiba, ou às vezes no sábado mesmo. Quando tinha mais atividades, ela ficava a semana toda aqui em casa. A gente hospedou ela por muito tempo, se deu bem conosco, e a gente manteve assim sem custo pra Braspol”, conta Evaldo.

Nos primeiros ensaios, com os dois grupos reunidos, havia a necessidade de batizá-los com nomes que remetessem à Polônia. Dentre algumas ideias que surgiram em reunião, como Kraków (Cracóvia, em polonês) e Kaminskota (uma suposta homenagem ao então presidente da Braspol, Francisco Caminski), partiu de Albino Drabeski a proposta que, com o apoio de Urszula, seria a mais votada entre os membros para acompanhar o grupo de São Mateus do Sul para sempre: Grupo Folclórico Karolinka - Canto e Dança Polonês.

u nas, a w niedzielę wracała do Kurytyby, choć czasami wracała już w sobotę. Kiedy było więcej zajęć, zostawała u nas cały tydzień.

Gościliśmy ją tak przez długi okres czasu. Dobrze się dogadywaliśmy i tym sposobem Braspol mógł uniknąć kosztów, związanych z zakwaterowaniem”, mówi Evaldo.

Próby się rozpoczęły, więc trzeba było teraz nadać zespołowi jakąś nazwę, która odnosiłaby się w jakiś sposób do Polski.

Pojawiło się wiele propozycji, m.in. „Kraków” czy „Kaminskota” (miało to być odniesienie do ówczesnego prezesa Braspolu, Franciszka Caminskiego). Lecz od Albino Drabeskiego wyszła propozycja, która poparta przez Urszulę, została przyjęta większością głosów i towarzyszyć miała zespołowi z Sao Mateus do Sul już zawsze: Zespół Folklorystyczny „Karolinka” – Polski śpiew i taniec.

A coreógrafa Urszula Sajda se hospedava na casa de Evaldo Drabeski e compartilhava com a família costumes poloneses. Arquivo pessoal: Evaldo e Ozilda Drabeski

Os primeiros ensaios aconteciam no Salão Nobre do Colégio Estadual Duque de Caxias, reunindo dezenas de jovens. Arquivo: Braspol

Pani choreograf Urszula Sajda zatrzymywała się w domu Evaldo Drabeskiego, gdzie dzieliła się z rodziną polskimi zwyczajami. Prywatne zbiory: Evaldo i Ozilda Drabeski

Pierwsze próby odbyły się w hali głównej szkoły im.

Duque de Caxias. Dziesiątki młodych ludzi brało udział w próbach. Archiwum: Braspol

31 Co oznacza „Karolinka”?

Centenas de cantigas populares estão presentes na cultura polonesa há séculos. Elas contam histórias diversas, que envolvem o povoamento e os costumes de várias regiões do país. Geração após geração, as narrativas contadas sofrem alterações, geram novas letras e fortalecem a curiosidade sobre as origens da música folclórica. Com a canção que inspira o nome do grupo folclórico de São Mateus do Sul não é diferente.

W polskim dorobku kulturowym od wieków istnieje niezliczona ilość piosenek ludowych. Opowiadają one historie, które dotyczą mieszkańców i tradycji różnych rejonów Polski. Z pokolenia na pokolenie te śpiewane opowiadania ulegały pewnym zmianom, powstawały nowe teksty i wzrastała jeszcze bardziej ciekawość, dotycząca korzeni muzyki ludowej. Historia pieśni, z której wzięła się nazwa zespołu folklorystycznego z Sao Mateus do Sul, nie różniła się od innych.

Pomnik uwieczniający historię nieszczęśliwej miłości Karolinki i Karliczka, znajdujący się przed dworcem głównym w Gogolinie, w Polsce. Pod spodem tabliczka, na której uwiecznione zostały pierwsze strofy tej popularnej piosenki ludowej. Zdjęcie: Pnapora/Wikimedia Commons

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Monumento eterniza a história do amor impossível entre Karolinka e Karliczek, em frente à Estação Ferroviária de Gogolin, na Polônia. Logo abaixo, uma placa recita os primeiros versos da popular canção. Crédito: Pnapora/Wikimedia Commons

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

O que quer dizer Karolinka?

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

32

O médico e folclorista alemão Julius Roger, nascido em 1819, percorreu vilarejos da região da Silésia para documentar as centenas de canções que faziam parte da cultura local. Em 1863, dois anos antes de sua morte, publicou o livro Pieśni ludu polskiego w Górnym Śląsku (Canções do Povo Polonês da Alta Silésia). A edição contava com letras e melodias de 546 músicas populares – dentre elas, três versões que contavam a história de uma menina, Karolinka, e um homem, Karliczek, e faziam referência a duas cidades distintas: Bohumin e Gogolin. Há relatos de que a música seja cantada na região da Alta Silésia desde o século 18, sendo adaptada ao longo dos tempos.

Em praças nas cidades de Gogolin e de Rzeszów, há monumentos erguidos ao casal, com placas que recitam os primeiros versos da música: Poszła Karolinka do Gogolina / A Karliczek za nią, jak za młoda panią / Z flaszeczką wina. Karolinka foi para Gogolin / E Karliczek foi atrás, atrás da jovem senhora / Com uma garrafa de vinho.

A curiosidade em compreender quem foram Karolinka e Karliczek, citados na letra da música, suscita diferentes versões para explicar a história do casal. Apesar de inconsistências históricas, a cultura popular, em construção permanente, difunde hoje uma versão que atribui a letra a uma história de amor impossível, ocorrida anos após o registro documentado no livro de Julius Roger.

Karolinka Kleinert era o nome de uma camponesa de origem tcheca que vivia em Grodziec, no sudoeste da Polônia. Ela e o seu amado, Fryderick Karliczek, eram originários de famílias de colonos que emigraram da República Tcheca para a Polônia alguns séculos antes, provavelmente fugindo de perseguições religiosas5. O aspecto otimista e alegre da canção contrasta com a triste história que viveram os dois personagens. Karolinka

Niemiecki lekarz i folklorysta Julius Roger, urodzony w 1819 roku, odbył podróż po wioskach rejonu Śląska, żeby spisać setki piosenek, śpiewanych w tym rejonie. W 1863 roku, dwa lata przed swoją śmiercią, Roger wydał śpiewnik zatytułowany „Pieśni ludu polskiego w Górnym Śląsku”.

W publikacji znalazło się 546 melodii ludowych, z tekstem i nutami – między nimi znalazły się tam trzy wersje piosenki, która opowiadała historię dziewczyny Karolinki i mężczyzny – Karliczka, a także wspominały o dwóch różnych miastach: Bohumin i Gogolin. Niektóre źródła donoszą, że pieśń tę śpiewano w rejonie Górnego Śląska od XVIII wieku i że w swej długiej historii uległa pewnym zmianom.

Na głównym placu w Gogolinie i w Rzeszowie zobaczyć możemy rzeźby, upamiętniające parę z ludowej pieśni, z tabliczkami, na których znajdziemy pierwsze wersy piosenki: Poszła Karolinka do Gogolina / A Karliczek za nią, jak za młodą panią / Z flaszeczką wina.

Ciekawość, związana z bohaterami piosenki, Karolinką i Karliczkiem, spowodowała, że powstało wiele opowieści, dotyczących sławnej pary.

Pomimo niezgodności historycznych, kultura ludowa, która ulega ciągłym zmianom, rozpowszechniła wersję, w której przypisała tekstowi piosenki historię pewnej nieszczęśliwej miłości, która w rzeczywistości wydarzyła się wiele lat po ukazaniu się książki Juliusa Rogera.

Karolinka Kleinert, tak nazywała się pewna wiejska dziewczyna o czeskich korzeniach, mieszkała w Grodźcu, w południowo-zachodniej Polsce.

Ona i jej ukochany, Fryderick Karliczek, pochodzili z rodzin kolonistów, które wyemigrowały z Republiki Czeskiej kilka wieków wcześniej, najprawdopodobniej uciekając przed prześladowaniami religijnymi5.

Optymistyczny tekst i wesoła melodia piosenki kontrastują ze smutną historią swych bohaterów.

33

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Karolinka i Karliczek zakochali się w sobie od pierwszego wejrzenia.

Jednakże ich romans nie trwał długo. Urodzony w 1866 roku Karliczek był 18 lat starszy od Karolinki, a tak duża różnica wieku nie była mile widziana w tych czasach. Co więcej, Karliczek, pierwszy burmistrz miasteczka, był żonaty. Karolinka, nie czekając na Karliczka, wyszła za mąż za Josepha Krajczi. Zbiegiem okoliczności Karolinka i Karliczek zostali sąsiadami we wsi Bzinica Nowa, w gminie Dobrodzień w województwie opolskim6. Z biegiem lat miłość między nimi wygasła. Karolinka miała 11 dzieci w swoim małżeństwie, a Karliczek ośmioro7.

Pewnego dnia, kiedy Karolinka wracała z pola z jednym z synów, spotkała sąsiada ze strzelbą w ręce, oszalałego z wściekłości na żonę, która od kilku dni nie wracała z targu. Karolinka próbował go uspokoić, ale w swej furii, mężczyzna strzelił do niej, co spowodowało natychmiastową śmierć. Karolinka Kleinert jest pochowana na cmentarzu w Lublińcu8.

W regionalnym folklorze Górnego Śląska, piosenka „Poszła Karolinka do Gogolina” jest bardzo popularna. Gogolin jest miastem leżącym koło Opola, a w tekście widzimy reprezentacje nieodwzajemnionej miłości Karliczka do Karolinki. W piosence śpiewamy, że Karolinka poszła do Gogolina, Karliczek poszedł za nią z butelką wina, pytał, dlaczego go opuściła i błagał, żeby wróciła.

Ona nie zmieniła swego zdania i szukała innego mężczyzny. Nie odpowiedziała, synka odbieżała. Oj, okropno rzecz!9 Okazało się jednak, że po śmierci Karolinki, historia miłosna miała ciekawy ciąg dalszy.

Najmłodsza córka Karolinki, Elżbieta, wyszła za mąż za Karola, syn Karliczka, spełniając tym samym miłość, której ich rodzicom, Karolince i Karliczkowi, nie było dane przeżyć.10

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

e Karliczek se apaixonaram à primeira vista. Porém, o romance não durou muito tempo. Nascido em 1866, Karliczek era 18 anos mais velho que Karolinka, e essa diferença não era bem-vista pelos demais. Além disto, ele, que se tornou o primeiro prefeito da aldeia, era casado. Karolinka, sem esperar por Karliczek, casou-se com Joseph Krajczi.

O acaso do destino levou Karolinka a ser vizinha de Karliczek no vilarejo de Bzinica Nowa, em Dobrodzień, na voivodia de Opole6. Com o passar dos anos, o amor entre os dois se desfez. Karolinka teve 11 filhos em seu casamento, e Karliczek, oito7.

Um dia, quando ela voltava do campo com um de seus filhos, encontrou um vizinho descontrolado e enfurecido com uma espingarda em punhos, porque sua esposa não retornava da feira há dias. Karolinka tentou acalmá-lo, porém, em sua fúria, o homem disparou um tiro contra ela, o que a levou à morte. Karolinka Kleinert está enterrada em um cemitério na cidade de Lubliniec.8 No folclore regional da Alta Silésia, a música Poszła Karolinka do Gogolina é bastante popular.

Gogolin é uma cidade próxima a Opole e, na letra da música, há a representação do amor de Karliczek não correspondido por Karolinka. É cantado, na letra, que Karolinka foi para Gogolin e Karliczek a seguiu com uma garrafa de vinho, perguntando por que ela ia embora e implorando pelo seu retorno.

Ela, irredutível, dizia que faria o que quisesse, pois procuraria outro homem. Nie odowiedziala, syka odbieżala. Oj, okropno rzecz! Ela não o respondeu, ela largou seu namorado. Oh, que ato terrível!9 Descobriu-se, no entanto, que, após a morte de Karolinka, a história de amor tivera um desfecho curioso. A filha mais nova da camponesa, Elzbieta, veio a se casar com Karol, filho de Karliczek, consolidando assim o amor que seus pais não puderam viver.10

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

34

Improvisos, apresentações e viagens Os ensaios, que começaram no fim de fevereiro de 1992, resultaram na primeira apresentação pública do Karolinka, juntamente com o Kraków, na Paróquia de Nossa Senhora do Perpétuo Socor-

Improwizacja, występy i podróże Próby, które rozpoczęły się pod koniec lutego 1992 roku, wkrótce zaowocowały pierwszym publicznym występem zespołu „Karolinka” wraz z zespołem „Kraków”, w parafii Matki Bożej Nieustającej Pomocy na osiedlu Prohmann w Sao Mateus do Sul. Dnia 24 maja tego roku, o

Primeira Apresentacao Karolinka e Krakow 1. Público se aglomerou para assistir aos primeiros passos do folclore polonês em São Mateus do Sul / 8. Primeira Apresentacao Karolinka e Krakow 2. Grupos Kraków e Karolinka dividiram o tablado no pátio da Igreja Nossa Senhora do Perpétuo Socorro em construção / 8. Primeira Apresentacao Karolinka e Krakow 3. Dançarinos do Karolinka fazem a saudação com pão e sal. Arquivo: Braspol Publiczność zgromadzona, by zobaczyć pierwsze kroki polskiego folkloru w Sao Mateus do Sul / 8. Pierwszy występ zespołów „Karolinka” i „Kraków” 2. Zespoły „Karolinka” i „Kraków” razem na scenie na dziedzińcu Kościoła Matki Bożej Nieustającej Pomocy w budowie / 8. Pierwszy występ zespołów „Karolinka” i „Kraków” 3.

Legenda: Tancerze zespołu „Karolinka” witają gości chlebem i solą. Archiwum: Braspol

35

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

godzinie 16-ej11, po przywitaniu wszystkich chlebem i solą12, blisko 80 par wkroczyło na drewnianą platformę, wybudowaną na dziedzińcu kościoła w budowie, żeby zaprezentować zebranym dwa tańce: polonez i trojak.

Gromkie brawa i spora publiczność, to wspomnienia, jakie zachowali w pamięci pierwsi tancerze. Pierwsze przedstawienie, zorganizowane dla mieszkańców miasta, zaowocowało konsolidacją zespołu. Pomimo wielu trudności, indywidualne i zbiorowe zaangażowanie członków, zapewniło ciągłość przedsięwzięcia.

Jeżeli ich działalność zależałaby od kwestii materialnych, napotkaliby dużo trudności.

Strój, zorganizowany w ramach możliwości, był prosty: kwiaciasta spódnica, biała bluzka i lekkie buciki dla dziewcząt, a biała koszula z czerwoną wstążką przy kołnierzyku, czarne spodnie i buty dla chłopców. „Stroje były improwizowane i proste w czasie tej pierwszej prezentacji”, mówi Evaldo. „W czasie pierwszej prezentacji, czuliśmy zarazem radość i tremę”, mówi Sergio Marchaukowski. Księgowy z zawodu, Marcos Witkowski, znany jako Marcao, odpowiedzialny był wtedy za stronę dźwiękową zespołu. Wspomina, że tamtego dnia blisko 500 osób znajdowało się na dziedzińcu kościoła. „To była zupełna nowość w Sao Mateus. Przerwano zabawę i wszyscy zgromadzili się wokół sceny, żeby zobaczyć występy zespołu. Okrążyły nas tłumy ludzi”, wspomina. Kilka dni po wydarzeniu, pewna kobieta powiedziała do jednego z tancerzy, Jairo de Paula, który był członkiem wspólnoty Gensma: „Wy nawet nie wiecie, jak bardzo kościół na tym skorzystał”.

Już na samym początku dało się zauważyć, że zespół folklorystyczny był atrakcją przy okazji zbiórki pieniędzy - czy to na budowę kościoła, czy na rzecz samej grupy. Trzeba było pomyśleć o jakimś ciekawszym stroju, niż zaimprowizowane białe koszule, spódnice i spodnie. 25 lipca 1992

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

ro, na Vila Prohmann. No dia 24 de maio daquele ano, às 16 horas11, subiram ao tablado montado no pátio da igreja ainda em construção cerca de 80 dançarinos para apresentar duas coreografias: Polonez e Trojak, além da Saudação com Pão e Sal12.

Os aplausos recebidos e o grande público presente na igreja são as principais lembranças que remanescem na memória dos primeiros dançarinos. Apresentar-se para a comunidade era o começo da consolidação do grupo folclórico. Apesar de todas as limitações, era a dedicação individual e coletiva que garantiria a continuidade. Isso porque, se dependesse de condições materiais, o caminho seria difícil.

O traje, combinado dentro das possibilidades, era simples: saia florida, camisa branca e sapatilha para as mulheres; camisa branca e fita vermelha no colarinho, calça preta e sapato social para os homens. “Os trajes foram improvisados, bem simples para essa primeira apresentação”, diz Evaldo.

“Na primeira apresentação, a gente sentia alegria e nervosismo”, conta Sérgio Marchaukowski. Quem cuidava do som era o contador Marcos Witkowski, conhecido como Marcão.

Ele lembra que, naquele dia, cerca de 500 pessoas estavam no pátio da igreja. “Era uma coisa inédita em São Mateus. A festa parou e todo mundo se aglomerou para assistir à apresentação. Fechou de gente na volta”, relembra. Dias depois da festa, uma senhora comentou com o dançarino Jairo de Paula, que fazia parte do Gensma: “Nossa, vocês não imaginam o quanto de lucro que deu para a igreja”.

Com a empolgação inicial, já se percebia que os grupos folclóricos eram um atrativo a mais para a arrecadação de fundos – fosse para a construção da igreja ou para a manutenção dos próprios grupos.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

36

Primeira apresentação do Grupo Karolinka na comunidade de Água Branca (imagem 1) e as anotações que descreviam os passos das primeiras coreografias. Arquivo pessoal: Evaldo Drabeski Pierwsza prezentacja zespołu „Karolinka” w Agua Branca (zdj. 1) i notatki dotyczące kroków w pierwszej choreografii. Prywatne zbiory: Evaldo Drabeski

roku, „Karolinka” urządziła polską kolację w hali przy kościele Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, a zebrane tam środki miały być przeznaczone na zakup materiałów i uszycie pierwszych strojów dla zespołu. W czasie kolacji zebrano Cr$ 2.654.365,00 – co dzisiaj odpowiadałoby kwocie około R$ 1.800,00.13 Na przestrzeni roku 1992, „Karolinka” zorganizowała jeszcze inne imprezy, które miały na celu zbiórkę funduszy na potrzeby zespołu, jak np. bingo, które miało miejsce w listopadzie. W czasie gry spadła na nich taka burza, że woda wlała się do wnętrza sali i członkowie grupy musieli się szybko uwijać, żeby ją wysuszyć. Pomimo złej pogody, przy tej okazji udało się zebrać Cr$ 1.664.500,00 netto - około R$ 1.130,00. Kwoty te, wraz z innymi przychodami Braspolu oraz dotacją z Banku Bamerindus w wysokości Cr$ 500.000,00 około R$ 350.00 - przeznaczoną na potrzeby „Karolinki” i „Krakowa”, umożliwiły uszycie

Współpraca pomiędzy Marcao, odpowiedzialnym za dźwięk i Urszulą, choreografem zespołu. Archiwum: Braspol

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Parceria entre o sonoplasta Marcão e a coreógrafa Urszula. Arquivo: Braspol

37 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Era necessário evoluir para um traje mais digno do que a improvisada combinação de camisa branca e saia ou calça. No dia 25 de julho daquele ano, o Karolinka organizou um jantar polonês, no salão paroquial da igreja de Nossa Senhora do Perpétuo Socorro, que buscava arrecadar fundos para a compra de tecidos e a confecção dos primeiros trajes do grupo. À época, foram arrecadados Cr$ 2.654.365,00 - em valores atualizados, cerca de R$ 1.800,00.13 No decorrer de 1992, outras festas foram realizadas pelo Karolinka para arrecadar fundos, como o bingo organizado no mês de novembro. Na ocasião, uma forte chuva fez com que o Salão Paroquial da Igreja Matriz São Mateus inundasse, e os integrantes do grupo precisaram secar o espaço às pressas. Mesmo com o tempo ruim, o evento gerou uma receita líquida de Cr$ 1.664.500,00 - aproximadamente R$ 1.130,00. Esses valores, somados a outras receitas da Braspol e a uma doação do Banco

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

38

Bamerindus no valor de Cr$ 500.000,00 - cerca de R$ 350,00 - destinada ao Karolinka e ao Kraków, tornaram possíveis as confecções dos primeiros trajes. Entre compra de tecidos e pagamento de costureira, o custo foi de Cr$ 5.879.000,00, um valor equivalente hoje a quase R$ 4 mil. “Tudo foi feito aqui em São Mateus. Ficou melhor, mas não como deveriam ser, originais. Por muito tempo, o grupo se apresentou com trajes que se assemelhavam ao folclórico”, explica Evaldo.

Mesmo a tarefa da sonoplastia não era simples. Na primeira década, o domínio tecnológico era a fita cassete. Nos primeiros anos, a responsabilidade de executar as músicas para as coreografias era de Marcão. Portador de uma deficiência física congênita que o impedia de dançar, ele foi o primeiro a exercer a função de sonoplasta no grupo. Ele conta que, com frequência, a fita cassete enroscava ou travava, deixando os dançarinos sem saber o que fazer por alguns instantes.

Desde 1996 até hoje, quem exerce a função no grupo é o técnico-administrativo Ludenilson dos Santos. Sobre a limitação tecnológica, ele revela o artifício, bastante familiar para quem usava as fitas, e uma história curiosa: “O problema era voltar em determinada parte da música. Você tinha que ter o ouvido bem atento e uma caneta Bic na mão para rebobinar. Numa apresentação na Colônia Bromado, em São João do Triunfo, não deu tempo de gravar uma fita só com as músicas que seriam apresentadas e levamos várias, com várias músicas. Na hora de tocar, entrou a música errada.

Como o grupo já estava no palco, dançaram, e ninguém do público notou”, conta Ludenilson.

Quem disponibilizava as músicas ao grupo era a coreógrafa Urszula Sajda. Como eram poucas as coreografias, também eram poucas as músicas às quais o grupo tinha acesso. Marcão gravava

pierwszych strojów. Na zakup materiałów i krawcową wydano Cr$ 5,879,000.00, co odpowiada dziś prawie R$ 4.000. „Wszystko zostało zrobione w Sao Mateus.

Było dużo lepiej, ale stroje nie wyglądały jeszcze, jak oryginały. Przez długi czas zespół występował w strojach, które jedynie przypominały folklorystyczne”, wyjaśnia Evaldo.

Nawet praca z dźwiękiem nie była w tych czasach prosta.

W pierwszej dekadzie istnienia grupy posługiwano się wyłącznie kasetami magnetofonowymi.

W początkowych latach odpowiedzialność za część muzyczną spadła na Marcao.

Niepełnosprawny od urodzenia, nie mógł tańczyć, lecz zajął się stroną muzyczną grupy. Opowiada, że często taśma się wkręcała albo zatrzymywała, a tancerze nie wiedzieli, jak się mieli wtedy zachować.

Od 1996 roku aż do dnia dzisiejszego, tym, który przejął tę funkcję w grupie, jest technik administracji, Ludenilson dos Santos. Mówiąc o problemach, jakie płynęły z ówczesnej technologii, wyjawia sposób, dobrze wszystkim znany w tych czasach i przytacza ciekawą historię: „Problem był w tym, że trudno było przewinąć kasetę i ustawić dokładnie w miejscu, w którym by się chciało. Trzeba było mieć bardzo dobre ucho i uważnie słuchać i zawsze mieć przy sobie długopis BiC do przewijania. Na jednym z występów w kolonii Bromado w Sao Joao de Triunfo, z powodu braku czasu przed występem, by nagrać jedną kasetę z potrzebnymi piosenkami, musieliśmy zabrać kilka kaset, z nagraniami wielu różnych utworów. Kiedy tancerze wyszli na scenę, odtworzono niewłaściwy utwór. Zatańczyli i nikt z publiczności się nie zorientował”, opowiada Ludenilson.

Osobą udostępniającą utwory grupie była choreograf, Urszula Sajda. Grupa znała niewielką ilość choreografii, dlatego też zespół miał dostęp do niewielkiej ilości piosenek. Marcao przegrywał i zachowywał kopie melodii, gdyż

była to jedyna droga do tego, by zespół mógł odsłuchać utworów, kiedy Urszuli z nimi nie było. A pani choreograf była wymagająca. „Wszyscy trzęśliśmy się ze strachu przed nią”, wyznaje Jair. „Urszula trzymała dyscyplinę i porządek w zespołach i przynosiło to bardzo dobre rezultaty. Ponieważ była energiczna, miała bardzo duży wpływ na grupę. Gdybyśmy nie mieli takiego instruktora na samym początku, nie wiadomo, czy zespół by przetrwał”, mówi Caminski. Urszula co sobotę przyjeżdżała z Kurytyby do Sao Mateus do Sul, a po południu odbywały się próby. Zaczynały się punktualnie o 13:30 i trwały do 18:30. „Pamiętam, jak kiedyś jedna z moich koleżanek spóźniła się na próbę i nauczycielka nie wpuściła jej. Potem, jak mieliśmy występ, nie pozwoliła jej wziąć w nim udziału. Moja koleżanka zrezygnowała z udziału w zespole.

„Karolinka” bierze udział w Święconce w Kolonii Iguacu, w pierwszych latach istnienia zespołu. Prywatne zbiory: Amauri Toporowicz

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Karolinka participa da Święconka (Bênção de Alimentos de Páscoa) na Colônia Iguaçu, nos primeiros anos do grupo. Arquivo pessoal: Amauri Toporowicz

39 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

e guardava com ele as melodias, pois era a única forma de o grupo ter acesso às canções quando Urszula não estava presente. E ela era exigente. “A gente morria de medo dela”, confessa Jairo.

“A Urszula levava os grupos com disciplina e organização e foi um sucesso. Ela tinha uma ascendência muito grande sobre o grupo porque ela era enérgica. Se não pegasse um professor com essa capacidade no início, seria difícil dar continuidade”, conta Caminski. Urszula ia de Curitiba a São Mateus do Sul nos sábados e, nesses dias, à tarde, aconteciam os ensaios, pontualmente, das 13h30min às 18h30min. “Lembro de uma colega minha que chegou atrasada no ensaio e a professora não deixou entrar. Depois, tinha apresentação e ela não deixou ir. Minha colega saiu do grupo. Mas era assim que tinha que ser. Naquele período, estava todo mun-

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

40

do bem cru. Se você perdia uma aula, perdia muita coisa”, conta a professora Dagmara Santana, dançarina nos primeiros anos do Karolinka.

Por ser uma coreógrafa e bailarina profissional polonesa, Urszula Sajda se tornou uma referência sobre a Polônia para o grupo. “Ela conversava bastante com a gente sobre a cultura, falava das danças, dos lugares, das roupas, explicava de onde era”, conta Antonina Zelinski. Porém, a relação com os alunos não ia muito além dessas informações; a preocupação de Urszula estava na coreografia. “Ela não dava muita chance de conversar, porque aproveitava o máximo de tempo pro ensaio. Vinha, deixava uma coreografia escrita para nós ensaiarmos e, na semana seguinte, ela cobrava. Era muito exigente. Se tinha que corrigir, corrigia. Gritava. A gente suava, errava uma coisa e ela mandava a gente voltar. Ela gostava de perfeição”, diz Maria Ivani Cordeiro da Silva.

Atualmente morando em Nova Iorque, a coreógrafa recorda a curiosidade dos dançarinos: “O grupo de São Mateus tinha mais coragem de fazer perguntas, questionar o meu trabalho, e eu gostava de responder. Cada passo novo era um pedaço de história dos antepassados que eles queriam saber”. Por estar tão próxima da Polônia, Urszula era uma referência sobre os costumes do país. “Foi maravilhoso ser considerada uma referência, mas era muita responsabilidade. Eu era uma das poucas pessoas – talvez a única – que era polonesa, falava português e passava tempo suficiente entre a comunidade. Outra razão é que qualquer conhecimento que eu tinha era mais do que tinham as pessoas que ali me perguntavam”.

Cleverson Guimarães relembra da exigência de Urszula com a linguagem corporal. “Ela cobrava muito a expressão facial, a postura, o olhar.

E isso foi uma coisa que eu me acostumei com a

Lecz tak musiało właśnie być. W tym okresie nikt nie miał pojęcia o tańcu. Jeżeli nie było cię na jednej próbie, bardzo dużo traciłeś”, opowiada nauczycielka Dagmara Santana, tancerka w początkowych latach istnienia „Karolinki”.

Jako choreograf i zawodowa polska tancerka, Urszula Sajda była dla grupy cennym źródłem informacji o Polsce. „Bardzo często rozmawiała z nami o kulturze, opowiadała o tańcach, miejscach, strojach, i wyjaśniała, skąd pochodziły”, opowiada Antonina Zelinski. Jednakże rozmowy z uczniami nie wychodziły zbytnio poza te informacje; celem przyjazdów Urszuli była choreografia. „Nie było czasu na pogawędki, gdyż ten, który miała, wykorzystywała na próby.

Przyjeżdżała, zostawiała nam rozpisaną choreografię, żebyśmy ćwiczyli ją przez tydzień, a na następnej próbie nas rozliczała.

Była bardzo wymagająca. Jeżeli widziała jakieś niedociągnięcia, zaraz je poprawiała. Krzyczała.

Dawaliśmy z siebie wszystko, jeden błąd i trzeba było zaczynać wszystko od nowa. Dążyła do perfekcji”, mówi Maria Ivani Cardeiro da Silva.

Mieszkająca obecnie w Nowym Jorku, choreograf Urszula wspomina ciekawość tancerzy: „Zespół z Sao Mateus nie bał się zadawać pytania, wypytywać o moją pracę, a ja z chęcią im odpowiadałam. Każda informacja oznaczała dla nich następny krok ku poznaniu historii swych przodków”. Będąc tak blisko związana z Polską, Urszula była dla nich źródłem informacji, dotyczących obyczajów tego kraju. „Było to niesamowite uczucie, lecz i wielka odpowiedzialność. Byłam jedną z niewielu osób – może nawet jedyną – która była z Polski, mówiła po portugalsku i spędzała z nimi dostatecznie dużo czasu.

Z drugiej strony jakiekolwiek informacje, które posiadałam, zawsze trochę ubogacały wiedzę zadających pytania”.

Cleverson Guimarães wspomina, jak wielki nacisk Urszula kładła na mowę ciała. „Zwracała uwagę na wyraz

twarzy, postawę, spojrzenie. Tego nauczyłem się, kiedy Urszula pracowała z nami, możliwe, że można to zobaczyć na zdjęciach.

Kwestie patrzenia prosto w oczy, na twarz, jakby się było w trakcie rozmowy, to była właśnie idea Urszuli.”

Urszula jest zaskoczona tym, jak dobrze zapamiętano jej sposób pracy. „Po tylu latach, ktoś pamięta moje wymagania. Nazwałabym to dyscypliną. Świetnie! To pokazuje, że miałam rację. Na początku myślałam, że byłam jedyną osobą, która wierzyła, że któregoś dnia uda nam się wyjść na scenę i zatańczyć dla publiczności. Oni patrzyli na mnie i myśleli ‘Co? Nigdy nam się to nie uda!’, lecz nie mieli odwagi nic powiedzieć.

Wtedy rozkładałam każdy układ na maleńkie części i powtarzaliśmy wszystko, aż do skutku. Kiedy w końcu udawało się, moja radość była chyba większa, niż ich samych!”

Tancerze Sergio Marchaukowski i Dagmara Santana w postawie wymaganej przez Urszulę w czasie tańca folklorystycznego. Prywatne zbiory: Sergio Marchaukowski

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Os dançarinos Sérgio Marchaukowski e Dagmara Santana demonstram a postura exigida por Urszula na dança folclórica. Arquivo pessoal: Sérgio Marchaukowski

41 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Urszula, talvez dê para visualizar isso nas fotos.

Esse negócio de olhar no olho, no rosto, como se estivesse conversando, era uma coisa da Urszula mesmo”.

Urszula se surpreende com a lembrança de seu comportamento. “Depois de tantos anos, alguém lembra da minha rigidez. Eu chamaria de disciplina. Que ótimo! Isso mostra que eu estava certa. No início, acho que eu era a única que acreditava que nós conseguiríamos apresentar um dia no palco, em frente ao público. Eles olhavam para mim pensando ‘o quê? A gente não consegue fazer isto!’, mas eles não estavam com coragem de dizer.

Então, eu começava a quebrar os passos em pedacinhos pequenos e repetir, repetir, repetir. Quando conseguiam, acho que a minha felicidade de ver isto era maior do que a deles!”.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

42

O primeiro ano do Karolinka foi rico em apresentações e reconhecimentos: de maio a dezembro, foram cinco apresentações, todas em São Mateus do Sul, em que o grupo conviveu com os aplausos da comunidade, além de uma série de elogios e congratulações formais públicas. A primeira vez que o Karolinka se apresentou fora da cidade foi também a primeira com os trajes confeccionados por costureiras locais, no dia 5 de janeiro de 1993, em Antônio Olinto. Passada a empolgação inicial da criação do grupo, houve a redução do número de integrantes, mas também a consolidação de um pequeno e unido grupo de dançarinos que garantiriam a continuidade do Karolinka nos anos seguintes.

Pierwszy rok zespołu „Karolinka” był bogaty w występy i wyróżnienia: od maja do grudnia, uczestniczyli w pięciu przedstawieniach, w samym São Mateus do Sul, gdzie byli gorąco oklaskiwani przez mieszkańców i otrzymali wiele publicznych wyrazów uznania i oficjalnych gratulacji. Pierwszy występ zespołu „Karolinka” poza miastem, a zarazem pierwszy w nowych strojach, uszytych przez lokalne zakłady krawieckie, odbył się 5 stycznia 1993 roku, w Antonio Olinto. Kiedy opadły pierwsze emocje, związane z powstaniem grupy, liczba członków znacznie się zmniejszyła, lecz doszło także do zjednoczenia niewielkiej grupy tancerzy, którzy zapewnili ciągłość istnienia zespołu „Karolinka” w następnych latach.

Confraternização entre integrantes dos grupos Karolinka e Kraków no Salão do Colégio Duque de Caxias, em dezembro de 1992. Arquivo: Braspol Spotkanie członków zespołów „Karolinka” i „Kraków” w głównej hali szkoły im. Duque de Caxias, w grudniu 1992. Archiwum: Braspol

43

A história do Grupo Karolinka é repleta de altos e baixos. Os ciclos sempre se renovaram, o que fortaleceu a continuidade e a dedicação de pessoas de várias idades junto às atividades do folclore polonês. A batalha do grupo precisou resistir a muitas dificuldades, particularmente nos primeiros anos de atividades.

Następne lata i napotkane trudności

Historia zespołu „Karolinka” jest pełna wzlotów i upadków.

Cykl zawsze się powtarzał, co utwierdzało i coraz bardziej angażowało osoby w różnym wieku, pasjonujące się polskim folklorem. Zespół zmuszony był przetrwać wiele trudności, szczególnie w pierwszych latach swojego istnienia.

Isabel, Evaldo, Maria Aparecida i Cleverson (od lewej do prawej) dumnie reprezentują polski folklor. Prywatne zbiory: Cleverson Guimaraes

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Isabel, Evaldo, Maria Aparecida e Cleverson (da esquerda para a direita) representavam com orgulho o folclore polonês. Arquivo pessoal: Cleverson Guimarães

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

A continuidade e as dificuldades enfrentadas

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

44

O ano de 1993 ainda foi repleto de apresentações, ensaios e exibições. Se isso mexia positivamente com a autoestima do povo polonês, é verdade que o grupo também enfrentava barreiras já existentes na sociedade. A começar, o Karolinka era ligado ao Gensma, grupo de jovens vinculado à igreja católica. Jairo de Paula conta que essa ligação era vista com ressalvas: “A gente sentiu uma barreira, por ser uma coisa nova, e não por preconceito. Isto porque éramos um grupo de jovens da igreja e de repente começamos a sair fora das atividades religiosas”.

Para Isabel Niesponginski, recordar os anos de participação no Karolinka é como abrir um velho baú de brinquedos de infância recheado de nostalgia e boas lembranças. Uma vez, ao caminhar pela rua com uma companheira do grupo, ainda vestida com os trajes de dança, ouviu: “onde é que vão fantasiadas? O Carnaval já passou”. Isabel conta, orgulhosa: “Eu disse para ela erguer a cabeça e mostrar que a gente faz o que gosta. Não era para ter vergonha, não”.

Nos primeiros anos, o ponto alto das apresentações foram as excursões para a Festilha, em São Francisco do Sul, no estado de Santa Catarina,

Rok 1993 pełen był występów, prób i prezentacji.

Wszystko to podniosło znacznie dumę lokalnej Polonii, lecz prawdą było, że zespół musiał stawić czoła wielu przeszkodom, istniejącym w społeczeństwie. Zacznijmy od tego, że „Karolinka” była związana z Gensma, wspólnotą młodzieżową, istniejącą przy kościele katolickim. Jairo de Paula opowiada, że to połączenie nie było zbyt dobrze widziane: „Czuliśmy pewien opór, z powodu tego, że było to coś zupełnie nowego, a nie z powodu uprzedzeń. To dlatego, że byliśmy wspólnotą kościelną i nagle zaczęliśmy angażować się w coś, co nie miało nic wspólnego z religią”.

Dla Isabel Niesponginski wspomnienia z czasów, kiedy należała do zespołu „Karolinka”, było jak otwarcie starej skrzyni z zabawkami z lat dziecięcych, pełnej nostalgii i dobrych wspomnień. Pewnego razu, kiedy szły ulicą z jedną z koleżanek z zespołu, ubrane jeszcze w strój taneczny, usłyszała: „A gdzie się panny wybierają w tych przebraniach? Karnawał już się skończył.” Isabel powiedziała z dumą: „Ja jej powiedziałam, żeby podniosła wysoko głowę i pokazała, że lubimy to, co robimy.

Nie było się czego wstydzić, o nie!”

W pierwszych latach bardzo dużą atrakcją były wyjazdy do

Viagens para São Francisco do Sul, em Santa Catarina, foram marcantes para a primeira geração do Karolinka. Arquivo pessoal: Cleverson Guimarães Podróże do Sao Francisco do Sul w stanie Santa Catarina zapadły głęboko w pamięć pierwszemu pokoleniu zespołu „Karolinka”. Prywatne zbiory: Cleverson Guimaraes

Apresentação em festa na comunidade de Água Branca. Arquivo: Braspol Występy w czasie uroczystości w Agua Branca. Archiwum: Braspol

45

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Festilha w Sao Francisco do Sul, w stanie Santa Catarina, gdzie zespół pojechał aż trzykrotnie. To była okazja, żeby spotkać się z innymi zespołami folklorystycznymi oraz żeby zobaczyć, jak wysoko ceniono „Karolinkę”. Choreografie, przedstawiane w tańcach, były te same, których nauczyła ich Urszula Sajda. „Był jednak czas, że mieliśmy próby we własnym zakresie. Zawsze byliśmy doceniani. Nawet, jeśli nie mieliśmy tak pięknych strojów, oni zawsze o nas pamiętali i odnosiliśmy sukcesy”, opowiada Dagmara.

Duma z reprezentowania polskiego folkloru na różnych imprezach i uroczystościach regionalnych stawiała ich czasem w dość niezręcznych sytuacjach. Przy wsparciu Braspolu, „Karolinka” często występowała na festynach w okolicznych wsiach. Infrastruktura przeznaczona na występy, bywała bardzo prosta, i ograniczała jakość występu zespołu. „Jeżeli nie było sceny, zespół tańczył na trawie.

Takie było przeznaczenie zespołu, który propagował polskie tradycje w lokalnej wspólnocie”, mówi Evaldo.

Starania Braspolu, by „Karolinka” występowała na regionalnych uroczystościach, znalazły uznanie wśród tancerzy. Wspominają jednak, że nie zawsze spotykali się z należytym przyjęciem ze strony

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

as quais ocorreram em três oportunidades. Era a chance de entrar em contato com outros grupos folclóricos e sentir a valorização dada ao Karolinka. As coreografias ainda eram as primeiras ensaiadas por Urszula Sajda. “Mas tinha uma época que a gente ensaiava por conta própria também. A gente era sempre bem aplaudido. Mesmo não tendo aqueles trajes bonitos, eles sempre lembravam da gente e fazíamos sucesso”, afirma Dagmara.

O orgulho de levar o folclore polonês a diversos eventos e festividades da região pregou algumas peças. Com o apoio da Braspol, o Karolinka frequentemente se apresentava em festas de comunidades no interior de municípios próximos a São Mateus do Sul. A estrutura, muitas vezes precária, que era disponibilizada para as apresentações limitava o desenvolvimento do grupo. “Se não tinha palco, o grupo se apresentava no chão mesmo. Era um grupo para se apresentar dentro da comunidade, uma maneira de ir divulgando as tradições polonesas”, diz Evaldo.

Os esforços da Braspol em levar o Karolinka às festas comunitárias eram reconhecidos pelos dançarinos. Eles relembram, porém, que o reconhecimento pelo trabalho do grupo nem sempre partia dos organizadores das festas. “A gente

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

46

foi se apresentar num bingo e queriam que a gente dançasse entre uma rodada e outra para segurar o público. No início, eu não ligava, mas eu via que eu estava aquecido para dançar e esfriava. Caiu a ficha que o pessoal não estava levando a sério”, conta Cleverson.

A troca de trajes, às vezes, acontecia em espaços pequenos e afastados do local da apresentação. Para Nelson, o Karolinka estava que nem arroz de festa: “A gente ia dançar e não tinha tablado, nada. Dançava na grama, ou num salãozinho com uns bêbados dançando, que eu tinha que dar um empurrão. Assim, não valorizavam o que a gente fazia”.

Nos primeiros anos, a prefeitura de São Mateus do Sul foi uma importante parceira no

organizatorów uroczystości. „Poproszono nas kiedyś, żebyśmy wystąpili przy okazji bingo, w przerwach pomiędzy jedną grą a następną, żeby nie dopuścić, aby uczestnicy gry się rozeszli.

Na początku nie miało to dla mnie znaczenia, potem jednak zauważyłem, że po rozgrzewce musieliśmy zbyt długo czekać.

Zdałem sobie sprawę, że oni nie traktowali nas poważnie”, mówi Cleverson.

Czasami pomieszczenie, która miało zespołowi służyć za przebieralnie, było zbyt małe lub znajdowało się daleko od miejsca, gdzie mieli wystąpić.

W opinii Nelsona, traktowano zespół „Karolinka” jak „ryż przy obiedzie”: „W miejscu gdzie mieliśmy tańczyć nie było sceny, ani niczego podobnego.

Tańczyliśmy na trawie albo w jakiejś ciasnej sali, pełnej pijaków, których musiałem odpychać.

Widać było, że nie doceniali tego, co robiliśmy”.

Grupo Karolinka e músicos são-mateuenses reunidos em frente à Casa da Memória Padre Bauer em 1995.

Arquivo: Braspol Zespół „Karolinka” i muzycy z Sao Mateus do Sul zebrani przed Domem Pamięci im. ks. Bronisława Bauera w 1995 roku.

Archiwum: Braspol

47

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

W pierwszych latach istnienia zespołu ratusz był istotnym partnerem, wspierającym grupę: pomógł szczególnie przy opłacaniu pracy choreografa i w transporcie zespołu na występy. Mimo wszystko warunki nie zawsze były dobre. Gdy „Karolinka” pojechała na występy do Laranjeiras do Sul, użyczony im autobus musiał zatrzymać się po drodze, żeby schłodzić silnik. „Kiedy dotarliśmy na miejsce, osoba która tam na nas czekała, powiedziała: „Tym tu przyjechaliście? Mój Boże, gdybym wiedział, załatwiłbym dla was autobus!”, opowiada Cleverson. „Karolinka” nie pobierała żadnych opłat za występy i nikt nie był zawodowym tancerzem.

Jednak brak szacunku dla zespołu zaczął stawać się poważnym problemem. W niektórych miejscach nawet kanapki, czy napoju nie chcieli im zaoferować. „Zaczęliśmy się zastanawiać, czy warto było aż tak się angażować.

W wielu choreografiach trzeba było przytupnąć. Jak mieliśmy to zrobić na trawie? To nas zniechęcało, bo publika nie zwracała uwagi na występ”, wspomina Dagmara. „Musieliśmy ciągle wymyślać jakieś nowe sposoby na zbiórkę pieniędzy, urządziliśmy kilka bali, żeby utrzymać zespół. Trzeba było dzielnie walczyć”, przypomina José Carlos Janowski.

Były to trudne lata dla grupy, która w swych początkowych latach liczyła ponad 40 par. „Przewinęło się tu wiele osób.

Ludzie przychodzili na próby, nie wykazywali jednak tak potrzebnego zaangażowania.

Brakowało mężczyzn, było więcej kobiet”, mówi Antonina. W latach 1996 i 1997, „Karolinka” przetrwała ze średnio sześcioma parami. „Przez pewien czas było osiem par. W pewnym okresie grupa jeszcze bardziej się skurczyła. Było tylko czterech mężczyzn. Dziewczyn było trochę więcej. Przez długi okres na naszych występach były tylko cztery tańczące pary. Kiedy była jakaś uroczystość czy bal, który pomagałem organizować, stawiałem choreografa, Marcelo

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

apoio ao grupo: colaborava principalmente com o pagamento da coreógrafa e com transporte. Ainda assim, as condições nem sempre eram boas.

Quando o Karolinka se apresentou em Laranjeiras do Sul, o ônibus cedido pelo poder público precisava parar no caminho para esfriar o motor.

“Quando chegamos lá, uma pessoa que nos recebeu, comentou: ‘vocês vieram com esse ônibus?

Meu Deus, se eu soubesse, tinha providenciado um ônibus para vocês!’”, relata Cleverson.

O Karolinka não cobrava pelas apresentações e ninguém era dançarino profissional. Só que o descaso com o grupo começava a se tornar um problema sério. Em certos lugares, nem um cachorro-quente e um refrigerante queriam pagar.

“A gente começou a perceber se realmente valia a pena se expor tanto. Em muitos passos, precisava bater o pé. Como faria isso na grama? Isso desmobilizava, porque não trazia atenção para a apresentação”, recorda Dagmara. “A gente tinha que ficar adivinhando as coisas de onde poderíamos tirar dinheiro, fazíamos uns bailes para manter o grupo. Era na coragem”, relembra José Carlos Janowski.

Foram difíceis anos para o grupo que, nas primeiras apresentações, contava com mais de 40 casais. “Passava muita gente. O pessoal ia ensaiar, mas não tinha aquele compromisso. Faltava homem, era mais mulher”, diz Antonina. Entre 1996 e 1997, o Karolinka sobrevivia com uma média de seis casais. “Por um tempo, manteve um número de oito casais. Chegou uma época em que o grupo ficou bem menor. Os rapazes estavam só em quatro. Moças, tinha um pouco mais. Durante um bom tempo, a gente manteve o grupo com quatro casais se apresentando. Quando tínhamos um evento ou um baile que eu tinha que ajudar a organizar, eu jogava o coreógrafo, Marcelo

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

48

[Salzqueber], para dançar no meu lugar”, afirma Evaldo. Já Dagmara relembra uma época em que o grupo não tinha coreógrafo: “Nós mesmos puxávamos os ensaios. Quando veio o Marcelo, ele começou a reerguer o grupo”.

Formado em Dança pela Faculdade de Artes do Paraná, Marcelo Salzqueber trabalhou com grupos folclóricos poloneses, ucranianos, italianos e alemães em diversas cidades do Paraná e de Santa Catarina. Autodidata em danças folclóricas, Marcelo passou por mais de 25 grupos por meio do projeto “Trilha da Cultura”, do Governo Estadual do Paraná. “Em 1995, fui ministrar um curso de dança de salão em São Mateus e queria conhecer o grupo folclórico onde a Urszula tinha trabalhado. Eles não estavam com a ideia de arru-

Coreógrafo Marcelo Salzqueber em dança solo com Dagmara, no Parque de Exposições. Arquivo: Braspol

[Salzqueber], żeby tańczył na moim miejscu” mówi Evaldo.

Dagmara wspomina czasy, kiedy zespół wcale nie miał choreografa: „My sami prowadziliśmy próby.

Kiedy przybył Marcelo, rozpoczął odbudowę zespołu”.

Marcelo Salzqueber ukończył wydział tańca w parańskiej szkole sztuk pięknych i pracował w polskich, ukraińskich, włoskich i niemieckich zespołach folklorystycznych w wielu miastach stanu Parana i Santa Catarina. Marcelo, samouk w dziecinie tańca ludowego, pracował z ponad 25 zespołami w ramach projektu „Trilha da Cultura”, sponsorowanego przez rząd stanu Parana. „W 1995 roku pojechałem do Sao Mateus, żeby poprowadzić tam kurs tańca towarzyskiego i chciałem poznać zespół folklorystyczny, z którym pracowała wcześniej Urszula. Oni w tym czasie nie mieli

Choreograf Marcelo Salzqueber, tańczy solo z Dagmarą, w Parque de Exposicoes.

Archiwum: Braspol

zamiaru nikogo zatrudniać, lecz kilka miesięcy później, Evaldo skontaktował się ze mną, złożył propozycję, a ja ją przyjąłem”.

Choreograf przybył do Sao Mateus do Sul w 1996 roku i został tam do 1997, pracując z zespołami „Karolinka” i „Kraków”.

Doświadczenia choreografa, który pracował z różnymi grupami etnicznymi, wniosło pokaźny bagaż kulturowy, bardzo istotny w historii zespołu „Karolinka”.

Marcelo uczestniczył nawet w projektowaniu i produkcji strojów. „Musieliśmy przeprowadzić wiele poważnych zmian w zespole. Nie można było pozwolić na osłabienie grupy, gdyż był to czas poświęceń.

Gdyby nie praca tych dwóch lat, nie wiadomo, czy folklor w Sao Mateus by przetrwał. Członkowie zespołu byli bardzo zniechęceni, a nawet czasem wyśmiewani”, mówi choreograf.

Zespoły „Karolinka” i „Kraków” wraz z choreografem Marcelo, na balu Tradycje Polskie w roku 1996. Archiwum: Braspol

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Grupos Karolinka e Kraków com o coreógrafo Marcelo, no baile da Tradycje Polskie, em 1996. Arquivo: Braspol

49 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

mar alguém, mas uns meses depois o Evaldo me procurou e eu fui”. O coreógrafo veio para São Mateus do Sul em 1996 e permaneceu até 1997 nos grupos Karolinka e Kraków.

A experiência do coreógrafo em grupos de diversas etnias trouxe uma bagagem cultural importante para a manutenção do Karolinka. Marcelo colaborava até mesmo no desenho e na confecção de trajes. “A gente tinha que fazer adaptações no grupo. Não podia dar oportunidade de enfraquecer, porque era uma época de sacrifício. Se não tivéssemos trabalhado naqueles dois anos, talvez não desse continuidade ao folclore em São Mateus. Eles estavam bem desmotivados e, inclusive, eram um pouco ridicularizados”, conta o coreógrafo.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

50

Num período de adversidades, a Braspol decidiu prestar reconhecimento aos grupos folclóricos durante os festejos da Tradycje Polskie14.

A Petrobras, por sua vez, destinou um patrocínio para a realização de aulas de polonês e para investir nos dois grupos folclóricos de São Mateus do Sul. Era necessário tomar fôlego e encontrar um caminho a partir do qual o grupo voltasse a crescer. Foi quando, em 1998, a Braspol levou adiante a ideia de criar um grupo folclórico infantil que serviria de base para o grupo adulto. Um novo ciclo se iniciava.

W tym trudnym okresie Braspol postanowił wyróżnić zespoły folklorystyczne w czasie obchodów Tradycji Polskich14.

Petrobras natomiast przeznaczył fundusze na realizację lekcji polskiego i potrzebne inwestycje w obu zespołach folklorystycznych z Sao Mateus do Sul. Trzeba było nabrać sił i znaleźć sposób na to, aby zespół mógł się ponownie rozwijać. Wtedy właśnie Braspol wprowadził w życie pomysł stworzenia dziecięcej grupy folklorystycznej, która będzie podstawą grupy dorosłych. Tak rozpoczynał się nowy etap w historii zespołu „Karolinka”.

Grupo Karolinka com os trajes de Rzeszów e de Cracóvia, adquiridos em 1996 e 1997, respectivamente. Arquivo: Braspol Zespół „Karolinka” w strojach rzeszowskich i krakowskich, nabytych w latach 1996 i 1997. Archiwum: Braspol

51

Parece curioso pensar o Karolinka, hoje, sem o grupo infantil. Ele está na base da evolução das danças folclóricas e colabora para a conservação da cultura polonesa. Antes de ele ser criado, algumas experiências já aconteciam, mas não junto ao grupo Karolinka. Enquanto o professor Evaldo ministrava aulas de polonês para crianças na Colônia Iguaçu, o coreógrafo Marcelo dava aula de danças para outras crianças. “Era algo bem básico, para crianças pequenas, entre sete e oito anos”.

Dzisiaj trudno sobie wyobrazić „Karolinkę” bez zespołu dziecięcego. Działanie tej grupy leży u podstaw rozwoju tańca ludowego i wspiera w zachowaniu polskiej kultury. Zanim został utworzony, zaistniały już w mieście pewne inicjatywy, lecz nie były one bezpośrednio związane z zespołem „Karolinka”. Kiedy nauczyciel Evaldo rozpoczął lekcje języka polskiego dla dzieci w kolonii Iguacu, choreograf Marcelo uczył tańca pozostałe dzieci. „To były bardzo proste kroki, dla małych dzieci w wieku siedmiu, ośmiu lat”.

Pierwszy występ dziecięcego zespołu „Karolinka” w 1998 roku na placu przed głównym kościołem. Prywatne zbiory: Evaldo i Ozilda Drabescy

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Primeira apresentação do grupo infantil do Karolinka, em 1998, na Praça da Igreja Matriz. Arquivo pessoal: Evaldo e Ozilda Drabeski

Utworzenie grupy dziecięcej

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

A criação do grupo infantil

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

52

Até 1998, sempre houve dificuldade em agregar membros ao grupo adulto. Uma geração começava a deixar o Karolinka e era necessário atrair a participação de uma nova. Assim, a formação do grupo infantil decorre dessa lacuna.

“Pensamos em criar o grupo infantil para servir de base para o adulto. Dentro da Braspol, foi dado muito destaque para este grupo infantil. Até hoje, este grupo serve de base para o infanto-juvenil e para o adulto”, explica Evaldo Drabeski, presidente da Braspol na época da criação do grupo voltado para as crianças.

As coreografias eram produzidas por Ana Luiza Bittencourt Pacheco. Através da Secretaria Estadual de Cultura, a coreógrafa realizou uma oficina de 30 horas que englobou os grupos adulto

Do 1998 roku zespół miał duże trudności z naborem nowych członków do grupy dorosłych. Jedno pokolenie zaczęło już opuszczać „Karolinkę” i koniecznym było przyciągnięcie nowej generacji. Tak więc utworzenie zespołu dziecięcego wynikło z odczuwalnego braku. „Pomyśleliśmy, żeby stworzyć zespół dziecięcy, który będzie służył za bazę zespołu dorosłych.

Braspol poświęcił dużo uwagi stworzeniu zespołu dziecięcego.

Do tej pory najmłodsi uczestnicy stanowią podstawę dla grupy młodzieżowej i zespołu dorosłych”, wyjaśnia Evaldo Drabeski, prezes Braspolu w momencie tworzenia grupy dziecięcej.

Autorką choreografii była Ana Luiza Bittencourt Pacheco.

Za pośrednictwem Stanowego Departamentu Kultury, choreograf przeprowadziła 30-godzinne

Meninas do grupo infantil do Karolinka em uma das primeiras apresentações, em 1998.

Arquivo: Braspol Dziewczynki z zespołu dziecięcego „Karolinka” na jednym z pierwszych występów w 1998 roku. Archiwum: Braspol

Zespół „Karolinka” na występie w szkole im. Pedro Effco, miejscu prób. Prywatne zbiory: Irio Janoski

53

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Grupo Karolinka se apresenta na Escola Pedro Effco, mesmo local dos ensaios. Arquivo pessoal: Irio Janoski

warsztaty, w których uczestniczyły zespoły dorosłych i dzieci. Ana Luiza kierowała także polskim zespołem folklorystycznym o nazwie „Szarotka” z Balsa Nova. „Niezwykła była ta chęć stworzenia grupy dziecięcomłodzieżowej. Podczas prób było ponad trzydzieścioro dzieci, bardzo energicznych i chętnych do nauki. Co szczególnie zwróciło moją uwagę, to łatwość, z jaką się uczyli, tak zespół dorosłych, jak i dziecięco-młodzieżowy. To wszystko wydawało się bardzo naturalne. Pokazywałam raz i większość umiała powtórzyć”, opowiada Ana Luiza.

Pojawienie się dzieci w „Karolince” sprawiło, że całe rodziny zaczęły angażować się w sprawy zespołu. Ojcowie i matki najmłodszych zaczęli pomagać w działaniach i potrzebach „Karolinki”. Początkowo dzieci, które dołączyły do grupy

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

e infantil. Ana Luiza comandava também o Grupo Folclórico Polonês Szarotka, de Balsa Nova.

“Achei incrível a disposição em criar o grupo infanto-juvenil, que, durante os ensaios, tinha mais de trinta crianças muito animadas e dispostas a aprender. O que me chamou muito a atenção foi a facilidade com que aprendiam os passos, tanto no grupo adulto como no infanto-juvenil. Tudo parecia muito natural. Eu mostrava apenas uma vez e a maioria já conseguia fazer”, conta Ana Luiza.

A chegada das crianças ao Karolinka também aproximava a vinda de familiares para o grupo. Pais e mães dos jovens começaram a colaborar nas atividades e nas necessidades do Karolinka.

No início, as crianças que integraram as danças eram alunos da Escola Municipal Pedro Effco.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

54

Dentre os familiares, estava Elenyr Janoski, que sempre acompanhava a filha Iris, então com sete anos, nos ensaios. Um dia, no entanto, ela não pôde levar a filha e a tarefa coube ao pai, Irio Janoski – que, até então, não tinha envolvimento nem muito interesse pela cultura polonesa. Parece ter sido obra do destino.

Os ensaios, à época, aconteciam na Escola Pedro Effco, que não contava com estrutura adequada para esse tipo de atividade. Por isso, a coreógrafa Ana Luiza necessitava de apoio na organização do ensaio. Irio, vendo a dificuldade, prontificou-se a ajudá-la a resolver coisas pendentes. “E parece que cuspi pra cima e caiu na testa: estou resolvendo coisas até hoje”, diverte-se o aposentado, que presidiu o grupo por 15 anos e hoje atua como coordenador. “Na verdade, a minha

tanecznej, byli to uczniowie szkoły im. Pedro Effco.

Wśród członków rodzin była Elenyr Janoski, która zawsze towarzyszyła córce Iris, wówczas siedmioletniej, podczas prób.

Pewnego dnia nie mogła być z dziewczynką i zadanie spoczęło na ojcu, Irio Janoski – który do tamtej chwili nie angażował się w działania zespołu i nie wykazywał zainteresowania polską kulturą.

Wydaje się, że było to zrządzenie losu.

Próby w tym czasie odbywały się w szkole im. Pedro Effco, która nie posiadała odpowiedniej do tego infrastruktury.

Dlatego też choreograf Ana Luiza potrzebowała wsparcia w organizowaniu prób. Irio, widząc trudności, na ochotnika zaproponował, że pomoże jej rozwiązać zaległe sprawy. „I wygląda na to, że splunąłem w górę i spadło mi na czoło: rozwiązuję sprawy do dzisiaj”, śmieje się emeryt, który kierował zespołem przez 15 lat i obecnie

Irio Janoski com integrantes do grupo infantil do Karolinka. Arquivo pessoal: Irio Janoski Irio Janoski z członkami dziecięcego zespołu „Karolinka”. Prywatne zbiory: Irio Janoski

działa jako koordynator. „Tak naprawdę mój udział w tym przedsięwzięciu rozpoczął się zupełnie przypadkowo” dodaje osoba, która stała się punktem odniesienia, dzięki swoim działaniom na rzecz polskiego folkloru.

Początkowo prace z dziećmi i dorosłymi nie były ze sobą połączone. Pod koniec 1999 roku podjęto decyzję, że te dwie drogi powinny się połączyć i obierać wspólne cele.

W 1999 roku zespół dziecięcy wziął udział w ceremonii, której celem była ochrona stuletniego dębu, zasadzonego przez imigrantów przed dawną siedzibą Towarzystwa im. Kazimierza Pułaskiego. Archiwum: Braspol

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Em 1999, grupo infantil participou da cerimônia em defesa do carvalho centenário, plantado por imigrantes em frente à antiga Sociedade Casimiro Pulaski. Arquivo: Braspol

55 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

participação no movimento aconteceu por acaso”, acrescenta ele, que se tornou uma referência por sua atuação em prol do folclore polonês.

Inicialmente, os trabalhos dos grupos infantil e adulto do Karolinka não eram coordenados em conjunto. No fim de 1999, houve o entendimento de que as alas deveriam se tornar um grupo só, com um foco semelhante.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

56

Essa unificação foi consolidada quando Irio, que já acompanhava o grupo infantil desde os primeiros ensaios, assumiu a presidência do Karolinka em dezembro de 1999. Nesse período, o coreógrafo responsável tanto pelo grupo infantil quanto pelo adulto era Paulo Scardazan Heeren.

O grupo infantil cresceu em 2000, de dez crianças para em torno de 22, como lembra a professora de Educação Física Márcia Arruda, responsável pelos ensaios dos pequenos. “Os pais participavam e ajudavam principalmente nas apresentações. Apesar de ensaiarem em outro horário, a relação com o grupo adulto era muito boa.

Quando tinham apresentações, eles ajudavam o grupo infantil principalmente a se vestir”, conta Márcia, que recebia do professor Paulo as orientações das coreografias.

To tego zjednoczenia doszło, gdy Irio, który towarzyszył zespołowi dziecięcemu od pierwszych prób, został prezesem zespołu „Karolinka” w grudniu 1999 roku. W tym okresie choreografem, odpowiedzialnym zarówno za grupę dorosłych, jak i dzieci, był Paulo Scardazan Heeren.

Grupa dziecięca powiększyła się znacznie w 2000 roku, kiedy z dziesięciu członków urosła do 22, jak wspomina nauczycielka wychowania fizycznego Marcia Arruda, odpowiedzialna za próby najmłodszych. „Rodzice brali czynny udział i pomagali szczególnie w czasie prezentacji.

Pomimo, że próby odbywały się w innych godzinach, relacja z grupą dorosłych była bardzo dobra. Kiedy przygotowywali się do wspólnych występów, dorośli pomagali dzieciom, szczególnie w czasie zakładania strojów”, mówi Marcia, instruowana przez Paulo w kwestii choreografii.

57

Szereg czynników przyczyniło się do wzmocnienia zespołu „Karolinka”. Po okresie wielkich trudności, w których niewielka grupa walczyła o podtrzymanie polskich tradycji w São Mateus do Sul, wspólne wysiłki wokół działań folklorystycznych ożywiły zainteresowanie społeczności rozwojem grupy tanecznej.

Niektóre inicjatywy odegrały tu szczególną rolę: wysiłki Braspolu, żeby utrzymać zespół dziecięcy, jako podstawę zespołu dorosłych, zaangażowanie choreografa Paulo Scardazana, żeby podnieść poziom techniczny zespołu, ponadto działania w celu przekształcenia zespołu w niezależną organizację oraz zacieśnienie relacji pomiędzy członkami zespołu. „Przyjaciele Karolinki” to nazwa, jaką grupa nadała jednej z wielu form działalności, nakierowanych na zbieranie funduszy. System polegał na pobieraniu, na podstawie karnetu, niewielkich miesięcznych składek od małych firm, rodziców i zainteresowanych osób.

Każdego miesiąca członkowie zespołu chodzili do wszystkich zobowiązanych, żeby pozbierać składki, które przeznaczone były na potrzeby grupy. Te dotacje pomogły w pokryciu kosztów, takich jak naprawa strojów czy wynagrodzenie dla choreografa Paulo.

Nie było jednego źródła dochodów, które mogłoby regularnie pokrywać wydatki zespołu. Trudność ta zmuszała członków „Karolinki” do rozmaitych działań i dywersyfikacji źródeł. Braspol, nawet po uzyskaniu prawnej autonomii przez „Karolinkę”, przekazywał część środków, pochodzących z imprez i uroczystości, na

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Uma série de fatores colaborava para o fortalecimento do Grupo Karolinka. Após um período de muita dificuldade, em que um pequeno grupo lutava para manter vivas as tradições polonesas em São Mateus do Sul, a convergência de esforços em torno das atividades folclóricas reavivava o interesse da comunidade em desenvolver o grupo.

Dentre as iniciativas, algumas se destacavam: o interesse da Braspol em dar continuidade ao grupo infantil como uma base para o grupo adulto, a dedicação do coreógrafo Paulo Scardazan em elevar o patamar de qualidade técnica, o empenho em tornar o Karolinka uma entidade independente e o fortalecimento da amizade entre os integrantes.

“Amigos do Karolinka” foi o nome dado a uma das diversas formas encontradas pelo grupo para a captação de recursos. O sistema consistia em um carnê de contribuições mensais de pequenas empresas, pais de integrantes e comunidade em geral. Mês a mês, os membros recorriam aos contribuintes para arrecadar um valor que ajudava a pagar os compromissos do grupo. Essas doações ajudavam a custear despesas que o grupo tinha, como a manutenção dos trajes e o pagamento do professor Paulo.

Não havia uma fonte única de renda que pudesse sustentar as despesas do Karolinka.

Essa limitação levava seus integrantes a diversificar as fontes de receita com várias práticas. A relação com a Braspol, mesmo após a autonomia

Przyjaciele „Karolinki”

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Amigos do Karolinka

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

58

jurídica do Karolinka, resultava em repasse de recursos para o desenvolvimento do grupo com o lucro proveniente de determinadas festas. Em 2004, por exemplo, a entidade custeou o valor das inscrições dos dançarinos para o Festival de Dança de Joinville, num total de R$ 400,00.

Além disso, outras iniciativas exigiam o esforço pessoal dos integrantes. O grupo recolhia latas de alumínio nas festas em que participava e as famílias também ajudavam, conforme conta Irio.

Em um Carnaval no Ginásio de Esportes Olívio Wolff do Amaral, o Karolinka vendeu kafta. Na Festa da Colheita, em 1999, no Parque de Exposições, o grupo infantil cuidou de uma barraca de cachorro-quente.

O agricultor Roberto Trzaskos participou do Karolinka de 1998 a 2006. Em uma época em

potrzeby zespołu. W 2004 roku przykładowo, organizacja opłaciła koszty rejestracyjne tancerzy, którzy wzięli udział w Festiwalu Tańca w Joinville, co w sumie wyniosło R$ 400,00.

Poza tym inne inicjatywy wymagały szczególnego osobistego zaangażowania członków zespołu. Irio opowiada, jak w czasie imprez, w których występowali, członkowie grupy zbierali aluminiowe puszki, w czym pomagały im także rodziny.

W czasie zabawy karnawałowej w hali sportowej im. Olivera Wolff do Amaral, „Karolinka” sprzedawała szaszłyki, a w dożynki, które odbyły się w Parque de Exposicoes w 1999 roku, zespół dziecięcy prowadził stoisko z hot-dogami.

Rolnik Roberto Trzaskos był członkiem zespołu „Karolinka” w latach 1998 – 2006. W pewnym okresie pod koniec lat 90-tych ceny ziemniaków były tak niskie, że nie pokrywały kosztów

Mobilização de pais de dançarinos, como na Festa da Colheita, em 1999, era determinante nas atividades para arrecadar recursos ao grupo infantil. Arquivo pessoal: Irio Janoski Mobilizacja rodziców tancerzy w czasie Dożynek w 1999 roku, zdecydowane działania w celu zebrania funduszy dla zespołu dziecięcego. Prywatne zbiory: Irio Janoski

59

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

zbioru. Trzaskos wyszedł więc z pewną propozycją do członków zespołu: „Jeżeli zgodzicie się mi pomóc, zbierzemy ziemniaki, posegregujemy je i wystawimy na sprzedaż. Pieniądze, które uda nam się zarobić, pójdą na potrzeby zespołu”.

Grupa się zebrała i poszła w pole. „Pan Luiz Boasczyk, ojciec dwóch dziewczynek tańczących w zespole, miał niewielką furgonetkę. Użyczył nam jej, żebyśmy mogli sprzedać ziemniaki. Pojechaliśmy do Espigãozinho, do São João do Triunfo, w środek lasu, gdzie tylko się dało, żeby sprzedać ziemniaki, które zebraliśmy.”

Te wspólne zbiory przyniosły zysk w wysokości około R$ 1000, wystarczającą kwotę, zdaniem Trzaskosa, żeby opłacić dwumiesięczne wynagrodzenie choreografa – bardzo duża pomoc w tym okresie.

Rolnik wspomina, że ich decyzja wstrząsnęła mieszkańcami miasta. „Kiedy ludzie dowiedzieli się, że dzieci pracowników rafinerii Petrobras i innych firm, które nigdy wcześniej nie pracowały w polu, pomagały zbierać ziemniaki, żeby je sprzedać i tak zdobyć pieniądze na przetrwanie grupy, różne osoby i sklepy zaczęły częściej wspierać zespół”, opowiada Trzaskos.

Zaangażowanie członków i społeczności poprowadziło ku następnej fazie organizacji zespołu „Karolinka”. Konieczne więc było pozyskanie środków, które umożliwiłyby rozwój grupy folklorystycznej jako całości.

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

que o preço da batata não compensava o custo da colheita, no fim da década de 1990, Trzaskos fez uma proposta aos integrantes do grupo: “Se vocês toparem me ajudar, vamos lá, nós colhemos essa batata, classificamos e saímos para vender. O que conseguir vender, o dinheiro fica para o grupo”.

O grupo se mobilizou e foi para a lavoura.

“O senhor Luiz Boasczyk, pai de duas meninas do Karolinka, tinha um caminhãozinho. Ele disse que a gente podia pegar e sair para vender. A gente foi pro Espigãozinho, pra São João do Triunfo, pro meio do mato, vender as batatas”. A colheita colaborativa rendeu cerca de R$ 1 mil, valor suficiente, segundo Trzaskos, para pagar pouco mais de dois meses de salário do coreógrafo – uma ajuda e tanto na época.

Com a situação, o agricultor recorda que percebeu uma sensibilização por parte da comunidade. “Quando o povo soube que filhos de pessoas que trabalhavam na Petrobras ou em outros lugares e que nunca tinham ido pra lavoura ajudavam colhendo batatas para vender e conseguir dinheiro, as pessoas e as lojas começaram a querer colaborar um pouco mais”, conta Trzaskos.

A dedicação dos integrantes e da comunidade começava a resultar em uma nova fase de organização do Karolinka. Era necessário, então, captar recursos que possibilitassem o desenvolvimento do grupo folclórico como um todo.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

60

A autonomia jurídica

Autonomia prawna

O Karolinka nasceu de uma iniciativa da Braspol e assim viveu até completar oito anos de existência. A criação do grupo infantil iniciou um processo de renovação de componentes e de objetivos, e a busca por evolução e fortalecimento demandava uma maior autonomia do grupo como organização social sem fins lucrativos.

Via-se, então, que existiam componentes dispostos a dedicar boa parte do seu tempo ao crescimento do grupo. Um deles era Irio, que vinha se envolvendo nas atividades do grupo infantil. Em dezembro de 1999, Irio foi eleito presidente do Grupo Karolinka. No início de 2000, o grupo de danças se tornaria uma pessoa jurídica independente e, para se adequar ao novo Código Civil, mudaria o nome para o atual: Grupo Folclórico Polonês Karolinka.

A inclusão do Karolinka no Cadastro Nacional de Pessoa Jurídica tornava possível a captação de recursos por meio de leis e projetos de incentivo cultural. Por exemplo, com a Lei Rouanet, o grupo teve projeto aprovado para captar até R$ 60 mil da iniciativa privada em 2002.

Nesse contexto, a ervateira Baldo, a Compagás e a Ravato Diesel contribuíram com o grupo. Além desses parceiros, o Karolinka acertou também um patrocínio com a Eletrobras. Mais tarde, a Itaipu Binacional patrocinaria o grupo, antes de a Petrobras e o Governo Federal se tornarem grandes patrocinadores, com projetos aprovados em seleção pública.

„Karolinka” narodziła się z inicjatywy Braspolu i tak trwała, aż do ukończenia ośmiu lat swojego istnienia. Utworzenie grupy dziecięcej zainicjowało proces odnowy członków i celów, a dążenie do rozwoju i umocnienia wymagało większej niezależności grupy jako organizacji społecznej non-profit (o celach niezarobkowych).

Widać było, że niektórzy członkowie poświęcali sporą część swojego czasu dla rozwoju grupy. Jednym z nich był Irio, który zaangażował się w działania zespołu dziecięcego. W grudniu 1999 roku Irio został wybrany na prezesa zespołu „Karolinka”.

Na początku 2000 roku grupa taneczna stała się niezależną osobą prawną i żeby dostosować się do nowego kodeksu cywilnego, zmieniła swoją nazwę na obecną: Polski Zespół Folklorystyczny „Karolinka”.

Włączenie „Karolinki” do Krajowego Rejestru Osób Prawnych, pozwoliło na ubieganie się o fundusze w drodze ustaw i projektów, których celem był rozwój kulturalny. Na przykład na podstawie ustawy Rouanet zatwierdzono projekt, dzięki któremu w 2002 roku zespół otrzymał R$ 60.000 z sektora prywatnego. W tym kontekście firma Baldo, Compagás i Ravato Diesel odegrały bardzo dużą rolę. Oprócz tych partnerów, „Karolinka” otrzymała także pomoc finansową od Eletrobras.

Później Itaipu Binacional będzie sponsorować instytucję, zanim Petrobras i rząd federalny staną się głównymi sponsorami, na podstawie projektów zatwierdzonych poprzez publiczną selekcję.

61 Ścieżka do Joinville

Participar do Festival de Dança de Joinville, um dos maiores do mundo, era um sonho para os participantes do Karolinka. Para torná-lo realidade, o grupo precisava evoluir tanto em sua organização quanto na qualidade técnica de suas coreografias. O desafio estava posto, e tudo deveria funcionar da forma correta para o Karolinka conquistar a chance de participar do evento em Santa Catarina.

O coreógrafo Paulo Scardazan era quem conduzia os ensaios. Apesar de coordenar pelo menos outros quatro grupos folclóricos polone-

Udział w Festiwalu Tańca w Joinville, jednym z największych na świecie, był marzeniem członków zespołu „Karolinka”.

Aby móc je zrealizować, zespół musiał rozwinąć się pod względem organizacji, jak i jakości technicznej swoich choreografii.

Wyzwanie zostało postawione i wszystko musiało zadziałać prawidłowo, aby „Karolinka” mogła dostać swoją szansę i wziąć udział w festiwalu w stanie Santa Catarina.

Choreograf Paulo Scardazan przewodniczył próbom. Pomimo, że Paulo prowadził jeszcze przynajmniej cztery inne polskie zespoły folklorystyczne, odgrywał on decydującą rolę przy podejmowaniu decyzji przez

Paulo Scardazan z żoną wraz z zespołem „Karolinka” w czasie jednej z pierwszych prezentacji choreografii Góral.

Zbiory prywatne: Cleverson Guimarães

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Paulo Scardazan e esposa com o Grupo Karolinka em uma das primeiras apresentações da coreografia de Góral. Arquivo pessoal: Cleverson Guimarães

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

O caminho para Joinville

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

62

ses, Paulo era determinante na tomada de decisões do Karolinka. Assim que Irio assumiu como presidente do grupo, em 2000, partiu do professor algumas ideias essenciais para qualificar a organização do Karolinka. A primeira era centralizar o armazenamento e a conservação dos trajes em um só lugar. Até então, cada dançarino cuidava do seu próprio figurino, o que dificultava a logística do grupo e resultava em desgaste natural dos vestuários. A segunda era a necessidade de um local apropriado para os ensaios.

Sob a coordenação do novo coreógrafo, o local do ensaio foi alterado da Escola Municipal Pedro Effco para a sala de ballet do Clube dos Empregados da Petrobras, sendo o aluguel pago com os recursos de patrocínios possibilitados via Lei Rouanet. Assim, em vez do antigo pátio de piso bruto, que tornava os ensaios ainda mais cansativos, os dançarinos tinham à disposição uma sala com melhor estrutura, inclusive com espelhos que contribuíam para o aprimoramento técnico.

Estruturalmente, o Karolinka enriqueceu com a chegada de novos trajes, melhores condições de ensaio e a troca de experiências entre os grupos adulto e infantil. Chegou então a hora de aprimorar a técnica dos componentes, o que passava também pela imagem que o grupo tinha de si próprio. “A gente olhava os grupos de Curitiba e falávamos que eles se achavam. Mas daí a gente para pra pensar e vê que nós estamos lá representando a cultura de outro país. Na história da dança, fala que é preciso mostrar alegria, orgulho, e a gente precisa mostrar. Nisso, a gente tinha que amadurecer”, confessa Fernando Wander.

Era necessário, então, traçar objetivos e querer evoluir. Assim, Joinville era visto no horizonte. “A gente queria sair das apresentações que fazíamos dentro de supermercado, sem des-

„Karolinkę”. Jak tylko Irio objął stanowisko prezesa zespołu w 2000 roku, nauczyciel wysunął kilka sugestii, którymi trzeba było się zająć dla poprawy strony organizacyjnej zespołu. Jedną z nich było skupienie strojów i ich konserwacji w jednym miejscu. Do tamtej pory, każdy tancerz dbał o swój własny strój, co utrudniało bardzo przemieszczanie się grupy i powodowało naturalne zużycie materiału. Drugą sprawą było znalezienie odpowiedniego miejsce na próby.

Dzięki wysiłkom choreografa Paulo próby zespołu przeniesiono do sali baletowej w Klubie pracowników Petrobras, a opłaty za wynajem sali pokrywano z zasobów, które zespół otrzymał dzięki ustawie Rouanet. Teraz, zamiast betonowego holu, który sprawiał, że próby były jeszcze bardziej męczące, tancerze mieli do dyspozycji salę o bardzo dobrych warunkach do tańca, która miała nawet lustra, co znacznie przyczyniło się do poprawy technicznej członków zespołu.

Strukturalnie „Karolinka” wzbogaciła się o nowe stroje, lepsze warunki do prowadzenia prób i wymianę doświadczeń między zespołami dorosłych i dzieci. Przyszedł czas na poprawę strony warsztatowej samych uczestników, co odzwierciedlało się także w tym, jaką opinię sami tancerze mieli o sobie. „Kiedy przyglądaliśmy się występom zespołów z Kurytyby, mówiliśmy, że oni byli aroganccy, wyniośli. Jeżeli jednak dobrze się zastanowimy, my przecież reprezentujemy kulturę innego kraju. W historii tańca jest powiedziane, że tancerz musi okazywać radość, dumę i my rzeczywiście musimy tak do tego podejść. W tym względzie byliśmy jeszcze niedojrzali”, przyznaje Fernando Wander.

Trzeba było więc wyznaczyć sobie cele i dążyć do rozwoju.

W ten sposób Joinville pojawiło się na horyzoncie. „Chcieliśmy skończyć z występami w supermarketach, bez lekceważenia nikogo, ale chcieliśmy się rozwijać.

A festiwal w Joinville jest jednym

z trzech największych festiwali tańca na świecie”, mówi Luciano Wander, tancerz z zespole „Karolinka” w latach 1998 i 2006, obecnie choreograf zespołu folklorystycznego „Kraków”, w Rio Claro do Sul. Zadanie poprawy strony technicznej grupy należało do choreografa Paulo Scardazan, który zrobił specjalizację w dziedzinie polskiego folkloru na Uniwersytecie Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie.

Paulo zmarł w wieku 59 lat, w grudniu 2013 roku, lecz jego silna osobowość zapisała się mocno w historii tego pokolenia zespołu „Karolinka”. Luciano, który pomagał choreografowi w czasie rozgrzewki, zarówno w grupie dzieci, jak i dorosłych, wspomina, że próby były bardzo męczące. „Był bardzo wymagający, rozliczał, robił, co mógł, żeby zobaczyć jakiś postęp i ta jego determinacja sprawiła, że zespół zaczął się rozwijać. Popchnął nas, byśmy wypłynęli na szersze wody i zaczęli wzrastać”, wspomina tancerz i porównuje choreografa

Występ w strojach góralskich w Irati. Prywatne zbiory: Irio Janoski

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Apresentação de dança em trajes de Góral em Irati. Arquivo pessoal: Irio Janoski

63 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

merecer isso, mas queríamos crescer. E o Festival de Joinville está entre os três maiores festivais de dança do mundo”, conta Luciano Wander, dançarino do Karolinka entre 1998 e 2006, hoje coreógrafo do grupo folclórico Kraków, de Rio Claro do Sul. O desafio de aprimorar a técnica do grupo ficava por conta do coreógrafo Paulo Scardazan, especialista em Folclore Polonês pela Universidade Maria Curie-Sklodowska (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej), em Lublin. Paulo faleceu aos 59 anos, em dezembro de 2013, mas sua personalidade forte imprimiu uma marca naquela geração do Karolinka. Luciano, que auxiliava o coreógrafo com o aquecimento tanto no grupo infantil quanto no adulto, lembra que os ensaios eram puxados. “Ele pegava firme, exigia muito, pra fazer a pessoa evoluir, mas ele fez com que o grupo se desenvolvesse. Foi o estopim para a gente fluir e

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

64

crescer”, relembra o dançarino, que faz uma comparação com a rigidez do técnico de vôlei Bernardinho. “Pra bater o estilo e a didática que o Paulo tinha, era difícil”, complementa.

Mesmo dividindo tempo com outros grupos folclóricos, Paulo mantinha-se comprometido com o Karolinka. Além de participar de decisões importantes sobre os rumos do grupo, ele acompanhava as apresentações onde quer que fosse, como comenta o atual coreógrafo Rafael Lima: “Eu lembro de uma apresentação que a gente fez na Colônia Bromado, no interior de São João do Triunfo. Ele era de Curitiba e não sabia onde era, mas, num sábado à noite, ele pegou o carro e foi.

Não sei como chegou lá”.

do ostrego trenera siatkówki, Bernardinho. „Ze świecą szukać kogoś w takim stylu i z taką dydaktyką, jak Paulo”, dodaje.

Nawet dzieląc swój czas pomiędzy inne zespoły folklorystyczne, Paulo zawsze towarzyszył „Karolince”. Oprócz tego, że miał istotny udział w podejmowanych decyzjach, dotyczących kierunku działań grupy, zawsze towarzyszył zespołowi w występach, niezależnie od tego, gdzie się odbywały, jak wspomina obecny choreograf Rafael Lima: „Pamiętam, jak kiedyś mieliśmy występ w kolonii Bromado, w rejonie Sao Joao do Triunfo.

Paulo był wtedy w Kurytybie i nie wiedział, gdzie znajdowała się kolonia, w której mieliśmy wystąpić, lecz w sobotę wieczorem wsiadł w samochód i ruszył w drogę. Nie wiem, jak udało mu się dotrzeć na miejsce”.

Paulo przekonał operatora dźwięku do wyjścia na scenę.

Ludenilson dos Santos był członkiem wspólnoty Gensma w czasie, kiedy powstała “Karolinka”

Os passos da dança Góral exigiam bom preparo físico dos dançarinos.

Arquivo pessoal: Irio Janoski Choreografia tańca Góral wymagała dobrej kondycji fizycznej od tancerzy. Prywatne zbiory: Irio Janoski

i dołączył do zespołu w 1996 roku.

Początkowo zajmował się tylko stroną techniczną. „To on zachęcił mnie do tańca”, wspomina Ludenilson.

Czas, jaki Paulo spędził z zespołem „Karolinka”, nie obył się jednak bez konfliktu, jeden z nich dotyczył muzyki folklorystycznej.

Płyty CD, zawsze uporządkowane i ułożone w czarnym pudełku,

„Karolinka” przedstawia taniec Góral na bocznej scenie w 2003. / W 2004 roku, oprócz występów na wielkiej scenie, grupa tańczyła również na bocznych scenach. Prywatne zbiory: Irio Janoski

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Karolinka apresentou dança Góral no palco alternativo em 2003. / Em 2004, além do palco principal, o grupo também dançou em espaços alternativos. Arquivo pessoal: Irio Janoski

65 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Foi Paulo também que levou o técnico de som do grupo para o palco. Ludenilson dos Santos participava do Gensma no período de fundação do Karolinka e começou a participar efetivamente do grupo a partir de 1996. Inicialmente, atuava apenas na técnica. “Foi ele que me incentivou a dançar”, relembra Ludenilson.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

66

A passagem do professor Paulo pelo grupo também teve momentos de conflito, um deles por conta das músicas folclóricas. Cuidadosamente catalogados e guardados em uma caixa preta, os CDs que compunham o acervo pessoal de canções do professor eram quase intocáveis. Até que um dia, ele esqueceu a caixa em São Mateus do Sul após um ensaio. “Copiamos tudo sem ele saber”, confessa Irio.

Em outro ensaio, durante uma montagem de coreografia, a equipe do Karolinka mostrou ao coreógrafo uma música copiada do seu acervo pessoal. “Ele virou no louco. Tanto é que depois ele não montou essa coreografia, que era Siuda Baba”, recorda Irio. A ação, no entanto, era justificada pela dificuldade que o grupo tinha em encontrar informações folclóricas. “Você não conseguia as músicas. Só o Paulo tinha. Então, ou você

stanowiły osobistą kolekcję piosenek nauczyciela, do której praktycznie nikt nie miał dostępu.

Aż pewnego dnia po zakończeniu próby nauczyciel zapomniał o swojej cennej skrzynce i zostawił ją w São Mateus do Sul. „Bez jego wiedzy skopiowaliśmy wszystkie płyty”, wyznaje Irio.

Na następnej próbie, przy okazji składania choreografii, ekipa „Karolinki” pokazała nauczycielowi jedną z piosenek, przegranych z jego cennego zbioru. „Strasznie się zdenerwował, do tego stopnia, że nie chciał potem dokończyć opracowywanej choreografii, którą była Siuda Baba”, wspomina Irio.

Postępowanie zespołu w tym czasie było uzasadnione tym, że grupa miała duże trudności z dostępem do treści związanych z folklorem. „Nie było jak dotrzeć do muzyki. Paulo wszystko trzymał pod kluczem. Więc albo przegrywamy, albo nigdy nie mamy dostępu do tego materiału”, uzasadnia Irio.

Preparativos para a apresentação no palco principal em 2004: gôndolas com flores seriam utilizadas na cenografia. Arquivo pessoal: Irio Janoski Przygotowania do występu na wielkiej scenie w 2004 roku: kwietniki zostaną wykorzystane w scenografii.

Prywatne Plik: Irio Janoski

To właśnie tak, mocną ręką, Paulo poprowadził zespół „Karolinka” na największy festiwal tańca na świecie, i to trzykrotnie: w 2003 i 2005, kiedy występowali na bocznych scenach, oraz w 2004, kiedy wkroczyli na wielką scenę festiwalu. Boczna scena oznaczała występy taneczne, nie biorące udziału w konkursie, odbywające się w różnych punktach Joinville.

2004 zapisał się jako rok, w którym „Karolinka” wkroczyła na wielką scenę w Joinville, w kategorii Tańców Ludowych.

Było to niezwykłe osiągnięcie w historii grupy, która jeszcze tak niedawno walczyła o przetrwanie i uznanie w swoim regionie.

Po tym, jak „Karolinka” została zakwalifikowana do udziału w konkursie, zaczęto dużo mówić o zespole. Nastąpiła ewidentna zmiana nastawienia i akceptacji grupy wśród mieszkańców. „Pełen autokar ludzi pojechał, żeby nas zobaczyć. Każdy zapłacił za swój przejazd i bilet wstępu na festiwal.

Suita Krakowska na scenie w Joinville w 2004 roku została wysoko oceniona przez jury. Archiwum: Zespół „Karolinka”

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

A Suita Krakowska, no palco de Joinville em 2004, foi muito elogiada pelos jurados. Arquivo: Grupo Karolinka

67 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

copiava ou nunca ia ter acesso àquele material”, argumenta Irio.

Foi com esse jeito bravo e exigente que o professor Paulo levou o Karolinka ao maior festival de danças do mundo em três oportunidades: em 2003 e 2005, em palcos alternativos, e em 2004 também no palco principal. Os palcos alternativos eram mostras de dança não competitivas realizadas em diversos locais públicos de Joinville.

O ano de 2004 foi, então, marcado pela participação no palco principal de Joinville, com a mostra competitiva da categoria Danças Populares. Uma conquista e tanto para o grupo que, até poucos anos, lutava para sobreviver e ser reconhecido mesmo no lugar de origem. “Depois que o grupo foi para o palco principal, já começaram a encher mais a boca para falar do Karolinka. Eu notei a mudança no comportamento e na aceitação

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

68

da população. Foi um ônibus daqui para assistir a gente dançar. E lotado. Cada um pagou passagem e ingresso. É uma recordação que vamos levar para o resto da vida. A gente não foi com a expectativa de ficar entre os primeiros”, recorda Elaine Staniszewski.

No dia da apresentação, pela manhã, o grupo podia ensaiar no palco principal, com um tempo limitado: duas vezes o tempo da música inscrita para apresentação. Naquele momento, a ansiedade e o nervosismo já davam indícios de como seria à noite. “A gente não tinha noção do que era, do tamanho do palco, do evento. À noite, na hora de entrar, é que deu um gelo na barriga.

A gente via só um pouquinho de luz e as cabeças das pessoas na plateia. Era muita gente”, conta Sandra Panek.

Wydarzenie, które będziemy pamiętali do końca życia. Nie jechaliśmy tam z nadzieją na czołowe miejsca”, wspomina Eliane Staniszewski.

W dniu prezentacji, w godzinach porannych grupa mogła odbyć próbę na głównej scenie, na co miała wyznaczony czas, który równał się podwójnej długości piosenki, do jakiej mieli zatańczyć.

W tym momencie przejęcie i nerwy dały przedsmak tego, czego doświadczą na wieczornym występie. „Nie mieliśmy pojęcia, jak to będzie wyglądało, rozmiary sceny, uroczystość. Wieczorem w chwili, kiedy przyszła nasza kolej, żeby wyjść na scenę, dopiero poczuliśmy prawdziwą tremę.

Widzieliśmy tylko blade światło i głowy ludzi, siedzących na widowni. Było ich bardzo dużo”, opowiada Sandra Panek.

Sceneria przedstawiała Krakowskie Sukiennice, a na dwóch krańcach sceny postawiono

Pela primeira vez no Festival de Dança de Joinville, o Karolinka ficou em quarto lugar, com boa pontuação. Arquivo: Grupo Karolinka Po raz pierwszy na Festiwalu Tańca w Joinville zespół „Karolinka” zdobył czwarte miejsce, z dobrym wynikiem.

Archiwum: Zespół „Karolinka”

jeszcze stojaki z kwiatami.

Sześć par przedstawiło taniec Suita Krakowska, wystąpienie bardzo dobrze przyjęte przez widzów i dobrze wykonane, bogate w rozmaite rekwizyty – aspekt, który zdaniem Sandry wpłynął na końcowy wynik: „Po przedstawieniu zdaliśmy sobie sprawę, że kwietniki utrudniały widzom widoczność i powinny znajdować się trochę dalej od siebie”. Pewne niedociągnięcia techniczne także miały wpływ na rezultat końcowy. „Chcieliśmy dostać się do pierwszej trójki i prawie nam się to udało. Z tego, co dowiedzieliśmy się z oceny jurorów, zabrakło nam odpowiedniej postury”, mówi Fernando Wander. „Mężczyznom zabrakło postury”, żartuje jego żona, Sandra. „Karolinka” nie dostała się do pierwszej trójki. Jednakże czwarte miejsce miało bardzo duże znaczenie dla członków zespołu, jeszcze większe, gdy okazało się, że różnica w punktacji do liderów była bardzo mała. „Otrzymaliśmy 87 punktów. Zespół, który był na trzecim miejscu, otrzymał 88, na drugim 92, a na pierwszym 94 punkty. Na naszym występie tańczyło tylko sześć par, to wyszło na naszą niekorzyść, gdyż w innych zespołach tańczyło dużo więcej osób. Jury ocenia całokształt, technikę, gdy występuje większa

„Karolinka” w czasie występu „Krakowiak z Lajkonikiem” na bocznej scenie Festiwalu Tańca w Joinville w 2005 roku. Archiwum: Grupa „Karolinka”

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Karolinka apresentou Krakowiak z Lajkonikiem no palco alternativo de Joinville em 2005. Arquivo: Grupo Karolinka

69 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

O cenário representava o Sukiennice (Mercado Central) de Cracóvia, com duas gôndolas de flores nas laterais. Seis casais representaram a dança Suita Krakowska, em uma performance bastante aplaudida e bem executada, rica em adereços – uma característica que provavelmente afetou a nota final, conforme Sandra: “Depois a gente foi ver que as gôndolas prejudicavam a visão do público e que elas deveriam ter ficado mais afastadas”. Outros aspectos técnicos pequenos também foram decisivos. “A gente queria ficar entre os três, mas faltou pouco. Pelo que vimos sobre as considerações dos jurados, faltou postura”, conta Fernando Wander. “A postura dos homens que faltou”, brinca a esposa Sandra.

O Karolinka não ficou entre os três primeiros colocados. No entanto, o quarto lugar representava bastante para os dançarinos, ainda mais que a diferença de pontuação entre os líderes foi pequena. “Ficamos com 87 pontos. O terceiro ficou com 88, o segundo, 92, e o primeiro, 94. Nós dançamos com seis pares, e isso era difícil, porque os outros grupos tinham bem mais gente. Os jurados analisam o conjunto, a técnica, se tem mais volume na dança”, explica Fernando. Trzaskos destaca a

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

70

qualidade dos concorrentes: “Eles eram muito fortes, alguns ensaiavam de seis a oito horas por dia.

Diferente daqui, que cada dançarino trabalhava em contabilidade, ou era agricultor, pedreiro, eletricista”. Luciano complementa: “Ensaiávamos seis horas por semana. A gente fazia muito trabalho de assistir vídeo, de explicar para que serve o traje”.

A superação do Karolinka é demonstrada em lembranças de três dançarinas. Sandra recorda que, às vésperas da competição, seu pai, Bruno Panek, completava 50 anos. “Minha casa estava entupida de visitas e, naquele final de semana, tinha ensaio sábado e domingo. Todo mundo que errava, o professor Paulo fazia voltar do início. E a gente ensaiou com toda empolgação pra fazer um bom trabalho lá”. Já Elaine lembra que machucou a perna direita em um ensaio antes da apresentação no festival e chegava a acordar chorando de dor. “Mesmo assim, fui pro festival, tomando remédio para aliviar. Depois, fiz um exame e o médico disse que eu fiz tudo o que não podia ter feito”. Naquele mesmo ano, no ensaio à tarde antes da apresentação, a dançarina Bianca Juraski virou o pé e teve uma lesão grave. Inchou tanto que a bota não fechava. Como não havia substituta, dançou assim mesmo. “Era visível a expressão de dor no rosto dela durante a dança, mas manteve o sorriso. Ao final da dança, a equipe médica do festival estava com uma maca esperando para imobilizar o pé”, conta Iris Janoski.

Em 2005, pela última vez com as coreografias de Paulo no Festival de Joinville, o grupo se apresentou em palcos alternativos com Krakowiak z Lajkonikiem, Dança das Flores e Jurgów – esta última uma cópia adaptada do Grupo Nacional de Canto e Dança Folclórica Mazowsze, da Polônia (Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca Mazowsze). Naquele ano, os integrantes do Karolinka ti-

grupa tancerzy”, wyjaśnia Fernando. Trzaskos chwali poziom konkurencji: „Oni byli bardzo dobrzy, niektórzy ćwiczyli po sześć do ośmiu godzin dziennie.

U nas sytuacja była zupełnie inna.

Każdy tancerz pracował, czy w księgowości, na roli, na budowie, jako elektryk”. Luciano dodaje: „Ćwiczyliśmy sześć godzin w tygodniu. Poświęcaliśmy dużo uwagi przy oglądaniu nagrań, żeby zrozumieć, co reprezentują stroje”.

Poświecenie zespołu „Karolinka” widoczne jest w doświadczeniach trzech tancerek, które wzięły udział w festiwalu.

Sandra opowiada, że na krótko przed konkursem jej ojciec, Bruno Panek obchodził 50 urodziny. „Mój dom był pełen gości, a w tamten weekend mieliśmy próby w sobotę i w niedzielę. Kiedy ktokolwiek popełniał jakiś błąd, instruktor Paulo kazał zaczynać wszystko od początku. A my tańczyliśmy z bardzo dużą energią, żeby dobrze wypaść w konkursie”.

Elaine zaś pamięta, że uderzyła się w nogę na jednej z prób przed występem festiwalowym, tak, że w nocy budziła się, płacząc z bólu. „Pomimo wszystko pojechałam na festiwal, biorąc leki przeciwbólowe. Po powrocie zrobiłam badania, a lekarz powiedział, że zrobiłam wszystko, czego nie powinnam była robić.

W dniu konkursu, na próbie po południu tancerka Bianca Juraski skręciła kostkę, odnosząc poważne obrażenia. Jej noga spuchła tak bardzo, że nie mogła założyć trzewików. Nie było nikogo, kto mógłby ją zastąpić, więc zatańczyła, pomimo kontuzji. „Na jej twarzy widać było ból, jaki odczuwała w tańcu, ale mimo to uśmiechała się przez cały czas. Po występie czekał już na nią zespół medyczny festiwalu z noszami, żeby unieruchomić jej stopę”, opowiada Iris Janoski.

W 2005 roku, po raz ostatni pod okiem choreografa Paulo, zespół wystąpił na bocznych scenach festiwalu w Joinville, prezentując tańce krakowiak z Lajkonikiem, Dança das Flores i Jurgów – ten ostatni inspirowany jedną z choreografii Państwowego

Zespołu Ludowego Pieśni i Tańca „Mazowsze”. W czasie tego festiwalu członkowie zespołu mieli okazję podziwiać występ tych światowych gwiazd polskiego folkloru. Zespół Pieśni i Tańca „Mazowsze” powstał w 1948 roku i od tego czasu opracował przedstawienia tradycji ludowych 39 regionów etnograficznych Polski.

To spotkanie było bardzo cenne dla grupy „Karolinka”, której udało się wejść za kulisy i zrobić kilka zdjęć z członkami grupy „Mazowsze”. Przy okazji tego spotkania, poznali swojego przyszłego choreografa Luisa Gustavo Guarize. Dzięki pracy pod jego kierunkiem, zespół powróci na wielką scenę sześć lat później.

Członkowie „Mazowsza” z koszulką zespołu „Karolinka” w garderobie. Prywatne zbiory: Rafael Lima

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Integrantes do Mazowsze são presenteados com uma camiseta do Karolinka no camarim.

Arquivo pessoal: Rafael Lima

71 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

veram a oportunidade de assistir, em Joinville, à apresentação do grupo, que é uma referência para o folclore polonês mundo afora. O Mazowsze foi criado em 1948 e, desde então, desenvolve a representação de tradições folclóricas de 39 regiões etnográficas da Polônia.

O intercâmbio com o grupo polonês foi valioso para o Karolinka, que conseguiu entrar no camarim e tirar fotos com integrantes do Mazowsze.

Ali, nos bastidores, aconteceu o primeiro contato com o futuro coreógrafo do Karolinka, Luis Gustavo Guarize. Sob seus ensaios, o grupo voltaria ao palco principal de Joinville seis anos depois.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

72

A oportunidade perdida O Karolinka se apresentou no Festival de Dança de Joinville em três anos consecutivos, o que confirmava a capacidade de organização e de qualidade técnica conquistada a partir da dedicação de seus membros.

Em 2006, depois de cinco anos da gestão de Irio, questões administrativas exigiam um novo presidente para o grupo. Assim, uma nova chapa foi organizada para gerir o Karolinka, tendo como presidente Fernando Wander. A gestão durou apenas alguns meses e antecedeu uma grande crise.

O grupo já havia conquistado mais uma oportunidade de participação na mostra competitiva do Festival de Joinville quando houve a

Zaprzepaszczona okazja „Karolinka” wystąpiła na Festiwalu Tańca w Joinville przez trzy lata z rzędu, co potwierdzało zdolności organizacyjne zespołu i jakość techniczną, zdobytą dzięki zaangażowaniu swoich członków.

W 2006 roku po pięciu latach, w czasie których Irio był na stanowisku prezesa organizacji, kwestie administracyjne wymagały wybrania nowego prezesa zespołu. Został utworzony nowy zarząd, na którego czele, jako nowy prezes zasiadł Fernando Wander. Nowy zarząd pełnił swe funkcje przez zaledwie kilka miesięcy i poprzedził poważny kryzys w zespole.

Zespół był już zakwalifikowany do konkursu w zbliżającym się Festiwalu Tańca w Joinville, kiedy część zarządu postanowiła porzucić pełnione funkcje. „Odeszliśmy, gdyż zaszły

Em dezembro de 2005, Fernando Wander (à esquerda) foi escolhido presidente do Grupo Karolinka. Arquivo pessoal: Irio Janoski W grudniu 2005 roku, Fernando Wander (z lewej) został wybrany na prezesa Zespołu „Karolinka”. Prywatne zbiory: Irio Janoski

Naquele ano de 2005, o contato aparentemente descompromissado entre Irio Janoski e Luis Gustavo Guarize nos bastidores da apresen-

Wicemistrz z honorami zwycięscy Nawiązana w 2005 roku znajomość między Irio Janoskim i Luisem Gustavo Guarize podczas zakulisowego spotkania z Zespołem „Mazowsze”, przyniesie bardzo cenne owoce zespołowi

73

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Vice com honras de campeão

pewne poważne zmiany. Przez pięć miesięcy pełniłem funkcję prezesa i zdałem sobie sprawę, jak wielka odpowiedzialność na mnie spoczywała. W tym czasie drogą konkursu udało mi się dostać pracę i widziałem, że nie byłem w stanie pogodzić tych dwóch rzeczy”, wyjaśnia Fernando. Z jego odejściem także inni członkowie zaczęli opuszczać zespół, co drastycznie zmniejszyło główną ekipę taneczną. „Przez tydzień, czy dwa nie odbyły się próby zespołu dorosłych, gdyż zastanawialiśmy się, co robić. Zdecydowaliśmy więc, żeby przenieść wszystkich członków grupy dziecięcej. Wielu członków zespołu w 2015 roku przeszło do grupy dorosłych w tamtym czasie. Podsumowując: nie pojechaliśmy do Joinville, nie mieliśmy pieniędzy, a nowa ekipa nie była w stanie przedstawić choreografii, z powodu wieku i braku przygotowania technicznego”, wyjaśnia Iris.

Rozwiązaniem więc w sytuacji reorganizacji zespołu, była promocja młodzieży, należącej do grupy dziecięcej, do zespołu dorosłych, a Rafael Lima tymczasowo objął funkcję choreografa. Rafael, członek zespołu od 1999 roku, poprowadził już wcześniej kilka prób pod nieobecność głównego choreografa.

Kilka tygodni po masowym odejściu członków zespołu, kilku tancerzy, którzy wtedy opuścili grupę, chciało wrócić, żeby wziąć udział w Festiwalu Tańca w Joinville. Prośba ich jednak została odrzucona przez ówczesny zarząd, a okazja uczestnictwa w konkursie utracona. Okres, który nastąpił po tych wydarzeniach, był czasem sporych trudności, a trwał on przez około dwa lata.

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

decisão de desligamento de parte da diretoria.

“Saímos porque foi uma mudança total. Fui presidente por cinco meses e vi que era muita responsabilidade. Com a aprovação em um concurso, vi que eu não ia fazer nem uma coisa, nem outra”, explica Fernando. Com o afastamento, outros integrantes também começaram a deixar o Karolinka, o que defasou o grupo de danças principal.

“A gente ficou uma ou duas semanas sem ensaio do adulto pensando o que fazer. Daí, resolvemos passar todo mundo do infantil. Muita gente que ainda está no grupo de 2015 subiu para o adulto nesta época. Resumo da história: não fomos para Joinville, não tínhamos dinheiro e a equipe nova não tinha como dançar a coreografia por causa da idade e pela falta de estrutura”, explica Iris.

A solução encontrada para reorganizar as danças foi, portanto, promover os adolescentes do grupo infantil para o grupo adulto e, provisoriamente, quem assumiu como coreógrafo foi Rafael Lima, integrante do grupo desde 1999, que já coordenava alguns ensaios na ausência do coreógrafo principal.

Passadas algumas semanas da saída de vários membros, dançarinos que haviam deixado o grupo desejavam retornar para competir no Festival de Dança de Joinville.

O retorno, no entanto, foi negado pela diretoria em vigor, e a oportunidade de competir foi perdida. A partir daí, o grupo viveu um período de dificuldade que durou aproximadamente dois anos.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

74

tação do Mazowsze, em Joinville, renderia frutos valiosos ao Karolinka. O período de crise, que incomodou o grupo folclórico até o fim de 2007, serviu para amadurecer uma equipe bastante jovem que já tinha conquistado reconhecimento por sua capacidade técnica e retomava a credibilidade como organização.

O projeto “Karolinka Rumo a 2008” foi contemplado pelo Atitude SIX, um investimento viabilizado pela Unidade de Industrialização do Xisto da Petrobras em São Mateus do Sul. A partir daquele ano, foi possível reorganizar o grupo e estabilizar as finanças com R$ 28 mil destinados ao Karolinka. “Conseguimos fazer novos trajes e contratamos um novo professor”, recorda Irio. À época, o professor Luis Gustavo Guarize proporcionou um novo salto de qualidade no Grupo Karolinka. Com um currículo que incluía participação como bailarino e corista no grupo polonês Mazowsze entre 2001 e 2004, além da experiência como coreógrafo em outros seis grupos folclóricos brasileiros, Guarize incluiu aprimoramentos do ballet nos ensaios. “A vinda do Gustavo mudou totalmente o grupo. Antes, a gente girava de qualquer jeito, não tinha postura.

O grupo evoluiu demais”, diz Iris. “Penso que, entre os coreógrafos brasileiros, ele é o que tem mais conhecimento técnico”, avalia Rafael Lima.

O coreógrafo exalta o empenho que encontrava em São Mateus do Sul: “Uma criançada raçuda, empenhada e que gostava muito do que fazia. Foi uma experiência gratificante, tanto com as crianças quanto com o adulto. Trabalhávamos muito em cima da melhoria da técnica, postura, unidade e harmonia. Era como um pré-requisito para que eu pudesse coreografar”.

O envolvimento de Guarize com as atividades da organização eram menores, pois o vínculo

„Karolinka”. Kryzys, w jakim grupa znajdowała się aż do końca roku 2007, był okresem dojrzewania bardzo młodej i niedoświadczonej wtedy ekipy, która zaczęła znajdować uznanie za swoje umiejętności techniczne i odzyskiwała wiarygodność jako organizacja.

Projekt „Karolinka Rumo a 2008” („Karolinka” zmierza do 2008) został przyjęty przez Atitude SIX, program inwestycyjny Petrobras - Oddziału Industrializacji Łupków w Sao Mateus do Sul. Od tego roku zreorganizowano grupę i zdołano osiągnąć stabilność finansową, dzięki R$ 28 tyś, przeznaczonym dla zespołu „Karolinka”. „Udało nam się uszyć nowe stroje i zatrudnić nowego instruktora”, wspomina Irio.

W tym czasie nauczyciel Luis Gustavo Guarize odpowiadał za zdecydowany skok jakościowy w zespole „Karolinka”. Ze swoim dużym doświadczeniem, jakie nabył, występując w latach 20012004 jako tancerz i chórzysta w polskim zespole „Mazowsze”, oraz jako choreograf w sześciu innych zespołach folklorystycznych w Brazylii, Guarize włączył elementy baletu do prób zespołu. „Przybycie Gustavo totalnie odmieniło zespół. Wcześniej obracaliśmy się w jakikolwiek sposób, bez zachowania postawy. Zespół bardzo się rozwinął”, mówi Iris. „Uważam, że wśród brazylijskich choreografów, to on posiada największą wiedzę w dziedzinie techniki tańca”, ocenia Rafael Lima.

Choreograf podkreśla zaangażowanie, jakiego doświadczył w zespole z Sao Mateus do Sul: „Grupa odważnych dzieciaków, które uwielbiały to, co robiły. Było to niezwykłe doświadczenie, praca z dziećmi, jak i dorosłymi. Pracowaliśmy nad stroną techniczną, postawą, spójnością i harmonią. Były to warunki wstępne, bym potem mógł choreografować”.

Guarize nie angażował się zbytnio w część organizacyjną grupy, gdyż jego praca z kilkoma innymi zespołami ludowymi

75

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

sprawiała, że musiał dzielić swój czas i poświęcenie. Pomimo tego, próby odbywały się w podobny sposób, co drugą sobotę. „Próby z grupą dziecięco-młodzieżową były dość krótkie, lecz bardzo produktywne. Z grupą dorosłych zaczynałem pracę po obiedzie, którym mnie częstowano w domu pana Irio, a nasza próba trwała do 17-tej, tak żebym o 18-tej mógł wracać do Kurytyby”, opowiada Luis Gustavo.

Nad choreografią, z którą zespół miał wystąpić na festiwalu w Joinville w 2011 roku, zaczęliśmy pracować już w 2009 roku. Taniec „Kujawiak z Oberkiem” został zaprezentowany na I Przeglądzie Polskiego Folkloru, zorganizowanym w 2010 roku w sali parafialnej Głównego Kościoła Sao Mateus. „To była totalna katastrofa, popełniliśmy dużo błędów w trakcie tańca”, pamięta Iris. „Nie mieliśmy wtedy strojów łowickich, więc pożyczyliśmy od zespołu Junak stroje, w których mogliśmy wystąpić”.

Od tego dnia wymagania na próbach były dużo większe. „Potrzeba zwykle sześciu miesięcy albo nawet więcej, żeby dobrze opracować choreografię”, wyjaśnia Rafael. Dzięki pracy nad detalami, zespół udoskonalił choreografię i był gotowy do nagrań. Wysłano nagrania tańca do Joinville w marcu 2011 roku. „Do nagrania intensywnie się przygotowaliśmy.

Lecz kiedy ogłoszono rezultaty, próby stają się jeszcze bardziej męczące i skupione na detalach.

Każdy chciał, żeby nam się udało, powtarzał, ile się dało, próbował od nowa. A ze zmęczenia wszystkim zaczęły puszczać nerwy”, opowiada Iris.

Mając na celu poprawę efektów zespołu, Guarize chciał doszlifowania wszelkich detali technicznych, a żeby to osiągnąć, trzeba było wielu powtórzeń. W tym czasie jednak choreograf nie mógł towarzyszyć zespołowi na wielu próbach. „Taniec był gotowy od jakiegoś już czasu. W tamtym okresie rzadko przyjeżdżałem do Sao Mateus do Sul i próby sprowadzały się do wytykania

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

com outros grupos folclóricos dividia o seu tempo de dedicação. Apesar disso, a rotina de ensaios era semelhante, sábado sim, sábado não. “Os ensaios com o grupo infanto-juvenil eram curtos, mas produtivos. Com o grupo adulto, eu começava depois do almoço, filado na casa do seu Irio, e íamos até as 17 horas para voltar para Curitiba às 18 horas”, conta Luis Gustavo.

A coreografia que seria inscrita para o Festival de Joinville de 2011 começou a ser montada em 2009. A dança Kujawiak z Oberkiem foi apresentada na 1ª Mostra de Folclore Polonês, evento realizado pelo Karolinka no Salão Paroquial da Igreja Matriz São Mateus em 2010. “Foi uma catástrofe, erramos tudo na dança”, lembra Iris. “Não tínhamos o traje da região de Łowicz, pegamos emprestado do Junak um traje que daria para dançar”.

A partir desse momento, a exigência dos ensaios aumentou. “É um trabalho de seis meses, ou mais, ensaiando depois de estar pronta a coreografia”, explica Rafael. Com o trabalho de refinamento, o grupo melhorou e limpou a coreografia para a gravação do vídeo de inscrição. O grupo encaminhou a filmagem da apresentação para Joinville em março de 2011. “Para a gravação, a gente já ensaiou muito. Depois que manda, você continua ensaiando a dança. Mas, depois que sai o resultado, o ensaio é mais cansativo e focado. Você quer que dê certo, vai e volta, ensaia de novo. É aí que todo mundo se estressa”, conta Iris.

Na gana de melhorar o grupo, Guarize exigia limpezas e detalhamentos técnicos que, para serem aplicados, necessitavam de muitas repetições. Ao mesmo tempo, o coreógrafo vivia um período em que não conseguia acompanhar os ensaios com muita frequência. “A dança já estava pronta havia algum tempo, mas, no período, eu vinha pouco a São Mateus do Sul e, muito

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

criterioso, apontava muitos defeitos no desempenho da coreografia. Os dançarinos começaram a ficar irritados e os ensaios não rendiam. Então, eu estava, no fundo, desacreditado, mas eles não!

Queriam me provar a todo custo que dariam seu melhor”, rememora Luis Gustavo.

“Penso eu que o pessoal esperava um pouco mais de comprometimento do Gustavo, porque era um sonho grande de todo mundo”, admite Rafael. Tanto era essa a realidade, que Guarize não

Drogami tradycji

Karolinka demonstrou a riqueza do folclore polonês no Festival de Dança de Joinville. Crédito: Amir Sfair Filho

76

wad w wykonaniu choreografii.

Tancerze zaczynali tracić cierpliwość i próby nie przynosiły oczekiwanych efektów. Dlatego też, w głębi serca, zaczynałem powątpiewać w możliwości zespołu, oni jednak nie! Chcieli za wszelką cenę mi udowodnić, że dadzą z siebie wszystko”, wspomina Luis Gustavo. „Myślę, że wszyscy oczekiwali większego zaangażowania ze strony Gustavo, gdyż uczestnictwo w festiwalu było ich wielkim marzeniem”,

„Karolinka” zaprezentowała bogactwo polskiego folkloru na Festiwalu Tańca w Joinville. Zdjęcie: Amir Sfair Filho

Przygotowanie makijażu za kulisami Festiwalu Tańca. Archiwum: Zespół „Karolinka”

77

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Preparativos com a maquiagem no camarim do Festival de Dança. Arquivo: Grupo Karolinka

przyznaje Rafael. Doszło nawet do tego, że Guarize nie towarzyszył zespołowi i nie widział występu „Karolinki” na głównej scenie Festiwalu Tańca w Joinville.

Kto wziął udział w tym występie, pamięta: „Kiedy skończył się taniec i spojrzeliśmy na tę całą publiczność, trema już opadła i ustąpiła miejsca dumie z nas samych, poczuciu wypełnionej misji. Kiedy usłyszeliśmy werdykt, nie mogliśmy uwierzyć, mieszanka szczęścia, łez i emocji, począwszy od kierowcy autobusu po przyjaciół, którzy nam towarzyszyli”, wspomina tancerz Mathias Franco Neto.

W sukcesie „Karolinki” uczestniczyło osiem par.

Zespół zdobył drugie miejsce w kategorii Tańca Ludowego – poziom zaawansowany, w której „Karolinka” rywalizowała z sześcioma innymi zespołami.

Nie zajęli pierwszego miejsca,

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

chegou a acompanhar de perto o que o Karolinka aprontou no palco principal do Festival de Dança de Joinville.

Quem participou daquela apresentação não esquece. “Quando a dança acabou e olhamos todo aquele público, o nervosismo já tinha passado e deu lugar ao orgulho próprio, uma sensação de dever cumprido. Quando ouvimos o resultado, não acreditamos, foi um misto de alegria, choro e emoção, desde o motorista do ônibus até os amigos”, recorda o dançarino Mathias Franco Neto.

A conquista do Karolinka contou com oito pares de dançarinos no elenco. O segundo lugar veio na categoria Danças Populares – Conjunto Avançado, em que o Karolinka competiu contra outros seis grupos. O título de campeão só não

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

78

veio, segundo Iris, porque, no começo da segunda dança, o grupo começou fora do tempo. “Foi por pouco. A gente estava com o traje de Łowicz, original, lindo, naquele palco. A dança era muito bonita, porque começava lenta e depois explodia, terminava muito bem. Recebemos bastante elogio”.

Todo aquele orgulho gerou a expectativa do retorno para casa. No entanto, quando o ônibus, cedido pela prefeitura, chegou de volta a São Mateus do Sul, não houve a comemoração. “Esperávamos ser recebidos com festa, mas não chegamos nem a ser lembrados. O povo são-mateuense precisa saber o quanto o grupo é valorizado fora da cidade. Reconhecer o quanto ele faz bem

zdaniem Iris, dlatego, że rozpoczęli drugi taniec niezgodnie z rytmem. „Mało brakowało. Wystąpiliśmy na scenie w strojach łowickich, oryginalnych, pięknych. Taniec był bardzo ładny, gdyż zaczynał się powoli, a potem znacznie przyspieszał i zakończenie było bardzo dobre. Otrzymaliśmy bardzo dużo pochwał.”

Dumni z odniesionych sukcesów, członkowie zespołu niecierpliwie czekali powrotu do domu. Kiedy jednak autokar, użyczony zespołowi przez urząd miasta, dotarł z powrotem do Sao Mateus do Sul, nie powitano ich tam, tak jak by się tego spodziewali. „Myśleliśmy, że czekało nas huczne przyjęcie, okazało się jednak, że nawet o nas nie pamiętano. Mieszkańcy Sao Mateus muszą zdać sobie sprawę z tego, jak zespół „Karolinka” jest

O vice-campeonato teve gosto de vitória para o Karolinka. Arquivo: Grupo Karolinka Drugie miejsce dało przedsmak zwycięstwa dla zespołu „Karolinka”. Archiwum: Zespół „Karolinka”

79 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Oceny jurorów podkreślają dobry występ zespołu„Karolinka”. Archiwum: Zespół „Karolinka”

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Fichas de avaliação dos jurados destacam a boa apresentação do Karolinka. Arquivo: Grupo Karolinka

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

80

à comunidade e pode fazer bem aos seus filhos”, avalia Mathias, presidente do Karolinka no ano de 2015.

A coreografia que garantiu o vice-campeonato foi o último trabalho de Luis Gustavo Guarize no Karolinka. Apesar de não poder estar sempre ao lado do grupo, a conquista e sua participação no Karolinka ainda enchem de orgulho o coreógrafo: “Me senti valorizado por ver o empenho dessa rapaziada repetindo pela centésima vez a mesma combinação de passos pra ficar a meu gosto e pra não esquecerem dali a duas semanas.

Foi superenriquecedor. Trabalhei com outros grupos, maiores e teoricamente melhor estruturados, mas a organização do Karolinka é invejável”.

Com a saída de Guarize, o espaço da coreografia era deixado para uma prata da casa. Desde 1999 no grupo, havia anos, Rafael Lima, o novo coreógrafo, colaborava com os profissionais no

doceniany przez innych. Przyznać, jak dużo dobra świadczy on wspólnocie i może przynieść ich dzieciom”, ocenia Mathias, prezes zespołu „Karolinka” w 2015 roku.

Choreografia, która zagwarantowała zespołowi drugie miejsce na festiwalu, była ostatnim dziełem Luisa Gustavo Guarize w „Karolince”.

Pomimo tego, że nie zawsze mógł towarzyszyć zespołowi, praca i osiągnięcia grupy dalej przepełniają choreografa dumą: „Czułem, że moja praca była doceniana, kiedy widziałem, z jakim zaangażowaniem ci młodzi ludzie po raz setny powtarzali ten sam układ kroków, żeby wyszło tak, jak ja tego od nich oczekiwałem i żeby nie zapomnieli go w ciągu dwóch tygodni. Było to bardzo cenne doświadczenie.

Pracowałem już z innymi zespołami, większymi i mogłoby się wydawać o lepszej strukturze, lecz organizacja „Karolinki” jest godna pozazdroszczenia”.

Drogami tradycji

Coreógrafo Luis Gustavo Guarize e sua esposa, após apresentação do Mazowsze, na Polônia. Arquivo pessoal: Luis Gustavo Guarize Choreograf Luiz Gustavo Guarize i jego żona po występie zespołu „Mazowsze” w Polsce. Prywatne zbiory: Luiz Gustavo Guarize

Z odejściem Guarize, miejsce choreografa zajął jeden z członków zespołu. Od 1999 w zespole, Rafael Lima, nowy choreograf od lat współpracował z instruktorami podczas prób lub zastępował ich w czasach kryzysu. Doświadczenie, jakie dzięki temu nabył, sprowokowało zespół „Karolinka” do inwestycji w dalszą edukację Rafaela w dziecinie tańca. Za pośrednictwem Generalnego Konsulatu RP w Brazylii, w 2008 roku, wtedy jeszcze jako tancerz, uczestniczył w kursie dla instruktorów grup folklorystycznych na Uniwersytecie Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie. „Kurs trwał 30 dni, a zajęcia odbywały się rano, po południu i wieczorem.

Skupiał się na tańcu, śpiewie, koncepcji choreograficznej, lecz były też zajęcia dotyczące historii i etnografii”, wyjaśnia Rafael.

Pięć lat później, w 2013 roku, rozpoczął się w zespole okres ekspansji i dywersyfikacji jego działalności – wielu z twórców zespołu już w 1992 roku marzyło, że „Karolinka” pewnego dnia pójdzie tym torem.

Po festiwalu w Joinville w 2011 roku, kiedy „Karolinka” zajęła drugie miejsce, Rafael Lima objął stanowisko choreografa zespołu „Karolinka”. Archiwum: Zespół „Karolinka”

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Após o vice-campeonato em 2011, Rafael Lima assumiu como coreógrafo do Karolinka. Arquivo: Grupo Karolinka

81 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

comando dos ensaios e supria os períodos de crise.

A carga de aprendizado adquirida levou o Grupo Karolinka a apostar em Rafael para dar sequência à evolução das danças. Por meio do Consulado Geral da Polônia no Brasil, em 2008, o então dançarino realizou um curso na Universidade Maria Curie-Sklodowska, em Lublin, para instrutores de grupo folclórico. “Foram 30 dias, manhã, tarde e noite. Era voltado para a dança, o canto, a concepção coreográfica, além de algumas aulas sobre história e etnografia”, explica Rafael.

Cinco anos depois, em 2013, o grupo entrou em um período de diversificação e ampliação das atividades – aquilo que muitos de seus criadores, lá em 1992, sonhavam que o Karolinka, um dia, poderia contemplar.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

82

Apresentações e festivais O Karolinka nasceu como um grupo folclórico voltado para a comunidade da região de São Mateus do Sul. Porém, a estrutura disponível para essa representação nem sempre foi adequada. Com o tempo, o perfil das exibições mudou e o grupo começou a se apresentar com maior frequência fora de sua cidade natal.

Występy i festiwale

Zespół „Karolinka” powstał jako grupa folklorystyczna nakierowana na lokalną wspólnotę, Sao Mateus do Sul i okolice. Jednak warunki, jakie tu zastał, nie zawsze były odpowiednie. Z czasem styl występów się zmienił, a zespół zaczął coraz częściej występować poza swoim rodzinnym miastem.

Do 1998 roku grupa wystąpiła w następujących miastach: Antonio Olinto, Araucaria, Castro, Cruz Machado,

Saudação com pão e sal, na comunidade Jesuíno Marcondes, em Prudentópolis, 2013. Arquivo: Grupo Karolinka Powitanie chlebem i solą w miejscowości Jesuino Marcondes w Prudentópolis 2013. Archiwum: Zespół „Karolinka”

Curitiba, Francisco Beltrão, Irati, Lapa, Laranjeiras do Sul, Mariópolis, Palmeira, Paula Freitas, São João do Triunfo i União da Vitória w stanie Parana i São Francisco do Sul w stanie Santa Catarina.

Z czasem poziom artystyczny występów znacznie się podniósł, wymagania się zmieniły, a nawet przygotowanie fryzury i makijażu potrzebowało odpowiedniej ku temu przestrzeni. Zazwyczaj organizatorzy imprez nie przejmowali się takimi sprawami, a „Karolinka” musiała wychodzić ze swoimi własnymi rozwiązaniami.

Tak właśnie było z przenośną garderobą, której używano w latach 2003-2008. „Zamówiliśmy rozkładany, metalowy stelaż.

Używaliśmy autobusu jako podpory, rozkładaliśmy stelaż, na ziemi kładliśmy plandekę i przykrywaliśmy wszystko czerwonym materiałem. Wtedy otwieraliśmy bagażnik autobusu, wystawialiśmy wszystko na

Żelazny stelaż zamontowany z boku autobusu jako prowizoryczna garderoba. Prywatne zbiory: Irio Janoski

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Estrutura de ferro de encaixe era utilizada na lateral do ônibus como um camarim improvisado. Arquivo pessoal: Irio Janoski

83 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Até 1998, o grupo já havia se apresentado nas seguintes cidades: Antônio Olinto, Araucária, Castro, Cruz Machado, Curitiba, Francisco Beltrão, Irati, Lapa, Laranjeiras do Sul, Mariópolis, Palmeira, Paula Freitas, São João do Triunfo e União da Vitória, no Paraná, e São Francisco do Sul, em Santa Catarina.

Com o tempo, o nível técnico das apresentações cresceu, as exigências mudaram e mesmo os cuidados com a maquiagem e o cabelo precisaram de um espaço dedicado ao seu preparo.

Ainda que os organizadores dos eventos não se preocupassem com isso, o Karolinka improvisava as suas próprias soluções. Foi assim com o camarim móvel, utilizado entre 2003 e 2008. “A gente mandou fazer uma estrutura de ferro de encaixe.

Usávamos o ônibus como parede, montávamos a

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

84

estrutura, colocávamos um tecido vermelho sobre ela e, embaixo, uma lona. Assim, a gente abria o porta-malas do ônibus, espalhava o material no chão e se arrumava ali. De um lado ficava o infantil, do outro lado o adulto”, explica Irio.

Em 2005, o grupo se apresentou na Festa das Nações, no Norte do Estado do Paraná. “Fizemos a loucura de levar as crianças para Cambé.

Achávamos que dava para ir e voltar no mesmo dia. A apresentação era à noite, na Concha Acústica. Foi a primeira e única vez que fomos pro Norte do Paraná”, conta Irio.

Em Foz do Iguaçu, o Karolinka foi convidado para participar de um desfile no dia 7 de Setembro. “A gente queria dançar, mas nos disseram que era só para desfilar. A gente queria fazer alguma coisa, apresentar um passo de dança. Ir de São Mateus até lá só pra passar?”, questiona Fernando Portes. Apesar da orientação dada pe-

zewnątrz i tam się przebieraliśmy.

Po jednej stronie znajdowała się grupa dorosłych, po drugiej przebierały się dzieci”, wyjaśnia Irio.

W 2005 roku zespół wystąpił na Festiwalu Narodów, w północnej części stanu Parana. „Wpadliśmy na szalony pomysł, żeby zabrać dzieci do Cambe.

Myśleliśmy, że uda nam się wrócić tego samego dnia. Występy odbywały się wieczorem, w Concha Acustica, na miejscowej scenie. Był to pierwszy i jedyny raz, kiedy pojechaliśmy na północ stanu Parana”, opowiada Irio.

Do Foz do Iguacu „Karolinka” została zaproszona, żeby wziąć udział w paradzie 7 września z okazji Święta Niepodległości Brazylii. „Chcieliśmy zatańczyć, lecz powiedziano nam, że mieliśmy tylko paradować.

Chcieliśmy zrobić coś więcej, przedstawić jakiś krok taneczny.

Przyjechaliśmy z Sao Mateus tylko po to, żeby się przejść?”, komentuje Fernado Portes.

Pomimo instrukcji danych nam

Desfile de 7 de Setembro em Foz do Iguaçu. Arquivo pessoal: Irio Janoski Parada z okazji Święta Niepodległości w Foz do Iguaçu. Prywatne zbiory: Irio Janoski

przez organizatorów parady, członkowie zespołu postanowili coś przygotować i kiedy zbliżyli się do miejsca, gdzie znajdowały się władze miejskie, przeszli krokiem tańca krakowiak i otrzymali gromkie brawa. Za pośrednictwem prezesa Itaipu Binacional, Jorge Samek, zespół wystąpił także w czasie obchodów jubileuszowych miasta.

Udział w XII Międzynarodowym Festiwalu Folklorystycznym (Festfolk) w Blumenau, Santa Catarina, w 2011 roku także zapadł w pamięci członków zespołu „Karolinka”.

Razem z „Karolinką” w parku w Vila Germanika wystąpiło tam również 15 innych grup folklorystycznych z wielu regionów Brazylii, lecz także z zagranicy, z krajów takich, jak: Argentyna, Kolumbia, Ekwador i Wenezuela.

,,w czasie festiwalu Festfolk w 2011 roku. Archiwum: Zespół „Karolinka

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Apresentação em uma praça de Blumenau, durante a Festfolk de 2011. Arquivo: Grupo Karolinka

85 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

los organizadores, o grupo resolveu fazer algo e, quando passava em frente às autoridades, coreografou um passo da dança Krakowiak para receber os aplausos. Por intermédio do presidente da Itaipu Binacional, Jorge Samek, o grupo também se apresentou em uma festa de aniversário na cidade.

A participação no 12º Festival Folclórico Internacional (Festfolk), em Blumenau, Santa Catarina, em 2011, é outro evento lembrado pelos integrantes. Junto com o Karolinka, 15 grupos folclóricos de várias regiões do Brasil e também de países como Argentina, Colômbia, Equador e Venezuela se apresentaram no Parque Vila Germânica.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

86

No Rio Grande do Sul, a cidade de Guarani das Missões possui colonização polonesa e realiza a Polfest, onde o grupo se apresentou também em 2011. O contato com o município se consolidou quando, em 2015, o Karolinka foi convidado para participar da 24ª Romaria Internacional de Częstochowa. O grupo apresentou cinco danças, entre nacionais e regionais. O evento contou também com a primeira grande apresentação do Chór Karolinka, coral que integra o projeto “Tradição em Movimento”.

Já com repercussão nacional, inesquecível foi a primeira apresentação fora do país. No início de 2013, o grupo foi convidado para participar do

Guarani das Missões, em 2011. Arquivo: Grupo Karolinka Guarani das Missoes w 2011. Archiwum: Zespół „Karolinka”

W Rio Grande do Sul, w miejscowości Guarani das Missoes, także skolonizowanej przez polskich imigrantów, organizowany jest Polfest, a w 2011 roku wystąpił tam także Zespół „Karolinka”. Kontakt z gminą zacieśnił się jeszcze bardziej, gdy w 2015 roku Zespół „Karolinka” został zaproszony do udziału w XXIV Międzynarodowej Pielgrzymce Częstochowskiej.

Zespół zaprezentował pięć tańców, narodowych i regionalnych. W czasie uroczystości zaśpiewał także Chór „Karolinka”, powstały w ramach projektu „Tradicao em Movimento”.

Znany i podziwiany w obrębie ojczyzny, zespół pamięta dobrze swój pierwszy występ zagraniczny. Na początku 2013

87 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka Em Campo Viera, na Argentina, o Karolinka se apresentou pela primeira vez fora do Brasil.

Arquivo: Grupo Karolinka W Campo Viera w Argentynie „Karolinka” wystąpiła po raz pierwszy poza granicami Brazylii. Archiwum: Zespół „Karolinka”

Joceliane (w środku) i Iris (z prawej) otrzymały miano królowej i drugiej księżniczki w Indaial. Archiwum: Zespół „Karolinka”

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Joceliane (centro) e Iris (à direita) foram eleitas Rainha e 2ª Princesa, respectivamente, em Indaial. Arquivo: Grupo Karolinka

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

88

Apesar de se apresentar com menor frequência em São Mateus do Sul, o Karolinka mantém exibições em festas tradicionais da cidade. Arquivo pessoal: Irio Janoski Chociaż obecnie zespół występuje rzadziej w São Mateus do Sul, „Karolinka” nadal jest obecna w mieście przy okazji tradycyjnych imprez. Prywatne zbiory: Irio Janoski

roku zespół został zaproszony do udziału w międzynarodowym Festiwalu Mercosul, w mieście Campo Viera, w Argentynie.

Pomimo problemów podczas podróży, kiedy przez trzy godziny w deszczu przetrzymano tancerzy na granicy, co spowodowało, że organizatorzy festiwalu musieli pozmieniać miejsca występów, to jednak spotkanie z sąsiadami było bardzo cennym doświadczeniem. „Zespół, który wystąpił z nami na scenie w Argentynie, był także na Festiwalu Polfest, w Guarani das Missoes. W Argentynie jest bardzo dużo polskiego folkloru, chyba nawet więcej, niż w Brazylii”, opowiada Irio.

W sierpniu 2014 roku w Indaial, w stanie Santa Catarina, Zespół „Karolinka” zaprezentował trzy tańce na V Przeglądzie Polskiego Folkloru oraz na I

Dziecięcy zespół „Karolinka” uczestniczył w wielu edycjach Festiwalu Folkloru Polskiego dla dzieci i młodzieży, organizowanego przez konsulat. Prywatne zbiory: Irio Janoski

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Grupo infantil do Karolinka participou de várias edições do Festival de Folclore Polonês Infantil e Juvenil, organizado pelo Consulado. Arquivo pessoal: Irio Janoski

89 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Festival Internacional do Mercosul, na cidade de Campo Viera, na Argentina. Apesar dos problemas durante a viagem, como as três horas em que o grupo ficou parado na aduana e a chuva, que fez o local da apresentação ser alterado, o intercâmbio com o país vizinho foi uma grande experiência. “O grupo que dividiu o palco com a gente na Argentina esteve na Polfest, em Guarani das Missões. Tem muito folclore polonês na Argentina, mais do que no Brasil até”, conta Irio.

Em agosto de 2014, em Indaial, Santa Catarina, o Karolinka apresentou três danças na 5ª Mostra de Folclore Polonês e 1ª Mostra de Danças Eslavas do Sul do País. Na ocasião, duas de suas integrantes participaram do concurso de “Rainha

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

90

do Folclore Polonês”. Joceliane Vaçosnik foi eleita Rainha, e Iris Janoski, 2ª Princesa.

Durante várias edições, o Karolinka participou dos Festivais de Dança e Cultura Polonesa da Colônia Murici, em São José dos Pinhais. Reuniam-se, nos eventos, grupos folclóricos paranaenses e catarinenses. O grupo tinha presença con-

Przeglądzie Tańca Słowiańskiego południa kraju. Przy tej okazji dwie tancerki „Karolinki” wzięły udział w konkursie na „Królową Polskiego Folkloru”. Wybór królowej padł na Joceliane Vaçosnik, Iris Janoski została drugą księżniczką.

Zespół „Karolinka” uczestniczył także w wielu edycjach Festiwalu Tańca i Kultury Polskiej w Colonii Murici, w Sao Jose dos Pinhais. Na festiwal

O Karolinka subiu ao palco do Teatro Guaíra em 2015 para se apresentar junto com o Grupo Junak, em Curitiba. Arquivo pessoal: Irio Janoski „Karolinka” wystąpiła u boku zespołu „Junak” z Kurytyby na scenie Teatru Guaira w 2015 roku. Prywatne zbiory: Irio Janoski

Por ocasião do seu aniversário de 18 anos, em 2010, o Karolinka promoveu a 1ª Mostra de Folclore Polonês, realizada no dia 6 de março daquele ano, no Salão Paroquial da Igreja Matriz São Mateus. O objetivo era proporcionar aos moradores de São Mateus do Sul a oportunidade de assistirem a apresentações de grupos de outras

I Przegląd Polskiego Folkloru w Sao Mateus do Sul Z okazji swego 18 jubileuszu w 2010 roku „Karolinka” zorganizowała I Przegląd Polskiego Folkloru, który odbył się 6 marca tego roku, w sali parafialnej Głównego Kościoła Sao Mateus.

Celem przeglądu było stworzenie mieszkańcom miasta okazji, by zobaczyli występy zespołów z innych miast i docenili wartość polskiego tańca ludowego.

91

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

1ª Mostra de Folclore Polonês em São Mateus do Sul

zjeżdżały się zespoły ludowe ze stanów Parana i Santa Catarina.

Zespół zaplanował już swoje uczestnictwo w festiwalu u boku takich zespołów, jak „Junak”, „Wisła” czy „Wawel” do roku 2008, kiedy doszło do ostatniej edycji festiwalu.

Ważnym wydarzeniem w karierze dziecięcego zespołu „Karolinka” było uczestnictwo we wszystkich edycjach Festiwalu Folkloru Polskiego dla dzieci i młodzieży, organizowanego przez Generalny Konsulat RP w Kurytybie, z wyjątkiem jednej w 2009 roku. W 2007 roku zespół dziecięcy zdobył drugie miejsce na festiwalu, a w 2011, trzecie.

Teatr Guaira w Kurytybie także przyjął na swojej scenie zespół „Karolinka”. Zespół „Junak” zaprosił trzykrotnie grupę taneczną z Sao Mateus do Sul, żeby razem zaprezentować polski taniec ludowy na Festiwalu Grup Etnicznych, organizowanym przez Stowarzyszenie Inter-Ethnic w stanie Parana (Aintepar).

Od momentu powstania grupa „Karolinka” uczestniczy w ceremoniach powitalnych osobistości i władz, odwiedzających São Mateus do Sul, wielu z nich związanych z Polską, jak ambasadorów, konsulów, ministrów, przedstawicieli władz kościelnych, profesorów i przedsiębiorców.

Ponadto witała brazylijskie władze, jak w 2006 roku, przy okazji wizyty ówczesnego prezydenta Brazylii, Luis Inacio Lula da Silva w Rafinerii im. Presidente Getúlio Vargas w Araucarii.

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

firmada para se apresentar junto a grupos como Junak, Wisła e Wawel até 2008, quando ocorreu a última edição.

O grupo infantil do Karolinka possui, em sua história, participações relevantes em todas as edições do Festival Infanto-Juvenil de Folclore Polonês, organizado pelo Consulado Geral da Polônia no Brasil, em Curitiba, com exceção da de 2009. Em 2007, o grupo infantil conquistou o segundo lugar no festival e, em 2011, o terceiro.

O Teatro Guaíra, em Curitiba, também recebeu em seu palco o Karolinka. O Grupo Junak convidou o grupo de danças de São Mateus do Sul em três oportunidades para, juntos, apresentarem a dança folclórica polonesa no Festival das Etnias, organizado pela Associação Inter-Étnica do Paraná (Aintepar).

Desde a sua criação, o Grupo Karolinka também participa da recepção de personalidades e autoridades em São Mateus do Sul, muitas delas ligadas à Polônia, como embaixadores, cônsules, ministros, religiosos, professores e empresários.

Além disso, recepcionou autoridades brasileiras, como em 2006, com a visita do então presidente Luís Inácio Lula da Silva à Refinaria Presidente Getúlio Vargas, em Araucária.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

92

cidades, valorizando ainda mais a dança folclórica polonesa.

O evento contou com a participação de mais de 50 bailarinos do Karolinka, além de outros três grupos: o catarinense Piaskowa, de Indaial, e os paranaenses Wawel, da Colônia Murici, de São José dos Pinhais, e Kraków, de Rio Claro do Sul. O mês que antecedeu o evento foi de muita apreensão. Os ingressos seriam vendidos antecipadamente ao custo de R$ 5,00. A uma semana do evento, no entanto, as vendas não estavam de acordo com o esperado. Porém, São Mateus do Sul surpreendeu positivamente.

Absortos pelos preparativos, que incluíam maquiagem, arrumação do cabelo e colocação dos trajes, os dançarinos subiram ao palco sem saber ao certo o que os aguardava. Então, eles abriram a mostra dançando um Polonez. “Quando as cortinas do palco se abriram para a primeira apresentação, olhamos o salão e ele estava lotado. Quando a dança acabou, o público aplaudiu de pé! Eu me emociono até hoje ao lembrar, nunca tínhamos visto isso em São Mateus”, destaca Iris.

W wydarzeniu wzięły udział, oprócz 50 tancerzy zespołu „Karolinka”, trzy inne zespoły: zespół „Piaskowa” z Indaial w Santa Catarina, i dwie grupy ze stanu Parana, zespół „Wawel” z Colonii Murici z Sao Jose dos Pinhais oraz zespół „Kraków” z Rio Claro do Sul. Miesiąc, który poprzedzał wydarzenie, był czasem wielkich obaw. Zaczęto sprzedaż biletów wstępu ze sporym wyprzedzeniem w cenie 5 reali. Tydzień przed występami sprzedaż nie przedstawiała się tak, jak by tego oczekiwano. Koniec końców jednak, Sao Mateus do Sul miło zaskoczyło zespół.

Pochłonięci przygotowaniami, takimi, jak robienie makijażu, układanie fryzury i wkładanie strojów, tancerze wyszli na scenę, nie wiedząc, co ich tam czekało.

Tańcem otwierającym przegląd był polonez. „Kiedy kurtyna się podniosła przy pierwszym występie, zobaczyliśmy, że sala była wypełniona po brzegi.

Kiedy taniec dobiegł końca, publiczność na stojąco biła nam brawo! Do dzisiaj się wzruszam na wspomnienie tego wieczoru, nigdy wcześniej nie doświadczyliśmy czegoś takiego w Sao Mateus”, podkreśla Iris.

Grupo infantil do Karolinka se apresenta no palco do Salão Paroquial da Igreja Matriz São Mateus. Arquivo: Grupo Karolinka Występ dziecięcego zespołu „Karolinka” w Sali Parafialnej Głównego Kościoła Sao Mateus. Archiwum: Grupa „Karolinka”

Około 600 osób wzięło udział w przeglądzie. Pierwsza edycja imprezy odniosła wielki sukces, zrodziło się więc pragnienie, by organizować taki przegląd regularnie, co dwa lata. Jednakże uwaga, jaką zespół poświęcił Festiwalowi w Joinville w 2011, a następnie poszerzenie działalności zespołu o inne obszary działania, sprawiły, że tymczasowo zaniechano tych planów.

Zespół „Karolinka” na scenie został zaskoczony licznie zgromadzoną publicznością podczas imprezy. Archiwum: Zespół „Karolinka”

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Grupo adulto do Karolinka, no palco, foi surpreendido por um grande público no evento.

Arquivo: Grupo Karolinka

93 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Foram aproximadamente 600 pessoas que prestigiaram o evento. O sucesso dessa primeira edição trouxe para a organização o desejo de realizar a mostra a cada dois anos. No entanto, a concentração do grupo para o festival de Joinville de 2011 e, posteriormente, a ampliação das atividades para outras áreas de atuação alteraram os planos temporariamente.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

94

Os trajes Acompanhando o desenvolvimento e o amadurecimento do grupo, os trajes do Karolinka também tiveram incremento – tanto em quantidade quanto em qualidade. O aprimoramento do acervo contribuiu para torná-lo representativo da diversidade do folclore polonês. Devido à sua riqueza e variedade, os trajes poloneses estão entre os mais bonitos do mundo – há vestimentas específicas para representar cada uma das 60 regiões folclóricas da Polônia. Por isso, o esforço em conquistar verbas para aquisição de trajes acompanhou a história do Karolinka.

Stroje

Wzrostowi i dojrzewaniu zespołu „Karolinka”, towarzyszyła także poprawa stanu garderoby – dotyczyło to zarówno ilości, jak i jakości posiadanych strojów.

Bogata kolekcja obrazowała różnorodność polskiego folkloru.

Ze względu na swoje bogactwo i różnorodność, polskie stroje są jednymi z najpiękniejszych na świecie – każdy z 60 regionów folklorystycznych Polski posiada reprezentacyjny strój. Dlatego też wysiłki, by zdobyć środki na zakup strojów zawsze towarzyszyły historii zespołu „Karolinka”.

Na pierwszym występie w 1992 roku sami tancerze musieli

O colorido dos trajes poloneses preenche o guarda-roupas do Grupo Karolinka. Crédito: Thais Siqueira/Gazeta Informativa Kolory polskich strojów ludowych wypełniają garderobę zespołu „Karolinka”. Zdjęcie: Thais Siqueira / Gazeta Informativa

zaimprowizować swoje stroje. „Pierwszy występ wykonałam w spódnicy, używanej na próbach i białej bluzce. Mężczyźni mieli jeszcze czerwoną wstążeczkę”, wspomina Maria Ivani Cordeiro da Silva, jedna z tancerek pierwszego pokolenia zespołu. Ich strój był jednak uważany za wystarczający w tamtym czasie, nawet wart wzmianki w czasie posiedzenia zarządu Braspol w czerwcu tego samego roku, zgodnie z zapisem w księdze protokołów: „Podsumowując, ogólne wrażenie było bardzo dobre i nikt nie zauważył, że był to rezultat improwizacji”15.

Pierwsze uszyte stroje miały reprezentować region lubelski.

Później, dzięki wsparciu Braspolu, w Kurytybie zakupiono materiały i uszyto nowe stroje dla zespołu.

W planach było uszycie stroju cieszyńskiego i rzeszowskiego, jednakże ograniczony budżet wymagał kreatywności, żeby spełnić oczekiwania zespołu. Tak właśnie pojawił się pomysł, żeby uszyć dwustronną spódnicę, która mogła być użyta w trakcie tańca obu regionów. Z jednaj strony spódnicy był szeroki pas przy brzegu, który miał reprezentować region cieszyński; z drugiej strony, cztery węższe paski używane były w stroju rzeszowskim. W skład stroju damskiego wchodziła

„Karolinka” w pierwszych strojach lubelskich. Archiwum: Braspol / Zdjęcie: Julia Roehrig

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Karolinka com os primeiros trajes de Lublin. Arquivo: Braspol / Crédito: Julia Roehrig

95 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Na apresentação de estreia, em 1992, os próprios dançarinos tiveram que confeccionar suas roupas de maneira improvisada. “A primeira apresentação foi com a saia de ensaio e uma camisa branca. Os homens usavam uma fitinha vermelha”, relembra Maria Ivani Cordeiro da Silva, uma das dançarinas da primeira geração do grupo. As vestimentas, no entanto, eram consideradas satisfatórias para a época, valendo menção em reunião da diretoria da Braspol em junho do mesmo ano, conforme registro em livro ata: “A conclusão geral foi de que, mesmo assim, o visual foi muito bom, sem que ninguém tenha percebido que se tratava de um improviso”15.

Os primeiros trajes confeccionados representavam Lublin. Mais tarde, com apoio da Braspol, foram adquiridos tecidos em Curitiba para a confecção de novas vestimentas. A ideia era confeccionar trajes de Cieszyn e de Rzeszów, no entanto, o orçamento limitado exigiu criatividade para suprir as necessidades do grupo. Foi então que surgiu a ideia de fazer uma saia frente e verso, que pudesse ser utilizada para as danças das duas regiões. De um lado, uma fita larga na barra da

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

96

saia representava Cieszyn; de outro, quatro fitas mais finas eram usadas no traje de Rzeszów. Os trajes femininos eram compostos ainda por camisa branca com rendas nas mangas, aventais brancos ou coloridos e coletes. Já os trajes masculinos eram formados por calças e coletes azuis, camisa branca, cinto e chapéu de palha.

Apesar do esforço, o resultado dos trajes confeccionados em São Mateus do Sul ainda não se assemelhava aos originais. De acordo com Evaldo Drabeski, então presidente da Braspol, conseguir verbas para essa finalidade era algo difícil.

Por isso, por muito tempo, o grupo se apresentou com trajes que se assemelhavam ao folclórico.

No entanto, em 1997, Evaldo foi a Cracóvia fazer um curso de aperfeiçoamento de língua polonesa e teve a oportunidade de trazer os pri-

także biała bluzka z koronkowymi mankietami, białe fartuchy i kolorowe kamizelki. Na stroje męskie składały się niebieskie spodnie i kamizelki, biała koszula, pas i słomiany kapelusz.

Pomimo dużego wysiłku włożonego w uszycie strojów w Sao Mateus do Sul, efekt był daleki od oryginału. Według Evaldo Drabeskiego, ówczesnego prezesa Braspolu, w tym okresie zdobycie funduszy na ten cel było bardzo trudne. Dlatego też przez długi okres zespół występował w strojach, które tylko przypominały ludowe.

Jednakże w 1997 roku, kiedy Evaldo pojechał do Krakowa na udoskonalający kurs języka polskiego, miał możliwość przywiezienia ze sobą pierwszych oryginalnych strojów dla zespołu. „Udało mi się zdobyć dwa zestawy strojów krakowskich od Wspólnoty Polskiej16 i kupiliśmy kolejne dwa prosto od producenta,

Traje frente e verso. À esquerda, a vestimenta representava Rzeszów. À direita, o mesmo traje era utilizado para representar Cieszyn. Crédito: Julia Roehrig / Arquivo: Braspol Dwustronne stroje. Po lewej, strój regionu Rzeszowa. Po prawej, ten sam strój reprezentował Cieszyn.

97

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

gdy dowiedziałem się, gdzie się mieścił. Było bardzo trudno przewieźć stroje, gdyż zajmowały bardzo dużo miejsca. Materiały z kursu wysłałem pocztą, a stroje przewiozłem w dużej walizce, z którą przyjechałem”, wspomina Evaldo. Nowe stroje wywołały ogromną radość wśród członków zespołu i podniosły ich poczucie wartości oraz dumę z reprezentowania polskiego folkloru: „Byliśmy przeszczęśliwi.

Ożywiło to cały zespół”, pamięta Dagmara.

Stroje przywiezione z Polski używane były w trakcie tańca krakowiak i Lajkonik.

Pozostałe używane były w innych momentach podczas przedstawienia. „Zawsze staraliśmy się zatańczyć więcej niż tylko jeden taniec. Strój krakowski, który był ściśle związany ze swoim regionem, nie mógł być używany w czasie innych choreografii, pozostałe stroje, jak najbardziej”, mówi Evaldo.

Kilka lat później przyszła kolej na zespół dziecięcy, żeby otrzymać swoje pierwsze stroje krakowskie. W tym okresie zespoły dziecięcy i dorosłych pracowały oddzielnie i czuło się pewną rywalizację pomiędzy członkami.

Z Irio, jako koordynatorem, zostały zakupione materiały na uszycie strojów dziecięcych. „Bardzo dobrze pamiętam, że gdy powiedziałem, że miałem zamiar uszyć stroje krakowskie dla zespołu dziecięcego, ktoś z grupy dorosłych powiedział, że chcieliśmy skopiować ich stroje”, komentuje. Dlatego też Irio postanowił zastąpić niebieskie kamizelki, zielonymi, nie wiedząc, że tym sposobem strój tracił swój regionalny charakter. To choreograf, Paulo Scardazan wskazał nam na ten błąd. W późniejszym okresie kamizelki musiały być poprawione, żeby zmieścić się w kryteriach folklorystycznych.

Słaby dostęp do informacji o polskim folklorze był dużą przeszkodą w pierwszych latach istnienia „Karolinki”. „Popełniliśmy dużo błędów,

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

meiros trajes originais para o grupo. “Consegui dois pares de trajes da região de Cracóvia com a Wspólnota Polska16 e compramos mais dois direto da fábrica, que descobri onde era. Foi uma dificuldade para trazer, porque o volume era grande. O que eu tinha de material despachei pelo correio e trouxe os trajes dentro de uma mala grande que eu tinha”, lembra Evaldo. As novas vestimentas foram recebidas com euforia pelos integrantes, que tiveram a autoestima elevada, sentindo mais orgulho de representar o folclore polonês“. A gente se sentia o máximo. Mexeu com a animação do grupo”, relembra Dagmara.

Os trajes vindos da Polônia eram usados para as danças Krakowiak e Lajkonik. Os demais eram usados quase como um coringa, em mais de um momento da apresentação. “A gente aproveitava para dançar mais de uma dança. O [traje] de Cracóvia, que era mais bem específico, então não dava, mas os outros trajes, sim”, comenta Evaldo.

Poucos anos depois, foi a vez do grupo infantil ter o seu primeiro traje de Cracóvia. À época, os grupos infantil e adulto funcionavam de maneira separada, chegando a haver certa rivalidade entre os dois. Com Irio atuando como coordenador, foram adquiridos os tecidos para confecção das roupas infantis. “Eu me lembro muito bem, quando falei que ia fazer o traje de Cracóvia para o infantil, alguém do adulto falou que nós estávamos copiando o traje deles”, comenta. Foi então que ele decidiu substituir os casacos azuis por verdes, sem saber que esta mudança estaria descaracterizando o traje da região. Foi o coreógrafo Paulo Scardazan quem alertou para o erro.

Mais tarde, os coletes tiveram que ser refeitos para serem ajustados à referência folclórica.

O acesso a informações sobre o folclore polonês era uma grande barreira nos primeiros anos

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

98

do Karolinka. “A gente errou muito até acertar; os primeiros trajes, a gente não sabia como era.

Hoje, a Polônia está mais próxima do Brasil, antes era só um sonho distante”, recorda-se Ozilda Drabeski, que contribuiu para a confecção dos primeiros trajes dos grupos adulto e infantil. O apoio na busca de informações vinha de coreógrafos, como Urszula, do contato com o Grupo Junak, de Curitiba, que tinha também um centro cultural, e, por vezes, de materiais trazidos da Polônia pelo Consulado Geral da Polônia no Brasil. “Ainda antes do Karolinka, o Consulado havia doado bonecas com trajes folclóricos para premiação das candidatas à Rainha do Baile do Imigrante. Havia também alguns cartões postais com desenhos ou fotos de trajes de várias regiões... destas imagens é que se tentava copiar as roupas”, explica Ozilda.

Conseguir materiais que se assemelhassem aos originais também sempre foi uma dificuldade. No traje da dança Krakowiak, o principal empecilho para a confecção era encontrar o tecido listrado vermelho e branco.

Para a confecção dos trajes, o Grupo Karolinka contava com a colaboração de costureiras

żeby w końcu nam się udało; nie mieliśmy pojęcia, jak powinny wyglądać stroje ludowe. Dzisiaj Polska jest dużo bliżej Brazylii, kiedyś była tylko odległym marzeniem”, wspomina Ozilda Drabeski, która pomagała w uszyciu pierwszych strojów dla zespołu dziecięcego i dorosłych. Pomoc w uzyskaniu informacji, dotyczących folkloru, nieśli choreografowie, Urszula, zespół „Junak” z Kurytyby, gdzie znajdowało się centrum kulturalne, aż wreszcie materiały przywożone z Polski przez Generalny Konsulat RP w Brazylii. „Jeszcze przed powstaniem zespołu, konsulat podarował nam lalki w strojach ludowych na nagrody dla kandydatek na królową Balu Imigranta. Mieliśmy też kilka kartek pocztowych, z rysunkami lub zdjęciami strojów poszczególnych regionów… Z tego próbowaliśmy kopiować stroje”, wyjaśnia Ozilda. Trudno też było znaleźć tkaniny, które byłyby podobne do oryginalnych.

Przy uszyciu stroju do tańca „Krakowiak”, podstawowym problemem było znalezienie materiału w biało-czerwone paski.

Uszycie strojów zespół “Karolinka” powierzył pracy lokalnych krawcowych. Jedna z nich, Francisca Wander, matka dwóch członków zespołu, miała żmudne zadanie odtworzenia

Bonecas polonesas e cartões postais serviam como referência para a produção de trajes para o Grupo Karolinka. Crédito: Larissa Drabeski / Muzeum Etnograficzne Im. Seweryna Udzieli w Krakowe Lalki w ludowych strojach i kartki pocztowe służyły jako wzór w trakcie szycia strojów dla zespołu „Karolinka”.

Zdjęcie: Larissa Drabeski /Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie

Dziecięcy strój do tańca „Krakowiak”: zamiast niebieskiej kamizelki dla chłopców, zdecydowano się na zielone, przez co strój utracił swój regionalny charakter. Archiwum: Braspol

Integrantes do Karolinka exibem trajes Góral. Arquivo: Grupo Karolinka Członkowie zespołu „Karolinka” w strojach góralskich.

Archiwum: Zespół „Karolinka”

99

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Traje infantil para a dança Krakowiak: ao invés do colete masculino azul, optou-se por um verde, o que descaracterizou a referência folclórica. Arquivo: Braspol

haftu bogato zdobionych polskich strojów. „Oni kupowali potrzebne tkaniny, przynosili oryginalne stroje do skopiowania i tak pracowałyśmy. Kiedy przywieźli oryginalne stroje z Polski, trzeba było dorobić jeszcze kilka par, które uszyłam”.

Pomimo trudności, zaangażowanie i dobrowolna praca samych tancerzy umożliwiły przygotowanie i utrzymanie strojów. Bardzo często same tancerki wyszywały stroje, w których miały wystąpić, jak wspomina Viviane Mazur: „Jedna rzecz, która zapadła mi w pamięć, to że same musiałyśmy wyszywać kamizelki od stroju krakowskiego.

My nie miałyśmy pojęcia o wyszywaniu, o tym, jak trzymać igłę, a musiałyśmy się tym zająć”.

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

locais. Uma delas, Francisca Wander, mãe de dois integrantes do grupo, tinha a árdua tarefa de reproduzir na costura os ricos trajes poloneses. “Eles buscavam o material que precisava, traziam os originais pra copiar, e assim a gente fazia. Quando veio o original da Polônia, precisava fazer alguns pares a mais, e aí eu fiz”.

Apesar das dificuldades, eram o envolvimento e o trabalho voluntário dos próprios dançarinos que viabilizavam a confecção e a manutenção dos trajes. Era comum que as meninas bordassem os próprios trajes, como recorda Viviane Mazur: “Uma coisa que me marcou muito foi que, os coletes de Cracóvia, nós tivemos que

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

100

bordar. A gente nem sabia bordar, pegar numa agulha, e tivemos que fazer”.

Os meninos também tinham que colocar a mão na massa. Com a montagem da coreografia de Góral, que representa os montanheses, foi necessário confeccionar machadinhas de madeira.

Cleverson conta que, no início da montagem da coreografia, eles usavam cabos de madeira para ensaiar os passos e que, depois, fizeram as próprias machadinhas. “A gente era pobre de informação mesmo. Daí eu fui fazer, peguei um machado e cortei ao meio. O professor Paulo disse que esse não dava, o pessoal ia se machucar. Depois, fizemos o certo”.

Também com a participação ativa dos dançarinos, o primeiro guarda-roupas do Karolinka

Chłopcy też mieli pełne ręce roboty. W choreografii tańca „Góral”, który pochodził z rejonów podgórskich, trzeba było zrobić drewniane ciupagi. Cleverson opowiada, że kiedy zaczynali pracę nad nową choreografią, używali drewnianych kijów, żeby nauczyć się kroków, później zastąpili je ciupagami. „Nie mieliśmy szczegółowych informacji.

Postanowiłem po prostu wziąć siekierę i przeciąłem ją na pół.

Instruktor Paulo powiedział, że to się nie nadawało, że ktoś mógłby sobie zrobić tym krzywdę. Przy następnej próbie już nam się udało”.

Również z aktywnym udziałem członków zespołu powstała pierwsza garderoba „Karolinki”, zorganizowana w niewielkiej przybudówce domu ówczesnego prezesa Irio, za jego własną sugestią. Pomieszczenie o wielkości około 6 m2, zostało wyłożone płytą pilśniową.

Trajes de Mazur remetem à Era Napoleônica. Arquivo: Grupo Karolinka Strój do tańca mazur nawiązuje do epoki napoleońskiej. Archiwum: Zespół „Karolinka”

„Postaraliśmy się o płytę pilśniową, wyłożyliśmy komórkę i tak zostawiliśmy ten grecki podarunek”, żartuje Fernando Wander, odnosząc się do pracy, jaka wiązała się z utrzymaniem strojów, która spadła na rodzinę Irio.

Co wyglądało z początku na prezent Greka, stało się cennym prezentem Polaka, schronieniem, które pomimo konieczności stałego doglądania, przepełnia Irio dumą. Dzisiaj dużo większa garderoba mieści w sobie wszystkie stroje i trofea, zdobyte przez zespół „Karolinka”, a ponadto niewielki warsztat krawiecki, gdzie Irio i jego żona, Elenyr, naprawiają lub odnawiają stroje, bez konieczności ich przewożenia.

Z czasem, gdy zaczęły napływać coraz większe dotacje, stało się priorytetem zespołu, aby, obok pensji choreografa, zawsze zabiegać o nowe stroje i szyć zestawy dla grupy dziecięcej. „Wcześniej mieliśmy pół tuzina niekompletnych strojów.

Dzisiaj mamy bardzo dużo skompletowanych strojów, bardzo wiernych oryginałom albo nawet sprowadzonych z Polski, strojów wykonanych zgodnie z zasadami,

Irio e José Carlos Janowski e os trajes de Łowicz recebidos da Wspólnota Polska por meio do Consulado, em 2010. Arquivo: Grupo Karolinka

Irio w garderobie, w której trzymane są wszystkie stroje zespołu „Karolinka”. Zdjęcie: Thais Siqueira / Gazeta Informativa

Irio i José Carlos Janowski i stroje łowickie otrzymane od Wspólnoty Polskiej za pośrednictwem konsulatu w 2010 roku. Archiwum: Zespół „Karolinka”

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Irio no espaço onde são armazenados todos os trajes do Karolinka. Crédito: Thais Siqueira/Gazeta Informativa

101 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

foi organizado sob um pequeno paiol na residência do presidente Irio, por sugestão dele mesmo. O espaço de aproximadamente seis metros quadrados foi revestido com compensados de madeira.

Os integrantes do grupo participaram do mutirão para reformar o recinto. “Pedimos compensado, revestimos o paiol, e foi aí que começou o presente de grego”, brinca Fernando Wander, referindose à tarefa de manutenção dos trajes que caberia à família de Irio.

O que parecia um presente de grego se tornou um grande presente de polaco, um refúgio que, apesar da necessidade de cuidado constante, enche Irio de orgulho. Hoje ampliado, o local abriga todos os trajes e troféus do Karolinka, além de uma pequena oficina de corte e costura, onde Irio e a esposa, Elenyr, fazem a manutenção e a reforma dos trajes sem precisar transportar as peças. À medida que patrocínios maiores começaram a entrar, a prioridade era, além do pagamento do coreógrafo, sempre a aquisição de novos trajes e a produção de vestuários para o grupo infantil.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

102

“Antes, a gente tinha meia dúzia de trajes incompletos. Hoje, temos muitos trajes completos, bem fiéis, se não trajes da Polônia mesmo, trajes feitos legitimamente, como tem que ser”, destaca o coreógrafo Rafael.

A legitimidade é garantida pelo atual fornecedor, Lourival Araújo, que produz os trajes com materiais nacionais e também importados da Polônia, de acordo com originais e fotos de detalhes específicos. “Os trajes são confeccionados com parâmetros bastante rigorosos. As costureiras, que são três, têm vasta experiência com costuras de trajes típicos”, diz Lourival. Já o transporte das volumosas vestimentas novas de Curitiba para São Mateus do Sul, por várias ocasiões, fica por conta de José Carlos Janowski. “Perdi as contas, mas acho que uns seis jogos de trajes novos eu trouxe de Curitiba no meu carro”.

tak, jak powinno być”, podkreśla choreograf Rafael.

Poprawność jest gwarantowana przez obecnego dostawcę, Lourivala Araujo, który szyje stroje z materiałów krajowych, lecz także z importowanych z Polski, zgodnie z oryginałami i na podstawie zdjęć konkretnych detali. „Stroje są wykonane według bardzo rygorystycznych parametrów.

Trzy krawcowe, które dla mnie szyją, mają duże doświadczenie w szwach używanych w strojach ludowych”, mówi Lourival.

Przewozem tych obszernych w rozmiarach ubiorów z Kurytyby do Sao Mateus do Sul zajął się Jose Carlos Janowski. „Straciłem rachubę, ale myślę, że przewiozłem tu z Kurytyby, moim samochodem, z sześć zestawów nowych strojów”.

Pomimo ewolucji w tej dziedzinie, stroje nadal, w pewnym sensie, były limitem przy opracowywaniu choreografii innych regionów. Przy znacznej

Casal de dançarinos em trajes de Łowicz, recebidos da Wspólnota Polska em 2010. Crédito: Julia Roehrig Para tancerzy w strojach łowickich, otrzymanych od Wspólnoty Polskiej w 2010 roku. Zdjęcie: Julia Roehrig

poprawie jakości strojów, zespół zaczął zwracać większą uwagę na zgodność z tradycją. „Żeby opracować choreografię danego regionu, trzeba mieć odpowiedni strój. To nie jest nic złego, lecz coś, co nadaje kierunek naszej pracy, w końcu reprezentujemy pewną kulturę, nie możemy zrobić nic, co poza nią wykracza”, wyjaśnia Rafael.

Pierwsze stroje, nie tak wierne oryginałom, także znalazły swoje przeznaczenie i dalej służą promowaniu kultury. Luciano Wander, kiedy zaczął pracę z Zespołem Folklorystycznym Kraków w Rio Claro do Sul, przypomniał sobie o zasobach „Karolinki”, które od jakiegoś już czasu nie były w użyciu, jak przykładowo czarne getry z materiału skóropodobnego, nakładane na buty w grupie dziecięcej, żeby przypominały

Jakość i wierność strojów jest koniecznym warunkiem przy układaniu nowych choreografii. Od lewej do prawej, stroje dziecięce do tańców krakowiak, góral i lublin. Zdjęcie: Daniel Deverecki

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Qualidade e fidelidade dos trajes é um pré-requisito para a composição de novas coreografias. Da esquerda para a direita, trajes infantis para as danças Krakowiak, Góral e Lublin.

Crédito: Daniel Deverecki

103 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Mesmo com a evolução das vestimentas do grupo, os trajes continuam sendo, de certa forma, uma limitação para a composição de coreografias de outras regiões. Com o ganho em qualidade dos trajes, o grupo passou a se preocupar muito mais com a fidelidade. “Para montar uma coreografia de determinada região, tem que ter o traje específico. Não é algo ruim, mas algo que norteia o trabalho, afinal, a gente está representando uma cultura, não pode fazer nada fora daquilo”, argumenta Rafael.

Os trajes mais antigos e não tão próximos dos originais também têm destino nobre e contribuem para a promoção da cultura. Luciano Wander, ao começar o trabalho com o Grupo Folclórico Kraków, de Rio Claro do Sul, lembrou de

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

104

materiais do Karolinka que já não eram utilizados, como as polainas pretas de material semelhante a couro utilizadas sobre os calçados do grupo infantil para que estes se assemelhassem a botas. Da mesma forma, após aquisição de um traje novo da região de Lublin para o adulto, as saias do traje anterior foram doadas ao Kraków. “Vai ser bem aproveitado”, garante Luciano.

Trajes atuais de Lublin e de Rzeszów. Crédito: Julia Roehrig Aktualne stroje lubelski i rzeszowski. Zdjęcie: Julia Roehrig

trzewiki. Tym samym sposobem, kiedy został nabyty nowy strój lubelski dla zespołu dorosłych, spódnice z poprzednich strojów zostały podarowane zespołowi „Kraków”. „Znajdą bardzo dobry użytek”, zapewnia Luciano.

105

Polonez A primeira dança apresentada pelo Karolinka, em 1992, é uma das cinco danças nacionais polonesas. A elegante coreografia do Polonez17 é representada por casais que dançam em torno do salão ao som da música em compasso ternário e tempo moderado. A dança é utilizada em contextos formais e durante cerimônias públicas e festas, especialmente em casamentos.

Polonez tornou-se conhecida como dança dos nobres, no entanto, suas raízes são popula-

Polskie tańce narodowe

Polonez Pierwszym tańcem, zaprezentowanym przez „Karolinkę” w 1992 roku, był jeden z pięciu polskich tańców narodowych. Dostojna choreografia poloneza17 przedstawiona została przez sześć par, tańczących wokół sali tanecznej przy dźwięku muzyki w metrum ¾ i umiarkowanym tempie. Taniec pojawia się w trakcie publicznych ceremonii i uroczystości, szczególnie w czasie wesela.

Polonez stał się znany jako taniec szlachty, jego korzenie

Choreografia poloneza w strojach łowickich. Archiwum: Zespół „Karolinka”

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Coreografia de Polonez em trajes da região de Łowicz. Arquivo: Grupo Karolinka

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

As danças nacionais polonesas

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

106

res. É derivada do Chodzony (dança caminhada), popular no século 18 e conhecida como Pieszy (pedestre) ou Chmielowy (saltos). Esta última tem raízes nas danças folclóricas de casamento, das quais se separou e, em seguida, entrou no repertório de dança da nobreza. As variantes populares se desenvolveram independentemente: Chodzony e Chmielowy (nas aldeias) e Świeczkowy (nas cidades). O nome Polonez foi introduzido no século 17, derivado do termo francês Polonaise, substituindo este no século 18.

As interpretações contemporâneas dos grupos de dança são distantes das origens populares. A dança exige postura reta, sem movimento de quadris, gestos suaves e elegantes, cabeça erguida, com orgulho. O homem deve mostrar dignidade e atenção educada com a parceira e com as pessoas ao redor. A mulher deve demonstrar graça e uma certa timidez. Os dançarinos não ficam frente a frente enquanto seguram as mãos. O passo básico do Polonez é ajustado ao compasso ternário, no qual a primeira batida é acentuada com um passo mais longo (com uma ligeira flexão dos joelhos) e é seguida por dois passos mais curtos com uma posição mais reta do corpo.

O maior compositor de polonaises na música clássica foi Fryderyk Chopin. Suas obras para piano tornaram o ritmo da dança o símbolo musical da Polônia.

Drogami tradycji

Krakowiak Krakowiak18 é uma dança da região de Cracóvia, a antiga capital da Polônia e centro da região chamada Małopolska (Pequena Polônia), ao Sul do país. Uma vez que a região é conhecida também como um centro vibrante de rico folclore, tradições históricas e artes, é esse o clima retrata-

jednak są ludowe. Wywodzi się z tańca chodzonego, popularnego w XVIII wieku, znanego jako taniec pieszy lub chmielowy.

Ten ostatni ma korzenie w ludowych tańcach weselnych, od którego się odłączył, aby następnie wejść do ​​repertuaru tańców szlacheckich. Warianty ludowe rozwijały się niezależnie: chodzony i chmielowy (na wsi), a świeczkowy (w miastach). Polska nazwa tego tańca, polonez, została wprowadzona w XVII wieku, a jest to spolszczona forma francuskiego zwrotu, Polonaise, zastępując go w XVIII wieku.

Współczesne interpretacje zespołów tanecznych są dalekie od popularnych źródeł. Taniec wymaga prostej postawy bez poruszania biodrami, gładkich i dostojnych gestów, uniesionej z dumą głowy.

Mężczyzna musi poruszać się z godnością i uprzejmą uwagą dla partnerki, ale także dla wszystkich wokół. Kobieta musi emanować wdziękiem, lecz i dozą nieśmiałości. Tancerze nie są nigdy zwróceni do siebie twarzą, gdy trzymają się za ręce.

Podstawowym metrum poloneza jest metrum trójdzielne, w którym po mierze akcentowanej, na którą przypada dłuższy krok (z lekko ugiętymi kolanami), następują dwie miary nieakcentowane, czyli dwa krótsze kroki w wyprostowanej pozycji ciała.

Największym kompozytorem polonaises w muzyce poważnej był Fryderyk Chopin. Jego utwory fortepianowe sprawiły, że rytm tańca stał się muzycznym symbolem Polski.

Krakowiak Krakowiak18 to taniec pochodzący z regionu Krakowa, dawnej stolicy Polski, znajdującej się w środkowej części regionu o nazwie Małopolska, na południu kraju. Ponieważ region ten jest również znany jako tętniące życiem centrum bogatego folkloru, tradycji historycznych i sztuki, klimat ten został zawarty w tańcu.

Z tańcem „Suita Krakowska” zespół „Karolinka” zdobył

czwarte miejsce podczas swego pierwszego udziału w konkursie na Festiwalu Tańca w Joinville w 2004 roku.

Taniec sięga XVI i XVII wieku, kiedy początkowo powstał na peryferiach miasta, a potem dotarł do szlachty. W połowie XIX wieku krakowiak stał się popularnym tańcem towarzyskim w Austrii i we Francji. W paryskich salonach był traktowany jako symbol solidarności z uciśnionym narodem. Dla Polski był to czas rozbiorów i nieudanych powstań, których celem było odzyskanie niepodległości kraju (1831-1848).

Jednocześnie wkład kompozytorów Fryderyka Chopina, Ignacego Paderewskiego i Karola Szymanowskiego przekształcił tradycyjną piosenkę w szerszą, a nawet wirtuozowską formę.

Dzięki rosnącej wartości artystycznej, krakowiak zdobył coraz większe znaczenie i stał się tańcem narodowym.

Z momentem przejścia do sal koncertowych, krakowiak stracił swoją popularność jako taniec

Członkowie zespołu „Karolinka” w strojach do tańca krakowiak. Zdjęcie: Julia Roehrig

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Integrantes do Karolinka em trajes para dança Krakowiak. Crédito: Julia Roehrig

107 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

do na dança. Com a Suita Krakowska, o Grupo Karolinka alcançou o quarto lugar em sua primeira participação competitiva no Festival de Dança de Joinville, em 2004.

A dança remonta aos séculos 16 e 17, quando se desenvolveu inicialmente nas periferias da cidade e depois chegou até a nobreza. Em meados do século 19, o Krakowiak tornou-se uma dança de salão popular na Áustria e na França. Nos salões parisienses, era tida como símbolo de solidariedade à nação oprimida. Para a Polônia, era o momento das partilhas e das revoltas malsucedidas em busca de retomar sua independência (1831-1848).

Ao mesmo tempo, a contribuição dos compositores Fryderyk Chopin, Ignacy Padereweski e Karol Szymanowski deu forma mais extensa à tradicional canção. Como resultado do incremento artístico, o Krakowiak cresceu em importância e tornou-se uma dança nacional. Com a sua

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

108

mudança para a sala de concertos, o Krakowiak perdeu sua popularidade como dança funcional entre camponeses ou nobres. Hoje, é apresentada como espetáculo, para ser vista e aplaudida.

O ritmo rápido e os trajes coloridos contribuem para a popularidade do Krakowiak nos palcos. Como cavalos são amados na região de origem da dança, ela sempre apresenta o familiar passo de galope, além dos saltos (hołubiec) e do movimento de deslizamento dos pés (krzesany).

O Lajkonik – cavalinho alegre de Krakowiak – representa uma sátira sobre a vitória dos poloneses contra os povos bárbaros, em que, após arrebatar o cavalo do inimigo, entram em Cracóvia exibindo seu troféu com danças na praça central.

Casal infantil exibe traje da região de Cracóvia.

Crédito: Daniel Deverecki

funkcjonalny, zarówno wśród chłopów, jak i szlachty. Dziś przedstawiany jest w formie spektaklu, aby budzić podziw i oklaski.

Szybkie tempo i kolorowe kostiumy przyczyniają się do popularności krakowiaka na scenie. Konie są bardzo ważnym elementem regionu, z którego pochodzi taniec, dlatego zawsze zobaczymy tam znajomy krok galopu, poza skokami (hołubiec) i ślizganym ruchem stóp (krzesany). Lajkonik – wesoły konik krakowski – odnosi się do satyry o zwycięstwie Polaków nad barbarzyńcami, w której, po przejęciu koni należących do wroga, Polacy triumfalnie wjechali do Krakowa i na rynku, w formie tańca, przechwalali się swoją zdobyczą.

Dzieci w strojach z rejonu Krakowa.

Zdjęcie: Daniel Deverecki

Mazur

109

Mazur Mazur19 pochodzi z rejonu Mazowsza i znany był już w XVI wieku. W XVII wieku taniec rozpowszechnił się w całej Polsce. Mazur i mazurek odnoszą się do licznych polskich tańców ludowych w metrum ¾, które wywodzą się z niziny mazowieckiej w pobliżu Warszawy.

Nazwa tańca pochodzi od nazwy mieszkańców tych rejonów, Mazurów.

Tańce, znane za granicą jako mazurki, odnoszą się do wielu różnych typów tańca: mazur czy mazurek (w umiarkowanym tempie), oberek (najszybszy taniec z całej grupy) oraz kujawiak (najwolniejszy), ten ostatni pochodzi z sąsiedniego regionu, Kujaw. Tańce te łączy charakterystyczny rytm i choreografia o wspólnych cechach. Wszystkie mają chłopskie korzenie, ale ze względu na kontakt z mieszczaństwem i szlachtą, uległy znacznym zmianom, zwłaszcza mazur i kujawiak.

W XVII wieku, mazur rozprzestrzenił się na terenie całej Polski i zaczął pojawiać się także w krajach sąsiednich. Różne wersje tego tańca można było znaleźć w repertuarze wsi (tańce ludowe

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

O Mazur19 é originário da região de Mazóvia no século 16. No século 17, foi dançado em aldeias de toda a Polônia. Mazur e Mazurek (pequeno Mazur) referem-se a uma série de danças folclóricas polonesas em compasso ternário com origem nas planícies da região de Mazóvia (Mazowsze), nos arredores de Varsóvia. O nome é uma referência aos moradores da região, chamados de Mazurs.

As danças, conhecidas no exterior como Mazurcas, no entanto, compreendem mais de um tipo: Mazur ou Mazurek (em um ritmo moderado), Oberek (a dança mais rápida desse grupo) e Kujawiak (o mais lento), este último originário do distrito vizinho de Kujawy. Essas danças são ligadas por características rítmicas e coreográficas comuns. Todas elas são de origem camponesa, mas, devido ao contato com as pessoas da cidade e da nobreza, passaram por mudanças consideráveis, especialmente o Mazur e o Kujawiak.

Strój krakowski jest jednym z ulubionych wśród strojów z różnych regionów Polski i stał się symbolem tradycyjnego stroju polskiego, zwłaszcza za granicą. Męski strój jest bardzo charakterystyczny, z pawimi piórami w kapeluszu i metalowymi łańcuchami przy pasie, co ma być historycznym odniesieniem do odzieży dawnych wojowników, z długim płaszczem i spodniami w pasy (czerwono-białe). Kobiety noszą białe bluzki z długimi rękawami, kołnierzyki ozdobione koronką, kolorowe, bogato haftowane kamizelki z cekinami, sznury korali, kwiaciaste spódnice, częściowo zakryte białym, koronkowym fartuchem oraz wianki z kwiatów i różnokolorowe wstążki, wplecione w warkocze.

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

A indumentária de Cracóvia (strój krakowski) é a favorita entre as várias vestimentas regionais da Polônia e passou a simbolizar o traje tradicional do país, especialmente no exterior.

As roupas dos homens são peculiares, com penas de pavão em seus chapéus e cordas de argolas de metal nos cintos, uma referência histórica para a roupa de um antigo guerreiro, casacos longos e calças listradas (em vermelho e branco). As mulheres usam camisas brancas com mangas largas e colares decorados com rendas, coletes coloridos com lantejoulas e ricos bordados, fios de contas de coral, saias floridas parcialmente cobertas com aventais de renda branca e coroas de flores com fitas multicoloridas no cabelo trançado.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

110

Durante o século 17, o Mazur se propagou pela Polônia e começou a aparecer também nos países vizinhos. Versões distintas dessa dança podiam ser encontradas no repertório do campo (as danças folclóricas do tipo Mazur e o Mazur da nobreza) e da cidade (Mazurka urbana).

Augusto II, o Eleitor da Saxônia e Rei da Polônia (1697-1733), gostava muito dessa dança e a introduziu em tribunais da Alemanha. Após a perda da independência da Polônia, a dança se tornou moda nos mais altos círculos sociais em Paris, depois em Londres e em outros centros da

Os trajes de Mazur do Grupo Karolinka.

Crédito: Julia Roehrig

typu mazur i mazur szlachecki) i miasta (mazurek miejski).

August II, elektor Saksonii i król Polski (1697-1733), bardzo lubił ten taniec i wprowadził go do niemieckich trybunałów. Po utracie przez Polskę niepodległości, taniec stał się modny w najwyższych kręgach społecznych w Paryżu, a następnie w Londynie i innych ośrodkach Europy Zachodniej.

W latach 30-tych i 40-tych XIX wieku, mazurek cieszył się największą popularnością w salach zachodniej Europy. Wraz z krakowiakiem i polonezem, służył jako znak solidarności z uciśnionym narodem polskim, a więc w sprawie, której bronili

Strój mazurski zespołu „Karolinka”.

Zdjęcie: Julia Roehrig

111

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

polscy emigranci w Paryżu i ich arystokratyczni patroni.

Paradoksalnie, po rozbiorach Polski, mazurek stał się również popularny wśród rosyjskiej arystokracji i chłopstwa.

Ważnym faktem w historii mazurka jest jego obecność w polskim hymnie narodowym.

Mazurek Dąbrowskiego powstał w 1797 roku jako Pieśń Legionów Polskich i śpiewany był przez wojska generała Jana Dąbrowskiego. Ci żołnierze służyli pod wodzą Napoleona podczas podboju Europy z nadzieją na odzyskanie niepodległości Polski. Ten okres historyczny jest reprezentowany w jednej z choreografii zespołu „Karolinka”, mazurze wojskowym, który odnosi się do oddziałów generała Jana Dąbrowskiego. Melodia hymnu ma pochodzenie ludowe, a jej autor jest nieznany. Tekst został napisany przez Józefa Wybickiego.

Tak więc ten energiczny taniec, w szybkim tempie, stał się symbolem narodowym na wiele różnych sposobów.

Najbardziej charakterystyczną cechą tego tańca jest obecność tzw. rytmu mazurka, który występuje w różnych piosenkach, do tańca i nie tylko, w środkowej i zachodniej części kraju. Oprócz rytmu, trudno opisać cechy, które odróżniają jednoznacznie oberka od mazura, czy kujawiaka. Trudność ta wynika z faktu, że tańce te są bardzo popularne i istnieje wiele wersji regionalnych.

Mazur jest wykonywany przez pary, które tańcząc wokół sali tanecznej, prezentują rozmaite gesty. Uważany jest za najbardziej emocjonujący i kompleksowy z grupy pięciu tańców narodowych. Pozycją ciała przypomina poloneza: wysoko uniesiona głowa, wyprostowany tułów, wdzięczne ruchy rąk.

Różnice zauważamy w dużo szybszym tempie tańca i krokach.

Istnieją cztery wersje mazura, które mogą być prezentowane przez grupę tańca ludowego, w zależności od wybranego aspektu społeczno-historycznego: taniec szlachty (w strojach z XVII

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Europa Ocidental. Nas décadas de 1830 e 1840, a Mazurca apreciou sua maior popularidade nos salões ocidentais. Juntamente com o Krakowiak e o Polonez, serviu como um sinal de solidariedade com a nação polonesa oprimida, a causa defendida por exilados poloneses em Paris e seus patronos aristocráticos. Paradoxalmente, após as partições da Polônia, a Mazurca também se tornou popular entre a aristocracia e o campesinato russos.

Um fato importante na história da Mazurca é a sua aparição no hino nacional polonês. Mazurek Dąbrowskiego (Mazurca de Dąbrowski) foi criada em 1797 como uma canção da Legião Polaca para as tropas do General Jan Dąbrowski. Esses soldados serviram a Napoleão durante sua conquista da Europa com a esperança de recuperarem a independência da Polônia. Esse período histórico é representado em uma das coreografias do Karolinka, o Mazur militar, que faz referência às tropas do General Jan Dąbrowski. A melodia do hino é de origem popular e anônima e o texto foi escrito por Józef Wybicki. A dança em ritmo acelerado e energético tornou-se um símbolo nacional de várias maneiras distintas.

O traço mais característico da dança é a presença dos chamados ritmos Mazurka, que ocorrem em uma variedade de músicas não dançantes e danças das partes central e ocidental da Polônia.

Além do ritmo, dificilmente se pode descrever características que diferenciem de forma inequívoca um Oberek de um Mazur ou de um Kujawiak. Essa dificuldade deve-se à popularidade dessas danças e à existência de muitas variantes regionais.

O Mazur é dançado por casais que giram em torno do salão de dança e apresentam uma variedade de gestos. Ele é considerado como a mais emocionante e complexa das cinco danças nacionais. A posição do corpo se assemelha à do

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

112

Polonez: cabeça erguida, tronco ereto, o movimento gracioso das mãos. A diferença de características decorre principalmente do ritmo mais rápido e dos passos. Há quatro versões do Mazur que podem ser apresentadas por um grupo de dança folclórica, de acordo com a versão sócio-histórica escolhida: a dança da nobreza (em trajes do século 17), a dança de salão da era napoleônica (em trajes militares, para os homens, e de salão, para as mulheres), a dança folclórica urbana ou a dança de camponeses da região central da Polônia. Cada versão enfatiza diferentes características das classes retratadas na sociedade polaca.

Drogami tradycji

Oberek A mais acrobática entre as cinco danças nacionais da Polônia, Oberek20 é originária das aldeias da Mazóvia, na região central do país. O nome é derivado do verbo “girar” (obracać się), principal movimento da dança ao redor do salão.

O Oberek faz parte de um grupo do qual derivam outras duas danças nacionais: Mazur e Kujawiak.

Em 2011, a segunda parte da coreografia que conquistou o vice-campeonato para o Karolinka no Festival de Joinville consistia na apresentação dessa dança.

A folclorista Ada Dziewanowska destaca que Oberek é uma dança nacional porque é praticada por várias classes sociais e em diferentes regiões, ainda que se conservem características locais, variações e músicas específicas. Os grupos folclóricos costumam executar a forma nacional da dança com trajes da região de Łowicz, na Mazóvia.

Na forma nacional, o passo básico saltitante pode ser dançado com um parceiro em posição de dança, frente a frente, ou solo. Essa separação

wieku), taniec salonowy epoki napoleońskiej (mężczyźni w strojach wojskowych, kobiety w sukniach balowych), miejski taniec ludowy i taniec wiejski środkowej Polski. Każdy rodzaj tańca pragnie podkreślić różne cechy przedstawianej w nim klasy społeczeństwa polskiego.

Oberek Najbardziej żywy i akrobatyczny z pięciu tańców narodowych Polski, oberek20 wywodzi się z mazowieckiej wsi, w środkowej części kraju.

Nazwa pochodzi od czasownika „obracać się”, główny motyw tego tańca. Oberek należy do grupy tańców, z której wywodzą się dwa inne tańce narodowe: mazur i kujawiak. W 2011 roku druga część choreografii, z którą zespół „Karolinka” zdobył drugie miejsce na Festiwalu w Joinville, opierała się na prezentacji oberka.

Folklorysta Ada Dziewanowska opisując oberek, podkreśla, że jest to taniec narodowy nie tylko dlatego, że jest powszechnie znany w całej Polsce, ale również dlatego, że jest tańczony przez wszystkie warstwy społeczne i w różnych regionach, nadal jednak z zachowaniem swojego lokalnego stylu, odmiany i specyficznej muzyki. Zespoły tańca ludowego często wykonują narodową wersję oberka w strojach łowickich z rejonu Mazowsza.

W wersji narodowej, podstawowy, „skoczny” krok oberka może być tańczony z partnerem, w pozycji tanecznej naprzeciw siebie albo w tańcu solo. Kwestia rozdzielenia tancerzy jest jedną z różnic między formami oberka w tańcu ludowym i artystycznej stylizacji scenicznej.

Jest to radosny, żywiołowy i głośny taniec z przytupami i okrzykami.

Istnieją trzy różne odmiany regionalne oberka. Oberek łowicki tańczony jest w mniej skoczny sposób niż w wersji narodowej.

W rejonie Opoczna, dalej na południe od Mazowsza, oberek tańczy się szybciej, z większym

„Karolinka” prezentuje taniec „Kujawiak z oberkiem” na Festiwalu tańca w Joinville w 2011 roku.

Zdjęcie: Alceu Bett

113

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Karolinka apresenta a dança Kujawiak z Oberkiem no Festival de Dança de Joinville em 2011. Crédito: Alceu Bett

wigorem i większą liczbą podskoków, niż w innych częściach Polski. Zaś oberek lubelski obejmuje wschodnie Mazowsze, w środkowej i południowośrodkowej Polsce. W tej odmianie taniec często przerywany jest przez krótkie, improwizowane przytyczki, którymi tancerze dokuczają siebie na wzajem.

Strój oberka łowickiego jest w kolorowe pasy. Kobiety noszą plisowane, pasiaste spódnice z wełny, z jaskrawych, kolorowych tkanin, wykończonych koronką.

Ich białe koszule prezentują skomplikowany biały haft, a nakładają na nie obcisłe kamizelki haftowane w kwiaty.

Na głowach noszą jasne chusty, a w długie warkocze wplatają wstążki. Mężczyźni noszą spodnie wykonane z tej samej tkaniny w paski, wysokie, czarne buty, długie czarne kamizelki i białe koszule.

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

dos dançarinos é uma diferença entre as formas do Oberek na dança folclórica e na estilização artística. É uma dança alegre, exuberante e barulhenta, com batidas de pé e gritos.

Existem três variedades regionais distintas nos passos da dança. O Łowicz oberek costuma ser dançado de uma forma menos saltitante do que a versão nacional. Na região de Opoczno, ao sul da Mazóvia, Oberek é dançado de forma mais rápida, com mais saltos e mais vigor do que em outras partes da Polônia. Já o Lublin oberek compreende o leste da Mazóvia, a região central e o centro-sul do país. Nele, a dança costuma ser bastante interrompida por trovas improvisadas em que os dançarinos se provocam mutuamente.

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

114

O traje para o Oberek, na região de Łowicz, é listrado e colorido. As mulheres vestem saias de lã listradas com tecidos de cores vivas acabados com rendas e plissados. As suas camisas brancas têm bordado branco elaborado e são cobertas com coletes floridos apertados. Ainda, elas usam lenços brilhantes e longas tranças com fitas. Já os homens vestem calças feitas do mesmo tecido listrado, botas altas e pretas, longos coletes pretos e camisas brancas. Os figurinos são ricos em cores e ornamentos.

A popularização do traje de Łowicz para a dança é associada à preferência dada a ele pelo grupo folclórico Mazowsze. Apesar de sua relação originária com o Mazur, as performances atuais de Oberek nunca são dançadas em trajes da nobreza ou do exército, o que fortalece o seu estatuto de dança popular.

Drogami tradycji

Kujawiak Kujawy é uma região no centro-norte da Polônia, localizada nas planícies da Mazóvia. A dança, que deriva do nome da região, era originalmente dançada com calma, dignidade e simplicidade.

“Lembra os campos de trigo balançando suavemente ao vento”, conforme Ada Dziewanowska.

Assim como Oberek, Kujawiak21 também fazia parte da coreografia do Karolinka que conquistou o vice-campeonato de 2011 em Joinville.

Por causa de sua beleza, Kujawiak foi adotada pela aristocracia rural e pela nobreza. Com o objetivo de aprender a dança, os proprietários de terras convidavam músicos e dançarinos da aldeia para irem às suas casas e incentivavam os camponeses a mostrarem os passos mais extravagantes. Havia um intercâmbio entre os públicos, e, muitas vezes, os camponeses retornavam à aldeia adotando novas formas de dançar.

Stroje są bardzo kolorowe i bogato zdobione.

Popularyzacja stroju łowickiego związana jest głównie z faktem, że pojawia się on często w występach Państwowego Zespołu Ludowego Pieśni i Tańca Mazowsze. Pomimo swojego związku z mazurem, obecnie oberka nie tańczy się w strojach szlacheckich lub wojskowych, co wzmacnia jego status prawdziwie ludowego tańca.

Kujawiak Kujawy to region w północno-środkowej Polsce, położony na nizinie mazowieckiej.

Taniec, którego nazwa wywodzi się od nazwy regionu, pierwotnie tańczono ze spokojem, godnością i prostotą. „Przypominał łany zboża delikatnie kołysane przez wiatr”, opisuje Ada Dziewanowska. Tak jak oberek, kujawiak21 był częścią choreografii w czasie występu, który zapewnił zespołowi „Karolinka” drugie miejsce na Festiwalu Tańca w Joinville w 2011 roku.

Ze względu na jego piękno, kujawiak został przyjęty przez ziemiaństwo i szlachtę. Aby nauczyć się tańca, ziemianie zapraszali do siebie wiejskich muzyków i tancerzy i zachęcali chłopów do pokazania im bardziej wyszukanych kroków i figur. Następowała wymiana między klasami społecznymi, w wyniku której wielokrotnie chłopi wracali do swoich wiosek z nową, zmienioną już formą tańca.

Kujawiak występuje w dwóch postaciach: jako regionalny taniec ludowy oraz jako taniec narodowy.

W obu stylach pary obracają się i przemieszczają się po salonie, różnica znajduje się w tym, że ​​ popularne wersje są szybsze, zróżnicowane i trudniejsze.

Należąc do tańców środkowej Polski, kujawiaka zwykle tańczy się w strojach mazowieckich. Etnograf i folklorysta Oskar Kolberg opisuje tradycyjny męski strój z rejonu Kujaw: długi granatowy płaszcz (sukman) z dużym kołnierzem, szerokie niebieskie spodnie, szeroki pas z czerwonego sukna,

wysokie buty i futrzana czapka.

Kobiety noszą: granatową kurtkę z krótką pelerynką na ramionach, kwiaciastą spódnicę i fartuch w kontrastującym kolorze, oraz czerwoną chustkę, przewiązaną na głowie na kształt turbanu.

Oba stroje są bardzo ciężkie, wykonane z wełny, przystosowane do zimnego klimatu. Współczesne grupy taneczne często dodają do tradycyjnego stroju rozmaite ozdoby i zastępują ciężkie tkaniny lżejszymi.

Melodie taneczne są zwykle melancholijne, smutne. Dawniej w ludowych występach, linia melodyczna wygrywana była na skrzypcach, a towarzyszył im tradycyjny dwustrunowy kontrabas. Współcześnie w kujawskim zespole muzycznym możemy usłyszeć także klarnet, ludową wersję akordeonu, flet i inne instrumenty.

115 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka 25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

O Kujawiak existe em duas formas: como dança folclórica regional e como dança nacional.

Ambos os estilos incluem rotações de casais que se deslocam ao redor do salão, porém, a diferença é que as versões populares são mais rápidas, variadas e difíceis.

Por fazer parte das danças da região central da Polônia, o Kujawiak geralmente é dançado com trajes da Mazóvia. O etnógrafo e folclorista Oskar Kolberg descreve o traje popular dos homens da região de Kujawy: um longo casaco com um colarinho grande, calças azuis largas, botas, cinto largo de pano vermelho, botas de cano alto e chapéu quadrado forrado de pele. Já para as mulheres: jaqueta com uma pequena capa sobre os ombros, saia florida e um avental de cor contrastante e lenço vermelho amarrado como um turbante na cabeça. Em ambos os casos, trata-se de um traje pesado, feito de lã, adaptado ao clima frio da região. Os grupos de dança contemporânea costumam adicionar enfeites e usam tecidos mais finos.

As melodias da dança costumam ter aspectos melancólicos, tristes. Na prática folclórica do passado, a melodia principal era realizada no violino, acompanhado pelo basy, um baixo tradicional de duas cordas. O conjunto instrumental contemporâneo da região de Kujawy inclui também clarinete, acordeão em uma versão folclórica, flautas e outros instrumentos.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

116

117 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

118

Uma Polônia de aprendizados

Logo na criação do Grupo Karolinka, em fevereiro de 1992, a coreógrafa Urszula Sajda havia manifestado o interesse em resgatar várias outras tradições polonesas, dentre elas o artesanato e a culinária. Nos anos seguintes, a Braspol promoveu atividades voltadas à difusão da cultura polonesa, tais como aulas de idioma, cursos de culinária e de artesanatos típicos. No entanto, essas atividades foram descontinuadas, deixando uma lacuna para os descendentes e outros interessados na cultura polonesa.

Nauczanie o Polsce

Wkrótce po utworzeniu zespołu „Karolinka” w lutym 1992 roku, choreograf Urszula Sajda wyraziła zainteresowanie powrotem do wielu innych tradycji polskich, między innymi rękodzieła i kuchni. W następnych latach Braspol promował działania, mające na celu upowszechnianie polskiej kultury, takie jak kursy językowe, lekcje gotowania i rękodzieła ludowego. Działania te jednak zostały zaprzestane, pozostawiając lokalną Polonię i innych, zainteresowanych polską kulturą, bez propozycji dalszego rozwoju w tej dziedzinie.

Wiele pokoleń miało duży wpływ na historię zespołu

Os integrantes das diversas atividades realizadas pelo Grupo Karolinka no projeto “Tradição em Movimento”. Crédito: Julia Roehrig Uczestnicy różnych działań podejmowanych przez zespół „Karolinka” w ramach projektu „Tradição em Movimento”. Zdjęcie: Julia Roehrig

Poranne próby zespołu dziecięcego. Zdjęcie: Julia Roehrig

119

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Manhã de ensaios do grupo infantil. Crédito: Julia Roehrig

„Karolinka”, lecz cele postawione grupie w 1992 roku dopiero teraz mogły zostać osiągnięte. W 2013 roku, wraz z rozpoczęciem realizacji projektu „Conhecendo a Cultura Polono-Brasileira”, sponsorowanego przez Petrobras i rząd federalny, zespół mógł w końcu poszerzyć zakres swoich działań i jeszcze bardziej przyczynić się do promocji polskiej kultury i obyczajów.

Wychodząc poza obszar tańca ludowego, „Karolinka” zaczęła działania w dziedzinie śpiewu, gotowania i nauki języka polskiego, z czego bezpośrednio skorzystało 55 osób.

W 2015 roku, nowe osiągnięcie zostawiło swój ślad w historii „Karolinki”: zatwierdzenie projektu „Tradição em Movimento”, ponownie sponsorowanego przez Petrobras i rząd federalny na kolejne dwa lata działalności.

Nowe inwestycje umożliwiły kontynuację dotychczasowej pracy, a także poszerzenie działań i włączenie w nie lokalnej społeczności, co wpłynęło na znaczny wzrost liczby uczestników w grupie. Obecnie blisko 100 osób bezpośrednio korzysta z działań zespołu „Karolinka”.

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Após tantas gerações que marcaram a história do Karolinka, aquele ideal expressado em 1992 vem mais recentemente sendo alcançado. Em 2013, com o início do projeto “Conhecendo a Cultura Polono-Brasileira”, patrocinado pela Petrobras e pelo Governo Federal, o grupo pôde enfim ampliar suas atividades e passou a contribuir ainda mais para a promoção da cultura e dos costumes poloneses.

Indo além da dança folclórica, o Karolinka passou a atuar nas áreas de canto, culinária e língua polonesa, beneficiando diretamente 55 pessoas.

Em 2015, uma nova conquista marcou a trajetória do Karolinka: a aprovação do patrocínio da Petrobras e do Governo Federal para o projeto “Tradição em Movimento”, para dois anos de atividades. O novo patrocínio vem possibilitando a continuidade dos trabalhos anteriores, além da ampliação das atividades voltadas à comunidade, representando um incremento importante no número de participantes do grupo. Hoje, são cerca de 100 pessoas atendidas diretamente pelas ações do Karolinka.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

120

Os próximos passos da dança folclórica

A principal atividade do grupo se fortaleceu nos últimos anos. Hoje, o Karolinka conta com cerca de 60 dançarinos, divididos em duas categorias: o grupo infantil, com crianças de cinco a 13 anos, e o grupo principal (chamado de adulto pelo estatuto), com jovens a partir dos 14 anos.

Desses grupos, fazem parte dançarinos que estão há anos no Karolinka.

O patrocínio da Petrobras viabilizou o pagamento do coreógrafo Rafael Lima, que até então atuava em sua função de forma voluntária, além de dois auxiliares de coreógrafo: Antônio Marcos Pinto e Nataly Kowalski, em 2013, e Gabriel Zeni Ferreira e Joceliane Vaçosnik, a partir de 2014.

Nataly é um dos exemplos de como é difícil deixar o Karolinka. Hoje, aos 20 anos, estuda em Curitiba e chegou até a se despedir do grupo:

Tarde de ensaios do grupo adulto. Crédito: Julia Roehrig Popołudniowe próby grupy dorosłych. Zdjęcie: Julia Roehrig

Kolejne kroki tańca ludowego Główny obszar działalności zespołu został umocniony w ostatnich latach. Dziś zespół „Karolinka” ma około 60 tancerzy, podzielonych na dwie grupy: grupa dziecięca, w skład której wchodzą dzieci w wieku od 5 do 13 lat, i podstawowa grupa (w statucie nazywana grupą dorosłych), do której należy młodzież od 14 roku życia. W skład tych grup wchodzą także tancerze, którzy od wielu lat towarzyszą zespołowi „Karolinka”.

Patronat firmy Petrobras pozwolił na zapłacenie pensji choreografa, Rafaela Lima, który do tej pory pracował społecznie na rzecz zespołu, oraz dwóch asystentów choreografia: Marcos Antonio Pinto i Nataly Kowalski w 2013 roku i Gabriel Zeni Ferreira i Joceliane Vaçosnik od 2014 roku.

Przykład Nataly pokazuje, jak trudno jest rozstać się z zespołem „Karolinka”. Teraz, w wieku 20 lat, studiuje w Kurytybie i był

121

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

nawet czas, że pożegnała się z zespołem: „Myślałam, że nie uda mi się pogodzić studiów i pracy z zespołem, nie wytrzymałam jednak i wróciłam po kilku miesiącach. Przyjeżdżałam do Sao Mateus w każdy weekend i w sobotę po południu, kiedy widziałam, że mój brat, Michael, chodził na próby, nie mogłam usiedzieć w domu. Brakowało mi moich przyjaciół, wyjazdów, a nawet zmęczenia po ciężkiej próbie. Więc wróciłam”. Od siedmiu lat w zespole, w 2011 roku Nataly rozpoczęła próby z grupą dziecięcą - w tym samym roku, grupa zajęła trzecie miejsce na V Festiwalu Folkloru Polskiego dla dzieci i młodzieży, organizowanym przez Konsulat Generalny RP w Brazylii, w Kurytybie. „Bardzo to dla mnie miłe, kiedy spotykam dzieci, które prowadziłam i słyszę ‘cześć, ciociu Naty’, albo gdy widzę, jak rosną i przechodzą do grupy dorosłych - teraz tańczymy w jednym zespole”, mówi.

Kolejne kroki zespołu „Karolinka” zależeć będą od utrzymania tej ciągłości. Obecny asystent choreografa w grupie dzieci, Joceliane Vaçosnik, widzi w swoich obowiązkach możliwość zdobywania wiedzy: „Na każdej próbie uczymy się nowych kroków, nowych choreografii i historii polskiego folkloru. Od sześciu lat jestem w zespole i wiele się nauczyłam, wiem jednak, że to wciąż mało. Należę do chóru i chodzę na lekcje polskiego i co mnie motywuje do dalszej pracy, to miłość do kultury, do tańca. W zespole znajduję spokój, jakbym była w domu z moją rodziną”, mówi Joceliane.

W czasie prób, oprócz ćwiczeń na poprawę kondycji fizycznej i udoskonalenie strony technicznej tancerzy, prowadzone są także zajęcia związane z historią i polską kulturą. Od 2015 roku zespół zaczął również inwestować w dodatkowe kursy dla swoich członków, jak warsztaty makijażu artystycznego i folkloru.

Tym sposobem szersze spektrum działania, które oferuje „Karolinka”, umożliwia członkom

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

“Achei que não conseguiria conciliar a faculdade com o Karolinka, mas não resisti e voltei a ensaiar depois de alguns meses. Como eu vinha para São Mateus todo fim de semana, nos sábados à tarde, eu não conseguia ficar em casa, vendo meu irmão, Micael, indo aos ensaios. Senti saudades das amizades, das viagens, de chegar cansada depois de um ensaio puxado. E então, voltei”. Há sete anos no Karolinka, Nataly começou a ensaiar o grupo infantil em 2011 – naquele ano, as crianças conquistaram o terceiro lugar no V Festiwal Folkloru Polskiego dla dzieci i młodzieży (Festival de Folclore Polonês para crianças e adolescentes), organizado pelo Consulado Geral da Polônia no Brasil, em Curitiba. “É marcante, para mim, quando encontro as crianças que dei ensaio e elas falam ‘oi, tia Naty’, ou quando vejo eles crescendo, passando pro adulto – agora eu danço com eles”, diz.

Os próximos passos do Grupo Karolinka dependem dessa continuidade. A atual ajudante de coreografia no grupo infantil, Joceliane Vaçosnik, vê o compromisso como uma oportunidade de aprendizado: “A cada ensaio, nós aprendemos passos novos, coreografias novas e histórias do folclore polonês. Estou há seis anos no grupo, aprendi muito, mas ainda é pouco. Faço parte do coral e do curso de polonês e o que mais me motiva a continuar é a paixão pela cultura, pela dança. No grupo, eu encontro uma paz, que é como se eu estivesse em casa com a minha família”, conta Joceliane.

Nos ensaios, além das atividades voltadas à preparação física e ao desenvolvimento técnico dos dançarinos, são trabalhadas questões relacionadas à história e à cultura polonesa. A partir de 2015, o grupo passou a investir também no aprimoramento de seus integrantes, promovendo oficinas de folclore e de maquiagem artística.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

122

Desse modo, o espectro de atividades que o Karolinka proporciona também capacita vários de seus membros a ampliarem o seu conhecimento sobre os assuntos polônicos. A atual presidente do Grupo Karolinka, Josiane Nizer, sonha alto, mas percebe que não é impossível. Desde agosto de 2005 como integrante, ela traça como objetivo participar de grandes festivais de dança e, quem sabe, conseguir ir à Polônia com o grupo de danças.

“Tudo o que sei sobre a cultura polonesa foi graças ao grupo: cada passo, cada palavra, cada história das danças. Tudo é aproveitado, basta querer. Me

zespołu poszerzenie wiedzy związanej z zagadnieniami polonijnymi. Obecna prezes grupy, Josiane Nizer ma wielkie marzenia związane z zespołem, jest jednak świadoma, że nie wszystkie możliwe są do spełnienia. Członkini zespołu od sierpnia 2005, stawia na uczestnictwo w ważnych festiwalach tańca i kto wie, może nawet uda się pojechać z zespołem tańca do Polski. „Wszystko, co wiem o polskiej kulturze, dowiedziałam się dzięki zespołowi: każdy krok, każde słowo, każda historia tańców.

Wszystkie zajęcia możemy dobrze spożytkować, wystarczy tylko chcieć. Czuję się zaszczycona, że mogę być częścią tego zespołu

Os integrantes dos grupos infantil e adulto do Karolinka em 2016. Crédito: Julia Roehrig Członkowie grupy dzieci i dorosłych w zespole „Karolinka” w 2016 roku. Zdjęcia: Julia Roehrig

O idioma polonês na ponta da língua Considerando a importância de que os dançarinos de folclore compreendam melhor a cultura que eles representam, o Karolinka passou a oferecer aulas de polonês gratuitas para seus

i pełnić funkcję prezesa”, mówi Josiane.

Trwają przygotowania do ważnych festiwali i są duże szanse na ponowne uczestnictwo w Festiwalu Tańca w Joinville.

Zespół „Karolinka” przygotowuje specjalny program na obchody 25-lecia swojego istnienia: „Planujemy zorganizować prawdziwy show, coś specjalnego, innego, scenariusz, w którym zawrzemy całą naszą historię”, mówi choreograf Rafael Lima. Jest pomysł, jeszcze w fazie przygotowań, żeby za pośrednictwem tańca przedstawić jeden z momentów polskiej historii, kiedy Polska brała udział w wojnach napoleońskich: „Ostatni Mazur”, gdy polscy żołnierze tańczyli ze swoimi damami przed wyjazdem na wojnę przeciwko Rosji.

123 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

sinto muito honrada em fazer parte deste grupo e ser escolhida como presidente”, diz Josiane.

A preparação para grandes festivais está em vigor, e participar novamente do Festival de Dança de Joinville é uma possibilidade. O Grupo Karolinka prepara programações especiais para comemorar os seus 25 anos de existência: “Temos planos de fazer um espetáculo para 2017, algo diferenciado, com um enredo para contar tudo”, conta o coreógrafo Rafael Lima. A ideia, ainda em desenvolvimento, é representar, por meio da dança, um momento histórico da Polônia sob domínio napoleônico: o último Mazur que os soldados poloneses dançaram com suas damas antes de partirem para a guerra contra a Rússia.

Język polski w małym palcu Biorąc pod uwagę, jak wielkie znaczenie dla członków zespołu ma zrozumienie kultury, którą reprezentują, „Karolinka”, dzięki finansowemu wsparciu Petrobras, zaoferowała darmowe lekcje

Zainteresowanie nauką języka polskiego rośnie z roku na rok. Zdjęcia: Eduardo Covalesky

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Interesse pelo idioma polonês cresce ano a ano. Crédito: Eduardo Covalesky

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

124

integrantes, viabilizadas pelo patrocínio da Petrobras. O conhecimento da língua traz oportunidades, como a de estudar na Polônia, aproveitando incentivos oferecidos pelo governo polonês a descendentes de imigrantes.

Durante o curso para instrutores de dança folclórica realizado em Lublin, Rafael conta que, apesar de ter feito aulas de polonês por um ano em 2006, teve dificuldades com a língua. “Eu era um dos poucos participantes que não conseguia falar polonês. Eles diziam que tinha que aprender, porque era importante. E a gente sentia”, recorda. Em 2010, durante uma atividade no curso da Escola de Líderes, em Varsóvia, o coreógrafo apontou três sonhos que gostaria de ver realizados no Grupo Karolinka. “Eu lembro muito bem que escrevi que queria que tivesse aula de polonês, coral e orquestra. Orquestra, ainda não temos, mas penso que o coral e o [idioma] polonês foram um passo grande”, conta.

As aulas começaram em 2013 e eram quinzenais, acontecendo aos sábados, o mesmo dia dos ensaios de dança. O sucesso das aulas fez com que elas passassem a acontecer uma vez por semana, em um curso aberto à comunidade, a partir de 2015.

Hoje, são 40 alunos se dedicando a aprender a língua em uma turma bastante variada, com idades e

polskiego dla swoich członków.

Znajomość języka daje szerokie możliwości, na przykład studia w Polsce, dzięki programom, oferowanym przez polski rząd osobom o polskim pochodzeniu.

Podczas kursu dla instruktorów tańca ludowego, odbywającego się w Lublinie, Rafael opowiada, że pomimo, iż uczył się języka polskiego przez rok w 2006, w trakcie kursu miał trudności z porozumiewaniem się. „Byłem jednym z niewielu uczestników, który nie mówił po polsku. Mówili mi, że muszę się nauczyć polskiego, bo to bardzo ważne. I wiedziałem, że to prawda”, wspomina. W 2010 roku, w czasie jednego z ćwiczeń w ramach zajęć Szkoły Liderów w Warszawie, choreograf wyraził wówczas trzy marzenia, które chciałby, żeby się spełniły w zespole „Karolinka”. „Bardzo dobrze pamiętam, co napisałem, że chciałbym, abyśmy mieli lekcje polskiego, chór i orkiestrę.

Orkiestry jeszcze nie mamy, ale myślę, że chór i lekcje polskiego to jest duży krok naprzód”, mówi.

Zajęcia rozpoczęły się w 2013 roku i odbywały się co dwa tygodnie w sobotę, tego samego dnia, co próby tańca. Sukces przedsięwzięcia jest taki, że teraz lekcje są co tydzień, a począwszy od roku 2015, w kursie może także uczestniczyć społeczność Sao Mateus do Sul. Obecnie 40 uczniów uczy się polskiego w bardzo zróżnicowanej pod względem wiekowym i poziomu

Professora Magda conduz o curso de polonês. Crédito: Julia Roehrig Nauczycielka Magda prowadzi lekcje języka polskiego. Zdjęcie: Julia Roehrig

No coral, vozes de todas as idades

125

W chórze, głosy każdego wieku Chór „Karolinka” jest bez wątpienia miejscem, gdzie osoby, należące do różnych pokoleń, mają największy kontakt. Młodsi

Chór Karolinka durante os ensaios na escola de música da maestrina Regina Trinco. Crédito: Julia Roehrig Chór „Karolinka” podczas próby w szkole muzycznej dyrygentki Reginy Trinco. Zdjęcia: Julia Roehrig

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

O Coral Karolinka é, sem dúvidas, o espaço do grupo em que há o maior contato entre pessoas de diferentes gerações. Os mais jovens se

znajomości języka grupie. Zadanie poprowadzenia grupy przypadło Magdalenie Linde Tosetto, czyli Magdzie, jak ją tu wszyscy nazywają. Urodzona w Gdańsku, mieście w północnej Polsce, od dziesięciu lat przebywa w Brazylii, a od pięciu w São Mateus do Sul. Dla nauczyciela ważne jest, żeby postawić jasno określone cele już na początku kursu, gdyż pomoże to studentom przezwyciężyć trudności, jakie niesie ze sobą nauka języka.

Oprócz atrakcji, jakie oferuje współczesna Polska, polskie korzenie są silną motywacją, by poznać język, nauczyć się czytać, modlić i śpiewać po polsku. W tej sytuacji bardzo często pojawiają się różnice pomiędzy językiem używanym przez dziadków na przykład, a nauczanym w trakcie kursu. „Inny, nie oznacza, że jest gorszy. Język ulega ciągłym zmianom, wyrażenia zmieniają się zgodnie z otoczeniem, w jakim przebywamy. Na lekcjach uczymy się współczesnego języka polskiego i mam nadzieję, że rodziny, pomimo istniejących różnic, będą wspierać uczących się”, mówi Magda.

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

níveis de conhecimento da língua diferentes. A tarefa de conduzir a turma coube a Magdalena Linde Tosetto, ou Magda, como é conhecida. Natural de Gdańsk, cidade ao Norte da Polônia, ela reside há dez anos no Brasil e há cinco em São Mateus do Sul. Para a professora, ter objetivos claros desde o início do curso ajuda os alunos a superarem as dificuldades trazidas pelo idioma. Além dos atrativos da Polônia contemporânea, as raízes polonesas são forte motivação para buscar conhecer a língua, aprender a ler, rezar e cantar em polonês. Nesses casos, é comum encontrar diferenças entre a língua falada pelos avós, por exemplo, e a ensinada no curso. “O fato de ser diferente não significa que a língua falada aqui seja errada, porque a língua muda, as expressões mudam de acordo com o nosso convívio. Eu gostaria muito que as famílias incentivassem aqueles que estão aprendendo, mesmo que as diferenças existam, porque o que nós estamos aprendendo é a língua moderna”, comenta Magda.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

126

integram com os mais velhos, e as vozes, agudas, médias e graves, se complementam para cantar diversas canções em língua polonesa. É a oportunidade para desenvolver o canto, tão complementar à dança. A ampliação das atividades do Karolinka, possibilitadas pelo patrocínio da Petrobras, permitiu a criação do Coral – ou Chór, em polonês – em 2013. “A nossa ideia era acrescentar os cantos folclóricos às apresentações de dança”, explica Iris Janoski. Os ensaios aconteciam quinzenalmente aos sábados, intercalados com as aulas de polonês, e eram voltados aos integrantes do grupo de dança.

As aulas de canto reintegraram ao Karolinka pessoas que haviam passado pelo grupo de danças há anos. Com a idade avançada, as pernas já não acompanhavam as danças, mas a voz se desenvolvia. E a paixão pela música se tornou o elo.

Quem recebeu o desafio de comandar o coro em polonês foi a professora de música Regina Trinco. “Aos poucos, a gente vai aprendendo sobre o país e percebe que é um país muito rico na parte da cultura, as músicas são lindas, as me-

współpracują ze starszymi, a głosy wysokie, pośrednie i niskie, wzajemnie się uzupełniają w trakcie śpiewu piosenek w języku polskim. Jest to okazja, aby rozwinąć śpiew, który uzupełnia taniec. Decyzja o poszerzeniu działalności zespołu „Karolinka”, dzięki wsparciu Petrobras, pozwoliła w 2013 roku na założenie polskiego chóru. „Nasz pomysł polegał na włączeniu śpiewu pieśni ludowych do występów tanecznych”, wyjaśnia Iris Janoski. Próby chóru odbywały się co drugą sobotę, na zmianę z lekcjami języka polskiego i były przeznaczone dla członków zespołu tanecznego.

Lekcje śpiewu przyprowadziły z powrotem do grona zespołu dawnych członków „Karolinki”, którzy tańczyli wiele lat wcześniej. Z wiekiem, kiedy nogi nie nadążają już za szybkim krokiem tanecznym, głos dalej się rozwija. A miłość do muzyki stała się spajającym ogniwem.

Tą, której postawiono zadanie poprowadzenia chóru śpiewającego po polsku, była nauczycielka muzyki, Regina Trinco. „Stopniowo, kiedy dowiadujemy się coraz więcej o kraju, uświadamiamy sobie, jak

A maestrina Regina Trinco é quem Coral apresenta canções na Cerimônia de Natal Polonerege as vozes polonesas do Karo- sa (Opłatek), em 2014. Arquivo: Grupo Karolinka linka. Crédito: Julia Roehrig

Chór śpiewa kolędy podczas świątecznej ceremonii opłatkowej w Dyrygentka Regina Trinco, która prowadzi 2014 roku. Archiwum: Zespół „Karolinka” polski chór „Karolinka”. Zdjęcie: Julia Roehrig

bogata jest jego kultura, jak piękne są jego pieśni, jak bogate melodie, pełne harmonii, zarówno utwory kościelne, jak i ludowe” mówi dyrygentka. „Nie mam polskich korzeni, ale zakochałem się w Karolince”.

Nadal największą trudnością do pokonania w tej misji, zdaniem dyrygentki, jest bariera językowa.

Od samego początku nauczycielka polskiego, Magda, wspiera chór w kwestii językowej oraz śpiewa w grupie sopranów. Łącząc muzykę z wiedzą o języku, Magda działa w chórze, jako prawa ręka Reginy: dostarcza wskazówek w zakresie wymowy, znaczenia i interpretacji muzyki, a także pomaga w wyborze repertuaru. „Łatwo wyczuć, że jeżeli ktoś nie czuje, że jego wymowa jest poprawna, nie potrafi głośno zaśpiewać, musi być pewien, że dobrze wymawia, żeby ładnie zaśpiewać”, mówi Regina.

Lekcje śpiewu i języka polskiego wzajemnie się uzupełniają, zwłaszcza dla tych, którzy uczestniczą w obu zajęciach. „Muzyka sprawia wiele radości. Pomimo, że nauka języka polskiego nie przychodzi z łatwością, uczniowie pokonują

Występ chóru „Karolinka” w Domu Kultury Polska Brazylia w Kurytybie, w trakcie wykładu historyka Gersona Cesara Souza w 2015 roku. Zdjęcie: Eduardo Covalesky

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Coral Karolinka se apresenta na Casa da Cultura Polônia Brasil, em Curitiba, durante palestra do pesquisador Gerson Cesar Souza, em 2015. Crédito: Eduardo Covalesky

127 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

lodias são ricas, têm harmonia, tanto nos cantos sacros quanto nos folclóricos”, comenta a maestrina. “Eu não tenho raízes polonesas, mas eu me apaixonei pelo Karolinka”.

Ainda assim, a maior dificuldade a ser superada nessa missão, para a maestrina, é a barreira linguística. Desde o início, o coral conta com o apoio da professora de polonês Magda, que também é cantora soprano do coral. Aliando conhecimentos de música e da língua, ela atua como braço direito de Regina: dá orientações com relação à pronúncia, ao significado e à interpretação das músicas, além de ajudar na escolha das canções.

“Dá pra sentir que, quando a pessoa não se sente firme na parte da pronúncia, não consegue soltar a voz, precisa da confiança de que está falando certo para cantar bonito”, afirma Regina.

As aulas do coral e da língua polonesa acabam contribuindo uma com a outra, principalmente para aqueles que participam das duas atividades. “A música traz muita alegria, vejo que a

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

128

língua polonesa, na hora de aprender, traz muitas dificuldades, mas parece que eles superam aquelas dificuldades e curtem”, conta Magda.

A experiência nos dois primeiros anos mostrou que o coral poderia ser um meio de levar a cultura polonesa a eventos e a públicos diferentes daqueles alcançados pela dança, como as missas, por exemplo. Em 2015, o coral passou a ser aberto à comunidade, com ensaios todas as semanas, não mais quinzenais, o que trouxe novas vozes ao coro.

Esther Janoski Pitwak, 16 anos, participa do Grupo Karolinka desde 2003, mas se manteve afastada durante oito anos enquanto morava longe de São Mateus do Sul. Quando retornou à cidade, voltou a fazer parte do grupo de danças.

trudności i cieszą się efektami”, mówi Magda.

Doświadczenie pierwszych dwóch lat pokazało, że chór może być sposobem promowania polskiej kultury w trakcie uroczystości i trafić do innych odbiorców, na przykład w czasie mszy św, niż do tych, do których zwykle docierali za pośrednictwem tańca. W 2015 roku, także mieszkańcy miasta, nie tylko członkowie zespołu, mogli dołączyć do chóru, a próby odbywały się co tydzień, a nie co dwa tygodnie, co spowodowało nowy napływ chórzystów.

Esther Janoski Pitwak, lat 16, należy do zespołu „Karolinka” od 2003 roku, nie uczestniczyła jednak w działaniach grupy przez osiem lat, kiedy mieszkała z dala od São Mateus do Sul. Kiedy wróciła do miasta, pojawiła się znowu w zespole. Następnie, z dziadkiem Francisco Janoskim, lat

Integrantes do Chór Karolinka e o cônsul-geral da Polônia no Brasil, Marek Makowski (à direita), em frente à Sociedade Tadeusz Kościuszko, em Curitiba. Crédito: Eduardo Covalesky Członkowie Chóru „Karolinka” wraz z Konsulem Generalnym RP w Brazylii, Markiem Makowskim (z prawej) przed Stowarzyszeniem Polsko-Brazylijskim im. Tadeusza Kościuszki w Kurytybie. Zdjęcie: Eduardo Covalesky

58, zaczęła uczęszczać na lekcje języka polskiego, a później oboje wstąpili również do chóru. „Na jednej z lekcji polskiego chór przygotował krótką prezentację. Powiedziałam wtedy dziadkowi, że też chciałbym wstąpić do chóru. On mi powiedział ‘zawiozę cię’, wtedy powiedziałam mu ‘nie, ja chcę, żeby dziadek ze mną wstąpił do chóru. Nie chcę sama chodzić na próby’. Zachęciłam go i jest w chórze do dziś. Opierał się trochę, ale wiedziałam, że on bardzo lubi muzykę i że mu się spodoba”, mówi Esther. „To bardzo ciekawe doświadczenie. Czuję się przydatny, młodszy. Od małego bardzo lubię muzykę. Mój ojciec grał na klarnecie, jak mój dziadek, i na skrzypcach. Poczułem się doceniony zaproszeniem wnuczki, jesteśmy w chórze do dziś”, opowiada Francisco.

Jednocząc tak zróżnicowaną grupę członków, zespół odkrył również sposób na to, żeby osiągnąć te cele, które postawił sobie w pierwszych latach istnienia - aby stać się zespołem pieśni i tańca. „To inny sposób, by promować polską kulturę. „Karolinka” była znana tylko tańca, teraz zyskuje na popularności w innych formach wyrazu kulturowego”, dodaje Iris.

Warsztaty poświęcone wycinankom odbyły się w 2015 roku, a poprowadzone zostały przez artystkę Cecilię Holtman. Archiwum: Zespół „Karolinka”

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Oficina de Wycinanki, realizada em 2015, foi ministrada pela artista Cecília Holtman. Arquivo: Grupo Karolinka

129 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Depois, com o avô, Francisco Janoski, 58 anos, passou a integrar a turma de língua polonesa e, mais tarde, ambos passaram a integrar o coral também.

“Fizeram uma pequena apresentação do coral na aula de polonês. Eu disse pro vô que queria ir. Ele disse ‘eu levo’, e eu disse ‘não, eu quero que você vá junto e fique comigo lá, não quero ficar sozinha’. Eu incentivei ele, e dali não saiu mais. Resistiu um pouco, mas ele gosta muito de música, eu sabia que ele iria se identificar”, diz Esther. “É muito legal, bacana. Me sinto útil, mais jovem. Desde criança eu gostava de música. Meu pai tocava violino e clarinete, meu avô tocava clarinete. Me senti valorizado quando ela me convidou, estamos até hoje”, conta Francisco.

Ao reunir um público diverso, o grupo descobriu também uma forma de atingir aquele propósito inicial, pensado nos primeiros anos de existência, de ser um grupo de canto e dança. “É uma forma diferente de divulgar a cultura polonesa.

O Karolinka era conhecido só pela dança, agora está ganhando espaço em outras formas de manifestação cultural”, complementa Iris.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

130

Oficinas de artesanato polonês A memória do artesanato polonês também passou a ser valorizada com o projeto “Tradição em Movimento”, patrocinado pela Petrobras. Em 2015 e em 2016, foram promovidas oficinas de duas tradicionais técnicas artísticas da Polônia: Wycinanki e Pisanki.

O Wycinanki consiste no corte, na perfuração e na escultura de papel. Originário do costume dos pastores de fazerem recortes de casca de árvore e couro, tornou-se arte popular em meados de 1800. Esse tipo de artesanato era colado em móveis ou vigas do telhado como parte da decoração, pendurado em janelas e também dado como presente. Seus desenhos, formas e cores variam conforme a região da Polônia. A oficina foi conduzida pela artista Cecília Holtman.

Por meio do projeto “Tradição em Movimento”, também foi realizada a oficina de Pisanki – ou seja, os tradicionais ovos ornamentados, que são bastante comuns durante a Páscoa. A oficina foi ministrada pela artista Kariane Modelski. Por meio de diversos desenhos, cores e símbolos, esses ovos representam a cultura e os costumes poloneses, além de simbolizar bons desejos para a vida de quem os recebe, como felicidade, amor e paz.

Warsztaty polskiego rękodzieła Polskie rękodzieło także znalazło swoje miejsce w projekcie „Tradição em Movimento”, finansowanym przez Petrobras. W 2015 i 2016 roku odbyły się warsztaty, na których zainteresowani poznali dwie tradycyjne techniki polskiego rękodzieła: wycinanki i pisanki.

Wycinanki polegają na przecinaniu, rozdzieraniu i składaniu papieru. Zwyczaj ten zapoczątkowany został przez pasterzy, którzy robili wycinanki z kory lub skóry, a jako część sztuki ludowej, rozpowszechnił się w połowie XIX wieku. Ten rodzaj rękodzieła służył jako ozdoba mebli i belek stropowych, wycinanki zawieszano w oknach lub dawano w prezencie. Wzory, kształty i kolory różnią się w zależności od regionu Polski, z którego się wywodzą. Warsztaty poprowadziła artystka Cecilia Holtman.

W ramach projektu „Tradição em Movimento” odbyły się również warsztaty poświęcone pisankom, czyli tradycji zdobienia jajek, popularnej w okresie Wielkanocnym. Warsztaty poprowadziła artystka Kariane Modelski. Poprzez różne wzory, kolory i symbole, jajka te reprezentują kulturę i polskie zwyczaje, a także symbolizują najlepsze życzenia szczęścia, miłości i pokoju dla tych, którzy je otrzymują w prezencie.

A arte de ornamentar ovos é o objetivo da oficina de Pisanki, ministrada pela artista Kariane Modelski. Arquivo: Grupo Karolinka Sztuka zdobienia jaj była przedmiotem warsztatów „Pisanki” poprowadzonych przez artystkę Kariane Modelski.

Archiwum: Zespół „Karolinka

Um dos objetivos do Karolinka, de acordo com a coordenadora dos dois projetos, Iris Janoski, sempre foi levar a cultura polonesa até aqueles que não têm acesso. Com a realização do curso de culinária nos anos de 2013 e 2014, o grupo conseguiu alcançar um público diferente daquele com o qual vinha trabalhando.

Voltadas para os pais dos integrantes do grupo de dança, residentes nas localidades rurais de Burrinho, Dois Irmãos e Estiva, em São

Poznając kuchnię polsko-brazylijską Jednym z celów zespołu „Karolinka”, według koordynatora obu projektów, Iris Janoski, była promocja polskiej kultury w miejscach, które nie miały do niej dostępu. Poprzez kurs gotowania, który odbył się w latach 2013 i 2014, zespół zdołał dotrzeć do innej grupy odbiorców, niż ta, z którą zwykle pracował.

Przeznaczony był dla rodziców członków zespołu tańca, mieszkających na wsi, w miejscowościach Burrinho, Dois Irmaos i Estiva, należących do gminy Sao Mateus do Sul,

Konsul RP w Brazylii Jacek Szczeniowski (zmarł w 2014 roku), w czasie premiery książki kucharskiej zespołu „Karolinka”. Archiwum: Zespół „Karolinka”

25-lecie Polskiego 25 lat polskiej Zespołu grupy Folklorystycznego folklorystyczne„Karolinka” Karolinka

Cônsul da Polônia no Brasil, Jacek Szczeniowski (falecido em 2014), no lançamento do livro de receitas do Grupo Karolinka. Arquivo: Grupo Karolinka

131 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Conhecendo a cozinha polono-brasileira

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

132

Mateus do Sul, as aulas eram realizadas nas próprias comunidades. O curso foi conduzido pela cozinheira Bernardina Filipak Janoski, que colocou à disposição das alunas sua vida dedicada à experiência culinária.

As receitas ensinadas nas aulas foram reunidas no livro “Conhecendo a cozinha polono-brasileira”, publicado em junho de 2014 e distribuído gratuitamente, contribuindo ainda mais para a divulgação da culinária polonesa na região.

a zajęcia odbyły się w samych miejscowościach. Warsztaty poprowadziła kucharka Bernardina Filipak Janoski, która podzieliła się z uczestniczkami doświadczeniem swojego życia, poświęconego gotowaniu.

Przepisy przekazane uczestnikom w trakcie kursu złożyły się na książkę „Conhecendo a cozinha polono-brasileira” (Poznając kuchnię polsko-brazylijską), opublikowaną w czerwcu 2014 roku i rozprowadzoną bezpłatnie, dodatkowo przyczyniając się do propagowania polskiej kuchni w regionie.

As turmas dos cursos de culinária, realizados nas comunidades de Estiva, Burrinho e Dois Irmãos, com a cozinheira Bernardina. Arquivo: Grupo Karolinka Uczestnicy kursu gotowania, który odbył się we miejscowościach Estiva, Burrinho i Dois Irmaos, wraz z instruktorką kursu, kucharką Bernardiną. Arquivo: Grupo Karolinka

133

Jeżeli tylko folklor byłby spoiwem łączącym tak duża grupę osób, które uczestniczyły w historii zespołu „Karolinka”, nie można by było tu zapewne mówić o rodzinie. Nie tylko o jednej rodzinie, ale wielu, które powstały poprzez krzyżowanie się różnych historii życiowych. Te opowieści są ilustrowane przez wiele szczęśliwych chwil, lecz także kilka smutnych epizodów.

Nie zawsze życie było usłane różami, lecz gdy przypomnimy sobie osiągnięcia, czas i przeżycia związane z zespołem, dobre wspomnienia zdecydowanie przechylają szalę.

W ciągu ponad dwóch dziesięcioleci, liczne relacje rozpoczynały się i kończyły.

Powstawały nowe związki i nowe istoty były poczęte. Kiedy urosły, dzieci „Karolinki” wyznaczały swoje własne ścieżki i włączały zespół w swoją historię. W ten sposób nasycały kolejny cykl istnienia zespołu, który napełnia dumą każdego, kto przyczynił się do jego powstania i rozwoju.

To naturalne, że w środowisku bez wirtualnych sieci społecznych, więzy przyjaźni umacniały się dzięki codziennym kontaktom. Na pierwszym spotkaniu członkowie Gensma już dostali swoje pierwsze zadanie: zaprosić znajomych, by przyłączyli się do grupy tańca.

Nelson da Silva został zaproszony przez przyjaciela z dzieciństwa, Luiza Ferraz. Ivani Maria Cordeiro, obecnie żona Nelsona, także należała wtedy do Gensma. Tam, ona i jej mąż spotkali się po raz pierwszy. «Padał deszcz, a ja, on i Luiz Ferraz staliśmy razem, schowani przed deszczem. I tak się wszystko zaczęło”, wspomina Ivani.

Tak powstała pierwsza para „Karolinki”. „Tańczyliśmy

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Fosse apenas o folclore o elo entre tantas pessoas que passaram pelo Karolinka, talvez não se pudesse considerar, com tanta frequência, que se trata também de uma família. Uma só não, mas várias, que se interligam a partir de histórias de vida distintas. Essas narrativas são ilustradas por vários momentos felizes e alguns episódios tristes.

Nem tudo foram flores, mas quando é necessário recordar das realizações e do que foi vivido junto ao grupo, são os bons momentos que prevalecem.

Em mais de duas décadas de existência do grupo, inúmeros namoros começaram e terminaram. Novos laços de afeto se formaram e vidas novas foram geradas. Ao crescerem, os filhos do Karolinka traçam o seu próprio caminho e incluem o grupo em sua trajetória. E assim realimentam o ciclo de existência do grupo, que orgulha a todos os que o construíram. É natural que, em um ambiente sem redes sociais virtuais, os vínculos de amizade se fortaleçam no convívio diário. Na primeira reunião, os membros do Gensma já tinham a tarefa de convidar outros amigos para compor o grupo de danças. Nelson da Silva foi convidado pelo amigo de infância, Luiz Ferraz. Maria Ivani Cordeiro, hoje casada com Nelson, também fazia parte do Gensma. Lá, ela e o marido se encontraram pela primeira vez. “Estava chovendo, e aí ficou eu, ele e o Luiz Ferraz juntos para se proteger da chuva. Ali começou tudo”, recorda Ivani.

Assim, o Karolinka viria a formar seu primeiro casal. “Começamos a dançar, namoramos, noivamos, casamos e dançamos até a nossa

Rodzina o nazwie „Karolinka”

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Uma família chamada Karolinka

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

134

primeira filha, Mariane, ter dois meses na barriga”. Entre o primeiro encontro e o casamento, foram três anos. Após o matrimônio, em 1995, os dois ainda continuaram dançando por quase dois anos até Ivani engravidar. “O médico, desde o começo da gravidez, me dizia que era pra parar, e eu não parava. Dizia que não podia ter alto impacto, mas eu falava que não tinha isso.

Eu até podia dançar um pouco mais, mas tive que parar”, diz Ivani. Quando Mariane nasceu, integrantes do Grupo Karolinka a presentearam com um traje folclórico.

Com o passar dos anos, o grupo renovou seus integrantes e, com eles, as histórias. A nova geração que se unia à trajetória do Karolinka trazia junto consigo novos amigos e amigas. Esse intercâmbio resultou na união de três casais: Roberto Trzaskos e Elaine Staniszewski, Fernando Wander e Sandra Panek e Fernando Portes e Viviane Mazur. Dessas uniões surgiram algumas das “famílias Karolinka”.

Elaine e Trzaskos foram os primeiros des-

Nelson e Ivani, juntos desde as primeiras apresentações do Karolinka em 1992. Arquivo pessoal: Nelson e Ivani da Silva Nelson i Ivani są razem od czasu pierwszych występów zespołu „Karolinka” w 1992 roku. Prywatne zbiory: Nelson i Ivani da Silva

razem, potem zaczęliśmy ze sobą chodzić, zaręczyliśmy się, wzięliśmy ślub i tańczyliśmy aż do czasu, kiedy byłam w dwumiesięcznej ciąży z moją córką Mariane”. Od dnia, kiedy się poznali, do ślubu minęły trzy lata. Po ślubie, który odbył się w 1995 roku, tańczyli jeszcze w zespole przez prawie dwa lata, do czasu, kiedy Ivani zaszła w ciążę. „Lekarz od początku ciąży mówił mi, że powinnam przestać tańczyć. Mówił, że to może mieć duży wpływ, ja zaś mówiłam, że nic takiego się nie stanie. Mogłam jeszcze trochę dłużej potańczyć, ale zmuszona byłam przestać”, mówi Ivani. Gdy Mariane przyszła na świat, członkowie zespołu „Karolinka” dali jej w prezencie strój ludowy.

Z biegiem lat, grupa odnowiła swoich członków, a wraz z nimi przyszły nowe historie. Nowe pokolenie, które przyłączyło się do „Karolinki”, przyprowadziło ze sobą nowych przyjaciół i przyjaciółki. Wymiana ta doprowadziła do spotkania trzech par: Roberto Trzaskos i Elaine Staniszewski, Fernando Wander i Sandra Panek oraz

Mariane recebeu de presente um traje do Karolinka quando bebê. Arquivo pessoal: Nelson e Ivani Mariane, jako niemowlę, otrzymała w prezencie strój ludowy od zespołu „Karolinka”.

Prywatne zbiory: Nelson i Ivani

135

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Fernando Portes i Viviane Mazur.

Z tych spotkań powstały następne „rodziny Karolinki”.

Elaine i Trzaskos jako pierwsi z tej grupy wzięli ślub. Romans zaczął się jeszcze, zanim Elaine wstąpiła do „Karolinki”. „Kiedy dołączyłem do zespołu, znałem Elaine z widzenia. Z czasem zaczęliśmy się spotykać. W tym czasie albo ona miała dołączyć do zespołu, albo ja musiałem odejść. Łatwiej jednak było z nią w zespole”, opowiada Trzaskos. „Pomyślałam: albo nasz związek się uda w zespole, albo nie uda i on będzie musiał odejść”, wyjaśnia Elaine. Te początkowe opory zostały pokonane dla dobra związku i w ten sposób Elaine zaczęła uczestniczyć w próbach i coraz bardziej się angażować.

Trzaskos wstąpił do zespołu folklorystycznego i tańczył tam przez osiem lat. Elaine przez sześć lat. Nawet po ślubie zostali w zespole przez jakiś czas, lecz trudności pogodzenia pracy i życia rodzinnego doprowadziły do ich odejścia. Na swoim ślubie poprosili na świadków inną parę, która poznała się na próbach zespołu: Fernando Wander i Sandra Panek.

Fernando pamięta ze szczegółami pierwsze spotkanie z Sandrą. W 2000 roku zaczęła chodzić do szkoły w Sao Mateus do Sul. Pod koniec 2002 roku, jak wspomina Fernando, zaczęła też pojawiać się na próbach „Karolinki”. „Ona wstąpiła do zespołu kiedy kończyłem studia, pod koniec roku. W grudniu zaprosiłem cały zespół na mój bal absolwenta i chciałem, żeby ona też poszła. Za krótko była jednak wtedy w grupie i zdecydowała, że nie pójdzie”.

Poza Sandrą jeszcze trójka jej rodzeństwa wstąpiła do zespołu: brat do grupy dorosłych i dwójka młodszych do dziecięcej. Skoro tylu członków rodziny należało do „Karolinki”, państwo Panek zaprosili zespół na obiad w swoim domu w Rio Claro do Sul. „Mój tata i moja mama przyzwyczajeni byli do przyjmowania dużej liczby osób. Pamiętam, jak pan Irio dziękował za obiad, gdyż

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

sa leva a casarem. O namoro começou ainda antes de Elaine ingressar no Karolinka. “Quando eu entrei no grupo, conhecia a Elaine de vista. Com o tempo, começamos a namorar. E aí, ou ela vinha pro grupo, ou eu saía. Foi mais fácil ela vir”, conta Trzaskos. “Pensei: ou o namoro dá certo comigo entrando no grupo, ou não dá certo e ele sai do grupo”, explica Elaine. Aquela resistência inicial foi vencida, pelo bem do relacionamento, e assim Elaine começou a acompanhar e gostar dos ensaios.

Trzaskos entrou em 1998 no grupo folclórico e ficou por oito anos. Já Elaine, seis. Mesmo depois de casados, seguiram por mais um tempo, mas a dificuldade de conciliar as atividades de trabalho e de família os levaram a sair. O matrimônio teve como padrinhos outro casal que se conheceu nas atividades do Karolinka: Fernando Wander e Sandra Panek.

Fernando recorda com detalhes o primeiro contato com Sandra. A jovem começou a estudar em São Mateus do Sul em 2000. No fim de 2002, como lembra Fernando, Sandra começou a participar dos primeiros ensaios do Karolinka. “Ela entrou no grupo quando eu estava me formando, no final do ano. Convidei o grupo pra minha formatura, em dezembro, e eu queria que ela fosse. Mas era muito recente, e ela não foi”.

Além de Sandra, seus três irmãos integraram o grupo juntos: um no adulto e dois no infantil. Com tantos integrantes no Karolinka, a família Panek organizou um almoço na sua casa, em Rio Claro do Sul. “Meu pai e minha mãe eram acostumados a receber bastante gente. Lembro do seu Irio agradecendo pelo almoço, pois era difícil alguém receber o grupo inteiro”, conta Sandra.

Boa parte do grupo esteve presente, inclusive Fernando. “Quis provocar o Alberto, irmão

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

136

da Sandra. Quando eu estava dando as cartas, comecei a dizer que a irmã dele estava piscando pra mim. O seu Bruno, pai deles, estava do lado. Na mesma hora, falou pra Sandra: ‘vai lá pra dentro com os meninos!’. Na hora, eu já vi que não teria uma vida muito fácil”, diverte-se Fernando. O relacionamento começou mesmo em abril de 2003, após uma apresentação em São João do Triunfo, e, em 2006, os dois deixaram o Karolinka. Casaramse em 2009. “Enquanto estávamos no grupo, fomos padrinhos do Trzaskos e da Elaine e também do Fernando e da Viviane”, diz Sandra.

O casal mais recente a ser formado, Fernando Portes e Viviane Mazur, também fez parte daquela que é considerada a segunda geração do Karolinka. Fernando entrou no grupo na mesma época de Trzaskos e Luciano Wander, atraído pelo basquete que jogavam na Escola Pedro Effco. Viviane entrou mais tarde, entre 2000 e 2001. O namoro começou mesmo em 2002. “Nas viagens, a gente começou a conversar e se conhecer melhor”, lembra Fernando. “A gente dançava junto, mas não era fixo”, complementa Viviane.

Em dezembro, numa festa de fim de ano, a partir de um amigo secreto, o contato se intensifi-

rzadkością było, żeby ktoś zaprosił cały zespół”, opowiada Sandra.

Spora część zespołu była na obiedzie, między innymi Fernando. „Chciałem zaczepić Alberto, brata Sandry. Kiedy rozdawałem karty, zacząłem mówić, że jego siostra mrugała do mnie. Pan Bruno, ich ojciec, stał obok. W tej samej chwili powiedział do Sandry: ‘idź do środka, razem z chłopcami!’.

Wtedy zrozumiałem, że nie będę miał łatwej drogi przed sobą”, śmieje się Fernando. Ich relacja zaczęła się w kwietniu 2003 roku, po występie w Sao Joao do Triunfo, a w 2006 oboje opuścili zespół „Karolinka”. Wzięli ślub w 2009 roku. „W czasie naszego pobytu w zespole poproszono nas na świadków na ślubie Roberto i Elaine oraz Fernando i Viviane”, mówi Sandra.

Parą, która także niedawno się poznała i należała do drugiego pokolenia „Karolinki” byli Fernando Portes i Viviane Mazur.

Fernando dołączył do zespołu w tym samym okresie, co Roberto Trzaskos i Luciano Wander, przyciągnięty przez koszykówkę do szkoły im. Pedro Effco. Viviane pojawiła się później, pomiędzy 2000 a 2001 rokiem. Zaczęli się spotykać w 2002 roku. „W czasie wyjazdów zaczęliśmy rozmawiać i poznawać się lepiej”, pamięta Fernando.

Roberto e Elaine, com as filhas Rafaela e Manuela. Arquivo pessoal: Roberto e Elaine

Fernando e Sandra, com as filhas Maria Fernanda e Ana Clara. Arquivo pessoal: Fernando e Sandra

Roberto i Elaine z córkami, Rafaelą i Manuelą. Prywatne zbiory: Roberto i Elaine

Fernando i Sandra z córkami, Marią Fernandą i Aną Clarą. Prywatne zbiory: Fernando i Sandra

137

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

„Tańczyliśmy razem, nie było to jednak nic ustalonego”, dodaje Viviane. W grudniu, na jednej z imprez bożonarodzeniowych, w czasie rozdania prezentów, relacja nabrała kolorów. Oboje wzięli udział w Festiwalu Tańca w Joinville w 2003 roku, lecz w 2004 roku, kiedy studia zaczęły wymagać od nich dużo czasu i poświęcenia, zaczęli pomału odchodzić od zespołu.

Więzy rodzinne, które istnieją w Polskim Zespole Folklorystycznym „Karolinka” sięgają dużo dalej, niż pary, które poznały się na próbach tanecznych. Od kiedy Irio i Elenyr Janoski zaczęli angażować się w działania zespołu, ich udział u boku członków grupy tanecznej zapoczątkował więzi uczucia i szacunku, które pozostaną z nimi do końca życia. Mathias mówi: „Chcę pomóc, czegoś nauczyć, służyć radą tym młodym ludziom, dodać im odwagi, opowiadając historie, żeby trwali u boku swoich przyjaciół, czasami nawet bliższych, niż brat czy siostra, oraz przy panu Irio i pani Elenyr, którzy stali się prawdziwymi rodzicami dla nas wszystkich”.

Jak wiadomo, na historię każdej rodziny nie składają się wyłącznie szczęśliwe chwile.

W sierpniu 2001 roku, Irio, „ojciec” tak dużej grupy tancerzy, przeżył jeden z najtrudniejszych momentów w swoim życiu: śmierć swego syna, Marcio Janoskiego. Ta data zapisała się w pamięci wielu członków zespołu. „To było święto Wniebowzięcia Matki Bożej. Nad ranem powiadomiono nas, że umarł.

W tym dniu mieliśmy występy”, pamięta Trzaskos. Nie wiedzieli, czy występować, czy wszystko odwołać, więc kilku członków zespołu zapytało o to Irio. „To było bardzo trudne. Pan Irio powiedział tylko, że zespół miał wystąpić zgodnie z planem. Nie chcieliśmy tańczyć, ale on przekonał nas do tego”, opowiada Luciano.

Trzymali się więc planu i wystąpili w głównym kościele Sao Mateus. Przed występem poproszono o minutę ciszy. Po występie tancerze przebrali się

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

cou. Juntos, participaram do Festival de Dança de Joinville, em 2003, e, em 2004, com os compromissos de faculdade, já começavam a deixar de participar dos ensaios.

A relação familiar que existe no Grupo Folclórico Polonês Karolinka vai além dos casais que se conheceram nas danças. Desde quando Irio e Elenyr Janoski começaram a integrar o Karolinka, a participação do casal junto aos membros do grupo gera laços de afeto e respeito que são levados para o resto da vida. Mathias comenta: “Quero ajudar, ensinar e aconselhar os jovens a continuar, encorajar com histórias, continuar do lado dos amigos que, muitos deles, se tornaram irmãos, e do seu Irio e da dona Elenyr, que são verdadeiros pais para todos nós”.

Como se sabe, a história de qualquer família não se produz apenas sobre os momentos felizes.

Em agosto de 2001, Irio, o “pai” de tantos dançarinos, viveu um dos momentos mais difíceis da sua vida: o falecimento de seu filho, Márcio Janoski.

Aquela data é lembrada por vários integrantes.

“Era feriado da padroeira, Nossa Senhora da Assunção. Pela manhã, avisaram que ele havia falecido. Tínhamos uma apresentação naquele dia”, lembra Trzaskos. Sem saber se a apresentação deveria ser feita ou cancelada, alguns integrantes do Karolinka consultaram Irio. “Foi muito difícil.

O seu Irio falou que o grupo ia manter a agenda. A gente não queria dançar, mas ele disse para manter a apresentação”, conta Luciano.

A apresentação foi mantida e realizada na Igreja Matriz São Mateus. Antes do início, um minuto de silêncio foi solicitado. Após a apresentação, o grupo retirou os trajes, vestiu o uniforme vermelho e foi ao encontro de Irio no velório do filho. “Ficavam nos olhando torto, ouvimos gente dizendo que era um desrespeito estarmos lá, com

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

138

aquela roupa chamativa. O seu Irio veio e defendeu a gente”, recorda Luciano, com emoção.

“Algum gaiato lá falou que aquilo era um velório, e não um evento do Karolinka para estarem com as camisas vermelhas do grupo. Eu disse: isso não tem nada a ver. Deus levou um, mas me deixou todos eles aqui. Eles estão me dando força, me dando apoio. Isso eu falei. Foi delicado, foi, mas eu me senti fortificado, porque eles estavam lá”, revela Irio Janoski.

Esse episódio, relatam Trzaskos e Luciano, parece ter dado mais força a Irio. “Depois disso, ele se apegou ainda mais ao grupo e não largou até hoje”, diz Trzaskos. “Acho que isso deu mais um motivo pro seu Irio fazer tudo o que faz. O grupo fez ele se reerguer”, complementa Luciano. “Eu não sei por que isso aconteceu, se foi hora ou o quê, mas a gente realmente os têm como filhos. A Iris e a Carla estão sempre comigo e, óbvio, elas são minhas filhas. Mas eles também estão. São pessoas de fora de casa que me apoiaram. O pessoal do grupo me chama de paizão”, finaliza Irio.

O Karolinka é a união de diversas famílias, de culturas variadas que adotam a preservação do folclore polonês como curiosidade, como espaço social, como trabalho ou como conhecimento.

ze strojów w czerwone koszulki zespołu i poszli na spotkanie Irio na pogrzebie syna. „Krzywo na nas patrzyli. Mówili, że brakiem szacunku było przychodzenie w tych krzykliwych ubraniach. Pan Irio stanął w naszej obronie”, wspomina wzruszony Luciano. „Jakiś dowcipniś powiedział, że to pogrzeb, a nie występ zespołu „Karolinka”, żeby przychodzić tam w tych czerwonych koszulkach.

Powiedziałem tylko: To nie ma z tym nic wspólnego. Bóg mi zabrał jednego, ale zostawił mi tu ich wszystkich. Oni tu przyszli, żeby mnie wspierać, dodać mi sił. Tak powiedziałem. Delikatnie, to prawda, poczułem jednak, że byłem silniejszy dzięki ich obecności”, wyznaje Irio Janoski.

To wydarzenie, zdaniem Trzaskosa i Luciano, wydawało się dodać sił Irio. „Potem jeszcze bardziej związał się z zespołem i nie puścił po dziś dzień”, mówi Trzaskos. „Myślę, że był to jeszcze jeden z motywów, dla których pan Irio zrobił wszystko to, co zrobił.

Zespół pomógł mu się podnieść.” dodaje Luciano. „Nie wiem, dlaczego tak się stało, czy to był czas, czy co, ale my naprawdę traktujemy ich jak własne dzieci.

Iris i Carla zawsze są przy mnie, oczywiście, to moje córki. Ale oni też są. To osoby, które nie należały do rodziny i okazały mi wsparcie.

Członkowie zespołu nazywają mnie ojczulkiem”, kończy Irio.

Viviane e Fernando, com o filho Arthur. Arquivo pessoal: Fernando e Viviane

Irio e Elenyr, com a filha Iris. Crédito: Julia Roehrig

Viviane i Fernando z synkiem Arthurem. Prywatne zbiory: Fernando i Viviane

Irio i Elenyr z córką Iris. Zdjęcie: Julia Roehrig

139

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

„Karolinka” skupia wiele rodzin, wiele kultur, które podjęły się zachowania polskiego folkloru z ciekawości, jako miejsce spotkań, pracy lub zdobycia wiedzy. Zajęcia zespołu „Karolinka” stały się zobowiązaniem, które zrzesza ojców, matki i dzieci, niekoniecznie mających polskie pochodzenie.

Gaucho Gerson Souza rozpoczął swój kontakt z „Karolinką”, kiedy prowadził badania historyczne potrzebne do napisania sztuki teatralnej „Extra, Extra! Essa é a nossa História” (Ekstra, ekstra! To jest nasza historia.), na stulecie Sao Mateus do Sul w 2008 roku.

Wiedza, którą zdobył i odkrycie wielu zapomnianych już historii, sprawiły, że związał się bardzo z tą tematyką. A wraz z nim cała jego rodzina.

Jego żona, Marcia Valentim Souza, należy do chóru od maja 2015 roku. Mówi, że związała się kulturą polską, kiedy zdała sobie sprawę, że cała jej rodzina była już zaangażowana: mąż uczył się języka polskiego i pisał książki na temat imigracji, dzieci, Pedro i Isabelle, tańczyły w dziecięcym zespole „Karolinka”.

Dzięki szerokiej opcji zajęć, oferowanych przez zespół „Karolinka”, każdy bierze udział w innych zajęciach, przynosząc ze sobą do domu całą ciekawość z nimi związaną. Zaangażowanie wszystkich czasami prowokuje zabawne sytuacje, jak opowiada Marcia: „W Sao Bento do Sul szukaliśmy grobu jednego z Polaków o nazwisku Kamienski i podzieliliśmy poszukiwania między naszą czwórkę.

Pięcioletnia Isabelle krzyknęła: ‘Znalazłam!’. Pedro dobiegł do siostry przed nami i powiedział: ‘tato, to na pewno polski, jest pełen K i Y’. I rzeczywiście mieli rację. To samo dzieje się, kiedy wracamy do domu z nową piosenką do przećwiczenia albo pracą domową z polskiego. Oni ćwiczą i uczą się razem z nami.

Potem jednak następuje zmiana: oni pokazują nam kroki tańca, których się nauczyli na próbie,

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Nem sempre de origem polonesa, as atividades do grupo folclórico se tornaram um compromisso familiar que reúne pais, mães e filhos.

O gaúcho Gerson Souza iniciou sua ligação com o Karolinka quando realizou uma pesquisa histórica para escrever a peça teatral “Extra, Extra!

Essa é a nossa História”, no centenário de São Mateus do Sul, em 2008. Com o aprendizado sobre a imigração polonesa e a descoberta de histórias desconhecidas dos descendentes, sentiu-se fisgado pela temática. Levou junto com ele a própria família.

Sua esposa, Márcia Valentim Souza, integra o coral desde maio de 2015. Ela comenta que se envolveu com a cultura polonesa após perceber que o restante da família também participava: o marido, estudando polonês e escrevendo livros sobre a imigração; os filhos, Pedro e Isabelle, dançando no grupo infantil do Karolinka.

Assim, com a ampliação das atividades do grupo folclórico, cada um deles participa de uma atividade diferente, levando para o ambiente de casa toda a curiosidade gerada. O envolvimento de todos gera episódios engraçados, como comenta Márcia: “Em São Bento do Sul, estávamos procurando um túmulo de um polonês chamado Kamienski e dividimos a área entre nós quatro. A Isabelle, com cinco anos, gritou: ‘achei!’. O Pedro correu antes de nós e disse: ‘papai, isso é polonês mesmo, está cheio de K e Y’. E realmente eles estavam certos. O mesmo ocorre quando chegamos em casa com um canto novo do coral para ensaiar ou uma lição da aula de polonês para estudar. Eles acabam ensaiando e estudando juntos. Mas depois tem o troco: eles trazem os passos de dança e querem que a gente aprenda com eles. É uma troca muito bacana”.

O envolvimento dos filhos no Karolinka é quase uma regra – principalmente quando

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

140

também é do interesse deles. O desejo de integrar os mais jovens ao grupo só aguarda mesmo a idade mínima de cinco anos para que isso aconteça. A filha mais velha de Ivani e Nelson, Mariane Cordeiro da Silva, participou dos ensaios de danças desde os 9 anos até os 16, quando, após uma cirurgia, não pôde mais se apresentar. “Eu me dedicava muito ao grupo. Pra faltar ensaio, só se estivesse doente. Esperava a semana inteira pra chegar o sábado e ir ensaiar”, diz.

Os demais casais não têm dúvidas: gostariam de ver seus filhos no grupo de danças assim que possível. “Nossa filha maior tem três anos, e a menor, dois. Temos vontade que elas participem, mas gostaria que, quando entrassem, já fossem as duas”, diz Sandra Panek. “A Rafaela, a partir dos quatro anos, já pode participar. E ela já me disse que quer”, diz a mãe, Elaine Staniszewski. “Essa aqui gosta de dança”, acrescenta o pai, Roberto Trzaskos. “O Artur adora dançar. A gente sempre gostou de baile, música gaúcha, acho que ele herdou esse gosto no sangue, e nós vamos incentivar, sim”, comenta Viviane Mazur. Quem sabe aí esteja surgindo a nova geração de dançarinos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka.

i chcą, żebyśmy i my się ich nauczyli. Bardzo ciekawa wymiana doświadczeń”.

Zaangażowanie dzieci w zespole „Karolinka” jest niemal regułą - zwłaszcza, gdy i one się tym interesują. Pragnienie włączenia najmłodszych czasami tylko czeka na swą realizację, aż osiągną minimalny wiek pięciu lat. Najstarsza córka Ivani i Nelsona, Mariane Cordeiro da Silva, uczestniczyła w próbach tanecznych od 9 do 16 roku życia, kiedy z powodu operacji nie mogła już brać udziału w występach. „Bardzo się zaangażowałam w sprawy zespołu. Nie byłam na próbach, tylko wtedy, gdy byłam chora.

Czekałam cały tydzień, aż będzie sobota i będę mogła pójść na próbę”, mówi.

Inne pary nie mają wątpliwości: kiedy tylko będzie to możliwe, chcą żeby ich dzieci znalazły się w zespole. „Nasza starsza córka ma trzy latka, a młodsza dwa. Chcemy, żeby tańczyły w zespole, ale chcielibyśmy, żeby wstąpiły do niego razem”, mówi Sandra Panek. „Rafaela w wieku czterech lat już mogłaby uczestniczyć w próbach.

Ona już mówi, że chce”, mówi jej matka, Elaine Staniszewski. „Ta to lubi tańczyć”, dodaje jej ojciec, Roberto Trzaskos. „Arthur uwielbia tańczyć. My zawsze lubiliśmy chodzić na bale, słuchać muzyki gaucho, i myślę, że ma to po nas, a my będziemy go do tego zachęcać, na pewno”, komentuje Viviane Mazur. Być może, tu właśnie, wyłania się nowe pokolenie tancerzy Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”.

Márcia e Gerson, com os filhos, Pedro e Isabelle. Crédito: Julia Roehrig Marcia i Gerson z dziećmi, Pedro i Isabelle. Zdjęcie: Julia Roehrig

141

„Kto nie wie, skąd pochodzi, nie wie również, dokąd zmierza”.

Motto przyjęte przez Braspol w São Mateus do Sul pokazuje, że kultura narodu jest dziedzictwem, którego ani czas, ani odległość nie zdołają zatrzeć. Gdy Getulio Vargas postanowił wprowadzić politykę nacjonalistyczną, w celu znalezienia brazylijskiej tożsamości, zamykając szkoły i zakazując posługiwania się innym językiem niż portugalski, pukrył to bogate dziedzictwo kulturowe, które uformowało ten zróżnicowany kraj, w którym żyjemy dzisiaj.

Sao Mateus do Sul jest tego przykładem. Mieszanka, na którą złożyli się bandeirantes (awanturnicy, trudniący się handlem niewolnikami i poszukiwacze złóż mineralnych, jak złoto czy diamenty – przyp. tłum.), poganiacze bydła i wreszcie koloniści, dała początek osadzie nad brzegiem rzeki Iguacu. Lud ten, zaangażowany najpierw w produkcję i handel erva-mate (ostrokrzew paragwajski), a następnie w eksploatację łupków, rozwijał się, nie tracąc istoty swojej formacji. Życie codzienne i rodzinne zwyczaje były podstawą zachowania dziedzictwa, przywiezionego z Polski w XIX wieku. W mieście, gdzie wymiana informacji była dużo skuteczniejsza, mieszanka grup etnicznych była często źródłem sporów dotyczących manifestacji kulturowych. Do tego stopnia, że gdy grupa młodych Gensma stawiała pierwsze kroki prowadzące do powstania polskiego zespołu „Karolinka”, mówiło się, że dużo ciekawszym pomysłem byłoby

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Quem não sabe de onde vem, não sabe também para onde vai. O lema adotado pela Braspol em São Mateus do Sul demonstra que a cultura de um povo é uma herança que o tempo e a distância não deixam apagar. Quando Getúlio Vargas decidiu implantar políticas nacionalistas em busca de uma identidade brasileira, fechando escolas e proibindo a prática de outros idiomas em território nacional, acabou por ocultar um riquíssimo patrimônio cultural formador do país diverso que temos hoje.

São Mateus do Sul é um exemplo disso. A mescla entre grupos de desbravadores bandeirantes, tropeiros e colonizadores desenvolveu um povoado às margens do Rio Iguaçu que, com o ciclo da erva-mate e, depois, com a exploração do xisto, prosperou sem perder a essência de sua formação.

A vida cotidiana e os hábitos familiares se mantiveram como focos de resistência e preservação do que foi trazido da Polônia no século 19.

Na cidade, as informações circulavam mais rápido e a hibridização das etnias formadoras gerava uma disputa entre manifestações culturais. Tanto era assim que, quando o grupo de jovens Gensma começou a ensaiar os primeiros passos poloneses para a formação do Karolinka, comentava-se que, se fosse um grupo de danças gaúchas, seria mais interessante.

Ainda assim, o Gensma abraçou a causa, reunindo em seu corpo de dançarinos inúmeras

Czego polska kultura może nas nauczyć

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

O que a cultura polonesa tem a ensinar

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

142

pessoas sem qualquer descendência polonesa.

Com frequência, esse era um assunto questionado nas reuniões da Braspol. “Não somos descendentes de poloneses. Adotamos isso e levamos em frente. Escutamos muitas pessoas falarem que a gente não tinha nada a ver, mas gostamos tanto, que dizíamos fazer parte da cultura. Muita gente era descendente e tinha vergonha de participar”, relembra Nelson da Silva, que participou do Karolinka até 1998. “O que a gente aprendeu sobre a Polônia, foi com o grupo. A gente via que os polacos antigos eram fechados, mas unidos. Era bonito de ver a amizade. Mas a gente não tinha contato com a cultura, só quando começou a participar”, complementa o ex-integrante. “Às vezes, comentavam sobre não ter descendência. E muitos eram novos, imaturos. Nós, que não éramos descendentes, levávamos mais a sério do que muitos que eram. Eu, pelo menos, adorava”, diverte-se Dagmara.

A despeito disso, o Karolinka nascia como um ponto de encontro, uma reunião de amigos que, além de se divertirem, aprendiam sobre o folclore e as tradições da Polônia. “No início, eu não ia para representar o folclore polonês, estava lá por diversão, para encontrar a meninada, pela amizade. A dança era o laço em comum”, esclarece Cleverson. Outros começaram a participar porque, durante os ensaios na Pedro Effco, às vezes, faltavam dançarinos e os amigos convidavam outros que jogavam futebol ou basquete na quadra da escola.

O convívio no grupo e as amizades formadas fortaleceram o interesse pelo folclore polonês que os são-mateuenses representavam. Na história do Karolinka, esse foi o caminho mais frequente para arrecadar integrantes interessados nos aspectos culturais aos quais o grupo se propunha. Era a partir daí que o aprendizado, de fato, começava.

stworzenie grupy tańca Gaucho (południowoamerykański pasterz bydła- przyp. tłum.).

Mimo wszystko Gensma podjęła się tego zadania, gromadząc w grupie tancerzy dużą liczbę osób nieposiadających polskiego pochodzenia. Często było to przedmiotem dyskusji w czasie zebrań Braspolu. „Nie mamy polskich korzeni.

Przyjęliśmy powierzone nam zadanie i zajęliśmy się nim. Często słyszeliśmy, jak ludzie mówili, że nie mamy z tym nic wspólnego, ale tak nam się to spodobało, że chcieliśmy być częścią tej kultury. Wiele osób, mających polskie pochodzenie, wstydziło się przyłączyć do zespołu”, wspomina Nelson da Silva, członek zespołu „Karolinka” do 1998 roku. „Czego dowiedzieliśmy się o Polsce, zawdzięczamy zespołowi.

Widzieliśmy, że stare pokolenie Polaków było zjednoczone ze sobą, ale zamknięte na innych.

Było to piękne świadectwo przyjaźni. My jednak nie mieliśmy żadnego kontaktu z kulturą, do czasu, aż założono zespół folklorystyczny”, dodaje były tancerz. „Czasami ludzie dokuczali innym, dlatego, że nie mieli polskiego pochodzenia. Było wiele niedojrzałych, młodych osób.

My, którzy nie mieliśmy polskich korzeni, byliśmy często bardziej zaangażowani, niż ci, którzy je mieli. Ja przynajmniej uwielbiałam to wszystko”, wspomina z uśmiechem Dagmara.

Pomimo tego „Karolinka” w swych początkach była po prostu miejscem spotkania przyjaciół, miejscem, gdzie dobrze się bawili, a przy okazji zabawy uczyli się jednak sporo na temat folkloru i polskich tradycji. „Na początku nie chodziłem tam, żeby reprezentować polski folklor, chodziłem dla rozrywki, żeby zobaczyć dziewczyny, spotkać się z kolegami. Taniec był spoiwem, które nas wszystkich łączyło”, wyjaśnia Cleverson. Inni zaczęli uczestniczyć w próbach, dlatego, że czasami brakowało tancerzy i uczestnicy zespołu zapraszali swoich znajomych, którzy właśnie grali w piłkę albo w kosza na

143

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

boisku szkoły im. Pedro Effco, gdzie także odbywały się próby.

Czas spędzany razem i przyjaźnie, które się zawiązały, wzmacniały zainteresowanie polskim folklorem, reprezentowanym przez mieszkańców Sao Mateus do Sul. W historii „Karolinki” była to najczęstsza droga, którą nowi tancerze trafiali do zespołu i angażowali się w aspekt kulturalny, proponowany przez grupę. Z tego miejsca faktycznie rozpoczynała się nauka.

Poszczególne historie życia tych, którzy w jakimś okresie należeli do zespołu „Karolinka”, opowiadają, że w pewnym zakresie wszyscy członkowie mieli wcześniej kontakt z polskim folklorem. Pierwsza osoba odpowiedzialna za stronę muzyczną grupy, Marcao, zawsze lubił przysłuchiwać się muzyce, z którą pracował. Pomimo, iż twierdzi, że nauczył się mniej, niż by tego chciał, wspomina, że kiedy był dzieckiem, bardzo lubił przysłuchiwać się, kiedy ojciec rozmawiał po polsku ze starszymi: „Kiedy go słuchałem, wydawało mi się, że znajdowałem się w zupełnie innym świecie. To piękny język, całkiem inny. Po dziś dzień zamykam czasami oczy i próbuję usłyszeć jego rozmowy”.

Szczegóły, których czasem nie zauważali w swojej codzienności, pomału nabierały znaczenia, jako należące do kultury polskich imigrantów.

Dagmara jest tego żywym przykładem. „Kiedy należałam do zespołu, miałam większy kontakt, tu i na polskich kolacjach, z kuchnią polską i bardzo polubiłam pierogi. Poszłam na lekcje języka polskiego z nauczycielem Evaldo.

Teraz wyszłam za mąż za Polaka.

Moja babcia zawsze mówiła mi, że kiedyś wyjdę za jednego, ale ja zawsze się broniłam”.

Podobną historię opowiedział nam Cleverson, syn Brazylijczyka i Polki. „Pierogi były dla nas czymś powszednim. Później dopiero odkryłem, że należały do polskiej kuchni. To bardzo dobrze, bo bardzo je lubię. Mój dom był kolorowy, każdy pokój w innym

25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

As diferentes histórias de vida de quem passou pelo Grupo Karolinka contam, todas, com algum nível de assimilação sobre o folclore. O primeiro sonoplasta, Marcão, gostava de ouvir as músicas em polonês das quais era responsável.

Embora comente que aprendeu menos do que gostaria, recorda que, quando criança, gostava de ouvir o pai conversando em idioma polonês com os mais velhos: “Quando eu escutava, parecia que estava em outro mundo. É um idioma diferente, lindo. Até hoje eu tento fechar o olho e ouvi-lo conversar”.

Pequenos aspectos que passavam despercebidos no cotidiano, aos poucos, eram reaprendidos por todos como pertencentes à cultura dos imigrantes poloneses. Dagmara é exemplo disso.

“Quando eu participava do Karolinka, tive um contato maior, ia nos jantares poloneses, comecei a gostar de pierogi. Fiz curso de polonês com o professor Evaldo. E agora eu sou casada com um polaco. Minha avó dizia que eu ia casar com um, e eu dizia que não”. O mesmo se deu com Cleverson, filho de pai caboclo e mãe polonesa. “Pierogi era uma coisa normal para nós. Depois que fui descobrir que era polaco. Que bom, porque eu gosto.

Minha casa era colorida, um cômodo de cada cor, e isso era uma mania dos polacos. Comecei a fazer uma coleção de vocábulos para entender um pouco a língua, até fiz um pouco do curso de polonês, mas parei. Era curiosidade mesmo”, diz.

Antonina Zelinski, como o sobrenome indica, já nutria a cultura na família, desde criança.

“Eu rezava o terço em polonês. Aprendi poucas palavras, não chegava a conversar, mas sabia Ave Maria. Pierogi, charuto de repolho, broa preta, sopa de sangue de pato, tudo a gente comia quando criança, e eu já sabia que isso era polonês”, recorda e acrescenta que, com a coreógrafa Urszula,

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

144

conversava sobre as danças, os trajes e suas regiões de origem.

Mathias Franco Neto entrou no grupo com 19 anos e, desde então, exerceu funções de tesoureiro e presidente, além de ter sido dançarino. Ele sente falta do tempo que não aproveitou enquanto era mais jovem, mas durante os dez anos que esteve no Karolinka, aprendeu sobre as regiões, os trajes típicos, as histórias, as comidas, a imigração. “Por incrível que pareça, aprendi muito menos do que eu gostaria. Queria ter aprendido a falar fluentemente polonês. Quando eu tiver filhos, quero que eles entrem no grupo, aprendam e me ensinem ainda mais”.

Foi justamente acompanhando a filha que Irio Janoski se aproximou das tradições polonesas.

“Eu tinha uns 300 CDs de música gaúcha. Meu pai era polaco, lia, escrevia, falava, cantava, assobiava, tocava violino. Eu não queria nada com a polacada. Hoje sou um dos mais brigões por causa dos polacos”, conta Irio, que participa do coral e das aulas de polonês e cuida da conservação dos trajes e da organização de várias atividades do grupo.

Hoje coreógrafo de danças polonesas do Grupo Kraków, de Rio Claro do Sul, Luciano Wander chegou ao Karolinka porque ia até a Escola Pedro Effco jogar basquete e, um dia, começou a participar dos ensaios pela falta de componentes.

Interessou-se tanto que, para concluir o curso de Educação Física, usou o Grupo Karolinka como referência para o seu estudo sobre os valores sociais e culturais da dança folclórica polonesa.

Além das danças, o grupo se envolvia com outras atividades culturais. Muitos integrantes fizeram participação especial no elenco teatral do Grupo Pau & Corda, como na peça “Ziemia Brazylijska”, escrita e dirigida por Jonas Kukul e baseada nos escritos de Francisco Grabowski, or-

kolorze, to była polska mania.

Zacząłem zapisywać niektóre słowa, żeby trochę zrozumieć ten język, poszedłem nawet na kilka lekcji polskiego, lecz zrezygnowałem. To była czysta ciekawość”, mówi.

Antonina Zelinski, jak wskazuje nazwisko, z polską kulturą miała kontakt już w rodzinie, od dziecka. „Odmawiałam różaniec po polsku.

Znałam kilka słów, nie udałoby mi się porozumieć, ale umiałam Zdrowaś Maryjo. Pierogi, gołąbki, ciemny chleb, czarnina, wszystko to znajdowało się na naszym stole, kiedy byliśmy dziećmi i wiedziałam, że to były polskie potrawy”, wspomina i dodaje, że z choreograf Urszulą rozmawiały o tańcach, strojach i regionach, z których się wywodziły.

Mathias Franco Neto wstąpił do zespołu, kiedy miał 19 lat i od tamtej pory pełnił już funkcję księgowego i prezesa, oprócz tego, że był tancerzem. Żałuje, że nie skorzystał z okazji, kiedy był młodszy, lecz w ciągu dziesięciu lat, które spędził w zespole, dowiedział się sporo o regionach Polski, o strojach ludowych, historii, kuchni i imigracji. „Może to wydawać się dziwne, ale nauczyłem się dużo mniej, niż bym tego chciał. Chciałem mówić płynnie po polsku. Kiedy będę miał dzieci, zapiszę je do zespołu, będą się tam uczyć, a ja dalej od nich”.

I to właśnie towarzysząc swojej córce, Irio Janoski zbliżył się do polskich tradycji. „Miałem mniej więcej 300 płyt z muzyką gaucho. Mój ojciec był Polakiem, czytał, pisał, mówił, śpiewał, gwizdał, grał na skrzypcach.

Ja jednak nie chciałem mieć z tym nic wspólnego. Obecnie jestem jednym z największych awanturników, kiedy chodzi o sprawy Polaków”, opowiada Irio, który śpiewa w chórze, chodzi na lekcje polskiego oraz troszczy się o stroje i stronę organizacyjną zespołu.

Obecny choreograf tańca polskiego w zespole Kraków z Rio Claro, Luciano Wander, natrafił na „Karolinkę”, kiedy chodził

do szkoły im. Pedro Effco, żeby grać w koszykówkę i pewnego dnia, zaproszono go na próbę, gdyż brakowało tancerzy. Tak się zaangażował, że w swojej pracy dyplomowej na wydziale wychowania fizycznego, użył zespołu “Karolinka” jako bazy dla swoich badań na temat wartości społecznych i kulturowych polskiego tańca ludowego.

Poza tańcem zespół angażował się także w inne wydarzenia kulturalne. Wielu członków wystąpiło w jednej ze sztuk grupy teatralnej „Pau&Corda”. Sztuka zatytułowana „Ziemia Brazylijska”, napisana i wyreżyserowana przez Jonasa Kukul, opiera się na pamiętnikach Franciszka Grabowskiego, opracowanych przez historyka Ruya Wachowicza. Spektakl skupił się na niewielkiej części tego, czym była saga polskich imigrantów na terytorium brazylijskim. Został on zaprezentowany także delegacji władz polskich w 1997 roku.

Sztuka teatralna przedstawiająca sagę polskich imigrantów na ziemi brazylijskiej. Archiwum: Braspol

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Peça teatral contou a saga de imigrantes poloneses em terras brasileiras. Arquivo: Braspol

145 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

ganizados pelo pesquisador Ruy Wachowicz. A encenação retrata uma pequena parte do que foi a saga dos imigrantes poloneses em terras brasileiras e foi apresentada para uma comitiva de autoridades da Polônia em 1997.

O trabalho em favor da cultura realizado pelo Grupo Karolinka é reconhecido também pelo Consulado Geral da Polônia no Brasil. O secretário consular para assuntos polônicos, Paulo Kochanny, acompanhou o crescimento do grupo folclórico desde a sua criação, como dançarino do Conjunto de Canto e Danças Junak, de Curitiba.

“Eu tiro o chapéu pro trabalho que é feito, com toda a seriedade com que o pessoal tem desenvolvido as atividades, que já não são mais só folclore. Atualmente, o Karolinka já tem várias outras ações voltadas à cultura. É um crescimento muito bonito, um trabalho bem-feito da representatividade da coisa polonesa como um todo”.

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

146

A primeira coreógrafa, Urszula Sajda, em seus anos de experiência com o folclore polonês, conta que participou de várias discussões sobre a forma de divulgar a cultura polonesa. “Muitas vezes, ouvi pessoas falarem que temos outras coisas para mostrar, como música clássica, literatura, artes plásticas, e não só folclore. Mas, para interessar as pessoas para outras formas da cultura, era melhor começar pelo folclore. O Karolinka começou com fitas gravadas, um Polonez, um Trojak, um Krakowiak. Hoje, tem coral, aulas de língua polonesa, curso de culinária, pessoas viajam para a Polônia, tudo isso por causa daqueles primeiros passos de folclore!”.

Praca na rzecz kultury, realizowana przez zespół „Karolinka”, ciszy się uznaniem Konsulatu Generalnego RP w Brazylii. Sekretarz konsularny do spraw polonijnych, Paulo Kochanny, towarzyszył rozwojowi zespołu folklorystycznego od jego założenia, jako tancerz Zespołu Pieśni i Tańca „Junak” z Kurytyby. „Chylę czoło, widząc pracę, jaką wykonują, z jaką powagą podchodzą do swoich działań, które wykraczają już poza sferę folkloru. Obecnie „Karolinka” uczestniczy w wielu innych przedsięwzięciach związanych z kulturą. Wzrost godny podziwu i wzorowa reprezentatywność polskości jako całości”.

Pierwszy choreograf zespołu, Urszula Sajda, ze swoim bogatym doświadczeniem wielu lat pracy z

O secretário consular Paulo Kochanny acompanha Irio no recebimento dos trajes de Łowicz.

Arquivo: Grupo Karolinka Sekretarz konsularny Paulo Kochanny towarzyszy Irio Janoskiemu przy odbiorze strojów łowickich. Archiwum: Zespół „Karolinka”

polskim folklorem, opowiada, że brała udział w wielu dyskusjach na temat formy propagowania polskiej kultury. „Wielokrotnie słyszałam, jak ludzie mówili, że mamy tyle innych rzeczy do pokazania, jak muzyka poważna, literatura, sztuka, a nie tylko folklor. Ale żeby zainteresować ludzi innymi formami kultury, najlepiej zacząć od folkloru. „Karolinka” zaczęła od kaset magnetofonowych z nagraniami poloneza, trojaka czy krakowiaka.

Dzisiaj ma chór, lekcje języka polskiego, kurs gotowania, ludzie jeżdżą do Polski, a wszystko to dzięki tym pierwszym krokom w stronę folkloru!”.

Tym sposobem, poprzez umacnianie więzów przyjaźni i poznanie tradycji, kultura, którą w pewnym okresie próbowano ukryć, przetrwała i została przekazana nowemu pokoleniu.

Teraz potomkowie polskich imigrantów mają okazję zobaczyć, jak bogaty i różnorodny jest polski folklor, a całe to dziedzictwo możemy znaleźć w pracy zespołu „Karolinka” z Sao Mateus do Sul.

147 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Dessa forma, entre fortalecer amizades e aprender a tradição, a cultura que um dia se tentou ocultar é conservada e repassada às novas gerações. Agora, os descendentes têm a oportunidade de perceber a riqueza e a diversidade folclórica que estão presentes na Polônia e toda essa herança pode ser encontrada no trabalho do Grupo Karolinka, em São Mateus do Sul.

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Drogami tradycji

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

148

Lista de Entrevistas

Lista osób, które udzieliły wywiadu

Todas as entrevistas que ajudam a contar a história do Grupo Karolinka foram realizadas entre agosto de 2015 e fevereiro de 2016, presencialmente ou por meios digitais. Segue, abaixo, a lista de pessoas entrevistadas, em ordem alfabética:

Wszystkie wywiady z osobami, które pomogły opowiedzieć historię zespołu „Karolinka” odbyły się w okresie od sierpnia 2015 roku do lutego 2016 roku, osobiście lub za pośrednictwem Internetu. Poniżej znajduje się lista respondentów w kolejności alfabetycznej:

Ana Luiza Bittencourt Pacheco Antonina Zelinski Portes Cleverson Skodowski Guimarães Dagmara Santana Skalski Elaine Staniszewski Trzaskos Elenyr dos Santos Janoski Esther Gabryelle Janoski Pitwak Evaldo José Drabeski Fernando Fuzinatto Portes Francisca Dyrnei dos Santos Wander Francisco Augusto Caminski Francisco Ferdinando Janoski Gabriel Zeni Ferreira Gerson Cesar Souza Hilson Fernando dos Santos Wander Irio Miguel Brongiel Janoski Iris dos Santos Janoski Isabel Niesponginski Isabelle Valentim Souza Jairo Walter de Paula Joceliane Gordya Vaçosnik José Carlos Janowski Josiane Vieira Nizer Lourival Araújo Filho

Luciano Moisés dos Santos Wander Ludenilson Rodrigues dos Santos Luis Gustavo Gomes Guarize Magdalena Linde Tosetto Marcelo Salzqueber Gomes Márcia Valentim Souza Márcia Undina Gugelmin Arruda Marcos Meira Witkowski Maria Ivani Cordeiro da Silva Mariane Cordeiro da Silva Mathias Franco Neto Nataly Kowalski Nelson Luiz Ferreira da Silva Ozilda Drabeski Patrícia Zelinski Paulo César Kochanny Pedro Valentim Souza Rafael Guimarães de Lima Regina Trinco Roberto Trzaskos Sandra Maria Panek Wander Sérgio Marchaukowski Viviane Witonski Mazur

Diretoria do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Vice presidente: Ludenilson Rodrigues dos Santos Coordenador Geral: Irio Miguel Brongiel Janoski 1ª Secretária: Willeni Cassia Grabowski Zablowski 2ª Secretária: Nataly Kowalski 1º Tesoureiro: Aline dos Santos Guimarães 2º Tesoureiro: Fernando Ducate Bueno Coreógrafo: Rafael Guimarães de Lima Auxiliares de Coreógrafo: Joceliane Gordya Vaçosnik e Gabriel Zeni Ferreira Conselho Fiscal: José Sultowski, Silvane Gordya Vaçosnik e Luciano Moisés dos Santos Wander Coordenadora do projeto “Tradição em Movimento”: Iris Dos Santos Janoski Professora de Língua Polonesa: Magdalena Linde Tosetto

Prezes: Josiane Vieira Nizer Wiceprezes: Ludenilson Rodrigues dos Santos Główny koordynator: Irio Miguel Brongiel Janoski Pierwszy sekretarz: Willeni Cassia Grabowski Zablowski Drugi sekretarz: Nataly Kowalski Pierwszy skarbnik: Aline dos Santos Guimarães Drugi sekretarz: Fernando Ducate Bueno Choreograf: Rafael Guimarães de Lima Asystenci choreografa: Joceliane Gordya Vaçosnik i Gabriel Zeni Ferreira Doradcy finansowi: José Sultowski, Silvane Gordya Vaçosnik i Luciano Moisés dos Santos Wander Koordynator projektu „Tradição em Movimento”: Iris Dos Santos Janoski Nauczyciel języka polskiego: Magdalena Linde Tosetto Nauczyciel śpiewu: Regina Trinco

149 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

Presidente: Josiane Vieira Nizer

Dyrekcja Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

Professora de Canto: Regina Trinco

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

OS CAMINHOS DA TRADIÇÃO

150

Notas 1 MALCZEWSKI, Zdzisław. Os poloneses e seus descendentes no Brasil: esboço histórico e situação atual da colônia polonesa no Brasil. Fonte: http://www.polonicus.com.br/site/historia.php

1 MALCZEWSKI, Zdzisław. Polacy i osoby polskiego pochodzenia w Brazylii. Zarys historyczny i współczesność Polonii brazylijskiej. Źródło: http://www. polonicus.com.br/site/historia. php?lang=pl

2 WACHOWICZ, Ruy Christovam. O camponês polonês no Paraná. Curitiba: Editora Gráfica Vicentina, 1981.

2 WACHOWICZ, Ruy Christovam.

O camponês polonês no Paraná.

Curitiba: Editora Gráfica Vicentina, 1981.

3 SOUZA, Ivete Oroski de. Reconstrução da cultura polonesa no município de São Mateus do Sul - 19712000. FAFI-UV. 2001.

3 SOUZA, Ivete Oroski de.

Reconstrução da cultura polonesa no município de São Mateus do Sul - 1971-2000. FAFI-UV. 2001.

4 WACHOWICZ, Romão. Suor em São Mateus. Anais da Comunidade Brasileiro-Polonesa. Volume IX. Curitiba: Editora Gráfica Vicentina, 1984.

4 WACHOWICZ, Romão. Suor em São Mateus. Anais da Comunidade Brasileiro-Polonesa.

Tom IX. Kurytyba: Editora Gráfica Vicentina, 1984.

5 Fonte: Ziemia Lubliniecka - Magazyn Spoleczno -Kulturalny. Disponível em: http://www.lubliniec. starostwo.gov.pl/pliki/magazyn_1_2013.pdf

5 Źródło: Ziemia Lubliniecka Magazyn Spoleczno-Kulturalny.

Dostępne na stronie: http://www. lubliniec.starostwo.gov.pl/pliki/ magazyn_1_2013.pdf

6 Fonte: Nowa Bzinica - “Poszła Karolinka...” - historia prawdziwa. Disponível em: http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/40734,nowa-bzinica-poszla -karolinka------historia-prawdziwa.html

6 Źródło: Nowa Bzinica - «Poszła Karolinka...» - historia prawdziwa.

Dostępna na stronie: http:// www.polskaniezwykla.pl/web/ place/40734,nowa-bzinica-poszlakarolinka------historia-prawdziwa. html

7 Fonte: https://trzosopolski.wordpress.com/2014/ 10/25/historia-karolinki-z-gogolina-jan-st-trzos-desagorza/ 8 Fonte: Karolinka i Karliczek - historia prawdziwa.

Disponível em: http://www.krainadinozaurow.pl/ app-content/data/strony/konkurs/osoba/Karolinka -i-Karliczek-historia-prawdziwa.pdf

Drogami tradycji

PRZYPISY

9 Fonte: http://www.tekstowo.pl/piosenka,ludowa,poszla_karolinka_do_gogolina.html 10 Fonte: Prawdziwa historia Karolinki i Karliczka.

Disponível em: http://www.nto.pl/wiadomosci/ opolskie/art/4128229,prawdziwa-historia-karolinki-i -karliczka,id,t.html

7 Źródło: https://trzosopolski. wordpress.com/2014/10/25/ historia-karolinki-z-gogolina-janst-trzos-de-sagorza/ 8 Źródło: Karolinka i Karliczek - historia prawdziwa. Dostępna na stronie: http://www. krainadinozaurow.pl/app-content/ data/strony/konkurs/osoba/ Karolinka-i-Karliczek-historiaprawdziwa.pdf 9 Źródło: http://www.tekstowo. pl/piosenka,ludowa,poszla_ karolinka_do_gogolina.html 10 Źródło: Prawdziwa historia Karolinki i Karliczka.

Disponível em: http://www. nto.pl/wiadomosci/opolskie/ art/4128229,prawdziwa-historiakarolinki-i-karliczka,id,t.html

11 Źródło: Księga protokołów Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

12 A saudação com pão e sal representa a hospitalidade do povo polonês. Esses dois elementos representam o alimento básico, usado para fornecer vida e proteção. Fonte: http://iarochinski.blogspot.com.br/

12 Powitanie gości chlebem i sola symbolizuje gościnność ludu polskiego. Te dwa elementy reprezentują podstawowe pożywienie, które ma zapewnić życie i ochronę. Źródło: http:// iarochinski.blogspot.com.br/

13 Fonte: Arquivo de Documentos relativos aos primeiros anos de existência da Braspol de São Mateus do Sul 14 Tradycje Polskie (Tradições Polonesas) é o nome dado ao conjunto de festividades promovidas pela Braspol no mês de agosto em São Mateus do Sul, com o objetivo de destacar a cultura polonesa.

13 Źródło: Archiwalne dokumenty, dotyczące pierwszych lat istnienia Braspolu w São Mateus do Sul. 14 Tradycje Polskie - nazwa nadana szeregowi uroczystości i spotkań, organizowanych przez Braspol w miesiącu sierpniu w São Mateus do Sul, których celem było promowanie polskiej kultury.

15 Fonte: Livro Ata da Braspol de São Mateus do Sul

15 Źródło: Księga protokołów z zebrań Braspolu w São Mateus do Sul

16 Stowarzyszenie Wspólnota Polska (Associação Comunitária Polonesa) é uma organização não-governamental criada na Polônia em 1990. O objetivo da associação é promover o patrimônio cultural da Polônia no exterior e cooperar no desenvolvimento educacional, científico, cultural, religioso e econômico de comunidades de emigrantes poloneses. Fonte: http://stowarzyszenie.wspolnotapolska.org.pl/strona/1/O-stowarzyszeniu

16 Stowarzyszenie Wspólnota Polska to pozarządowa organizacja założona w Polsce w 1990 roku. Celem stowarzyszenia jest promowanie polskiego dorobku kulturowego za granicą i współpraca ze wspólnotami polonijnymi w dziedzinie rozwoju oświaty, nauki, kultury, religii i gospodarki. Źródło: http:// stowarzyszenie.wspolnotapolska. org.pl/strona/1/O-stowarzyszeniu

17 Fonte: http://www.usc.edu/dept/polish_music/ dance/polonaise.html. Acesso em: 5 de janeiro de 2016

151 25 anos do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

11 Fonte: Livro Ata do Grupo Folclórico Polonês Karolinka

17 Źródło: http://www.usc. edu/dept/polish_music/dance/ polonaise.html. 5 stycznia 2016 18 Źródło: http://www.usc. edu/dept/polish_music/ dance/krakowiak.html; https:// dolinadancers.wordpress.com/ repertoire-and-costumes/nationaldances-of-poland/. 4 stycznia 2016

19 Fonte: http://www.usc.edu/dept/polish_music/ dance/mazur.html. Acesso em: 4 de janeiro de 2016

19 Źródło: http://www.usc.edu/ dept/polish_music/dance/mazur. html. 4 stycznia 2016

20 Fonte: http://www.usc.edu/dept/polish_music/ dance/oberek.html. Acesso em: 6 de janeiro de 2016

20 Źródło http://www.usc.edu/ dept/polish_music/dance/oberek. html. 6 stycznia 2016

21 Fonte: http://www.usc.edu/dept/polish_music/ dance/kujawiak.html. Acesso em: 7 de janeiro de 2016

21 Źródło: http://www.usc. edu/dept/polish_music/dance/ kujawiak.html.7 stycznia 2016

25-lecie Polskiego Zespołu Folklorystycznego „Karolinka”

18 Fontes: http://www.usc.edu/dept/polish_music/ dance/krakowiak.html; https://dolinadancers.wordpress.com/repertoire-and-costumes/national-dances-of-poland/. Acesso em: 4 de janeiro de 2016