xCCSS ESO 3 Galicia Gallego3384

Primeras 3º

4/4/11

14:02

Página 2

¿COMO É ESTE LIBRO? Para comezar a túa andadura neste segundo ciclo, presentámosche este libro estruturado en 12 unidades e adicado na súa totalidade á Xeografía física, económica, política e social.

Por último, o teu manual compleméntase cunha unidade adicada á túa Comunidade Autónoma, e un Anexo cartográfico que contén mapas políticos e datos estadísticos de todos os continentes e de España.

¿Como se estrutura cada unidade?

1. Presentación

A economía española

Título da unidade

6

Agricultura 4,0%

Número da unidade

Construción 12,1% Industria 15,8%

Texto introdutorio da unidade que resume as ideas clave que se van a tratar no tema

A economía española presenta os trazos típicos das economías dos países máis avanzados. Segundo os indicadores que se empreguen, España sitúase entre as 10 e as 20 primeiras potencias mundiais. A súa modernización acelerouse nos últimos trinta anos, tras superar o atraso da época franquista e, en especial, tras a entrada do país na Unión Europea en 1986.

Servizos 68,1%

Fotografías de presentación do tema da unidade

De feito, as axudas europeas recibidas desde o Tratado de Maastricht e a entrada no grupo de países que se incorporaron ao euro foron decisivas para acabar co atraso técnico e mellorar en infraestruturas, así como para conectar a economía nacional cos mercados mundiais.

Pé de foto explicativo

Os sectores da economía española.

Fonte: CNAE, 2009.

2. Interior da unidade Cada unidade estrutúrase nunha dobre páxina que contén un apartado principal e outros subapartados

Conceptos principais da dobre páxina.

No texto atoparalos marcados cun asterisco

2

2.1. El sector pesqueiro español

CONCEPTOS • Paro biolóxico: prohibición temporal da pesca ou da caza dunha especie animal, que impoñen as autoridades co obxectivo de recuperar a poboación existente e evitar a súa extinción.

¿SABÍAS QUE...?

2.2. Da artesanía á modernización

O SECTOR PRIMARIO. A PESCA E OS BOSQUES (I)

España é unha potencia pesqueira mundial. Conta coa maior frota pesqueira (11.248 buques) da Unión Europea, é o primeiro país en produción e o segundo en capturas, detrás de Dinamarca.

Segundo datos de 2009, é tamén o primeiro en produción a través de acuicultura e o cuarto país do mundo, tras Xapón, Noruega e Portugal, en consumo de peixe por habitante.

Este último dato, que reflicte a longa tradición pesqueira española, contrasta, non obstante, co feito de que o sector só dá emprego a unhas 49.000 persoas, un 1% da poboación activa. Non obstante, a pesca crea tamén moitísimos empregos indirectos: portos, estaleiros, industria alimentaria, industria de cordaxe e artes mariñeiras, mercados maioristas e minoristas, transportes, hostalaría, etc. Só nas industrias pesqueiras traballaron en 2007 unhas 22.000 persoas.

A pesca en España foi sempre un sector artesanal. Practicábase na plataforma continental, enormemente rica e longa (sumando o perímetro peninsular e as illas achégase aos 9.000 quilómetros), aínda que non demasiado ancha. Era unha pesca de baixura realizada con pequenos barcos e artes tradicionais e cuxas capturas se destinaban principalmente aos mercados locais e rexionais.

Nas décadas finais do século XX, comezou a desenvolverse a industria conserveira e aumentou a demanda, o que provocou a aparición dunha pesca de altura que se dirixía a caladoiros máis afastados, como os de Terranova ou os da costa occidental africana. Non obstante, foi a entrada na Unión Europea a que transformou o sector no noso país. A necesidade de competir nos mercados europeos e de cumprir as normas comunitarias obrigou a introducir profundos cambios.

Nos últimos vinte anos a frota modernizouse: retiráronse os vellos barcos, pouco rendibles, e substituíronse por pesqueiros máis modernos, dotados das técnicas máis avanzadas.

Rexións pesqueiras en España.

A pesca en España Mar Cantábrico A Coruña

Xixón

A CORUÑA LUGO Santa Euxenia Vilagarcía

ASTURIAS

Bermeo Pasaia Ondarroa CANTABRIA BISKAIA Donostia GUIPÚZCOA San Sebastián

XERONA Rosas BARCELONA Barcelona

TARRAGONA Tarragona

Océano Atlántico

L

CASTELLÓN

UGA

Palma de Mallorca

Valencia ALACANTE Alacante MURCIA HUELVA Huelva

Cartaxena

SEVILLA GRANADA

ALMERÍA

MÁLAGA

Océano Atlántico SANTA CRUZ DE TENERIFE

CÁDIZ Arrecife

AS PALMAS

Almería

M

ar

M

ed

it

er

rá

n

eo

Barcos pequenos

Málaga

Cádiz Alxeciras

2

116

Caladoiros nacionais

Industria conserveira, principal cliente

Noroeste

Mediterránea

Canaria

Cantábrica

Suratlántica

Principais portos pesqueiros

Fotografías que acompañan os textos

Gráficos e táboas que sintetizan os contidos

Acuicultura en aumento

ACTIVIDADES

REXIÓNS PESQUEIRAS

Mapas temáticos que complementan o texto

Pesca de baixura

Melilla

As Palmas de Gran Canaria

Por unha banda, o esgotamento dos caladoiros comunitarios nos que pescan a gran maioría dos pesqueiros españois. As capturas reducíronse drasticamente por esgotamento natural e porque as cotas de pesca atribuídas a cada país foron diminuíndo, ao que hai que engadir o paro biolóxico* co que se intenta evitar a extinción das especies máis ameazadas, entre elas algunhas das máis demandadas polo mercado español, como o atún vermello ou a anchoa do Cantábrico.

E, por último, a competencia fai cada vez máis difícil a supervivencia dos barcos máis pequenos que practican a pesca de baixura nas costas españolas. A iso engádese a competencia da acuicultura, tanto española como estranxeira, que ofrece produtos de calidade a prezos moito máis baixos que os do peixe procedente de captura.

ILLAS BALEARES

Castellón da Plana VALENCIA

PORT

Definicións destacadas para que estudar sexa máis sinxelo

A pesar das vantaxes que supuxo para o sector a entrada na Unión Europea e a posta en marcha en 1992 da Política Pesqueira Común, que deixa en mans das autoridades da Unión o control da pesca, hai unha serie de problemas que afectan ao sector e que supoñen interrrogantes para o futuro.

Por outra banda, a pesca clandestina, tanto de barcos sen licencia como daqueles que empregan artes prohibidas, produce un enorme dano ecolóxico e económico. Ademais, o mar non ten límites e a Unión Europea non pode impedir a pesca de especies protexidas en augas próximas ás da súa xurisdición por parte de buques de países que non aceptan os paros biolóxicos.

FRANCIA

Cambados Vigo PONTEVEDRA

O incerto futuro do sector pesqueiro

¿Sabías que…? con textos que amplían a información e conectan o contido da unidade coa actualidade

5

¿En que consiste a pesca artesanal? ¿Cales son os catro países do mundo nos que se consome máis peixe por habitante?

6

¿Que feito transformou a industria pesqueira española? ¿Por que?

117

Actividades para facilitar a túa comprensión sobre o que estudaches

Primeras 3º

4/4/11

14:02

Página 3

3. Apéndice

A PÉNDICE SECTOR INMOBILIARIO 10 O E A CRISE ECONÓMICA DE 2008 A crise financeira de 2008

A construción agrupa dous grandes subsectores. O da obra pública concentra ás principais empresas construtoras cuxo negocio consiste en contratar as grandes obras de infraestruturas: estradas, vías férreas, obras hidráulicas, portos e aeroportos, etc. O outro subsector é o da edificación de vivendas, que agrupa a moitas empresas de tamaño variable, desde grandes construtoras a pequenos promotores inmobiliarios.

Ata 2008, o sector tivo un peso moi importante na economía española. En 2007, en pleno auxe, representaba o 11% do Produto Interior Bruto, cifra en realidade maior, pola gran cantidade de emprego que xeraba no sector servizos e en empresas subsidiarias.

España contaba en 2008 con máis de 26 millóns de vivendas, 1,55 por fogar, unha das taxas máis elevadas do mundo. O exceso debíase ao enorme desenvolvemento da construción nas grandes cidades e nas zonas costeiras na década dos noventa e durante o século XX, unha oferta de vivenda facilitada pola especulación do solo e polos créditos bancarios que dificilmente podía absorber o mercado nacional.

Despois dunha década de prosperidade mundial, en 2008 unha serie de operacións financeiras moi arriscadas dalgúns bancos estadounidenses desencadearon varias quebras importantes e arrastraron con eles ás bolsas de todo o planeta, provocando un crack financeiro que afundiu a economía mundial.

Mentres outros países desenvolvidos comezaron a saír da crise en 2009, en España prolongouse. O número de parados é moi elevado e é difícil que a construción volva a actuar como motor económico. Ademais, as posibili-

Nesas condicións, a saída da crise será lenta e pasará necesariamente por promover a formación laboral, a investigación e as novas tecnoloxías, así como por mellorar a competitividade das empresas.

97,8

Conexión a internet

94,9

Correo electrónico (e-mail)

93,3 91,2

Telefonía móbil

4,0 3,0

57,5

Conexión a internet e sitio / páxina web 4,0

3,6 4,0 3,6

3,6

29,2

Rede de área local sen fíos

3,3 2,7 3,1

Uso de diversas TIC (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións) nas empresas. Xaneiro 2008. Porcentaxe sobre o total de empresas.

2,0

0,9

1,0

ACTIVIDADES

-3,6

0,0 -1,0 -2,0 -3,0 -4,0

1

Indica o significado dos seguintes termos en función do contexto no que se atopen:

2

No ano 2007, o sector da construción achegou ao PIB 115.181 millóns de euros e representou o 11% do total. Pescuda o PIB nacional dese ano.

3

Busca información e contesta ás seguintes cuestións:

Infraestrutura

•

Subsidiarias

•

Especulación

•

Quebras

• Indica a relación existente entre o PIB e a renda per capita dun país.

Evolución do PIB español, 2000-2009.

• ¿Que peso ten a construción no PIB doutros países?

20,05% 4.612.700 18,83% 4.326.500

Cambio metodolóxico Fonte: Instituto Nacional de Estadística.

11,96% 2.299.500

8,42% 1.841.300

13,91% 3.207.900

7,95% 1.760.000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Imaxes representativas que che axudan a entender mellor o texto

78,5

Rede de área local

Crecemento do PIB (%) 5,0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Evolución do paro, 2001-2010.

dades de actuación do Estado son limitadas: non se pode endebedar máis e tampouco pode abaratar o diñeiro para facilitar os créditos a consumidores e a empresas, porque o control do euro corresponde ás autoridades da Unión Europea.

Ordenadores

Fonte: Instituto Nacional de Estadística.

O excesivo peso da construción

A caída da construción, que representaba máis do 11% do PIB, produciu unha quebra de confianza en todos os sectores. Os consumidores deixaron de mercar, as empresas detiveron os seus investimentos e a crise estendeuse por toda a economía do país.

• ¿De que forma afectou a crise da construción aos bancos? ¿E ás familias?

En España, o sector bancario apenas se viu afectado.

As medidas de control que o Banco de España fixara anos atrás impediron que os bancos cometeran as mesmas imprudencias que os seus colegas estadounidenses.

Non obstante, o recorte dos créditos que trouxo consigo a crise afectou directamente ao mercado inmobiliario.

Como os compradores de vivendas non podían conseguir préstamos, o mercado paralizouse xusto no momento en que moitas construtoras acumulaban decenas de miles de casas sen vender. O resultado foi o afundimento de moitas compañías inmobiliarias, a paralización da construción e o despido de varios centos de miles de traballadores.

4

Busca información e contesta ás seguintes cuestións:

5

Nomea dez empregos que estean directamente relacionados coa construción e que, en consecuencia, se vexan afectados pola crise.

6

¿Qué consecuencias tivo o recorte dos créditos bancarios ao producirse a crise de 2008?

7

¿Que significa que «O Estado non pode abaratar o diñeiro»?

8

¿Cales son algunhas das medidas que se deben tomar para saír da crise?

• ¿Que se coñece como crack financeiro?

• A comezos do século XX tivo lugar outro crack financeiro, ¿en que data? ¿En que cidade comezou? ¿Cal foi a súa orixe?

132

133

Actividades que che axudarán a comprender mellor o que liches ao tempo que propoñen a realización de traballos e debates atractivos conectando o tema co mundo que te rodea

Texto principal a modo de artigo que che abrirá as portas dun tema interesante da unidade para que amplíes os teus coñecementos

4. Practica competencias

P RACTICA

COMPETENCIAS

1

2

• O principal índice da bolsa de Madrid é o Dow Jones.

1970-1990 ……………………………………………

Nun mapa de España colorea de azul as rexións nas que se cultive millo, patacas e maceiras; de vermello aquelas nas que se cultive cereais, vide e oliveira; e de verde nas que se cultive árbores froiteiras e arroz.

Lembra facer a lenda.

1990-2000 ……………………………………………

10

2000-2006 ……………………………………………

Relaciona as industrias coa súa situación correspondente:

1950-2006 ……………………………………………

6

Fixándote no mapa das enerxías contaminantes, completa no teu caderno o seguinte cadro: Comunidade

• A Unión Europea é o principal mercado español.

1950-1970 ……………………………………………

Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico

Provincia

Industria

No ano 2008, o sector industrial daba traballo ao 14,3% da poboación activa, uns 3.100.000 traballadores. Indica a porcentaxe de traballadores que representaban o resto dos sectores e o número total de traballadores por sector.

Rexión

Siderurxia

Asturias e Cantabria

Industria química

Litoral catalán, Madrid e Bilbao

Industria do automóbil

Barcelona, Valencia, Valladolid, Zaragoza e Madrid

Industria agroalimentaria

País Vasco

Centrais nucleares Centrais térmicas de carbón Centrais térmicas de fuel Centrais térmicas combinadas

3

Nun mapa de España como o que empregaches no exercicio 1, colorea de azul as zonas en que destaca a industria siderúrxica; de vermello as da industria química; de verde as da industria do automóbil; de marrón as da industria agroalimentaria; de laranxa as das industrias téxtil e de calzado; e de amarelo as da industria de alta tecnoloxía. Lembra facer a lenda correspondente.

Tratamento da información e competencia dixital 7

Busca información sobre a potencia eólica instalada en España e fai unha táboa estadística coas comunidades autónomas segundo a produción que teñen deste tipo de enerxía.

11

Para os sectores agrícola, gandeiro e pesqueiro, a entrada na Unión Europea ¿foi beneficiosa ou prexudicial? Razoa as respostas.

12

Completa o seguinte cadro sobre a pesca en España.

Rexión pesqueira

Foto: Iberdrola.

Indica o significado dos seguintes termos en función do contexto no que se atopen: • Capacidade hídrica (apartado 1.2. A produción agrícola).

• Topografía (apartado 4.3. As fontes renovables).

Fíxate no mapa do transporte ferroviario e indica as cidades que actualmente están comunicadas pola rede de alta velocidade e as cidades que o estarán cando se rematen os tramos que xa están en obras.

14

¿En que se diferencia a pesca de baixura da de altura?

15

Que as importacións de gas e petróleo en España estean moi diversificadas ¿é unha vantaxe ou un inconveniente? Razoa a túa resposta.

Parque eólico en Ourense.

16

¿De que país aumentaron as importacións nos últimos anos? ¿Por que cres que se dá este feito?

• Éxodo (apartado 5.1. A tardía industrialización).

• Reconversión (apartado 5.1. A tardía industrialización).

8

• Cota (apartado 6.1. O comercio interior).

Competencia matemática 5

Empregando como referencia a gráfica da evolución do turismo internacional en España (véxase p. 124), expresa a porcentaxe en que este aumentou nos períodos seguintes:

Busca información e indica en que comunidades autónomas se atopan as refinerías de petróleo en España. ¿Por que se atopan nestas comunidades e non noutras do interior peninsular?

Competencia para aprender a aprender 9

Indica no teu caderno se son verdadeiras ou falsas as seguintes afirmacións: • A balanza comercial española é deficitaria.

• A balanza de pagos española é deficitaria.

134

Características

13 Competencia en comunicación lingüística 4

Principais portos

Autonomía e iniciativa persoal 17

Escribe unha redacción sobre as enerxías solar e eólica, indicando vantaxes e inconvenientes, posibilidades, emprazamento, etcétera.

18

Na túa clase designáronse a catro compañeiros para que organicen a viaxe de fin de curso e ti es un dos elixidos. Escolle un lugar de España e convence aos teus compañeiros para que voten o teu proxecto.

Para iso debes ter en conta aspectos como o económico (transporte, hoteis, actividades…), lúdico, gastronómico, cultural, etcétera.

Competencia cultural e artística 19

Un turismo que está en crecemento é o cultural. Debuxa un mapa de España como o que empregaches no exercicio 1 e sinala nel as cidades que son Patrimonio da Humanidade, ben na súa totalidade, ben parcialmente.

PÁXINAS WEB  As seguintes páxinas web pódenche axudar no estudo dos temas desta unidade: Páxina oficial do SIGPAC (Sistema de Identificación de Parcelas Agrícolas), dependente do Ministerio de Medio Ambiente e Medio Rural e Mariño): http://sigpac.mapa.es/fega/visor/ Páxina oficial do Ministerio de Medio Ambiente e Medio Rural e Mariño: http://www.marm.es/ Páxina oficial do Ministerio de Economía e Facenda: www.meh.es/ Desde esta páxina do Ministerio de Traballo e Inmigración podemos coñecer o Estatuto dos Traballadores: www.mtin.es/es/sec_leyes/trabajo/esta Páxina principal do Instituto de Estudos Turísticos: www.iet.tourspain.es Información sobre o sector terciario en España: http://www.educacion.es/exterior/ro/es/materiales/ MODULO19.doc Permite ampliar información sobre a industria en España nos séculos XIX, XX e XXI: http://enciclopedia.us.es/index.php/Industria_en_ Espa%C3%B1a Para ampliar información relativa á industria en España, as fontes de enerxía, materias primas, etc: http://html.rincondelvago.com/espana_industria.html Páxina oficial do Ministerio de Industria, Turismo e Comercio: http://www.mityc.es/es-ES/Paginas/index.aspx Páxina oficial de RENFE: http://www.renfe.com/ Páxina oficial de ADENA: http://www.wwf.es/ Desde esta páxina pódese acceder a todos os portos marítimos do mundo. O problema é que a información de cada un deles vén no seu idioma: http://www.transporte.com.mx/INFOTRANSPORTISTAS/PUERTOS%20EN%20EL%20MUNDO.htm Analiza a crise económica mundial entre os anos 2008/2010: http://es.wikipedia.org/wiki/Crisis_econ%C3%B3mica _de_2008-2010

Actividades agrupadas por competencias básicas para que poidas practicar todas as túas habilidades e coñecementos

Páxinas web para ampliar información na rede sobre distintos temas da unidade

135

3

ÍNDICE

7. A organización política dos Estados

1. A actividade económica

8

1. A economía e a actividade económica ...................

2. Os factores de produción ........................................

3. Os sistemas económicos. O capitalismo e o libre mercado .................................................................

4. Os axentes económicos (I): consumidores e empresas 5. Os axentes económicos (II): o Estado ......................

6. O traballo ...............................................................

7. Apéndice. As crises do capitalismo ........................

Practica competencias .............................................

10 12 14 16 18 20 22 24

2. As actividades do sector primario 26 1. As actividades agrarias ........................................... 28 2. Elementos da paisaxe agraria (I) .............................. 30 3. Elementos da paisaxe agraria (II) ............................. 32 4. A agricultura dos países subdesenvolvidos .............. 34 5. A agricultura dos países desenvolvidos .................... 36 6. A gandería ............................................................. 38 7. A explotación forestal ............................................. 40 8. A pesca (I) .............................................................. 42 9. A pesca (II) ............................................................. 44 10. Apéndice. Os problemas da agricultura mundial ....... 46 Practica competencias ............................................. 50

3. As materias primas e as fontes de enerxía

52

1. As materias primas e os recursos minerais ............. 54 2. As fontes de enerxía .............................................. 56 3. As fontes de enerxía tradicionais (I): combustibles fósiles ............................................... 58 4. As fontes de enerxía tradicionais (II): o gas natural ....... 60 5. As fontes de enerxía tradicionais (III): enerxía hidroeléctrica e enerxía nuclear ............................... 62 6. As fontes de enerxía alternativas ............................ 64 7. Apéndice. A polémica en torno á enerxía nuclear . 66 Practica competencias ............................................. 68

4. A actividade industrial

70

1. O sector secundario e a Revolución industrial .........

2. Os sectores industriais ............................................

3. A organización industrial. As novas industrias .........

4. A localización industrial ..........................................

5. As grandes rexións industriais .................................

6. Apéndice. As multinacionais ................................

Practica competencias .............................................

5. As actividades do sector terciario

72 74 76 78 80 82 86

136

1. Os Estados do mundo ..........................................

2. Organización e funcións do Estado.

Tipos de Estados ...................................................

3. O Estado democrático ..........................................

4. O Estado de dereito e as ditaduras .......................

5. Estados e nacionalidades ......................................

6. As relacións internacionais (I): mecanismos e tratados .........................................

7. As relacións internacionais (II): a ONU ...................

8. Apéndice. O voto feminino .................................

Practica competencias ...........................................

138 140 142 144 146 148 150 152 154

A Constitución. A Coroa .......................................

Os poderes do Estado (I): o poder lexislativo .........

Os poderes do Estado (II): o poder executivo .......

Os poderes do Estado (III): o poder xudicial ...........

A organización territorial do Estado: as comunidades autónomas .................................

6. Os Concellos e as Provincias .................................

7. A participación cidadá ..........................................

8. Apéndice. O sistema electoral en España ............

Practica competencias ...........................................

158 160 162 164 166 168 170 172 174

112

1. O sector primario. A agricultura e a gandería ....... 114 2. O sector primario. A pesca e os bosques (I) .......... 116 3. O sector primario. A pesca e os bosques (II) .......... 118 4. A minería e os recursos enerxéticos ...................... 120 5. A industria ............................................................ 122 6. O comercio e as finanzas ...................................... 124 7. O turismo ............................................................. 126 8. Transportes e comunicacións (I) ............................ 128 9. Transportes e comunicacións (II) ............................ 130 10. Apéndice. O sector inmobiliario e a crise económica de 2008 ........... 132 Practica competencias ........................................... 134

11. A poboación mundial: migracións e urbanización

8. A organización política de España 156 1.

2.

3.

4.

5.

9. A Unión Europea

196 198 200 202 206 208 210 212 214 216 218

220

1.

2.

3.

4.

5.

O crecemento da poboación mundial ...................

Os movementos migratorios .................................

As migracións actuais e as súas consecuencias (I) As migracións actuais e as súas consecuencias (II) Cara a un mundo de cidades (I): o mundo desenvolvido .........................................

6. Cara a un mundo de cidades (II): o mundo subdesenvolvido ...................................................

7. Os problemas da cidade .......................................

8. Apéndice. Poboación moza e envellecemento .....

Practica competencias .......................................

222 224 226 228 230 232 234 236 238

176

1. Do Tratado de Roma á Unión Europea ..................

2. Do mercado común á Europa dos cidadáns (I) ......

3. Do mercado común á Europa dos cidadáns (II) .....

4. As institucións da Unión Europea .........................

5. A economía da Unión Europea .............................

6. Os problemas da Unión .......................................

7. Apéndice. Europeístas e euroescépticos ...............

Practica competencias ...........................................

178 180 182 184 186 188 190 192

12. Cara a un crecemento sostible 240 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Crecemento, desenrolo e sustentabilidade ............

O problema da auga (I) .........................................

O problema da auga (II) ........................................

A alimentación .....................................................

O efecto invernadoiro e o cambio climático ..........

A acción contra o cambio climático ......................

Apéndice. Medidas cidadáns para un crecemento sostible ...............................................

Practica competencias ...........................................

242 244 246 248 250 252 254 256

13. Xeografía física e económica da túa Comunidade Autónoma 258 Anexo cartográfico

6

194

1. A globalización .....................................................

2. A economía globalizada .......................................

3. Desenrolo e subdesenrolo .....................................

4. Os factores da pobreza (I) .....................................

5. Os factores da pobreza (II) ....................................

6. As consecuencias da pobreza (I) ...........................

7. As consecuencias da pobreza (II) ...........................

8. As institucións do mundo globalizado (I) ..............

9. As institucións do mundo globalizado (II) ..............

10. Apéndice. A globalización cultural ....................

Practica competencias ...........................................

88

1. Os servizos ............................................................. 90 2. O comercio ............................................................. 92 3. O comercio mundial (I) ........................................... 94 4. O comercio mundial (II) ........................................... 96 5. Os transportes: as redes terrestres .......................... 98 6. Os transportes marítimo e fluvial .......................... 100 7. O transporte aéreo ............................................... 102 8. O sector financeiro ............................................... 104 9. Os servizos públicos e sociais ............................... 106 10. Apéndice. O turismo ......................................... 108 Practica competencias ........................................... 110

6. A economía española

10. Globalización e desigualdade

272

7

ÍNDICE

7. A organización política dos Estados

1. A actividade económica

8

1. A economía e a actividade económica ...................

2. Os factores de produción ........................................

3. Os sistemas económicos. O capitalismo e o libre mercado .................................................................

4. Os axentes económicos (I): consumidores e empresas 5. Os axentes económicos (II): o Estado ......................

6. O traballo ...............................................................

7. Apéndice. As crises do capitalismo ........................

Practica competencias .............................................

10 12 14 16 18 20 22 24

2. As actividades do sector primario 26 1. As actividades agrarias ........................................... 28 2. Elementos da paisaxe agraria (I) .............................. 30 3. Elementos da paisaxe agraria (II) ............................. 32 4. A agricultura dos países subdesenvolvidos .............. 34 5. A agricultura dos países desenvolvidos .................... 36 6. A gandería ............................................................. 38 7. A explotación forestal ............................................. 40 8. A pesca (I) .............................................................. 42 9. A pesca (II) ............................................................. 44 10. Apéndice. Os problemas da agricultura mundial ....... 46 Practica competencias ............................................. 50

3. As materias primas e as fontes de enerxía

52

1. As materias primas e os recursos minerais ............. 54 2. As fontes de enerxía .............................................. 56 3. As fontes de enerxía tradicionais (I): combustibles fósiles ............................................... 58 4. As fontes de enerxía tradicionais (II): o gas natural ....... 60 5. As fontes de enerxía tradicionais (III): enerxía hidroeléctrica e enerxía nuclear ............................... 62 6. As fontes de enerxía alternativas ............................ 64 7. Apéndice. A polémica en torno á enerxía nuclear . 66 Practica competencias ............................................. 68

4. A actividade industrial

70

1. O sector secundario e a Revolución industrial .........

2. Os sectores industriais ............................................

3. A organización industrial. As novas industrias .........

4. A localización industrial ..........................................

5. As grandes rexións industriais .................................

6. Apéndice. As multinacionais ................................

Practica competencias .............................................

5. As actividades do sector terciario

72 74 76 78 80 82 86

136

1. Os Estados do mundo ..........................................

2. Organización e funcións do Estado.

Tipos de Estados ...................................................

3. O Estado democrático ..........................................

4. O Estado de dereito e as ditaduras .......................

5. Estados e nacionalidades ......................................

6. As relacións internacionais (I): mecanismos e tratados .........................................

7. As relacións internacionais (II): a ONU ...................

8. Apéndice. O voto feminino .................................

Practica competencias ...........................................

138 140 142 144 146 148 150 152 154

A Constitución. A Coroa .......................................

Os poderes do Estado (I): o poder lexislativo .........

Os poderes do Estado (II): o poder executivo .......

Os poderes do Estado (III): o poder xudicial ...........

A organización territorial do Estado: as comunidades autónomas .................................

6. Os Concellos e as Provincias .................................

7. A participación cidadá ..........................................

8. Apéndice. O sistema electoral en España ............

Practica competencias ...........................................

158 160 162 164 166 168 170 172 174

112

1. O sector primario. A agricultura e a gandería ....... 114 2. O sector primario. A pesca e os bosques (I) .......... 116 3. O sector primario. A pesca e os bosques (II) .......... 118 4. A minería e os recursos enerxéticos ...................... 120 5. A industria ............................................................ 122 6. O comercio e as finanzas ...................................... 124 7. O turismo ............................................................. 126 8. Transportes e comunicacións (I) ............................ 128 9. Transportes e comunicacións (II) ............................ 130 10. Apéndice. O sector inmobiliario e a crise económica de 2008 ........... 132 Practica competencias ........................................... 134

11. A poboación mundial: migracións e urbanización

8. A organización política de España 156 1.

2.

3.

4.

5.

9. A Unión Europea

196 198 200 202 206 208 210 212 214 216 218

220

1.

2.

3.

4.

5.

O crecemento da poboación mundial ...................

Os movementos migratorios .................................

As migracións actuais e as súas consecuencias (I) As migracións actuais e as súas consecuencias (II) Cara a un mundo de cidades (I): o mundo desenvolvido .........................................

6. Cara a un mundo de cidades (II): o mundo subdesenvolvido ...................................................

7. Os problemas da cidade .......................................

8. Apéndice. Poboación moza e envellecemento .....

Practica competencias .......................................

222 224 226 228 230 232 234 236 238

176

1. Do Tratado de Roma á Unión Europea ..................

2. Do mercado común á Europa dos cidadáns (I) ......

3. Do mercado común á Europa dos cidadáns (II) .....

4. As institucións da Unión Europea .........................

5. A economía da Unión Europea .............................

6. Os problemas da Unión .......................................

7. Apéndice. Europeístas e euroescépticos ...............

Practica competencias ...........................................

178 180 182 184 186 188 190 192

12. Cara a un crecemento sostible 240 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Crecemento, desenrolo e sustentabilidade ............

O problema da auga (I) .........................................

O problema da auga (II) ........................................

A alimentación .....................................................

O efecto invernadoiro e o cambio climático ..........

A acción contra o cambio climático ......................

Apéndice. Medidas cidadáns para un crecemento sostible ...............................................

Practica competencias ...........................................

242 244 246 248 250 252 254 256

13. Xeografía física e económica da túa Comunidade Autónoma 258 Anexo cartográfico

6

194

1. A globalización .....................................................

2. A economía globalizada .......................................

3. Desenrolo e subdesenrolo .....................................

4. Os factores da pobreza (I) .....................................

5. Os factores da pobreza (II) ....................................

6. As consecuencias da pobreza (I) ...........................

7. As consecuencias da pobreza (II) ...........................

8. As institucións do mundo globalizado (I) ..............

9. As institucións do mundo globalizado (II) ..............

10. Apéndice. A globalización cultural ....................

Practica competencias ...........................................

88

1. Os servizos ............................................................. 90 2. O comercio ............................................................. 92 3. O comercio mundial (I) ........................................... 94 4. O comercio mundial (II) ........................................... 96 5. Os transportes: as redes terrestres .......................... 98 6. Os transportes marítimo e fluvial .......................... 100 7. O transporte aéreo ............................................... 102 8. O sector financeiro ............................................... 104 9. Os servizos públicos e sociais ............................... 106 10. Apéndice. O turismo ......................................... 108 Practica competencias ........................................... 110

6. A economía española

10. Globalización e desigualdade

272

7

Tema 12

5/4/11

08:21

Página 240

Cara a un crecemento sostible Durante xeracións, a especie humana viviu en consonancia co ecosistema. Explotou a natureza para satisfacer as súas necesidades, sen esgotar os recursos nin degradar o medio.

Pero o mundo contemporáneo asiste a un proceso de degradación do medio natural acelerado, un proceso que arranca coa industrialización. A sobreexplotación dos recursos naturais, provocada polo crecemento da poboación e o desenvolvemento económico, non só os está esgotando, senón que está desencadeando fenómenos como o efecto invernadoiro ou o quentamento global, que ameazan o futuro do planeta. É urxente modificar o actual sistema económico mundial, se queremos alcanzar un desenvolvemento sostible, é dicir, un modelo de explotación que permita satisfacer as necesidades da poboación e ao mesmo tempo as garanta para as xeracións futuras.

Presentación da campaña «Por un comercio xusto». © Coordinadora estatal de comercio xusto

Tema 12

5/4/11

08:21

Pรกgina 241

12

Tema 12

5/4/11

08:21

Página 244

2 % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

O PROBLEMA DA AUGA (I) O acceso á auga potable converteuse nun dos problemas máis graves do planeta, ata o punto de que algúns expertos prognostican que será a causa de boa parte das guerras do século XXI.

2.1. Un ben escaso e mal repartido Oriente África Europa Agricultura

Asia

Sudamérica Doméstico

MUNDO URSS

Norteamérica

Industria

Gasto de auga por continentes e sectores de consumo.

O 70% da superficie do planeta está cuberto de auga.

Non obstante, o 97% é auga salgada e outro 2% está retido nos casquetes polares. Por outra banda, a auga de ríos e lagos non adoita ser directamente potable, senón que require unha depuración para garantir a súa salubridade.

Fonte: FAO. Datos referidos a 1998. Elaboración propia.

Departamento de Urbanismo e Ordenación do Territorio (DUeOT). Rafael Córdoba Hernández.

A escala mundial, un 70% da auga doce utilízase na agricultura e outro 20% úsase en procesos industriais e enerxéticos, polo que apenas o 10% se destina ao consumo humano. A desproporción explícase en parte polo aumento vertixinoso da superficie cultivable, pero tamén pola aplicación de técnicas de regadío moi pouco eficientes, que malgastan a auga de rego.

En moitos países, ademais, o consumo de auga concéntrase nas cidades, cuxo abastecemento está garantido por encoros, presas e canalizacións, que deixan ás zonas rurais desabastecidas ou dependentes das achegas da chuvia.

Outro problema é que moitos dos leitos fluviais son compartidos e por tanto o subministro de auga vese alterado moitas veces por desacordos entre países ou por conflitos. Calcúlase que aproximadamente o 40% da poboación do planeta vive nuns 200 leitos fluviais compartidos.

2.2. As consecuencias Como resultado de todo iso, o acceso á auga é un dos aspectos nos que maior é a desigualdade no planeta.

Nenos rodeados de augas contaminadas en Bangladesh.

244

Mentres que para os habitantes dos países desenvolvidos a auga potable é un ben garantido, que se gasta sen reparos e sobre o que só se discute sobre o seu prezo, nos países pobres calcúlase que máis do 20% da poboación non ten acceso a auga potable e máis do 50% carece de saneamentos, é dicir, non dispón de auga para lavarse ou para manter a hixiene das súas vivendas.

5/4/11

08:21

Página 245

Auga

2050 suficiencia relativa 58%

ESCASEZA DE AUGA Proporción da poboación mundial en relación coa escaseza de auga 1995 e 2050

déficit 24%

s ón

oa

Gauga R EENsalgada LA N D 97,5%

escaseza 18%

pob

1995

ió n ll mi mun d ia l 9 , 4 m i l déficit 5% escaseza 3% c

poboac

suficiencia relativa 92%

l 5,7 mil

mi

l

IA

ndi a

lón

s

ión

mu

FIN

R U S I A

SU

NO

EC

RU

IA

EG

A

LA

ND

I SLA NDI A

E ST

HOL BEL L

69% glaciares e neves permanentes

FR A NC I A

30% auga doce infiltrada

0,9% outros, incluíndo humidade do solo, xeo terrestre e augas pantanosas

EEUU

0,3% lagos e correntes fluviais de auga doce

PORT U GA L

A LE MA ÑA C H EQ S

U C R A Í NA

KAZAKHSTÁN

MOL

MA LTA

C H I PR E LÍ B I SR A E L

SI R I A

IRA Q KU WA I T BAHREIN Q ATAR

EXIPTO

LIBIA

XA H A R A OC C I DE NTA L

CUBA REP D O M XAM AICA

C A B O VE R DE

MAURITANIA

GÜI ANA S URIN AM G ÜIAN A F RAN CES A ( F R)

C OSTA MA R FI L

SE R R A LE O NA

BENÍN

V EN EZ U ELA PAN AM Á

B U R KI NA FA SO

GANA

COSTA RICA

NÍXER

SE NE GA L GA MB I A GU I NE A -B I SSA U GU I NE A

BARBAD O S

ERITREA

CHAD

T OGO

ECUAD O R

SO C ONGO

GA B Ó N

U R B

RE P DE M C O NGO

EA U

INDIA

MA

LI

2050

A

K E NYA

dispoñibilidade por persoa ao ano metros cúbicos previsión 1997 fronteiras 1998 C O MO R E S

l ola

o

MA U R I C I O

MOZAMBIQUE S

RE P S UDÁF RIC A

déficit temporal hídrico: Entre 1.000-1.700 metros cúbicos por persoa problemas crónicos e xeralizados de abastecemento de auga

L

1,3%

URUG UAI

20,4%

17%

suficiencia relativa de auga: máis de 1.700 metros cúbicos por persoa escaseza localizada e intermitente

45%

IL L AS M AL V IN AS

escaseza de auga: menos de 1.000 metros cúbicos por persoa a escaseza crónica impide o desenvolvemento económico e provoca degradación medioambiental

M ADA G A S CA R

BOTS

agríc

éstic

stria

dom

MA LAWI

ZIM

NAMIBIA indu

éstic

o

ARXENTINA

indu

PARAGUAI

C H ILE

stria l agríc ola

B O LI V I A

S R I L A NK A

AUGA DOCE

ANGO L A ZA MB I A

B HU T Á N

B DE S H

O MÁ N

TANZA NI A

BRASIL

P ER Ú

NE PAL

XI B U T I

ETIOPÍA

RCA C A ME R Ú N GU I NE A E C .

COLOMBIA

CHINA

A FGA NIS T Á N

I E ME N

SUDÁN

NIXERIA

LI B E R I A

TAY

PA Q U IS T Á N

ARABIA S AUDÍ

MALÍ

HAITÍ

N ICAR AG UA

IRÁN

JO R

ALXERIA

MONGOLIA

K IR GU IS IS T Á N

T U R KME NI ST Á N

TURQUÍA

MA R R OC O S

porcentaxes 1993

BE LICE HON D URAS

U ZSE KI ST Á N

XE O R XI A A ACER

E S PA Ñ A GR E C I A

A AUGA DO MUNDO

G UAT E MALA E L SALVAD OR

PO LONI A

ES Q A US H U NG E SN ROMANÍA C B -H Y U G I TA L I A B U LG A LB M

TUNISIA

MÉXICO

LE T LIT

DI NA MA R C A RU

I R LA NDA

2020 USOS DA AUGA aumento porcentual 2020 comparado con 1995

Nota: Baseado en datos demográficos da ONU en 1996

155%

suficiencia relativa en 1995 pero previsible escaseza no 2050

212%

Algúns datos sobre o consumo previsto de auga no mundo.

As consecuencias son catastróficas. A falta de auga potable é responsable dunha boa parte das mortes de nenos, por deshidratación ou por infección. As augas residuais son un foco infeccioso que multiplica a efectividade de moitas enfermidades, como a malaria ou o cólera, sobre todo nas rexións tropicais.

Nalgunhas zonas agrarias dos países pobres, a poboación ten que desprazarse diariamente a ribeiras ou pozos situados a varios quilómetros de distancia. Unha tarefa que, ademais, nas comunidades rurais adoita asignarse ás mulleres, o que implica un factor engadido de discriminación de xénero, porque a tarefa, extenuante, acaba tendo consecuencias para a súa saúde.

ACTIVIDADES 5 6

Para algúns expertos, ¿cal será a causa de boa parte das guerras do século XXI? Razoa a resposta.

Explica por que se están reducindo os caudais dispoñibles.

245

Fonte: Atlas do futuro, I. Pearson (ed.), Akal, 2002.

auga doce 2,5%

CA N A D Á

dom

Tema 12

Tema 12

5/4/11

08:21

3

Página 246

O PROBLEMA DA AUGA (II) 3.1. A sobreexplotación da auga O modelo de crecemento económico, que trae consigo un drástico aumento da produción industrial e de servizos, así como a expansión das cidades, produce un impacto medioambiental devastador sobre as augas.

O aumento da demanda de auga para a agricultura e a industria está reducindo de forma alarmante os caudais dispoñibles. A sobreexplotación prodúcese tanto nas augas superficiais como nas subterráneas.

As grandes obras hidráulicas, que embalsan enormes volumes de auga, restan caudal aos leitos fluviais, o que fai diminuír a filtración aos acuíferos subterráneos e diminúe a achegas ás desembocaduras. O resultado é a alteración do medio natural e a desecación das áreas ribeiráns.

Por outra banda, a captación indiscriminada de auga dos acuíferos mediante pozos está facendo diminuír as súas reservas de forma alarmante en moitos países do mundo. Ademais, fai retroceder en profundidade a capa freática, co resultado de obrigar a facer pozos máis profundos e custosos.

Nas zonas próximas ao mar, a auga salgada invade os acuíferos, o que os inutiliza para o uso agrícola ou o consumo, agás que se aborde un custoso proceso de desalinización, que non está ao alcance de moitos países.

3.2. A contaminación das augas continentais Os procesos de contaminación das augas consisten na alteración física ou a contaminación mediante elementos químicos que supoñen unha modificación das condicións para o seu uso ou das que permiten a permanencia do ecosistema.

En condicións normais, hai substancias contaminantes que chegan ao mar ou ás augas doces de forma natural. Os microorganismos encárganse de depurar eses axentes, mantendo o ecosistema hídrico. O problema xorde coa achega de axentes contaminantes en cantidades moi superiores ás que o proceso natural pode absorber.

Río contaminado.

Son moitos os procesos de orixe humana que contribúen a contaminar as augas continentais. Entre os máis importantes están: • Os residuos xerados pola actividade agraria e entre eles, de forma especial, os fertilizantes e pesticidas e os refugallos orgánicos procedentes da gandería.

• As verteduras industriais, que achegan multitude de substancias químicas, pero tamén de elementos sólidos que van parar a ríos, lagos e augas subterráneas.

• Os residuos urbanos, procedentes dos lixos e dos sumidoiros, cuxas augas non sempre depuradas acaban desembocando nas fontes de auga doce.

• A modificación da temperatura natural, que se produce pola vertedura de augas moi frías, procedentes de centrais hidroeléctricas, ou moi quentes, como ocorre coas que xeran centrais térmicas ou nucleares.

• A chuvia ácida, que traslada desde a atmosfera a ríos e lagos óxidos de nitróxeno e dióxido de xofre procedentes da contaminación do aire.

246

Tema 12

5/4/11

08:21

Página 247

Produtos químicos

Excrementos humanos

Pesticidas e fertilizantes

Sistema séptico insuficiente

Construcións mal dirixidas

Deterxentes Produtos de limpeza Pintura

Sedimentos Terra erosionada Excrementos animais

Lixo

Diferentes formas de contaminación da auga.

¿SABÍAS QUE...?

A contaminación dos mares Se a contaminación é elevada nas augas continentais, as augas mariñas convertéronse nun auténtico vertedoiro. Ao mar desembocan os ríos, coa súa achega de contaminantes, ao que hai que sumar as verteduras directas procedentes de industrias e augas residuais xeradas pola densa urbanización da costa. Non é casualidade que sexan as áreas do mar máis próximas ás zonas máis desenvolvidas as que presentan unha maior alteración do medio marítimo: aumento de temperatura, proliferación de algas, diminución do osíxeno na auga, etcétera.

Outra fonte de contaminación mariña son as verteduras de aceites e petróleo, procedentes dos buques, producidas tanto por accidentes como pola limpeza dos seus depósitos, unha actividade que, aínda que prohibida, se realiza de forma xeralizada.

Vertedura de cru provocada polo Prestige.

ACTIVIDADES 7 8

¿Por que é necesario facer os pozos cada vez máis profundos?

Nomea os procesos de orixe humana que contribúen a contaminar as augas continentais.

247

Tema 12

5/4/11

08:21

Página 254

A PÉNDICE 7

MEDIDAS CIDADÁS PARA UN CRECEMENTO SOSTIBLE

Unha nova percepción social Un dos cambios máis significativos respecto ao pasado ten que ver coa percepción que os cidadáns teñen do problema medioambiental e da necesidade dun crecemento sostible.

Medidas cidadás para un crecemento sostible A auga e os alimentos: • Evitar o consumo innecesario nos fogares.

• Usar sistemas de rego eficiente.

• Axudar á depuración da auga.

• Consumir unha dieta con menos produtos de orixe animal.

• Evitar o dilapidación de alimentos.

O aforro enerxético: • Aforrar en iluminación.

• Apagar os aparatos que non estean en uso.

• Limitar o uso de auga quente e optar, se é posible, pola enerxía solar.

• Manter os termóstatos de calefacción e aire acondicionado en temperaturas axeitadas.

• Evitar os desprazamentos en vehículo privado.

• Conducir de forma eficiente.

• Contribuír ao mantemento do medio ambiente.

Durante décadas, as medidas que había que adoptar para protexer o medio ambiente eran responsabilidade dos gobernos e esixíase destes que tomaran as decisións oportunas. Así ocorreu, por exemplo, coa eliminación das caldeiras de calefacción de carbón ou coa redución do chumbo nas gasolinas, que foron o resultado de decisións dos gobernos.

Na actualidade, non obstante, estendeuse a idea de que garantir un crecemento sostible é responsabilidade de todos, cidadáns e autoridades, e que está nas nosas mans, na nosa vida cotiá e na nosa acción social colectiva, o futuro do planeta.

A auga e os alimentos Aínda que nos países desenvolvidos hai auga e alimentos suficientes para a poboación, non por iso hai que renunciar a actuar. Hai que ter en conta que unha parte dos alimentos que producimos pode destinarse á axuda aos países pobres. En canto á auga, o noso país está en proceso de desertificación e os períodos de seca son relativamente frecuentes. A capacidade de embalsamento de auga está ao límite e xa é prexudicial para o ecosistema, polo que convén establecer medidas de aforro.

Entre as medidas que podemos aplicar están: • Evitar o consumo innecesario nos fogares. Non deixar as billas abertas innecesariamente, facer un uso axeitado das cisternas e do lavapratos, evitar encher a bañeira, reparar billas que gotean, aproveitar a auga de chuvia para o rego de macetas, etcétera.

• Usar sistemas de rego eficiente. Substituír o rego a manta por sistemas de goteo, usar temporizadores, regar ás horas axeitadas para aproveitar a auga, etcétera.

• Axudar á depuración da auga. Evitar arroxar ao sumidoiro substancias como aceites, deterxentes ou produtos de limpeza agresivos.

• Consumir unha dieta con menos produtos de orixe animal, dado que a súa produción consume máis enerxía que os produtos vexetais. Evitar o consumo de especies en perigo de extinción ou de difícil reprodución.

254

Tema 12

5/4/11

08:22

Página 255

• Limitar o uso de auga quente e optar, se é posible, por quentamento por enerxía solar.

• Evitar o dilapidación de alimentos. Mercar os necesarios e procurar conservalos en boas condicións para o seu consumo, ademais de evitar a súa caducidade.

• Manter os termóstatos de calefacción e aire acondicionado en temperaturas axeitadas. Evitar a excesiva calor en inverno e as temperaturas moi baixas en verán.

Revisar o illamento térmico da vivenda, para manter mellor a temperatura.

O aforro enerxético Implementar medidas de aforro enerxético é vital para reducir a emisión de gases de efecto invernadoiro. Entre as máis importantes están:

• Evitar os desprazamentos en vehículo privado cando sexa posible.

• Aforrar en iluminación. Substituír as lámpadas tradicionais por outras de baixo consumo, evitando ter a luz acesa de forma innecesaria ou cunha potencia maior da requirida.

• Conducir de forma eficiente. Usar automóbiles de baixo consumo, como híbridos ou eléctricos, manter en bo estado os neumáticos, non circular co motor a moitas revolucións, evitar as horas punta, etcétera.

• Apagar os aparatos que non estean en uso, incluída a posición de stand by. Prescindir de aparatos eléctricos innecesarios e facer bo uso de lavadoras, lavapratos e outros aparatos de consumo elevado.

• Contribuír ao mantemento do medio ambiente. Reciclar os lixos, reducir o consumo de papel, non usar tecidos de pel animal, non arroxar desperdicios nin cabichas fóra dos contedores, etcétera.

ACTIVIDADES 1

Indica que significan os seguintes termos en función do contexto no que se atopan: Percepción

•

Depuración

•

Termostato

•

Híbridos

2

Entra en <http://elbauldelizpi.blogspot.com/2010/03/desertificacion.html> e escribe o nome das comunidades autónomas que se ven afectadas por risco medio, alto e moi alto de desertificación.

3

Busca a entrada correspondente a «estación depuradora de augas residuais» na web Wikipedia. A partir da información que atoparás nela, contesta ás seguintes cuestións: a) ¿Que significa EDAR? b) ¿Cal é o obxectivo das estacións depuradoras? c) ¿Como eliminan as materias orgánicas disoltas na auga? d) ¿Por que adoita relacionarse a presenza de malos cheiros coas estacións depuradoras?

4

Entra na seguinte dirección: <http://centros6.pntic.mec.es/cea.pablo.guzman/lecciones_fisica/ahorro_energetico.htm.>. Atoparás un artigo sobre o aforro enerxético, que está dividido en catro apartados: uso eficiente da enerxía; técnicas de aforro da enerxía; industria e reciclaxe; e aforro de enerxía no mundo. Leos e fai un pequeno resumo sobre eles.

5

¿Por que razón os gobernos decidiron eliminar as caldeiras de calefacción de carbón? ¿E reducir o chumbo da gasolina?

6

¿Por que cres que un crecemento sostible é responsabilidade de todos?

7

O noso país está en proceso de desertificación. ¿Que diferenza existe entre desertificación e desertización?

8

Fai dúas columnas e escribe nunha as medidas que debemos aplicar para aforrar auga e na outra aquelas accións que habitualmente levamos a cabo e que significan un dilapidación de auga.

9

Fai dúas columnas e escribe nunha as medidas que debemos adoptar para aforrar enerxía e na outra aquelas accións que habitualmente levamos a cabo e que significan un dilapidación enerxético.

255

Tema 12

5/4/11

08:22

Página 256

P RACTICA

COMPETENCIAS

Competencias no coñecemento e a interacción co mundo físico 1

¿En que países e continentes se atopan as cidades de Montreal, Kioto e Copenhague?

2

De acordo coa información proporcionada polo mapa mundial, ¿en que continentes os seus habitantes teñen maior acceso á auga potable? ¿En que países teñen os seus habitantes maiores dificultades para acceder á auga potable? ¿Por que cres que se dan estes feitos?

Tratamento da información e competencia dixital 4

Entra en <www.bbc.co.uk/spanish/especiales/agua/default.stm> e escribe as zonas do mundo con problemas de auga, indicando a problemática de cada unha delas.

5

A partir dos datos da web <http://jonkepa.wordpress. com/2010/01/18/los-paises-mas-pobres-delmundo/> completa o seguinte cadro: País Continente Recursos económicos Problemática

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Acceso á auga potable (%) 22,00 - 51,00 51,01- 67,00

67,01 - 82,00 82,01 - 93,00

93,01 - 100,00 sen datos

6

Fonte: WHO Statistics, Core Health Indicators 2007.

Mapa mundial do acceso á auga potable.

a) ¿Que é a chuvia ácida? ¿Como se produce? b) ¿Que quere dicir que «a chuvia ten nun lugar un pH de 3»?

Competencia en comunicación lingüística 3

c) ¿Que especies son as máis afectadas pola acidificación acuática?

Indica que significan os seguintes termos en función do contexto no que se atopan:

d) ¿Como se introduce a chuvia ácida nas correntes de auga?

• Freática (apartado 3.1. A sobreexplotación da auga).

e) ¿De que forma afecta a chuvia ácida ás construcións históricas?

• Pesticidas (apartado 3.2. A contaminación das augas continentais).

• Polución (apartado 5.1. A contaminación do aire).

• Neveiros (apartado 5.3. As consecuencias do quentamento global).

Competencia para aprender a aprender 7

¿En que se baseou, nos dous últimos séculos, o crecemento da economía mundial?

8

¿Que porcentaxe de auga se emprega para o consumo humano? ¿E na agricultura? Explica a diferenza entre ambos usos.

9

¿Que consecuencias ten para a poboación a falta de auga potable?

• Protocolo (apartado 6.2. As primeiras medidas).

• Cume (apartado 6.4. O fracaso do cume de Copenhague de 2009).

256

Entra na web <http://www.lareserva.com/home/lluvia_acida> e contesta ás seguintes preguntas relacionadas coa chuvia ácida:

Tema 12

5/4/11

08:34

Página 257

10

¿Canto gastan os países ricos en comer? ¿E os pobres? Explica a razón da diferenza.

11

¿Que combustibles fósiles son os que máis contaminan o aire? ¿Como se producen?

12

Se se cumpren as previsións do Protocolo de Montreal, a capa de ozono terase recuperado para o ano 2050. ¿Que función ten esta capa?

Autonomía e iniciativa persoal 13

Analiza o presente cadro sobre os gases de efecto invernadoiro que máis inflúen no quentamento global e engade as solucións que deben perseguir os seres humanos.

Gas

Dióxido de carbono (CO2)

Metano (CH4)

Óxido nitroso (N2O)

Ozono (O3)

Carbonos clorofluorados (CFCs)

Tempo medio que permanece na atmosfera (en anos)

Las siguientespáxinas páginasweb webpódenche te puedenaxudar ayudar no enestudo el esAs seguintes tudiotemas de losdesta temas de esta unidad: dos unidade: Página interactiva te permite a todos Información sobre que a chuvia ácida,acceder con dous vídeos:los países del mundo. Una vez seleccionado uno de ellos puehttp://www.lareserva.com/home/lluvia_acida des obtener mucha información sobre el mismo: Información sobre o cambio climático: http://www.lospaises.com.ar/ http://www.alertatierra.com/CambC_causas.htm Página interactiva que permite conocer los himnos y las Mapa interactivo que Incluye permitevario obterjuegos información sobre banderas del mundo. relacionados determinados con Geografía: puntos do planeta con problemas de auga: http://www.banderas-del-mundo.com/ www.bbc.co.uk/spanish/especiales/agua/default.stm Permite ampliar los conocimientos sobre las distintas Información sobre o Incluye aforro enerxético: formas de gobierno. un mapa con los sistemas de gobierno de todos los países del mundo: http://centros6.pntic.mec.es/cea.pablo.guzman/lecciohttp://es.wikipedia.org/wiki/Forma_de_gobierno nes_fisica/ahorro_energetico.htm

Fonte

¿Por que aumentou?

Posibles solucións

Monográfico sobre historiaobter de lainformación democracia:sobre deMapa interactivo quelapermite terminados puntos do planeta con problemas de auga: http://www.misrespuestas.com/que-es-la-democracia.html www.bbc.co.uk/spanish/especiales/agua/default.stm

Aumento de demanda de combustibles fósiles. DesCombustión trución de de combus100 bosques. tibles Diminución fósiles de fotosínteses.

Queimazóns verdes Perdas de gas e petróleo.

Cultivos de Aumento de arroz. Trata10 animais de mentos de regandería siduos.

Desperdicios de animais Crecente demanda de combustibles Queima de fósiles.

130 combustibles Maior uso de fósiles fertilizantes.

Maior uso de terra cultivable.

Aumento de Tubos de combustibles Descoñécese escape de fósiles de vehículos medios de transporte 55-116

PÁXINAS WEB 

Propulsores de refrixe- Refrixerantes rantes

Constitución información de los Estados Unidos de Norteamérica: Proporciona sobre a distribución da auga no mundo.

Permite acceder a outras páxinas relacionadas co http://www.archives.gov/espanol/constitucion.html tema: Declaración de los Derechos del Hombre y del Ciudadano: http://www.itescam.edu.mx/principal/sylabus/fpdb/rehttp://www.fmmeducacion.com.ar/Historia/Documencursos/r9722.DOC toshist/1789derechos.htm Información contaminación das augas: Página oficialsobre de laaONU: http://www.botanical-online.com/aguacontaminanhttp://www.un.org/es/ tes.htm Página oficial del Organización Mundial de la Salud: Páxina oficial dahttp://www.who.int/es/ Organización de Nacións Unidas para a Agricultura e a Alimentación: Página oficial del Organización Internacional de Trabajo: http://www.fao.org/index_es.htm http://www.ilo.org/global/lang--es/index.htm Páxina oficial do Panel Intergobernamental sobre o Cambio Climático: http://www.ipcc.ch/home_languages_main_spanish.htm Información sobre o Cume de Cancún (México). Desde esta páxina pódese acceder ás correspondentes a outros cumes sobre o cambio climático: http://www.cumbrescambioclimatico.org/ Páxina de Ecoloxistas en Acción: http://www.ecologistasenaccion.org/ Páxina oficial de ADENA: http://www.wwf.es/ Páxina oficial de Greenpeace: http://www.greenpeace.org/espana Páxina oficial de Amigos da Terra: http://www.tierra.org/spip/

Fonte: http://www.alertatierra.com/CambC_causas.htm.

257

Galicia 3º

5/4/11

09:13

Página 258

Comunidade de Galicia POR MARÍA XOSÉ VÁZQUEZ LOJO

E

RAÚL SOUTELO VÁZQUEZ Galicia experimentou importantes transformacións económicas e demográficas desde mediados do século XX. As actividades agropecuarias que ocuparan tradicionalmente á maior parte da poboación perderon importancia na súa contribución ao emprego e ao PIB debido ao fortísimo éxodo rural que marcou o declive das aldeas galegas. Desenvolveuse a industria no eixe atlántico formado por Ferrol, Santiago, Pontevedra e, fundamentalmente, nas áreas metropolitanas de A Coruña e Vigo, a pesares do forte impacto da reconversión industrial en sectores estratéxicos da economía galega como o da construción naval, civil e militar. A expansión do sector terciario, vencellada ao turismo de praia, sobre todo nas Rías Baixas e na costa cantábrica, e ao turismo cultural, beneficiouse dos programas do Xacobeo e do apoio económico da Xunta aos negocios de turismo rural. A capacidade de creación de emprego do sector está limitada pola estacionalidade e non impediu a despoboación acelerada do interior rural de Galicia.

As provincias de A Coruña e Pontevedra concentran a poboación, a industria e os servizos mentres que a de Ourense e o interior de Lugo languidecen. Vigo, A Coruña e Ourense son as tres maiores cidades, seguidas por Lugo, Pontevedra e Santiago de Compostela que é a capital política de Galicia.

Cidade e porto de Vigo.

Galicia 3ยบ

5/4/11

09:13

Pรกgina 259

13

Galicia 3º

5/4/11

1

09:13

Página 260

A ACTIVIDADE ECONÓMICA (I): O SECTOR PRIMARIO 1.1. A economía galega: datos xerais Os cambios acontecidos no sistema produtivo de Galicia elevaron o seu PIB ata os 55.850,3 millóns de euros en 2007. Isto supón unha renda per cápita de 20.144 euros. O sector agrario e a pesca achegaron o 3,9%, a industria o 13,7%, a produción de enerxía o 3,3%, a construción o 13,4% e os servizos máis do 55%.

A poboación activa concéntrase no sector terciario (64%), na industria (16,25%) e na construción (10%), con menos do 10% dos empregos no sector primario segundo a EPA do terceiro trimestre de 2009.

O desemprego incrementouse desde 2010, rexistrándose 245.831 parados en febreiro de 2011, que é a cifra máis elevada desde 1996. As provincias de Pontevedra e A Coruña rondan os 100.000 parados cada unha.

Fonte: Atlas Xeográfico e Histórico de Galicia e do Mundo, Ed. do Cumio, Pontevedra.

Cultivo de millo.

cota/explotacións n.º de explotacións

explotacións cota/explotación (Kg)

34.000 32.000 30.000 28.000 26.000 24.000 22.000 20.000 18.000 16.000 14.000

150.000 135.000 120.000 105.000 90.000 75.000 60.000 45.000 30.000 15.000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Evolución do número de explotacións e a súa cota.

260

Fonte: Eixo Atlántico, revista da Eurorexión Galicia-Norte de Portugal.

Produtos galegos con denominación de orixe.

1.2. O sector primario A poboación activa ocupada nos subsectores agrícola, gandeiro, forestal e pesqueiro aproxímase ao 10% do total superando lixeiramente a media española. A principios de 2011, a agricultura rexistrou 6.590 parados e aumentou o peche de explotacións debido á falta de relevo xeracional polos baixos prezos da carne e o leite de vacún.

A agricultura emprega tecnoloxía avanzada para cultivar especies moi rendibles no mercado como a vide, concentrada nas provincias de Pontevedra e Ourense (coas denominacións de orixe Rías Baixas, Ribeiro, Valdeorras, Ribeira Sacra e Monterrey), a pataca de A Limia, froitas coma o kiwi, hortalizas, flores e produtos de horta (como os pementos de Padrón). A principal produción é de millo para forraxe.

Na gandería predomina o vacún de carne coa denominación de orixe «Tenreira Galega». A gandería leiteira sustenta a produción de queixos amparados nas denominacións de orixe San Simón da Costa, Tetilla, Cebreiro e Arzúa-Ulloa. O gando porcino e o avícola desenvolveron unha importante produción de ovos e de carne grazas a empresas como COREN. A pesca é unha actividade estratéxica dentro da economía galega polo elevado número de embarcacións e de empregos directos e indirectos que sustenta. Tamén polo volume de capturas e a súa repercusión no desenvolvemento das industrias conserveira, do frío e a construción naval, o transporte e o comercio. Os principais portos son Vigo, A Coruña, Ribeira, Burela, Marín, Bueu, Viveiro e Ortigueira. O sector engloba distintas categorías: • Flota de baixura. Embarcacións pequenas que faenan no litoral. Está especializada na captura de xurelo e sardiña.

• Flota de altura e gran altura. Pescan nos caladoiros comunitarios e internacionais do Atlántico, o Índico e o Pacífico. Capturan atún, bonito, pescada, cefalópodos, bacallau e marisco.

• Marisqueo. Traballo feminino nun 95%. Extráense bivalvos e mariscos.

Galicia 3º

5/4/11

09:13

Página 261

A acuicultura galega domina o mercado español e é un dos principais subministradores dos mercados europeos. Na acuicultura de auga salgada cultívase por medio de bateas (mexillón, ostra e vieira), parques de cultivo (ameixas e ostras) e granxas mariñas e continentais (dourada, rodaballo, ollomol, salmón e robaliza). Na acuicultura de auga doce empréganse as piscifactorías (troitas).

Os principais problemas do sector pesqueiro son o esgotamento dos caladoiros nacionais e o acceso restrinxido nos internacionais, o furtivismo, a contaminación das augas, o reducido tamaño dos barcos, a tecnoloxía atrasada, a inadecuada comercialización que beneficia aos intermediarios e o elevado prezo dos combustibles.

© Alberto Alonso, 2010.

A extensa superficie forestal (63% do total) non se corresponde co seu papel secundario do subsector na economía galega. Niso inflúe o tipo de propiedade (comunal xestionado polas Comunidades de montes ou individual minifundista) e a caída no mercado do valor das especies de crecemento rápido (pino e eucalipto) que protagonizaron as repoboacións forestais da segunda metade do século XX, con destino á industria do moble e á planta de celulosa de Pontevedra.

Na minería está en pleno auxe a explotación de rochas industriais, como o cuarzo (norte de A Coruña), o granito (O Porriño) e a lousa (Valdeorras).

Percebeira traballando na Costa da Morte.

¿SABÍAS QUE...?

A evolución do sector lácteo desde o ano 2000 caracterizouse pola redución do número de explotacións, polo cese voluntario da actividade (xubilacións ou venda da cota) e a falta de relevo xeracional. Das máis de 32.000 explotacións censadas en 2000 pasouse a 24.000 en 2003, 18.000 en 2005 e menos de 16.000 en 2007. A produción láctea concentrouse nas explotacións mellor dimensionadas que ven comprometida a súa viabilidade polo aumento do custe dos insumos e a inestabilidade no prezo do leite que establecen as grandes empresas do sector.

O prezo dos compoñentes para elaborar pensos multiplicouse durante a última década (alfalfa: 115%, solla: 106%, fariña de millo: 68%), os plásticos agrícolas (53%), o nitróxeno para as máquinas (106%), o gasóleo agrícola (183%) e a seguridade social agraria (116%). En contrapartida, o prezo do leite só aumentou un 23% e o da carne un 11%.

RECOLLIDA DIARIA DE LEITE GALEGO Diariamente recóllense en Galicia preto de 6 millóns de litros repartidos entre as grandes plantas, as cooperativas, as queixerías 1.000.000 e os primeiros compradores Leite Río (Galicia) 325.000 AS PLANTAS Feiraco 250.000 DE RECOLLIDA (Galicia) Nestlé

Plantas de procesado Litros diarios recollidos Pontedeume

Lactalis (Francia)

150.000 Clesa

Capsa

(Madrid)

(Asturias)

(Cliente preferente SenobleMercadona)

SEN PLANTA 130.000 160.000 DE PROCESADO 160.000 Pascual Reny Picot Danone EN GALICIA (Asturias)

Outeiro de Rei

(Andalucía)

800.000

(Castela e León)

(Portugal)

350.000 Puleva(*)

250.000 Veiga de Celega Anzós

(Suíza)

(*) A planta pasará en breve a mans da francesa Lactalis, segundo o acordo de compravenda asinado pola firma gala e Ebro Puleva

800.000 Leche Celta

750.000

(Francia)

Ceao I e II, Lugo

70.000 60.000 Kaiku Entrepinares (País Vasco)

(Castela e León)

Fonte: La Voz de Galicia.

O sector lácteo galego

Control estranxeiro do mercado lácteo galego.

ACTIVIDADES 1 2 3

¿Cal é a actividade máis importante do sector primario? Explica cales son as súas principais características.

4 5

Visiona o documental Amelia de terra de Montes, de Federico da Peña (Deputación de Pontevedra, 2005).

Cita o nome dos principais portos pesqueiros e as especies que capturan (consulta a páxina web <www.from.com>).

Pescuda en que tipos de pesca predominan os barcos de máis antigüidade na flota galega (consulta o artigo: <http://www.farodevigo.es/economia/2010/06/01/economia-3400-buques-pesca-gallegos-superan-decadas-antiguedad/443769.html>).

Elabora un cadro sobre a viticultura galega a partir da información das webs das denominacións de orixe: <www.ribeiro.es>, <www.doriasbaixas.com>, <www.ribeirasacra.org>, <www.domonterrei.com> e <www.dovaldeorras.com>, onde conste: produción, zonas, variedade de uva, clima, superficie, etcétera.

261

Galicia 3º

5/4/11

6

09:13

Página 270

ORGANIZACIÓN POLÍTICA DE GALICIA 6.1. O Estatuto de Autonomía e as institucións políticas Galicia é unha das tres nacionalidades históricas do Estado español. Está formada por catro provincias: A Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra. A capital é Santiago de Compostela.

O Estatuto de Autonomía de 1981 é a Lei que rexe Galicia. Regula o territorio que abarca a Comunidade, os símbolos que a identifican (bandeira, escudo, himno e idioma propio), as institucións e organismos do goberno autonómico (o Parlamento, a Xunta de Galicia e o Tribunal Superior de Xustiza), as súas competencias e as relacións co Estado central e demais Comunidades autónomas.

Parlamento de Galicia en Santiago de Compostela.

O Parlamento de Galicia. Está formado por 75 deputados elixidos por sufraxio universal para un mandato representativo de catro anos. Nel recae o poder lexislativo: elabora e aproba as leis de Galicia, controla o funcionamento do goberno e aproba os orzamentos anuais. A súa sede está en Santiago de Compostela.

O Presidente de Galicia. Dirixe o goberno, designa aos seus membros (conselleiros) e coordina o seu labor. É elixido polo Parlamento a proposta do partido maioritario e noméao o rei. Galicia foi gobernada por sucesivos presidentes do Partido Popular (Xerardo Fernández Albor entre 1981 e 1987, Manuel Fraga Iribarne entre 1990 e 2005) e do PSOE (Fernando González Laxe entre 1987 e 1990, Emilio Pérez Touriño entre 2005 e 2009). O actual presidente é Alberto Núñez Feijóo.

A Xunta de Galicia. Exerce o poder executivo e administrativo. Confórmano o presidente e os conselleiros, que poderán ser nomeados e cesados por aquel.

O Tribunal Superior de Xustiza de Galicia representa o poder xudicial. Ten a súa sede en A Coruña.

Os ex presidentes da Xunta de Galicia Manuel Fraga Iribarne, Emilio Pérez Touriño, Fernando González Laxe e Xerardo Fernández Albor co actual mandatario Alberto Núñez Feijóo no centro da foto.

Outras institucións de rango autonómico e que forman parte da administración son o Valedor do Pobo, o Consello de Contas e o Consello da Cultura Galega.

6.2. As competencias de Galicia No Estatuto de Autonomía de Galicia establécense unha serie de competencias para a Comunidade Autónoma, que abarcan distintos ámbitos e que progresivamente se ampliaron.

270

Galicia 3º

5/4/11

09:13

Página 271

• Galicia ten competencias exclusivas na organización das súas institucións de autogoberno, na ordenación do territorio e do litoral, en urbanismo e vivenda, obras públicas, transporte, aproveitamentos forestais, hidráulicos e de enerxía eléctrica, pesca nas rías e augas interiores, en feiras e mercados, asistencia social, creación dunha Policía Autónoma entre outras.

Bandeira de Galicia.

No ámbito cultural é da súa competencia a artesanía, o patrimonio artístico, bibliotecas, museos, conservatorios de música e servizos de Belas Artes, fomento da cultura e da investigación, promoción da ensinanza da lingua galega, do turismo e do deporte. Galicia, tamén, ten traspasadas as competencias en materia de educación e sanidade.

Artigo 1 1. Galicia, nacionalidade histórica, constitúese en Comunidade Autónoma para acceder ao seu autogoberno, de conformidade coa Constitución Española e co presente Estatuto, que é a súa norma institucional básica.

2. A Comunidade Autónoma, a través de institucións democráticas, asume como tarefa principal a defensa da identidade de Galicia e dos seus intereses, e a promoción da solidariedade entre todos cantos integran o pobo galego.

Artigo 3 1. Para efectos do presente Estatuto, gozan da condición política de galegos os cidadáns españois que, de acordo coas leis xerais do Estado, teñan veciñanza administrativa en calquera dos municipios de Galicia.

2. Como galegos, gozan de dereitos políticos definidos neste Estatuto os cidadáns españois residentes no estranxeiro que tivesen a súa última veciñanza administrativa en Galicia, e acrediten esta condición no correspondente Consulado de España. Gozarán tamén destes dereitos os seus descendentes inscritos como españois, se así o solicitan na forma que determine a lei do Estado.

Artigo 4 3. Os poderes públicos da Comunidade Autónoma asumen, como un dos principios rectores da súa política social e económica, o dereito dos galegos a viviren e traballaren na propia terra.

Artigo 5 1. A lingua propia de Galicia é o galego.

2. Os idiomas galego e castelán son oficiais en Galicia e todos teñen o dereito de coñecelos e de usalos.

3. Os poderes públicos de Galicia garantirán o uso normal e oficial dos dous idiomas e potenciarán o emprego do galego en todos os planos da vida pública, cultural e informativa, e disporán os medios necesarios para facilitar o seu coñecemento.

4. Ninguén poderá ser discriminado por causa da lingua.

Artigo 9 1. Os poderes da Comunidade Autónoma exércense a través do Parlamento, da Xunta e do seu Presidente.

Estatuto de Autonomía.

ACTIVIDADES 24

Busca na páxina web da Xunta de Galicia información sobre cales son as institucións e os símbolos de Galicia. Explica, ademais, as competencias principais desas institucións.

25

Explica cal é a composición actual do Parlamento de Galicia e a organización das súas actividades despois de ver o documental e a visita guiada que ofrece a súa páxina na Rede: <http://www.parlamentodegalicia.com/sites/ParlamentoGalicia/default.aspx>.

271

Anexo cartográfico 3º

5/4/11

08:38

Página 272

Anexo cartográfico 1

ÁFRICA

Mapa político ..............................................................

274

Datos estadísticos .......................................................

275

2

AMÉRICA

Mapa político ..............................................................

276

Datos estadísticos .......................................................

277

3

ASIA

Mapa político ..............................................................

278

Datos estadísticos .......................................................

279

4

EUROPA

Mapa político ..............................................................

280

Datos estadísticos .......................................................

281

5

OCEANÍA

Mapa político ..............................................................

282

Datos estadísticos .......................................................

283

6

ESPAÑA

Mapa político ..............................................................

284

Datos estadísticos .......................................................

285

Anexo cartogrรกfico 3ยบ

5/4/11

08:38

Pรกgina 273

Anexo cartográfico 3º

2

5/4/11

08:38

Página 276

América político 150°

120°

90°

60°

45°

Océano Ártico M a r d e B e a u f o r t

Baía de Buffin

G r o e n l a n d i a

Nuuk

Baía de Hudson

Golfo de Alaska

C a n a d á

Océano

Otava

Atlántico Estados Unidos de América

Océano

Washington

Pacífico México México DF Belice Guatemala El Salvador Honduras Nicaragua Costa Rica

Golfo de México

Bahamas Nassau

A Habana Cuba

Belmopan Guatemala San Salvador Tegucigalpa Managua San José

Kingston

Xamaica Mar Caribe

Caracas Panamá

Panamá

Paramaribo Georgetown Surinam Cayenne

Venezuela

Bogotá Colombia

Quito Ecuador

Perú Lima

Güiana Francesa

Güiana

B r a s i l Bolivia La Paz

Brasilia

Paraguai Asunción

Océano Pacífico

Haití Porto Príncipe República Dominicana Santo Domingo Porto Rico San Juan Antigua St. John’s Guadalupe (Fr.) Basse-Terre Dominica Roseau Martinica (Fr.) Fort de France Sta. Lucía Castries San Vicente e as Grenadinas Kingstown Barbados Bridgetown Grenada St George’s Trinidade e Tobago Porto España

Chile Santiago

Bos Aires

Uruguai Montevideo

Arxentina

0

276

2 000

4 000 km

Océano Atlántico

Anexo cartográfico 3º

5/4/11

08:38

Página 277

2

América: datos estadísticos ESTADOS

Antigua e Barbuda

TAXA DE TAXA DE TAXA DE SUPERFICIE POBOACIÓN NATALIDADE MORTALIDADE MORTALIDADE (2009) (Por 1.000 INFANTIL (km2) (Por 1.000 hab.) hab.)

(Por 1.000 hab.)

ESPERANZA VIDA AO NACER (en anos)

PIB por hab. (en dólares)

IDH

443

85.632

16,59

5,94

16,25

75

18.100

Arxentina

2.780.400

40.913.584

17,94

7,41

11,44

77

12.500

0,775

Bahamas

13.880

309.156

16,81

9,32

23,17

66

29.600

0,784

Barbados

ESTUDANTES ESTUDANTES ESTUDANTES UNIVERSITARIOS UNIVERSITARIOS UNIVERSITARIOS (Cada 100.000 (Cada 100.000 (Cada 100.000 mulleres) homes) hab.)

1.602

745

1.197

6.552

4.594

5.592

430

284.589

12,55

8,41

12,29

74

18.500

0,788

Belice

22.966

307.899

27,33

5,80

23,07

68

8.400

0,694

Bolivia

1.098.581

9.775.246

25,82

7,05

44,66

67

4.200

0,643

3.324

4.081

3.702

Brasil

8.514.877

198.739.269

18,43

6,35

22,58

72

9.400

0,699

3.412

2.786

3.104

Canadá

10.008.000

33.487.208

10,28

7,74

5,04

81

38.700

0,888

4.689

3.686

4.192

756.102

16.601.707

14,64

5,84

7,71

77

14.000

0,783

4.733

4.849

4.790

Colombia

1.138.914

45.644.023

19,57

5,54

18,9

73

8.200

0,689

3.421

3.459

3.439

Costa Rica

51.100

4.253.877

17,43

4,34

8,77

78

10.800

0,725

2.826

2.299

2.558

Cuba

110.860

11.451.652

11,13

7,24

5,82

77

8.500

10.660

6.681

8.665

Dominica

751

72.66

15,73

8,20

13,65

76

9.600

519

164

342

Ecuador

283.561

14.573.101

20,77

4,99

20,9

75

7.100

0,695

4.201

3.730

3.965

Chile

El Salvador

21.041

7.185.218

25,31

5,47

21,52

72

6.000

0,659

2.339

2.172

2.260

9.826.675

307.212.123

13,82

8,38

6,26

78

46.300

0,902

6.666

5.136

5.912

344

90.739

21,32

6,09

13,23

66

12.300

5.430

5.445

5.438

Guatemala

108.889

13.276.517

27,98

5,11

27,84

70

5.000

0,560

1.736

1.767

1.751

Güiana

214.969

772.298

17,56

8,31

29,65

67

3.600

0,611

939

928

933

Haití

27.750

9.035.536

29,1

8,65

59,69

61

1.300

0,404

Honduras

112.492

7.792.854

26,27

5,41

24,03

69

4.200

0,604

2.126

1.510

1.819

Xamaica

10.991

2.825.928

19,68

6,43

15,22

74

7.500

0,688

3.048

1.454

2.268

México

1.964.375

111.211.789

19,71

4,80

18,42

76

13.900

0,750

2.419

2.463

2.441

Nicaragua

130.370

5.891.199

23,25

4,30

25,02

72

2.800

0,565

2.019

1.875

1.948

Panamá

75.420

3.360.474

20,18

4,66

12,67

77

9.900

0,755

4.758

3.158

3.951

Paraguai

406.752

6.995.655

28,17

4,46

24,68

76

3.900

0,640

3.380

2.525

2.948

1.285.216

29.546.963

19,38

6,14

28,62

71

7.300

0,723

3.450

3.311

3.380

48.670

9.650.054

22,39

5,28

25,96

74

7.400

0,663

3.917

2.438

3.173

San Cristovo Nevis

261

40.131

17,67

8,05

13,94

73

18.600

San Vicente e as Grenadinas

389

104.574

15,27

6,91

15,14

74

9.400

Estados Unidos Grenada

Perú República Dominicana

Santa Lucía

616

160.267

15,1

6,80

13,43

76

10.900

2.327

925

1.641

163.820

481.267

16,8

5,51

18,81

74

8.200

0,498

1.370

825

1.095

5.128

1.229.953

14,36

8,11

29,93

71

21.500

0,736

1.397

1.174

1.288

Uruguai

176.215

3.494.382

13,91

9,09

11,32

76

10.700

0,765

5.904

3.752

4.866

Venezuela

912.050

26.814.843

20,61

5,12

21,54

74

12.300

0,696

9.520

5.751

7.627

Surinam Trinidade e Tobago

Chicago.

Río de Xaneiro.

277