Dwaroj - 92

‫ژمار‌ه (‪ )92‬ساڵی هەشتەم‬

‫دوو هه‌فته‌نامه‌یه‌كی سیاسیی گشتییه‬

‫ده‌ریده‌كات‬

‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬

‫ئێعدامی سیاسی لە کوردستان‪،‬‬

‫‪dwaroj@komala.com‬‬

‫كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان‬

‫‪25 - ٢٠٢٠/٠٧/١٥‬ی پووشپەری ‪١٣٩٩‬ی هەتاوی‬

‫درێژەی دەیان ساڵ داگیرکاری و هەوڵ بۆ سڕینەوەی بزووتنەوەیەکی نەتەوەیی‬ ‫سەروتار‬

‫ئیعتیاد و سیاسەتی کۆماری‬ ‫ئیسالمی لە کوردستان‬ ‫سەیران مستەفازادە(ل‪)2‬‬

‫ئاوابوونی تەمەنی دیکتاتۆرەکان‬

‫پەرویز ڕەحیم زادە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئەمڕۆ لە هەمیشە زیاتر‪ ،‬لە الیەک‬ ‫بوەتە مەیدانێکی گەورەی ملمالنێی نێوان دەوڵەتانی‬ ‫زلهێزی جیهانی‪ ،‬کە هەوڵیان ئەوەیە هێژمۆنی سیاسی‪،‬‬ ‫ئەمنی و ئابووری خۆیان بەسەر ئەو ناوچەدا داسەپێنن‬ ‫و لە الیەکی دیکەشەوە خودی واڵتانی ناوچەکە لە‬ ‫نێوان کۆمەڵێک قەیران و ئاڵۆزی ناوخۆیی گەورەدان‬ ‫کە دەربازبوونیان لە راستیدا بەشێکی گرینگی پێوەندی‬ ‫بە چۆنیەتی هەڵسووکەوتی خۆیانەوە هەیە لەگەڵ ئەو‬ ‫گرفتانەی بەرۆکی گرتوون‪ .‬بۆ وێنە قەیرانێکە عێراق دوای‬ ‫رووخانی رژیمی بەعس نزیکەی ‪ 20‬ساڵە تووشی بووەو‬ ‫تا ئێستاش ئاوەدانی و سەقامگیری بە خۆیەوە نەدیوە‪،‬‬ ‫جیا لە پێشخانە مێژوویەکەی کە چەندین کودەتای بە‬ ‫سەرداهاتووە‪ ،‬بەاڵم سەرچاوە سەرەکیەکەی لە قۆناغی‬ ‫ئێستادا شەڕی دەسەاڵتی دوو بەرەی شیعەو سوننەیە کە‬ ‫هەر کامەیان توانایی خۆیان بۆ سەرکەوتن بەسەر الیەنەکەی‬ ‫دیکە تەرخان دەکەن‪ ،‬بۆیە بە دەسەاڵت گەیشتنی هەرکام‬ ‫لەو الیەنانە راستەخۆ دەستی واڵتانی دەورووبەر بەسەر‬ ‫پرۆسەکەدا زاڵ دەکات و بەمشێوە قوواڵیی قەیرانەکە‬ ‫زۆرتر دەردەکەوێت‪ ،‬وەک چۆن رژیمی ئێران بە تایبەتی‬ ‫کاریگەریی گرینگی لەسەر دیاریکردنی پۆستە گرینگە‬ ‫حکوومەتیەکان لە واڵتە هەیە‪ .‬ئەم بابەتە بە جۆرێک لە‬ ‫سووریەش بارودۆخێکی هاوشێوەیە واتە قەیرانێکی قووڵی‬ ‫ناوخۆیی و ناسەقامگیریی و هاوکات شەڕی بەرژەوەندیی‬ ‫دوو زلهێزی رووسیەو ئەمریکا لە ئاستی جیهانی و ئێران و‬ ‫تورکیەش وەک دوو قوڵە زلهێزی ناوچەیی‪ .‬رژیمی کۆماری‬ ‫ئیسالمیش کە نەک وە دژکردەوەیەک بەرانبەر ئەم رووداوانە‬ ‫بەڵکوو لە بواری ئیدۆلۆژیکەوە لە دوای هاتنەسەرکاریەوە‬ ‫پرۆژەی هەناردەکردنی وەک خۆی پێی دەڵێ ( شۆڕش‬ ‫)ی لە بەرنامەی درێژخایەندا بووە‪ .‬ئەڵبەتە بە شێوەی‬ ‫ئاسایی زۆربەی دیکتاتۆرەکانی مێژوو بە بەردەوامی هەوڵی‬ ‫زیادەخوازیان لە بیروزەیندا بووەو بۆ ئەوەش دەستیان‬ ‫داوەتە هێرش و داگیرکاریی‪ .‬بەاڵم بۆ پرۆژەی وەها ئەگەر‬ ‫دیکتاتۆرەکان چ لە سەردەمی ئیمپراتۆرە گەورەکانەوە تا‬ ‫گەشەی فاشیزم لە ئوروپای سەدەی بیست بۆ ماوەیەکی‬ ‫کورتیش بووبێ پێشڕەوی و سەرکەوتنێکیان بەدەست‬ ‫دەهێنا‪ ،‬لە خۆیدا پشتی بە کۆمەڵێک فاکتۆر وەک ئابووریی‬ ‫بە هێزتر و یەکگرتوویی زۆرینەو رێکخستنی هێزی گەورەی‬ ‫نیزامی بەستبوو‪ .‬بەاڵم رەوتی مێژوو هەموو ئەو خەونانەی‬ ‫پووچەڵکردەوەو جارێکی دیکە نەک ئەوانی تەنیا ناچار بە‬ ‫پاشەکشە کرد بۆ ناو سنوورەکانی خۆی بەڵکوو ئێستا ئەو‬ ‫رووداوانە وەک شەرم و پەڵەیەکی رەشی مێژوویی بەناو‬ ‫چاوی ئەو واڵتە داگیرکەرانە ماوەتەوە‪ .‬ئێستاکە رژیمی‬ ‫کۆماری ئیسالمی لە کاتێکدا بە بەردەوامی دەستی ئاژاوەو‬ ‫شەڕەنگێزانە لەم ناوچەدا دەگێڕێ و زێدەخوایی دەکات کە‬ ‫هیچکام لەو فاکتۆرانەی بوون بە زلهێزی ( وەک ئەوەی‬ ‫خولیایەتی ) تێدا نیە‪ .‬ئەم رژیمە قەیرانی رەوایی بە النی‬ ‫زۆرەوە چ لە ناوخۆ چ لە ئاستی کۆمەڵگای جیهانیی‬ ‫لەدەستداوە‪ ،‬لە الیەکی دیکەوە ئابووریەکی داڕماو کە بە‬ ‫هیچ جۆرێک مەودای گەشەی نەماوە رۆژ لەگەڵ رۆژ قووڵتر‬ ‫دەبێتەوەو بەرهەمەکەشی ئەو ناکۆکیە گەورە چینایەتیەیە‬ ‫کە زۆرینەی دانیشتووانی ئەو واڵتەی بەرەو هێڵی هەژاری‬ ‫پاڵ پێوە ناوەو لە بەرانبەریشدا کەمایەتیەکی گەندەڵی‬ ‫کردوەتە خاوەنی سەرمایەگەلی ئەفسانەیی‪ .‬وەک بینرا‬ ‫لە ماوەی دوو ساڵی رابردوو بە تایبەتی خۆپیشاندانی‬ ‫گەورە لە دژی بارۆدۆخی نالەباری ئابووری هاتە ئاراوە‬ ‫کە سەرەڕای کوشتاری بێبەزەییانە‪ ،‬بەاڵم جەماوەر هەر‬ ‫جارە تووڕەتر دێنە سەر شەقام بۆ داواکاریەکانیان‪ .‬ئەم‬ ‫بارودۆخە بێگومان لە کوردستانیش هەمان کاریگەری و‬ ‫کاردانەوەی دەبێت‪ ،‬بە تایبەتی کە کوردستان جیا لەو‬ ‫بابەتە هاوبەشانەی لەگەڵ خەڵکی کۆی دانیشتووانی‬ ‫ئێران هەیەتی بە بەردەوامی لە الیەن دەزگا ئەمنیەتیەکان‬ ‫چاوەدێری دەکرێ‪.‬‬ ‫‪...‬بۆ ڵ ‪2‬‬

‫ڕوو لە ڕۆژهەاڵت بۆ دژایەتی ڕۆژ ئاوا‬ ‫کاوان موکری(ل‪)٤‬‬

‫ژنانی فرۆشیار لە بازاری فریوکاری‬ ‫سەرمایەداری ئێران و کوردستان‬

‫سامان سنە(ل‪)٤‬‬

‫پەرەسەندنی کێشە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان لە ئێران‬

‫لە شەپۆلێکی نوێی ئێعدامی‬ ‫زیندانیانی سیاسی کورد‪،‬‬ ‫بەرەبەیانی رۆژی سێشەممە ‪٢٤‬‬ ‫پوشپەر حوکمی سێدارەی دوو‬ ‫بەندکراوی کوردی خەڵکی شاری‬ ‫مەھاباد بە ناوەکانی «سابیر‬ ‫شێخ عەبدولال» و «دیاکۆ‬ ‫رەسووڵزادە» کە لە ساڵی‬ ‫‪١٣٩٤‬حوکمی سێدارەیان بەسەردا‬ ‫سەپابوو‪ ،‬لە بەندیخانەی ورمێ‬ ‫جێبەجێ کرا‪.‬‬ ‫ئەم حوکمە جەنایەتکارانەیە کە‬ ‫هەر لە سەرەتاوە‪ ،‬سێناریۆیەکی‬ ‫دەسکردی ڕژیم بۆ تاوانبارکردنی‬ ‫ئەو دوو الوە بوو‪ ،‬لە پێش چاوی‬

‫بنەماڵەی ‪١٣‬کەس لە کوژراوانی‬ ‫تەقینەوەی ‪١٠‬ساڵ پێش ئێستای‬ ‫(ساڵی ‪ )1389‬شاری مەھاباد‪،‬‬ ‫بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫كۆماری ئیسالمی ل ‌ه حاڵێكدا ك ‌ه‬ ‫له‌ژێر گوشاری ده‌وڵه‌تی ئه‌مریكا و‬ ‫باقی زلهێزه‌كانی ڕۆژاوا و ڕە‌قیبه‌‬ ‫ناوچه‌ییه‌كانیدا هه‌نگاو ب ‌ه هه‌نگاو‬ ‫پاشه‌كش ‌ه ده‌كات و ل ‌ه ژێر زه‌ختی‬ ‫مانگرتنی به‌رده‌وامی كرێكاران‬ ‫و بزووتنه‌و‌ه ناڕه‌زایه‌تیه‌كاندا‪،‬‬ ‫داماوی و بێ تواناییه‌كانی بۆ‬ ‫بیروڕای گشتی ده‌ركه‌وتووه‪،‬‬ ‫ده‌ستی داوه‌ت ‌ه سه‌ركوت و‬ ‫زه‌بروزه‌نگی زیاتر‪.‬‬

‫حوکمی سێدارەی دوو زیندانیی سیاسی‬ ‫کورد لە بەندیخانەی ناوەندیی ورمێ‬ ‫جێبەجێ کرا‬

‫ئاشکارایە کە سیاسەتی‬ ‫سەرکوتکاری و زەبروزەنگ بۆ‬ ‫ڕژیمی کۆماری ئیسالمی‪ ،‬لە‬ ‫کوردستان ئاسانتر دەچێتە پێش‪.‬‬ ‫هەر بۆیەش ئەم ڕژیمە لە‬ ‫سەرەتای هاتنە سەرکاریەوە‪،‬‬ ‫دەستی داوەتە جۆرەها کردەوەی‬ ‫جەنایەتکارانەی لەم چەشنە‬ ‫بەرانبەر بە گەلی کورد و‬ ‫بزووتنەوە ڕەواو مافخوازانەکەی‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕژیم ‌ه به‌وپه‌ڕی داماویه‌و‌ه‬ ‫به‌نیاز‌ه ب ‌ه توندكردنه‌وه‌ی كه‌ش‬ ‫و هه‌وای ئه‌منییه‌تی و ئێعدامی‬ ‫به‌ندكراوانی سیاسی‪،‬‬ ‫‪...‬بۆ ڵ ‪٣‬‬

‫فیرووز مامۆیی(‪)٦‬‬ ‫کادری پزیشکی پارێزەرانی بێ‬ ‫چەکی کۆمەڵگا‬ ‫یەسنا ئەحمەدی(ل‪)٧‬‬

‫جێپێی سیاسەت لە ژینگەدا‬ ‫وتووێژێک لەگەڵ‬ ‫دوکتور مەنسوور سوهرابی (ل‪)٩‬‬

‫بزووتنەوەی ژینگە پارێزی‬ ‫ئامانج و ئاکام‬ ‫ناسر چەورۆکە(ل‪)٩‬‬

‫زارا محەممەدی‪10‬ساڵ زیندانی بە سەردا سەپا‬ ‫کۆماری ئیسالمی ئێران‪ :‬زیندانی‬ ‫گەورەی ژنان‬ ‫گالوێژ عەبدیکانی(ل‪)١١‬‬ ‫پرسی ئەگەر و هۆکاری بنەڕەتیی‬ ‫دکتور عەبدواڵ عەلیدۆست(ل‪)١٢‬‬

‫حوکمی سێدارەی دوو زیندانیی سیاسی کورد لە‬ ‫بەندیخانە ی ناوەندی ورمێ جێبەجێ کرا‬ ‫بەرەبەیانی رۆژی سێشەممە ‪٢٤‬ی پووشپەڕ‪،‬‬ ‫حوکمی لەسێدارەدانی دوو زیندانیی سیاسیی‬ ‫کورد بە ناوەکانی «سابیر شێخ عەبدوڵاڵ و دیاکۆ‬ ‫ڕەسوو ‌ڵ زادە» خەڵکی مەهاباد‪ ،‬لە زیندانی‬ ‫ناوەندیی ورمێ ئێعدام کران‪.‬‬ ‫حوکمی لەسێدارەدانی ئەو دوو زیندانییە‬ ‫سیاسییە کوردە‪ ،‬بە ئامادەبوونی بنەماڵەی ‪١٣‬‬ ‫کەس لە کوژراوەکانی تەقینەوەی بومب لە مانگی‬ ‫خەرمانانی ساڵی ‪ ،٨٩‬جێبەجێ کراوە‪... .‬بۆ ڵ ‪3‬‬

‫«زارا محەممەدی»‪ ،‬مامۆستای زمانی کوردی و‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی فەرهەنگی‪ -‬کۆمەاڵیەتیی «نۆژین»‪،‬‬ ‫بە تۆمەتی «دانانی دەستە و گرووپ دژ بە نیزام بە‬ ‫مەبەستی تێکدانی ئەمنییەتی نەتەوەیی» لەالیەن لقی‬ ‫‪١‬ی دادگای ئینقالبی سنە‪ 10 ،‬ساڵ زیندانی بەسەردا‬ ‫سەپا‪.‬‬ ‫دوایین دادگاییکردنی «زارا محەممەدی» ڕێکەوتی ‪٢٧‬ی‬ ‫بەفرانباری ساڵی ‪ ،٩٨‬لە لقی ‪١‬ی دادگای ئینقالبی شاری‬ ‫سنە بە سەرۆکایەتیی دادوەر «سەعیدی» بەڕێوە چوو و‬ ‫رۆژی سێشەممە ‪٢٤‬ی پووشپەڕ‪ ،‬حوکمی ‪ ١٠‬ساڵ‬ ‫زیندانییەکەی بە پارێزەرەکەی ڕاگەیەندرا‪.‬‬

‫‪...‬بۆ ڵ ‪٣‬‬

‫ڕیالیزمی حیزبەکان و ڕیالیزمی‬ ‫ڕاستەقینە‬ ‫دوکتور محەممەد حسەین زادە(ل‪)١٣‬‬ ‫کۆماری ئیسالمی دەسەاڵتێک بە‬ ‫دژی ژیان و ژینگە‬ ‫بێهنام فەتحی(ل‪)١٥‬‬ ‫هەستانەوەی بزووتنەوەی‬ ‫خوێندکاری‬ ‫عەزیز ئاجیکەند(ل‪)١٥‬‬

‫‪2‬‬

‫هەواڵ و ڕاپۆرت‬

‫ژمار‌ه (‪ )٩٢‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/٠٧/١٥ ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫ڕێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی لە بارەی‬ ‫حوکمی سێدارەی بەندکراوێکی سیاسیی کورد هاتە دەنگ‬

‫ئێعتیاد و سیاسەتی کۆماری ئیسالمی لە کوردستان‬ ‫سەیران مستەفازادە‬

‫ڕێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی بریتانیا داواکاری‬ ‫ئانالینی هەڵوشاندنەوەی حوکمی لەسێدارەدانی هوشمەند‬ ‫عەلی‌پوور‪ ،‬بەندکراوی سیاسیی کوردی مەحکووم بە‬ ‫ئێعدامی کرد‪.‬‬ ‫ئەو ڕێکخراوە مافی مڕۆییە‪ ،‬ڕای گەیاندووە لە مانگی‬ ‫بەفرانباری ساڵی ‪ ،٩٨‬لە دادگایەکی نادادپەروەانەدا‪،‬‬ ‫ئەو زیندانییە سیاسییە کوردە‪ ،‬حوکمی سێدارەی بۆ‬ ‫بڕاوەتەوە‪.‬‬ ‫لە بەشێکی دیکەی ئەو داواکارییە ئانالینەی ڕێکخراوی‬ ‫نێودەوڵەتیی بریتانیاییەدا‪ ،‬هاتووە‪« :‬هوشمەند‬ ‫عەلی‌پوور‪ ،‬لە دەستڕاگەیشتن بە پارێزەرە دیاریکراوەکەی‬ ‫بێبەری بووە و گوتوویەتی کە بەهۆی ئازار و ئەشکەنجەدان‬ ‫و هەڵسوکەوتە نەشیاوەکان بەرانبەری ناچار بە دانپێنانی‬ ‫زۆرەملێ بووە‪.‬‬ ‫ڕێکەوتی ‪١١‬ی بەفرانباری ساڵی ‪ ،٩٨‬دادگای ئینقالبی‬ ‫شاری سنە‪« ،‬هوشمەند عەلی‌‌پوور»‪ ،‬بەندکراوی‬ ‫سیاسیی کوردی خەڵکی شاری سەردەشتی بە‬ ‫لەسێدارەدان‪،‬هەروەها «محەمەد ئوستادقادر» خەڵکی‬ ‫شاری سەقزی بە ‪ ٥‬ساڵ زیندانیی تەعزیری مەحکووم‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫ئەو دوو بەندکراوە سیاسییە کوردە‪١٢ ،‬ی گەالوێژی‬ ‫ساڵی ‪ ،٩٧‬بە تۆمەتی «ئەندامبوون لە یەکێک لە حیزبە‬ ‫کوردییەکانی ئۆپۆزسیۆنی رژیمی ئێران»‪ ،‬لەالیەن‬ ‫هێزە ئیتالعاتییەکانەوە دەستبەسەر و پاش ‪ ١٠٨‬ڕۆژ‬ ‫لە دەسبەسەرکرانیان‪ ،‬ڕۆژی ‪٢٨‬ی خەزەڵوەری هەمان‬ ‫ساڵ بۆ قەرەنتینەی ئیدارەی ئیتالعاتی شاری سنە‬ ‫ڕاگوێزران و ئەو دوو بەندکراوە سیاسییە دواتر ڕێکەوتی‬ ‫‪٥‬ی بەفرانباری ساڵی ‪ ٩٧‬بۆ زیندانی ناوەندیی شاری‬ ‫سنە ڕاگوێزران‪.‬‬ ‫پاش دەستبەسەرکردنی ئەو دوو بەندکراوە سیاسییە‪،‬‬ ‫دەنگ و ڕەنگی حکوومەتی ئیڕان دانپێدانانی زۆرەملێی‬ ‫ئەو دوو بەندکراوە کوردەیان باڵو کردەوە‪ ،‬دواتر بنەماڵەی‬ ‫ئەو دوو بەندکراوە ڕایان گەیاند کە ئەو دانپێدانانە لەژێر‬ ‫گوشار و ئەشکەنجەی هێزەکانی ئیتالعاتدا بووە‪.‬‬

‫درێژەی سەروتار‬ ‫کۆتاییەکانی تەمەنی دیکتاتۆرەکان‬

‫بەاڵم درەنگ یان زوو کۆماری ئیسالمی یان ناچاری‬ ‫دەکەن گۆڕانکاری جیددی لە خۆیدا بکات کە ئەگەریش‬ ‫گریمان ئەو گۆڕانکاریە روویدا ئەوا ئیتر کۆماری‬ ‫ئیسالمی نیە‪ ،‬یان ئەم رژیمە بە هێزی بزووتنەوەی‬ ‫جەماوەریی ئاڵۆگۆڕی بەسەردا دەسەپێت‪ .‬ئەمڕۆ ئیتر‬ ‫کەم کەس هەیە کە نەزانێ و تێنەگەیشتبێ کە ئەم‬ ‫رژیمە لە ئاستی ئێران تااڵنکارو پێشێلکەرێکی گەورەی‬

‫مافەکانیانەو لە کوردستانیش بە تایبەتی داگیرکەرێکی‬ ‫ئەم خاکەو دژی هەموو مافێکی جەماوەری خەڵکە‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەرچەندە پیالنگێڕیی رژیمی کۆماری ئیسالمیی دژی‬ ‫خەڵکی کوردستان هەموو سنوورەکانی خۆی تێپەڕاندووەو‬ ‫لە مێژووی خۆیدا بە سەدان و بگرە هەزاران پیالنی لە‬ ‫دژی ئەم خەڵکە بەڕێوە بردووە بۆ ئەوەی دەنگی بزووتنەوەی‬ ‫شۆڕشگێڕانە لە کوردستان کپ بکات‪ ،‬بەاڵم هەموو ئەو‬ ‫پیالنانە بە ئامادەبوون و یەکگرتوویی جەماوەری ئازادیخوازو‬ ‫هێزی جووڵێنەری شەقام کە ریشەی لە قواڵیی ئەم کۆمەڵگا‬ ‫هەیە‪ ،‬دەتوانێ و نیشانیدا کە سەرەڕای سەرکوتی بێبەزییانە‪،‬‬ ‫دەیان خۆپیشاندان و مانگرتنی سەرکەوتووانەی سەرتاسەری‬ ‫لە کوردستان رێک بخات کە هەموو ئەوانە بڕگەی گرینگەکانی‬ ‫رۆژانی شکستی سیاسەتی ئەم رژیمە لە کوردستان و سەرکەوتنی‬ ‫خەباتی شۆڕشگێرانەو ئازادیخوازانەی خەڵکی ئێمەیە لە دژی ئەم‬ ‫قوڵە دیکتاتۆرەی سەردەم‪.‬‬

‫بە پێی هەواڵەکان رۆژانە ‪ ٥‬کەس لە‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردستان گیانیان لە دەست‬ ‫دەدەن ‌و بە دەیان کەسیش گیرۆدەی‬ ‫ماددەسڕکەرەکان دەبن‪ .‬بە پێی ئاماری‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی ماددەسڕکەرەکان لە‬ ‫ئێران لە ساڵدا ‪ ٥٠٠‬تۆن ماددەی سڕکەر‬ ‫ت و تەمەنی بەکارهێنانی‬ ‫بە کار دەبرێ ‌‬ ‫ئەم ماددانە گەیشتۆتە ‪ ١٢‬بۆ ‪ ١٣‬سا ‌ڵ‬ ‫و ئێعتیاد لە نێوان ژناندا لە سەدا دە‬ ‫بەرزبوونەوەی بە خۆیەوە بینیوە‪.‬‬ ‫رژیمی کۆماری ئیسالمی ئێران وا‬ ‫پیشان دەدات کە بەرەنگاری ماددە‬ ‫سڕکەرەکان دەبێتەوە ‪ ،‬بەاڵم بۆخۆی‬ ‫یەکێ لە سەرەکی‌ترین سەرچاوەکانی‬ ‫پەرەپێدان بەم کێشە گەورە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەیە لە ئێران‌و بەتایبەت لە‬ ‫ناوچە کوردنشینەکان‪ .‬به پێچه‌وانه‌ی‬ ‫رابردوو‪ ،‬ئاستی به کارهێنانی‬ ‫مادده‌سڕکه‌ره‌کان له کوردستان زۆر‬ ‫زیاتر بۆته‌وه و ئێستا به ده‌یان جۆری‬ ‫نوێ له مادده‌سڕکه‌ره‌کان هێنراوه‌ته‬ ‫کوردستان‌و تا ئه‌و راده چۆتە پێش که‬ ‫رژیم له ناو قوتابخانە و مێرمندااڵنیشدا‬ ‫باڵویان ده‌کاته‌وه و ته‌نانه‌ت کاتێ‬ ‫فرۆشیارێکی ئه‌و ماددانه ده‌گیرێت یان‬ ‫له الیه‌ن خه‌ڵکه‌وه به هێزه‌کانی رژیمی‬ ‫ده‌ناسێنن‪ ،‬ته‌نیا بۆ چه‌ن رۆژ له زیندان‬ ‫رایانده‌گرن و له دواییدا زۆر به ئاسانی‬ ‫دێته ده‌ره‌و و دیسان ده‌ست ده‌کاته‌وه‬ ‫به‌و کاره نه‌گریسه‌ی خۆی‪.‬‬ ‫پێناسەی ماددەسڕکەرەکان واتە مەیل‌و‬ ‫حەزی زۆر و بەردەوامی جەستە و‬ ‫دەرونی کەسێک بۆ درێژەدان و‬

‫بەکارهێنانی ماددەیەک کە دەبێتە‬ ‫هۆی گۆڕانی دۆخی جەستەو دەرونی‪،‬‬ ‫کۆمەاڵیەتی کەسەکە‪ ،‬لە راستیدا‬ ‫کەسێک کە گیرۆدەی ئەو ماددانە‬ ‫دەبێت جۆرێک نەخۆشییە‪ ،‬وێڕای‬ ‫ئەوەی کە زەرەر و زیانی زۆر بەجەستە‬ ‫و رەوانی خۆی دەگەیەنێت‪ ،‬ئاسەواری‬ ‫ڕووخێنەر لە سەر بنەماڵەکەی ‌و‬ ‫کۆمەڵگا دادەنێت‪ .‬لە شرۆڤەیەکی‬ ‫دیکەدا لە ساڵی ‪ ١٩٥٠‬رێکخراوی‬ ‫نەتەوەیەکگرتووەکان تووش بوون بە‬ ‫ماددە سڕکەرەکان بەم جۆرە پێناسە‬ ‫دەکات «بەرەبەرە ژەهراوی بوون بە‬ ‫هۆی بەکارهێنانی بەردەوامی جۆرە‬ ‫ماددە یان دەرمانێک جا چ سروشتی‬ ‫ت‬ ‫بێت یان بە شێوەی پیشەیی پێکهاتبێ ‌‬ ‫و بۆ تاک و کۆمەڵگاش زەرەرمەندە‬ ‫بێ» ‪.‬‬ ‫بە پێی ئەو هەواڵەی پێمان گەیشتووە؛‬ ‫دامەزراندنی مافیای کڕین و فرۆشتنی‬ ‫ماددە سڕکەرەکان لە الیەن پۆلیسی‬ ‫دژی ئەو ماددانە لە پارێزگای‬ ‫کوردستان ‌و کرماشان رێک خراوە و‬ ‫بە شێوەی سیستماتیک لەالیەن ئەو‬ ‫هێزانەوە ساپۆرت دەکرێن‪ .‬کوردستا ‌ن‬ ‫و کرماشان بە هۆی ئاسمیالسیۆنی‬ ‫ئەو شارە کوردنشینە لە الیەن رژیمی‬ ‫ئیسالمیەوە بۆتە مۆڵگەی کڕی ‌ن‬ ‫و فرۆشتن ‌و نەخۆشی ئایدز‪ ،‬کە‬ ‫نیگەرانی و مەترسیەکی گەورەی بۆ‬ ‫شارۆمەندانی ئەو دوو پارێزگایە ساز‬ ‫کردووە‪ .‬زۆرینەی الوانی کوردستا ‌ن و‬ ‫کرماشان گیرۆدەی ئەو ماددانە ‌ن و رۆژ‬ ‫لە دوای رۆژ رێژەی تووشبوان رووی‬ ‫لە زیادبوونە‪.‬‬

‫دەستپێکی شەپۆلێکی نوێی دەستبەسەرکردن لە کوردستان‬ ‫بە پێی ئامارەکان ‪،‬لە سەرەتای‬ ‫مانگی پووشپەڕەوە ‪،‬لەنیکەم‬ ‫‪27‬هاوواڵتیی کورد لە شارەکانی‬ ‫شاباد ‪،‬سنە ‪،‬ورمێ ‪،‬سەقز ‪،‬پیرانشار‬ ‫‪،‬نەغەدە ‪،‬دروود و مەریوان لە الیەن‬ ‫ناوەند ئەمنییەکانی رژیمی ئێرانەوە‬ ‫دەستبەسەر کراون ‪.‬کە ناوەکانیان‬ ‫بە شێوەی خوارەویە ‪:‬‬ ‫ڕێبوار پادەست ‪،‬سوران موختاری‬ ‫فەر‪،‬سۆران نەسیری ‪،‬ئومید عەباسی‬ ‫و ئەسعەد محەمەد نژادخەڵکی‬ ‫مەهاباد‪.‬‬ ‫ئەفشین شەیخولئیسالمی ‪،‬فەرانک‬ ‫جەمشیدی خەڵکی سنە‪.‬‬ ‫سەید ئەحمەد سابری و فەتاح‬ ‫فرووهەر خەڵکی پیرانشار ‪.‬‬ ‫عەلی ساکنی و بەهمەن ڕەسووڵی‬ ‫خەڵکی سەقز ‪.‬‬ ‫کاروان کەسرایی خەڵکی مەریوان ‪.‬‬ ‫ئومید مستەفا پوور خەڵکی نەغەدە‬ ‫‪.‬ڕەزا سوفیوەند خەڵکی دروود ‪.‬‬ ‫ئەسکەندەر محەمەد پوور ‪،‬رەحیم‬ ‫رەفعەت ‪،‬رەحمان تابش و سەعید‬ ‫تابناک ‪.‬‬ ‫ڕەزا رەمەزانی خەڵکی شاباد و‬ ‫ئەرسەالن ناتووش خەڵکی ورمێ ‪.‬‬ ‫هەروەها پێنج هاوواڵتی دیکە لە‬ ‫شارەکانی بۆکان ‪،‬شنۆ و جوانرۆ‬ ‫دەستبەسەر کران ‪.‬رۆژی دوشەممە‬ ‫‪ 16‬ی پووشپەڕ ‪،‬هێزەکانی ئیدارەی‬ ‫ئیتالعاتی بۆکان ‪،‬دوو برای‬ ‫دانیشتووی گەرەکی ئەمیراوای ئەو‬ ‫شارەیان بە ناوی ئەحمەد ناسری و‬

‫جەالل ناسری دوای چەند کاتژمێر‬ ‫لێکۆڵینەوە ئازاد کراوە بەاڵم‬ ‫ئەحمەد ناسری بۆدەسبەسەرگەی‬ ‫ئیداری ئیتالعات گوازراوەتەوە‪.‬لە‬ ‫الیەکی دیکەوە ‪،‬ڕۆژی یەکشەممە‬ ‫‪ 15‬پووشپەڕە هێزەکانی ئیداری‬ ‫ئیتالعاتی بۆکان کەسێکی‬ ‫دیکەیان بە ناوی ئیبراهیم‬ ‫رەحمانی لە هەمان گەڕەک‬ ‫دەستبەسەر کردووە‪.‬لە هەمان‬ ‫ڕۆژدا هاوواڵتیەکی خەڵکی شاری‬ ‫شنۆ بە ناوی ئەبوبەکر بیالل دوای‬ ‫بانگ کران بۆ ئیداری ئیتالعات‬ ‫دەسبەسەر کراوە‪،‬جێی ئاماژەیە‬ ‫لە ماوەی رۆژانی رابردوودا‬ ‫النیکەم پێنج هاوواڵتی دیکەش‬ ‫لەو شارە دستبەسەرکراون‪.‬‬ ‫هەروەها ‪،‬چاالکێکی مەدەنی‬ ‫بە ناوی فاتێح محەمەد خانی‬ ‫خەڵکی جوانرۆ لە ماوەی رۆژانی‬ ‫رابردوودا لە الیەن هێزەکانی‬ ‫ئێداری ئیتالعات دەسبەسەر‬ ‫کراوە‪.‬ناوبراو لە حاڵێکدا‬ ‫ئەمڕۆ براوەتە دادگا کە ‪8‬‬ ‫کەس لە هێزە ئەمنییەکان لە‬ ‫گەڵی بوون دوایی بۆ شوێنێکی‬ ‫نادیار گواستراوەتەوە‪ .‬بە پێی‬ ‫ئامارەکان لە سەرەتای مانگی‬ ‫پووشپەڕ ەوە تا ئێستا النیکەم‬ ‫‪ 27‬هاوواڵتی کورد لە الیەن‬ ‫ناوەند ئەمنییەکانی حکوومەتی‬ ‫ئێرانەوە دەسبەسەر کراون ‪.‬‬

‫نه‌ته‌وه‌ی کورد له ئێران تا به‬ ‫ئه‌مڕۆ له الیه‌ن حکومه‌ته تۆتالیتێره‬ ‫چکۆله‌کانه‌وه چه‌وسێندراوه‌ته‌و‌ه و ئه‌م‬ ‫دیکتاتۆرانه هه‌موو رێگ ‌ه و شێوه‌ی له‬ ‫ناو بردنی ئه‌م گەله لێقه‌وماوه‌یان داوه‬ ‫‌و به سه‌دان جار خه‌ڵکی کوردستانیان‬ ‫کۆمه‌ڵکوژ کردو‌ه و کوردستانیان‬ ‫کردووه به قاقڕستان‪ ،‬ئێستا‬ ‫ده‌سه‌‌اڵتدارانی رژیمی کۆماری ئیسالمی‬ ‫له کوردستان ده‌ستیان داوه‌ته ئه‌نفالی‬ ‫کوردستان ‌و ئه‌م ئه‌نفاله به ئه‌نفالی‬ ‫سپی لە کوردستان ده‌ناسرێت ‪.‬‬ ‫مێژووی مادده‌سڕکه‌ره‌کان له کوردستان‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ دوای راپه‌ڕینه‬ ‫جەماوه‌ریه‌که‌ی ساڵی ‪١٣٥٧‬ی هەتاوی‬ ‫و دوای ئه‌وه‌ی رژیمی شا له ئێران وه‌ده‌ر‬ ‫نرا له ساڵی ‪١٣٥٩‬ی هەتاوی یاسایەک‬ ‫له ئێران به دژی مادده‌سڕکه‌ره‌کان‬ ‫داڕێژرا‪ ،‬له‌م یاسایه‌دا هاتبوو که به‬ ‫توندترین شێوه ده‌بێ ئه‌وانه‌ی که‬ ‫گه‌مه ده‌که‌ن به ژیانی الوان‌و خه‌رێکی‬ ‫کڕی ‌ن و فرۆشتنی مادده‌سڕکه‌ره‌کانن‬ ‫سزا بدرێن‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی ئه‌م یاسایه‬

‫تا دوای شه‌ڕی نێوان ئێرا ‌ن و عێڕاق‬ ‫به‌ڕێوه چوو ‪،‬به‌اڵم هه‌ر له‌و کاته‌شدا‬ ‫هه‌موو شته‌کان له کوردستان جیاواز‬ ‫بوو ته‌نانه‌ت یاساکانی خودی رژی ‌م و‬ ‫بەوتەی پارێزگاری ئەو کاتی پارێزگای‬ ‫»‬ ‫کوردستان «محەمەد رەزا رەحیمی ‌‬ ‫که دەڵێت‪ :‬من چه‌کم له ده‌ست‬ ‫الوی کورد سه‌نده‌و‌ه و به جێگه‌ی‬ ‫چەک بافوورم دا به ده‌ستیانه‌و‌ه‬ ‫و لە سیاسەت دوورم خستنەوە و‬ ‫ی و بە دژی‬ ‫رێگەم نەدا ببن بە سیاس ‌‬ ‫بەرژەوەندیەکانی رژیم کار بکەن‪ .‬ئه‌مه‬ ‫سیاسه‌تی راسته‌قینه‌ی رژیمی کۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێرانە له کوردستا ‌ن و دوای‬ ‫ساڵئ ‪١٣٦٧‬ی هەتاوی رژیم سیاسه‌تی‬ ‫شو‬ ‫تێوەگالنی الوانی کوردی گرته پێ ‌‬ ‫مادده‌سڕکه‌ره‌کانی وه‌ک نوق ‌ل و نه‌بات‬ ‫له کوردستان باڵو کرده‌وه‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارانی رژیم ناوه ناوه ده‌ڵێن‬ ‫مادده‌سڕکه‌ره‌کان رۆژ له گه‌ڵ رۆژ‬ ‫روو له زیاد بوونه ‌و ئێستا زۆربه‌ی‬ ‫زیندانیه‌کانی کوردستان گیرۆده‌ی‬ ‫مادده سڕکه‌ره‌کانن‪..‬‬

‫شوانێکی کورد بە تەقەی هێزە کانی سپای پاسدارانی ئێران لە سنووری سەردەشت کوژرا‬

‫سەرلەبەیانیی ڕۆژی سێشەممە‬ ‫‪١٧‬ی پووشپەڕ‪ ،‬شوانێکی کورد بە‬ ‫ناوی «یووسف ئەحمەدی» خەڵکی‬ ‫گوندی «ئاڵوەتانـ»ـی ناوچەی‬ ‫میرئاوێی سەردەشت‪ ،‬بە تەقەی‬ ‫هێزە نیزامییەکانی سپای پاسداران‬ ‫گیانی لەدەست دا‪.‬هێزەکانی سپای‬ ‫پاسداران لە بەرزاییەکانی بەخشی‬ ‫وەزێنە‪ ،‬تەقەیان لەو هاوواڵتییە‬ ‫کوردە کردبوو‪ .‬لەو پەیوەندییەدا‪،‬‬

‫ڕۆژی هەینی ‪١٣‬ی پووشپەڕ‪،‬‬ ‫مێرمنداڵێکی تەمەن ‪ ١٧‬ساڵ بە‬ ‫ناوی «ڕێبین ئیسماعیل» بە تەقەی‬ ‫هێزەکانی سپای پاسداران لە گوندی‬ ‫«وێزە»ی سەر بە شارۆچکەی‬ ‫چۆمان بریندار کرا‪ .‬ئەو شوانە‬ ‫الوە لە کاتی لەوەڕاندنی مەڕەکانی‪،‬‬ ‫لەالیەن سپای پاسدارانەوە بە چەکی‬ ‫«بی کەی سی» تەقەی لێکرابوو‪.‬‬

‫مێرمنداڵێکی تەمەن ‪ 12‬ساڵ کوتایی بە ژیانی خۆی هێنا‬

‫مێرمنداڵێکی تەمەن ‪ 12‬ساڵ‬ ‫کوتایی بە ژیانی خۆی هێنا‬ ‫ڕۆژی دووشەممە ‪١٦‬ی پووشپەڕ‪،‬‬ ‫مێرمنداڵێکی تەمەن ‪ ١٢‬ساڵ‬ ‫بە ناوی «زانیار نادری» کوڕی‬ ‫«ئەحمەد»‪ ،‬بە هۆکاری نادیار‬ ‫کۆتایی بە ژیانی خۆی هێناوە‪.‬‬ ‫ئەو مێرمنداڵە‪ ،‬خەڵکی گوندی‬ ‫«بانی لەوانـ»ـی شاری جوانڕۆیە‪.‬‬

‫لەو پەیوەندییەدا‪ ،‬ڕۆژی چوارشەممە‬ ‫‪١١‬ی پووشپەڕ‪ ،‬مێرمنداڵێکی‬ ‫خەڵکی گوندی تەوریوەر بە ناوی‬ ‫«شاخەوان ڕۆستەمی» بەهۆی‬ ‫کێشەی بنەماڵەییەوە و لە ڕێگای‬ ‫خۆهەڵواسینەوە‪ ،‬کۆتایی بە ژیانی‬ ‫خۆی هێنا‪.‬‬ ‫ئەو مێرمنداڵە تەمەنی ‪ ١٢‬ساڵە و‬ ‫پۆلی شەشی سەرەتایی بووە‪.‬‬

‫هەواڵ و ڕاپۆرت‬ ‫بەڕووە بێ نازەکانی کوردستان‬ ‫دواڕۆژ‬ ‫هاوکات لەگەڵ دەستپێکی شۆڕشی‬ ‫پیشەیی لە ئورووپا دەسپێشخەریی بۆ‬ ‫دەستڕاگەیشتن بە کەرەسەی سەرەتایی‬ ‫کارگەکان‌‌و پێویستی بە ژینگە خێراییەکی‬ ‫بەرچاوی بە خۆیەوە بینی‪ .‬واتە‬ ‫پشتگیری‌و پشتیوانی لە ژینگە گرنگی‬ ‫تایبەتی پەیدا کرد و ئەمە سەرەتای‬ ‫سەرهەڵدانی بزووتنەوەی پارێزگاری لە‬ ‫ژینگە بوو‪.‬‬ ‫کوردستان لە بواری سەرچاوەی ئاو‪ ،‬نەوت‬ ‫‌و کانەکان یەکێکە لە دەوڵەمەندترین‬ ‫واڵتانی جیهان‪ .‬یەکێک لە مامۆستایانی‬ ‫زانکۆی «ئیسراییل» دەڵێت ئەگەر ئێمە‬ ‫بە جێگەی واڵتی کوردستان بوایەین ‌و‬ ‫ئەو خاکە لە دەستی ئێمەدا بوایە‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئێستا ئێمە یەکێک لە دەوڵەمەندترین‬ ‫واڵتانی جیهان دەبووین‪ .‬ئەمە لە‬ ‫حاڵێکدایە کە کوردستان لە نێوان‬ ‫چوار دەوڵەتی ئێراق‪ ،‬سووریە‪ ،‬ئێرا ‌ن‬ ‫و تورکیە دابەش کراوە و ئەم واڵتانە‬ ‫بۆ بەرژەوەندی خۆیان لە کۆمەڵێک‬ ‫لەم سەرچاوانە کەڵک وەردەگرن‪ .‬بەاڵم‬ ‫زۆربەی سەرچاوەکانی کوردستان بە هۆی‬ ‫پرسە هەڵپەسێراو و ستراتژیەکان دەستی‬ ‫لێنەدراوە و وەک خۆی ماوەتەوە‪ .‬بە‬ ‫پێی دابەشکردنی ژینگە و سەرچاوەکانی‬ ‫لە چەندین بەشی بەرباڵودا کوردستان لە‬ ‫پلەی «‪»١٩٨‬دایە و بە پێی پەیمانەکانی‬ ‫نێوان واڵتە زلهێزەکان ‌و چوار دەوڵەتی‬ ‫داگیرکەری کوردستان ئەم نەتەوەیە بێ‬ ‫دەوڵەت ماوەتەوە و نەیتوانیوە ببێت بە‬

‫خاوەن خاک‌و کیانی خۆی ‌و کوردستان‬ ‫کۆلۆنیەکی نێودەوڵەتییە‪.‬‬ ‫ت و باشووری کوردستان یەکێکن‬ ‫رۆژهەاڵ ‌‬ ‫لە گەورەترین سەرچاوەکانی نەوت و‬ ‫هەروەها شاری بتلیس لە باکووری‬ ‫کوردستا ‌ن و شاری حەسەکە لە رۆژئاوای‬ ‫کوردستان دوو بەشی دیکەی کوردستانن‬ ‫کە چەندین چاڵە نەوتیان هەیە‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە بە هۆی هەڵکەوتەی‬ ‫مۆنۆگرافی ‌و شاخاویی بوونی کوردستان‬ ‫سەرچاوەی ئاوی شیرینە و ئەمڕۆکە‬ ‫واڵتانی دراوسێی کوردستان بۆ چارەسەر‬ ‫کردنی کێشەکانیان لە کوردستان وەک‬ ‫کەرەسەیەکی گرنگ و ژێئۆپۆلێتیکی‬ ‫سیاسی کەڵک وەردەگرن‪ .‬لەالیەکی‬ ‫تریشەوە کوردستان بە هۆی کانزاکانی‬ ‫زێڕ‪ ،‬ئاسن‪ ،‬مس‪ ،‬ئاڵمنیۆم ‌و زڕی سەوز‬ ‫و ئۆرانیۆم گرینگیەکی تایبەتی تری بۆ‬ ‫واڵتانی ناوچەکە و زلهێزەکانی جیهان‬ ‫پەیدا کردووە‪.‬‬ ‫کوردستان بە هۆی دارستانەکانی یەکێکە‬ ‫لە واڵتانی ناوچەکە کە زیاترین‌و چڕترین‬ ‫دارستانی هەیە و لە سەدا ‪٣٢‬ی ئەم‬ ‫دارستانانە لە رۆژهەاڵتی کوردستان‬ ‫قەراری گرتووە‪ .‬پانتایی رۆژهەاڵتی‬ ‫کوردستان بریتییە لە دو ملیۆن‌و‬ ‫حەوسەدو هەشتاو دوو هەزار هێکتار و‬ ‫ی‬ ‫پانتایی دارستانەکانی بە پێوەری گیای ‌‬ ‫و بە پێی رەسمی ماهوارەیی بریتییە‬ ‫لە ‪ ٣٧٣٢٨‬هێکتار کە لە سەدا ‪١٢/٩‬ی‬ ‫خاکی پارێزگای کوردستان دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫دارستانەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان‬ ‫س و لە ‪ ٥٠‬هەزار ساڵی‬ ‫بەشێکن لە زاگرۆ ‌‬

‫رابردوودا وردە وردە وێنەی ئەمڕۆی بە‬ ‫خۆی گرتوە و بۆ پاراستنی ژێرخانەکانی‬ ‫کوردستان گرنگی تایبەتی هەیە و‬ ‫بەرهەمەکانی بۆ دەرمان ‌و تواناییەکانی‬ ‫«ئێکۆتوریستی»و بایەخەکانی ژیان‬ ‫گرنگی تایبەتیان هەیە‪.‬‬ ‫مەدەنی‪،‬‬ ‫چاالکی‬ ‫وشکساڵی‪،‬‬ ‫رێگە‬ ‫ناوچەکە‪،‬‬ ‫توپبارانکردنی‬ ‫دروستکردن‪ ،‬ئاگر کەوتنەوە لە نێو‬ ‫ی و هێرشی‬ ‫دارستانەکەن‪ ،‬نەخۆش ‌‬ ‫پەتاکان بۆ سەر داری دارستانەکان ‌و‬ ‫بڕینی دارەکا ‌ن بوونەتە هۆی ئەوەی کە‬ ‫دارستانەکان هەر رۆژ بچووک و بچووکتر‬

‫بب ‌ن و ئەم سنوورە رۆژ بە رۆژ کەمتر‬ ‫دەبێت‪ .‬بەشێک لەم شتانە وەک‬ ‫ی لە دەستی ئێمەدا نییەو‬ ‫وشکساڵ ‌‬ ‫هیچی لەگەڵ ناکرێت‪ ،‬بەاڵم بەشێکی‬ ‫تر وەکوو چاالکی مەدەنی بە شێوەی‬ ‫راستەوخۆ دەستێوەردانی ئێمەیە لە‬ ‫نێو سروشت ‌و بەشێکی دیکە وەک‬ ‫ی و پەتاکان دەکرێت پێشبینی‬ ‫نەخۆش ‌‬ ‫ت و چارەسەری گونجاوی بۆ‬ ‫بکرێ ‌‬ ‫بدۆزرێتەوە و لەالیەکی تریشەوە رژیم‬ ‫بە تۆپباران کرد ‌ن و ئاگرتێبەردانی بە‬ ‫ئانقەست لە دارستانەکان دەیەوێت‬ ‫ژێرخانی کوردستان بە تایبەتی‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردستان زووتر لە ناو‬ ‫ت و کاولی بکات‪ .‬لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ببا ‌‬ ‫کوردستان پەروانەی زیاتر لە ‪٣٨٧‬‬ ‫کانزا دراوە کە لەم رێژە ‪ ١٣٤‬کانزا‬ ‫چاالکە و باقیەکەی بە هۆی گرفتی‬ ‫ی و کێشەی دیکە چاالک نی ‌ن‬ ‫ئابوور ‌‬ ‫و داخراون‪.‬‬ ‫ئەم رۆژانە دارستانەکانی زاگرۆس کە‬ ‫دڵی‬ ‫کوردستانن تووشی کێشە و گرفتی‬ ‫زۆر بووەتەوە و جگە لە چاالکانی‬ ‫ژینگەی کوردستان هیچ کەسێک‬

‫درێژەی الپەڕەی ‪١‬‬

‫درێژەی الپەڕەی ‪١‬‬

‫حوکمی سێدارەی دوو زیندانی سیاسیی کورد لە بەندیخانە ی‬

‫زارا محەممەدی‪10‬ساڵ زیندانی بە سەردا سەپا‬

‫ڕۆژی دووشەممە ‪٢٣‬ی پووشپەڕ‪ ،‬دوو زیندانیی سیاسیی کوردی مەحکووم بە‬ ‫ئێعدام لە بەندی ‪٢_١‬ی زیندانی ورمێ بۆ ژووری تاکەکەسی ڕاگوێزرابوون‪.‬‬ ‫لەسێدارەدانی ئەو دوو زیندانییە لە حاڵێکدا بووە کە ڕێکخراوی لێبووردنی‬ ‫نێونەتەوەیی لە بەیاننامەیەکدا ڕایگەیاندبوو کە بەرپرسانی رژیمی ئێران دەبێ‬ ‫دەستبەجێ بەرنامەی جێبەجێکردنی ئێعدامی «سابیر شێخ عەبدوڵاڵ و دیاکۆ‬ ‫ڕەسووڵزادە» ڕابگرن‪.‬‬ ‫«سابیر شێخ عەبدوڵاڵ»‪ ،‬کوڕی «مستەفا» و خوێندکاری پێشووی کارناسیی‬ ‫بااڵی زانکۆی عەالمەی یەکسانیی شاری تاران و «دیاکۆ ڕەسووڵ‌زادە» لە ساڵی‬ ‫‪٩٢‬وەوە لە زینداندان و پاش ڕەتکردنەوەی حوکمی لەسێدارەدانیان لە دیوانی‬ ‫بااڵی واڵت‪ ،‬ساڵی ‪ ٩٦‬دووبارە لە لقی یەکی دادگای ئینقالبی ورمێ بە تۆمەتی‬ ‫«ئەنجامدانی تەقینەوە» و «ئەندامبوون لە یەکێک لە حیزبە کوردییەکانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی رژیمی ئێران» بە ئێعدام مەحکووم کرابوون‪.‬‬ ‫حوکمی لەسێدارەدانی ئەو دوو زیندانییە سیاسییە پاش داسەپاندنی لەالیەن لقی‬ ‫یەکی دادگای ئینقالبی ورمێ‪ ،‬لە دیوانی بااڵی واڵت پشتڕاست کرابووەوە‪.‬‬ ‫حوکمی ئێعدامی «حوسێن عوسمانی» یەکێکی دیکە لە هاودۆسیەکانی ئەو دوو‬ ‫زیندانییە سیاسییە مەحکووم بە ئێعدامە‪ ،‬لە دیوانی بااڵی واڵت ڕەت کرابووەوە‬ ‫و دواتر لەالیەن لقی یەکی دادگای ئینقالبی مەهابادەوە بە سی ساڵ زیندانیی‬ ‫تەعزیری و دوورخرانەوە بۆ زیندانی ناوەندیی ورمێ مەحکووم کرابوو‪.‬‬ ‫«سابیر شێخ عەبدوڵال‪ ،‬حوسێن عۆسمانی و دیاکۆ ڕەسووڵ زادە»‪ ،‬مانگی‬ ‫ڕەشەمەی ساڵی ‪ ٩٢‬لەالیەن هێزە لیباس شەخسییەکانی ئیدارەی ئیتالعاتی‬ ‫شاری مەهابادەوە دەسبەسەر کران‪.‬‬ ‫ئەو سێ هاوواڵتییە کوردە‪ ،‬ناوەڕاستی مانگی ڕەشەمەی ساڵی ‪ ،٩٣‬لە لقی‬ ‫یەکی دادگای ئینقالبی شاری مەهاباد‪ ،‬بە سەرۆکایەتی دادوەر «ئەحمەد جەوادی‬ ‫کیا» بە تۆمەتی «ئەنجامدانی تەقینەوە» و «ئەندامبوون لە یەکێک لە‬

‫ڕێکەوتی ‪١١‬ی سەرماوەزی ‪« ،٩٨‬زارا‬ ‫محەممەدی»‪ ،‬مامۆستای دەسبەسەرکراوی‬ ‫زمانی کورد و ئەندامی ئەنجومەنی فەرهەنگی‪-‬‬ ‫کۆمەاڵیەتیی «نۆژین»‪ ،‬بە دانانی بارمتەی ‪٧٠٠‬‬ ‫ملیۆن تمەنی بە شێوەی کاتی ئازاد کرابوو‪.‬‬ ‫«زارا محەممەدی»‪ ،‬ڕۆژی پێنجشەممە‬ ‫‪٢‬ی جۆزەردانی ‪ ،٩٨‬لەالیەن هێزە لیباس‬ ‫شەخسییەکانی وەزارەتی ئیتالعاتەوە دەسبەسەر‬ ‫کرا و هەتا ‪١٠‬ی پووشپەڕی هەمان ساڵ لە‬ ‫شوێنیکی نادیار لە ژووری تاکەکەسیدا بوو و دواتر‬ ‫بۆ زیندانی سنە ڕاگوێزرا و شوێنی ڕاگیرانەکەی‬ ‫دواتر بە بنەماڵەکەیان ڕاگەیاند‪.‬‬ ‫دواتر زارا محەممەد لە کاتی چاوپێکەوتن لەگەڵ‬ ‫بنەماڵەکەی وتبووی کە لە ماوەی ‪ ٨‬ڕۆژ کە لە‬ ‫ژووری تاکەکەسیدا بووە‪ ،‬لەژێر گوشاردا بووە هەتا‬ ‫ناچار بکرێت دانپێدانانی زۆرەملێ ئەنجام بدات‪.‬‬ ‫ڕۆژی چوارشەممە ‪٢٧‬ی خەرمانانی ‪« ،٩٨‬زارا‬ ‫محەممەدی»‪ ،‬بێ ئامادەبوونی پارێزەرەکەی بۆ‬ ‫دادگای ئینقالبی شاری سنە برا‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی فەرهەنگی‪ -‬کۆمەاڵیەتیی «نۆژین»‬ ‫سەبارەت بە تۆمەتی ‌وەپاڵدراوی «زارا»‪،‬‬ ‫دژکردەوەی نیشان دابوو و ڕایگەیاندبوو‪« :‬لە‬ ‫کاتێکدا بۆ دانپێدانانی زۆرەملێ لەژێر گوشاردایە‬ ‫کە سەر بە هیچ حیزب و الیەنێکی سیاسی نییە و‬ ‫تەنیا تاوانی‪ ،‬ڕاهێنانی مندااڵن بە زمانی کوردییە»‬

‫ناوەندیی ورمێ جێبەجێ کرا‬

‫حیزبە کوردییەکانی ئۆپۆزسیۆنی رژیمی ئیسالمیی ئێران» بە ئێعدام‬ ‫مەحکووم کراون‪.‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )92‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/07/15،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫فریایان ناکەوێت‪ ،‬ئەو «دار‬ ‫بەڕووەی» کە ئەرکی دابینکردنی‬ ‫ئاو‪ ،‬ئۆکسیژن‌‪ ،‬بەرگرتن لەناوچونی‬ ‫ک و سێاڵو دەگرێت هەر سات بە‬ ‫خا ‌‬ ‫هۆی گوێ نەدانی بەرپرسانی رژیمی‬ ‫ئیسالمی ئێران لە ناو دەچێت‌‪ .‬لە‬ ‫هەموو شوێنی جیهاندا دار «بەڕوو»‬ ‫بە یەکێ لە گرنگترین سەرچاوەکانی‬ ‫ژیا ‌ن و ژینگە دادەندرێت‪ ،‬لە واڵتانی‬ ‫«ئەفریقا‪ ،‬فەڕانسە‪ ،‬بریتانیا‪ ،‬لێتوانی‪،‬‬ ‫سێربیا و پۆلۆنیا» داری بەڕوو‬ ‫گیایەکی نەتەوەییە‪ .‬دار بەڕوو نمادی‬ ‫دەسەاڵت‌و خۆراگرییە‪.‬‬ ‫گەشەدان بە بێ سەرنج بە ژینگە هیچ‬ ‫مانایەکی نییە و هەموو کەسێک دەبێت‬ ‫زانیاریی لە سەر ژینگە و شێوەکانی‬ ‫ت و تەنیا بە چاالکانی‬ ‫پاراستنی بزانێ ‌‬ ‫ت و‬ ‫ژینگە هیچ شتێک جێبەجێ نابێ ‌‬ ‫ئەوان تەنیا رۆڵی ئاگادار کردنەوەیان‬ ‫هەیە و دەبێت فەرهەنگی پاراستنی‬ ‫دارستانەکان‬ ‫ت و ئەوە ئێستا لە‬ ‫گشتگیر بکرێ ‌‬ ‫کوردستان زۆر باش چووەتە پێش‌و بە‬ ‫هەوڵ‌و تێکۆشانی بێ وچانی شەریف‬ ‫باجوەرەکان پاراستنی دارستانەکان لە‬ ‫کوردستان چووەتە ئاستێکی دیکە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ئامانج لە دامەزراندنی بزوتنەوە و‬ ‫ئەنجومەنی ژینگە پارێزەکان گۆڕانی‬ ‫دید و بۆچوونی کۆمەڵگایە سەبارەت‬ ‫بە ژینگە و پاراستنی‪ ،‬تا ئەو‬ ‫جێگایەی کە دەغدەغەکانی ژینگە‬ ‫بووەتە پرسێکی‬ ‫سەرەکی کۆمەڵگا‪ ،‬ئەنجومەنەکان‬ ‫دەنگی جەماوەرن لە پاراستنی‬ ‫ژینگەدا‪ .‬داری بەڕوو زیاتر لە هەزار‬ ‫ت و ساڵەها‬ ‫ساڵ هەناسە دەکێشێ ‌‬ ‫کاتی دەوێت تا نەمامێکی بەڕوو گەورە‬ ‫ت و بایەخی دارێکی بەڕوو ملیۆنها‬ ‫بێ ‌‬ ‫تمەنە و بایەخی داربەڕوو بە پووڵ‬ ‫ئەژمار ناکرێت‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا دەبێ بڵێم بزووتنەوەی‬ ‫مەدەنی رۆژهەاڵتی کوردستان بە‬ ‫پ و تاقمێک‬ ‫بێ یارمەتی هیچ گروو ‌‬ ‫هەمووکات تێکۆشاوە دارستانەکان لە‬ ‫کاول بوون و لەناوچوون رزگار بکە ‌ن و‬ ‫چەندین کەس لە چاالکانی ژینگە لەو‬ ‫رێگایەدا گیانی ئازیزیان بەخت کردووە‬ ‫و ئەوان بە بێ هیچ داخوازییەک‬ ‫تتەنیا و تەنیا بۆ پاراستنی ژینگە‬ ‫و داربەڕووەکانی کوردستان ئامادەن‬ ‫گیانیان بەخت بکەن‪.‬‬

‫درێژەی الپەڕەی ‪١‬‬

‫ئێعدامی سیاسی لە کوردستان‪،‬‬ ‫درێژەی دەیان ساڵ داگیرکاری و هەوڵ بۆ سڕینەوەی‬ ‫بزووتنەوەیەکی نەتەوەیی‬

‫ماشێنی سه‌ركوته‌كه‌ی به‌رانبەر بە جه‌ماوه‌رێك بخاتەوەگەڕ ك ‌ه‬ ‫كه‌وتوونه‌ت ‌ه ژێر مه‌نگه‌نه‌ی گشتگیربوونی ویرووسی كۆرۆنا و‬ ‫بێكاری‪،‬هه‌ژاری‪ ،‬گرانی و بێ مافی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫کردەوەی دژەمرۆڤانەی ئێعدام بەگشتی و بەتایبەت ئێعدامی به‌نهێنیی‬ ‫به‌ندكراوانی سیاسی و توندكردنه‌وه‌ی كه‌ش و هه‌وای سه‌ركوت له‌‬ ‫ی هێز و توانای ڕژیمی ئیسالمی‬ ‫ئێران و کوردوستان‪ ،‬نه‌ك نیشان ‌ه ‌‬ ‫نییە‪ ،‬به‌ڵكوو هه‌وڵێك ‌ه ل ‌ه ڕووی داماوییه‌و‌ه ل ‌ه جه‌رگه‌ی قه‌یرانێكدا ك ‌ه‬ ‫تێیدا گرفتاره‌‪.‬‬ ‫بێ گومان كۆماری ئیسالمی ب ‌ه ئێعدامی «سابیر شێخ عەبدولال» و‬ ‫«دیاکۆ رەسووڵزادە»‪ ،‬ن ‌ه ته‌نیا تووڕە‌یی پنگ خواردووی خه‌ڵكی‬ ‫خه‌باتكاری كوردستان هه‌ڵئەگرسێنێ‪ ،‬به‌ڵكوو نه‌فره‌تی هه‌موو خه‌ڵكی‬ ‫ئازادیخوازی ئێرانیش به‌نه‌سیبی خۆی ده‌كات‪.‬‬ ‫کەوایە پێویستیی خەبات بۆ هەڵوەشانەوەی سزای ئێعدام لە بارودۆخێ‬ ‫ئێستادا کە رژیم ب ‌ه ئاشكراو ب ‌ه مه‌به‌ستی سیاسی دیاریكراو‪ ،‬شه‌پۆلی‬ ‫ئیعدامی خستووەته‌ڕێ و پەرەی پێیده‌دا‪ ،‬چه‌ند قات زیاتر بووەته‌وه‌‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )٩٢‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/٠٧/١٥ ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫ڕوو لە ڕۆژهەاڵت بۆ دژایەتی ڕۆژئاوا‬ ‫️کاوان موکری‬ ‫ڕۆژی ‪٧‬ی پووشپەڕ‪ ،‬وتاری مەحموودی‬ ‫ئەحمەدی نژاد سەرۆک کۆماری پێشووی ئێران‬ ‫لە پارێزگای گیالن‪ ،‬سەبارەت بە رێکەوتنێکی‬ ‫نهێنی لە نێوان کۆماری ئیسالمی و والتێکی‬ ‫بێگانە‪ ،‬بوو بە هۆی راکێشانی سەرنجی‬ ‫میدیاکان و رۆژنامەکان سەبارەت بەو رێکەوتنە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو رێکەوتنە و هۆی بوونی چییە ؟؟؟‬ ‫لە رۆژی ‪ 11‬ڕێبەندانی سالی ‪ 94‬هەتاوی لە‬ ‫کۆبونەوەی نێوان شی جین پینگ سەرۆک‬ ‫کۆماری واڵتی چین و ڕێبەری کۆماری ئیسالمی‪،‬‬ ‫خامەنەیی دوای دەست خۆشی لە چین بۆ‬ ‫یارمەتی ئەو واڵتە لە کاتی گەمارۆکانی‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکان‪ ،‬پالەپشتی خۆی بۆ‬ ‫پڕۆگرامی ئابووری واڵتی چین بە نێوی «رێگای‬ ‫هاورێشەم» و رێکەوتنی «پەیوەندی ستراتجی‬ ‫‪ 25‬سالەی نێوان چین و ئێران» ڕاگەیاند‪.‬‬ ‫لە ڕۆژی ‪ 18‬گۆاڵنی سالی ‪ 97‬هەتاوی دوای‬ ‫چوونە دەرێی والیەتە یەکگرتووەکانی ئامریکا‬ ‫لە رێکەوتنی هەستەیی بەرجام بە بیانووی‬ ‫پڕوگرامە مووشەکیەکان و هەروەها دەست‬ ‫تێوەردانی کۆماری ئیسالمی لە سووریا‪ ،‬یەمەن‬ ‫وو عێراق‪ ،‬ئەو رژیمە کەوتە ژێر سەخت ترین‬ ‫گەمارۆکانی ئامریکا وەک گەمارۆی نەوتیەوە‪.‬‬

‫ڕوانگە‬

‫(بابەتەکانی ئەم اڵپەڕەیە بیرووڕای نووسەرانە )‬

‫ئەو کارەساتە نیزیک بوونەوەی زۆرتری‬ ‫کۆماری ئیسالمی لە واڵتانی ڕۆژهەالت‬ ‫وەکوو چین و رووسیای لێ کەوتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم هۆی بە نرخ بوون و دەنگ دانەوەی‬ ‫ئەو رێکەوتنە دوای ‪ ۵‬سال چییە؟‬ ‫بە پێی بڕیاری ژۆمارەی ‪ 2231‬شۆرای ئاسایشی‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکان‪ ،‬کۆماری ئیسالمی‬ ‫لە رۆژی ‪ 27‬رەزبەری سالی ‪ 99‬هەتاویەوە‬ ‫مافی کرین و فرۆشتنی چەک و چۆل لەگەل‬ ‫هەموو واڵتانی دۆنیا بە دەست دەهێنێت‪.‬‬ ‫ئەو مەترسیە بۆ ئامریکا و واڵتانی رۆژهەالتی‬ ‫ناوەڕاست بە تایبەت ئیسراییل و عەرەبستان‬ ‫سعوودی هەیە کە کۆماری ئیسالمی دوای‬ ‫بەدی هاتنی ئەو بڕیارە دەتوانێ بە کرینی‬ ‫زۆری چەک لە واڵتانی وەک چین و رووسیا‬ ‫ببێتە هۆی ئالۆزیێکی زۆر لە ناوچەدا‪.‬‬ ‫هەر لەبەر ئەو بابەتە ئامریکا لە شۆڕای ئاسایشی‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکان هەوڵ دەدا پێش ‪27‬ی‬ ‫رەزبەر گەمارۆی هەمیشەیی چەک و چۆل بە‬ ‫سەر کۆماری ئیسالمی دا بسەپێنێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەو رێیەدا واڵتی چین و رووسیا کە خاوەنی‬ ‫مافی وێتۆ لە شۆرای ئاسایشن ناکۆکی‬ ‫خۆیان لەگەل ئەو گەمارۆیانە دەربڕیوە‪.‬‬ ‫بەاڵم هەروەک مێژوو نیشانی داوە‬ ‫الیەنگری چین و رووسیا بێ سەبەب نییە‪.‬‬ ‫هەتا ئێستا هیچ الیەنێکێ حکوومەتی باسی‬ ‫نێوەرۆکی ئەو رێکەوتنەی نەکردووە تەنیا‬ ‫سایتی «ئۆیل پڕایس» لە الیەن سەرچاوەیێکی‬ ‫حکوومەتی کە نێوی ناهێنێ باس لە چەند‬ ‫خاڵی ئەو رێکەوتنە دەکات‪ .‬بە پێی هەواڵی‬ ‫ئەو سایتە واڵتی چین لە بەرانبەر پشتیوانی‬

‫ئابووری و سیاسی‪ ،‬هەروەها پاراستنی بنکە‬ ‫ستراتجیەکانی ئێران وەکوو بنکە هەستەیی‬ ‫و نەوتیەکان داوای ئەو خااڵنە دەکات‪:‬‬ ‫‪ - 1‬فرۆشتنی چەک ۆ چۆل بە سۆپای ئێران‬ ‫‪ - 2‬هاتنی کەشتیە جەنگیەکانی سۆپای‬ ‫چین و رووسیا بۆ کەنداوو دەریای عۆمان‬ ‫‪ - 3‬نیشتنەوەی فرۆکەکانی چین وو‬ ‫رووسیا لە فرۆکەخانە سەربازیەکانی ئێران‬ ‫‪ - ۴‬گرتنە دەستی زۆرینەی بنکەکانی‬ ‫نەوت‪،‬گاز‪،‬پێتڕۆشیمی وهاتوو چۆ لە الیەن چینەوە‬ ‫‪ - 5‬لە هەموو گرینگتر دابین کردنی‬ ‫پێداویستی نەوتی چین لە الیەن ئێرانەوە‪.‬‬ ‫ئەوانە تە نیا چەند دانە لە خاڵەکانی باس‬ ‫کراوی ئەو رێکەوتنە لە الیەن ئۆیل پڕایسەوەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو خااڵنە دەتوانن راست بن؟‬ ‫یان هەر ئەو جۆرەیە کە بەڕێوەبەری‬ ‫ئێران‬ ‫کۆماری‬ ‫سەرۆک‬ ‫دەفتەری‬ ‫دەلێت‪«:‬هەوالنێرە دۆژمنەکان دەیانهەوێت‬

‫نێوان ئێران و چین ئاڵۆز بکەن ؟؟؟!!!»‬ ‫بۆ وەاڵم دانەوە بەو پرسیارە ئەگەر چاوێک‬ ‫لە رێکەوتنە رابردووەکانی چین لەگەڵ واڵتانی‬ ‫دیکەی جیهان وەکوو واڵتانی ئافریقا و ئاسیا‬ ‫بکەین دەبینین کە هەموو کات چین توانیویەتی‬ ‫هێزی ئابووری خۆی لەو پەیوەندیانەدا‬ ‫بەسەر والتانی لێ قەوماوی جیهاندا‬ ‫بسەپێنێت و سەرچاوە سرووشتیەکانیان بە‬ ‫کەمترین پارە و قیمەت بگرێتە دەسەاڵتی‬ ‫خۆی تا ئەو ڕادەیەی کە ڕخنەگران ئەو‬ ‫رێکەوتنانە بە ئیستعمار نێو دەبەن‪.‬‬ ‫ئەو بابەتە کە باس کرا و هەروەها الواز‬ ‫بوونی کۆماری ئیسالمی ئێران لە ئێستای‬ ‫جیهاندا‪ ،‬ئەو شارەزاییە بە ئێمە دەدا کە‪:‬‬ ‫تەنانەت ئەگەریش هەمووی خاڵەکانی ئاماژە‬ ‫پێکراو لەو هەواڵەدا ڕاست نەبێ‪ ،‬دیسانیش تا‬ ‫ڕادەیێکی زۆر دەتوانین بلێین کە ئەو رێکەوتنە‬ ‫بە قازانجی واڵتی چین دەبێت نەک ئێران‪.‬‬

‫ژنانی فرۆشیار لە بازاڕی فریوکاری‬ ‫سەرمایەداریی ئێران و کوردستان‬ ‫سامان سنە‬

‫الوازیی ئابووریی ئێران و پێناسە‬ ‫بازرگانیەکەی بووەتە ھۆی ئەوەیکە‪ ،‬ھێزی‬ ‫کاری ژنان لە کەرتی بەرھەمھێنانەوە بۆ بەشی‬ ‫خزمەتگوزاریی و بازرگانی پاڵی پێوە بنرێت‬ ‫و ئەم دۆخەش بووەتە ھۆی ئەوەیکە ژنان‬ ‫مەجبوور ببن ھێزی کاری خۆیان بە نرخێکی‬ ‫زۆر ھەرزانتر لە ھێزی کاری پیاوان بفرۆشن‪.‬‬ ‫یەک نموونەی زۆر بەرچاو ئەوەیە کە‪ ،‬ھێزی‬ ‫کاری ژنان بۆ فرۆشیاری بەکار دەھێنن‪.‬‬ ‫فرۆشیاری پێویستی بە عەزولە و باسکێکی‬ ‫بەھێز نیە‪ ،‬بەاڵم پێویستی بە خۆڕاگریەکی‬ ‫بەھێزی دەروونی و جەستەیی بۆ قبووڵ کردنی‬ ‫کاری درێژ ماوە و ئەنجامدانی کارێکی یەکجۆر‬ ‫ھەیە کە بە بەردەوامی دووبارە دەبێتەوە‪.‬‬ ‫بە سەرنجدان بەوەیکە سەرچاوە ئابووریەکان‬ ‫لە دەستی پیاوان دایە و کلتووری نەشئەت‬ ‫گرتوو لە پیاوساالری لە سەرنجڕاکێش بوونی‬ ‫ژنانی فرۆشیار بۆ راکێشان و کۆکردنەوەی‬ ‫پارەی گیرفانی پیاوان کە‪ ،‬لە کلتووری ئێستای‬ ‫واڵتە رۆژھەاڵتیەکاندا وەک سەرپەرستی‬ ‫بنەماڵە دێنە ئەژمار‪ ،‬کەڵک وەردەگرن‪.‬‬ ‫بۆ پێکانی ئەم ئامانجە بە شێوەیەکی‬ ‫بەرفراوان لە دووکانە و بەتایبەت لەو‬ ‫شوێنانەی کە کەلوپەلی جوانکاریی ژنان‬ ‫دەفرۆشرێت‪ ،‬لە دوو شیفتی کاریدا و ھەر‬

‫لە بەیانی تا شەو ژنان وەک ئامرازەکانی‬ ‫کەڵەکە کردنی سەرمایە بۆ پیاوان ئیشیان پێ‬ ‫دەکرێت و لە بەرانبەر ئەم کاتژمێرە دوور و‬ ‫درێژانەدا بڕە پارەیەکی کەمیان پێ دەدرێت‪.‬‬ ‫ژنان لەم شوێنانەدا وێڕای ئەوەیکە ھەندێ جار‬ ‫بە پێی وەرزەکان تۆزێ گۆڕانکاریان بەسەر‬ ‫دێت و کاتژمێرەکانی کاریان دەگۆڕدرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەگشتی نزیکەی ‪ ١٠‬بۆ ‪ ١٢‬کاتژمێر لە رۆژدا‬ ‫کار دەکەن و جگە لە کلتووری بەرھەمھێنەران‬ ‫و سەرمایەدارەکان کە بە شێوەیەکی سووک و‬ ‫بێ بایەخ سەیری کاری ژنان دەکەن‪ ،‬یەکێک لە‬ ‫گەورەترین گرفتەکانی ژنانی فرۆشیار‪ ،‬نەبوونی‬ ‫پشتوانەیەکی یاسایی و پیشەییە کە‪ ،‬نە تەنیا‬ ‫لەم ئیشەدا و بەڵکوو لە ھەموو پیشە و کارێکدا‬ ‫دامەزراوەیەک بۆ پشتیوانی لە ژنانی خاوەن‬ ‫پیشە لە ئاستی ئێران و کوردستاندا بوونی نیە‪.‬‬ ‫زۆربەی دووکان و فرۆشگاکان زیاتر لە‬ ‫‪ ١٠‬فرۆشیاری ژنیان ھەیە و زۆربەی‬ ‫ژنە فرۆشیارەکانیش لە ریزی ئەو‬ ‫کرێکارانەدان کە لە دەرەوەی بازنەی‬ ‫یاساکانی کاردان و ئەو حەقدەستەی کە‬ ‫وەریدەگرن کەمتر لە ئاستی دیاریکراوە‪.‬‬ ‫بە پێی ئامارە نافەرمیەکانی چاالکانی‬ ‫کرێکاری و ھەڵسووڕاوانی بزووتنەوەی‬ ‫ژنان‪ ،‬حەقدەستی ژنانی فرۆشیار لە نێوان‬ ‫‪ ٥٠٠‬بۆ ‪ ٧٠٠‬ھەزار بۆ شیفتێکی کاریە و‬ ‫ئەگەر بە شێوەی بەردەوام و رۆژانەش کار‬ ‫نەکەن‪ ،‬زۆر لەم پارەیەش کەمتر وەردەگرن‪.‬‬ ‫زۆرێک لەم ژنە فرۆشیارانە بە شێوەی‬

‫بەردەوام و نامرۆڤانە لە ژێر گوشاری‬ ‫ناڕەوای جنسی خاوەنکارەکانی خۆیان لە‬ ‫نێو دووکان و بازاڕەکانی کاردان و بە ھۆی‬ ‫ئەوەیکە ئابڕوویان نەچێت و لە ترسی‬ ‫بنەماڵەکانی خۆیان‪ ،‬بێ دەنگی رادەگرن و‬ ‫بەھۆی نەبوونی ھیچ یاسایەک بۆ پاڵپشتی‬ ‫لە کەرامەت و کەسایەتی ژنانی خاوەن‬ ‫پیشە‪ ،‬خاوەنکارەکان ئەو ئیزنە بە خۆیان‬ ‫دەدەن کە لە کاتی باڵوکردنەوەی رێکالم و‬ ‫بانگەشە بۆ وەرگرتنی ژنانی فرۆشیار‪ ،‬لە‬ ‫وشە و رەستەگەلێکی پڕ لە بێ رێزی کەڵک‬ ‫وەربگرن کە بریتیە لە‪« :‬پێویستمان بە‬ ‫فرۆشیارێکی ژنی جوان و خۆش روخسارە»‪،‬‬ ‫«پێویستمان بە ژنێکی فرۆشیارە لە‬ ‫فرۆشگایەکی ناسراوە کە‪ ،‬خۆش قسە‬ ‫و خۆش سەر و زمان بێت» و ھتد‪....‬‬ ‫وێڕای ئەوەیکە بە شێوەیەکی جنسی و پڕ لە بێ‬ ‫رێزی پڕوپاگەندە بۆ وەرگرتنی ژنانی فرۆشیار‬ ‫دەکەن‪ ،‬یەکێک لە گەورەترین کێشەکانی ئەم‬

‫ژنانە ئەوەیە کە‪ ،‬ھیچ رۆژێک بۆ پشوودان لە نێو‬ ‫ھەفتەدا بۆیان دیاریی نەکراوە و ھەموو رۆژێک‬ ‫بە بێ راوەستان و حەسانەوە دەبێ ھێزی‬ ‫کاری خۆیان بە بڕە پارەیەکی کەم بفرۆشن‪.‬‬ ‫لە ھەمان کاتدا نەبوونی گرێبەست و گارانتی‬ ‫و مافی بیمە‪ ،‬لە گەورەترین گرفتەکانی‬ ‫ژنانی فرۆشیارە کە‪ ،‬لە ھەر ئان و ساتێکدا‬ ‫ئەگەری ئەوەی ھەیە لە سەر کارەکانیان‬ ‫دەر بکرێن و ھیچ ناوەندێکیش بوونی نیە کە‬ ‫لە کاتی بێکاریدا پاڵپشتی لە ژنانی خاوەن‬ ‫پیشە بکات و زۆرینەی ئەو ژنانەی کە لە‬ ‫بازاڕەکانی کاردا مەشغووڵن تەنانەت ھیچ‬ ‫شارەزاییەکیان لە سەر مافەکانی خۆیان و‬ ‫مافی بیمە نیە و ئەمەش ھەلی چەوساندنەوە‬ ‫و غەدر لێ کردنی بۆ خاوەنکارەکانیان‬ ‫لەبار کردووە کە بە کەیفی دڵی خۆیان ژنانی‬ ‫خاوەن پیشە بۆ بەدەستھێنانی قازانجی‬ ‫زیاتر لە نێو چەرخی ئابووریدا بچەوسێننەوە‪.‬‬

‫ڕوانگە‬

‫(بابەتەکانی ئەم اڵپەڕەیە بیرووڕای نووسەرانە )‬

‫کۆڵبەری‬ ‫زاگرۆس بانە‬

‫مومکیندا بە دەسەاڵتی ڕەها‪ ،‬وەحشیانە دەستیان‬ ‫گرت بە سەر هەموو سامانی کوردستان و دەسیان‬ ‫کرد بە پڕۆسەی بە هەژاری کردن و پاکتاوی‬ ‫نەتەوەیی و هاوکات لە گەڵ سازدانی سەدان‬ ‫قەیرانی ناوخۆیی و دەرەکی‪ ،‬وەها سیاسەتگەلێک‬ ‫بوونە هێما و هۆکاری مانەوەی کۆماری ئیسالمی‬ ‫لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان‪.‬‬ ‫کۆڵبەری دیاردەیەکە دەرهاوێشتەی سیاسەتی‬ ‫چەپەڵی بە هەژاری کردنی کوردستانی ژێر‬ ‫دەسەاڵتی ئێران‪.‬‬ ‫سااڵنێک بەر لە ئێستا ئاڵوگۆڕی شتومەکی‬ ‫بازرگانی لە ڕێگای ماشین و هەندێ جار تەنانەت‬ ‫بە شێوازی کانتینێری بەڕێوە ئەچوو‪ .‬بە تایبەت‬ ‫لە سەردەمی سەرۆک کۆماریی ئەحمەدینژاد کە‬ ‫ئابڵوقەی ئابووریی کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی بۆ‬ ‫سەر ئێران‪ ،‬بە سەرکردایەتیی ئەمریکا‪ ،‬تەنگی‬ ‫بە کۆماری ئیسالمی هەڵچنیبوو سنوورەکانی‬ ‫کوردستان بوونە دەالقەیێک بۆ دەور دانەوەی‬ ‫ئابلۆقە ئابوورییەکان‪.‬‬ ‫لەو کاتەدا ڕژیم نەیدەتوانی لە ڕێگای سنووری‬ ‫فەرمی و بەندەرەکان بازرگانی ئەنجام بدات هەر‬ ‫بۆیە بەکرێگیراوان و بەڵێندەرانیان ڕوویان کردە‬ ‫سنوورەکانی کوردستان و توانیان لەم ڕێگایەوە‬ ‫لە گوشاری وێرانکەر و ڕووخێنەری ئابڵۆقەکەکان‬ ‫کەم بکەنەوە‪ .‬بە گشتی ڕوانگەی ڕژیم بەرانبەر بە‬ ‫کوردستان و بە تایبەت سنوورەکانی‪ ،‬ئەمنییەتی‬ ‫بووە و هیچ کاتێک نەیانتوانیوە وەکوو دەرفەتێک‬ ‫بۆ گەشەی ئێران بە تایبەتی کوردستان کەڵکی‬ ‫لێ وەرگرن و بەردەوام بوون لە ئازاردانی‬ ‫کاسبکاران و کرێکارانی سەر سنوور‪.‬‬ ‫هەڵبەت با ئەم ڕاستییە پشت گوێ نەخرێت کە‬ ‫هەموو کات بەشێکی بەرچاوی سنوورەکان لە‬ ‫الیەن بەکرێگیراوان و خۆفرۆشانەوە‪ ،‬قۆرغ کراوە‬ ‫و ئەوەی لەوێ جوواڵبێ و کاری کردبێت لە ژێر‬ ‫چاودێری و ئیزنی بەڵێندەرە خۆفرۆشەکاندا بووە‪.‬‬ ‫دوای بەسەراچوونی ماوەی سەرۆکایەتی‬ ‫ئەحمەدینژاد و هاتنی ڕووحانی و هاوکات‬ ‫لەگەڵ ئیمزا کردنی برجام‪ ،‬سیاسەتی ئابووری‬ ‫ڕژیم گۆڕانکاریی بەسەر هات و هەر لەم ڕووەوە‬ ‫ستەمکاری و کوشتن لە سەر سنوورەکان زیای‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫ماشینی هاوواڵتی گولـلەباران ئەکرا‪ ،‬کاسبکار‬ ‫بریندار دەبوو یان دەکوژرا‪ ،‬بار دەسوتێندرا‪،‬‬ ‫بارخانەکان خاپوورو تااڵن ئەکران و بە هەموو‬ ‫شێوەیەک فەرمانی زوڵم کردن‪ ،‬بێکار کردن و‬ ‫هەژار کردن ئەدرا‪.‬‬ ‫تەنانەت بەمانەشەوە نەوەستان و دەستیان کرد‬ ‫بە خەندەق لێدان و سازکردنی بورجی چاودێری و‬ ‫ڕەوانە کردنی هێزی سەربازی بۆ سەر سنوورەکان‬ ‫و بە هەموو هێز و توانایان دەستیان خستە بینی‬ ‫خەڵک‪ .‬ئەمەش لە کاتێکدا بوو کە سنوورەکانی‬ ‫کوردستان‪ ،‬هەلی کار و گوزەرانیان زیاتر بۆ‬ ‫هاوواڵتیی نیشتەجێ دەرەوەی کوردستان بە‬ ‫شێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دابین کردبوو‪.‬‬ ‫هەموو ئەم دەستدرێژی و وێرانکاریانە بۆ سەر‬ ‫کار و باری دانیشتوانی سنوور بە بڕیاری شوڕای‬ ‫بااڵی ئەمنییەتی نەتەوەیی و لە درێژەی ستراتێژی‬ ‫بە کۆیلەگرتن و ڕاگرتنی خەڵکی کوردستان لە‬ ‫هەژاری و مەینەتیدا پەیڕەو دەکران‪.‬‬ ‫لە دوای ئەم ڕەوتە ناڕەوایە بازرگانیی گشتی‬ ‫بە شێوازی کانتینێری و ماشینی ڕاگیرا و تەنیا‬ ‫سەرمایەدارە قۆرغکارە خۆفرۆشەکان توانای‬ ‫کاری کانتینێریان هەبوو‪.‬‬ ‫هەر بۆیە کۆمەاڵنی خەڵک ڕوویان کردە کاری‬ ‫کۆڵبەری و گواستنەوەی کەلوپەل بە واڵخ یان لە‬ ‫سەر پشتی مرۆڤ‪.‬‬ ‫گوشاری بێ بەزەییانە و چاوسووریی هێزەکانی‬

‫کۆڵبەری بە واتای هەڵگرتن و گواستنەوەی‬ ‫کەلوپەلە لە بەرانبەر تۆزەحەقدەستێک کە تەنیا‬ ‫دەتوانێ بەشێک لە پێداویستیەکانی مرۆڤ بۆ‬ ‫بەڕێوەبردنی ژیان دابین بکات‪.‬‬ ‫دیاردەی کۆڵبەری کە هەر ئێستا لە کوردستان‬ ‫دا بوونی هەیە‪ ،‬یەکێک لە هەرە مەترسیدارترین‬ ‫پیشەکانی جیهان دێتە ئەژمار‪.‬‬ ‫قورسایی لە ڕادەبەدەرو ئەگەری سەرمابردوویی‬ ‫لە الیەک و مەترسی مینە چێندراوەکان و تەقەی‬ ‫هێزەکانی ڕژیم لە الیەکیترەوە‪ ،‬بەرۆکی بە ژیانی‬ ‫کۆڵبەری گرتووە‪.‬‬ ‫ئەمە لە کاتێکدایە کە مێژووی کۆڵبەریکردن‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی کۆیالیەتی‪.‬‬ ‫لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردووەوە تاکوو‬ ‫ئێستا‪ ،‬ئاڵووگۆڕی بازرگانی لە ناوچە سنووریە‬ ‫دەسکردەکانی نیوان واڵتانی داگیرکەری‬ ‫کوردستان بەردەوام درێژەی هەبووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێستا بەهۆی گۆڕانکاریە سیاسی و ئابوورییەکان‬ ‫لە ناوچەکەدا‪ ،‬شێوازەکان گۆڕاون و هەر بەم‬ ‫هۆیەشەوە کۆڵبەری بووەتە دیاردەیەکی‬ ‫بەرچاوترو زەقتر بۆ ڕای گشتی و میدیاکان‪.‬‬ ‫دەسەاڵتە ناوەندییەکانیش ڕوانگەو هەڵوێستی‬ ‫خۆیان هەیە بۆ ئەم پیشە سەخت و نامرۆڤانەیە‬ ‫و بە گشتی بۆچوون و دژکردەوەی هاوبەشیان‬ ‫لەسەر ڕەنج و کاری کۆڵبەری هەیەو بەشێوازێکی‬ ‫دوژمنکارانە گەلی ئێمە لە سەر خاک و نیشتمانی‬ ‫داگیرکراوی خۆیان دەچەوسێننەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا زۆتر سەرنج ئەخەینە سەر چۆنیێتی بە‬ ‫پیشەبوونی کۆڵبەری لە چل ساڵی پێشوودا‬ ‫و کاریگەری و ڕوانگەی دەسەاڵتی خوێنمژی‬ ‫«کۆماری ئیسالمی» لە سەر ئەم دیاردەیە‪.‬‬ ‫پێشینیان دەگێڕنەوە کە ماوەی زیاتر لە پەنجا‬ ‫ساڵ بەر لە ئێستا کاری بازرگانی لە سنوورەکانی‬ ‫کوردستان کراوە‪.‬‬ ‫ئەوسا چایی و ساون و قوماش و بەرهەمی‬ ‫کشتوکاڵی لە سەر پشتی وەاڵخ ئاڵوگۆڕ و‬ ‫بازرگانی پێوە کراوە‪ .‬پاشان دوای هاتنی ماشین‬ ‫بۆ ناوچەکە و پەرەسەندنی ژیانی شار نشینی‬ ‫هێور هێور لەگەڵ پێشکەوتنی سەرمایەداری و‬ ‫تێپەڕبوونی سەردەمی فێئۆدالی‪ ،‬بازرگانی لە‬ ‫سنوورەکان گەشەی کردووە و قۆناغ بە قۆناغ بە‬ ‫پێی سەردەم گۆڕانکاریی بە سەر هاتووە‪.‬‬ ‫لەم چل و چەن ساڵەی تەمەنی ڕژیمی سێدارە و‬ ‫ئێعدامدا‪ ،‬ئاڵوگۆڕی بازرگانی بە هەموو تەنگەژە‬ ‫و سەختییەکانی بە کەڵک وەرگرتن لە ماشین‪،‬‬ ‫بە سەر پشتی واڵخ یان تەنانەت کۆڵبەری هەر‬ ‫بەردەوام بووە و هیچ سیاسەتێکی شەڕەنگێزانە‬ ‫نەیتوانیوە بەری پێ بگرێت‪ .‬ئەمەش نیشاندەری‬ ‫ناچاربوونی کۆڵبەرەکان بۆ درێژەدان بە وەها‬ ‫پیشەیەکەو پارادۆکسێکی زەقی کرداری لە الیەن‬ ‫ڕژیمەوە کە لە الیەک پێش بە خولقانی دەرفەتی‬ ‫کار دەگرێت و لە الیەکی دیکەوە‪ ،‬بە دەسڕێژی‬ ‫گولـلە دەچێتە پیریی کرێکارانی کۆڵبەرەوە‪.‬‬ ‫هەر وەکوو مامۆستا شێرکۆی مەزن دەفەرمێ‪:‬‬ ‫«تاران بە دەم مەرگەوە نەبێت بە دەم کەسەوە‬ ‫پێناکەنێ‪»...‬‬ ‫سەرەتای شۆڕشی گەالنی ئێران لە ساڵی ‪57‬ی‬ ‫هەتاویدا کە بووە هۆی داگیرکاری و ملهوڕیی‬ ‫خێڵی ئاخوندەکان‪ ،‬لەشکرکێشی و تااڵن و‬ ‫ڕژیم لە کوردستان جارێکی دیکە بە کوشتن و‬ ‫خوێنڕشتن لە کوردستان دەستێ پێکرد‪.‬‬ ‫ئەم خێڵە دواکەوتوو و نەزانە لە کەمترین ماوەی تەقە کردن لە واڵخی واڵخدارەکان و هەروەها‬

‫بریندار کردن و کوشتنی کۆڵبەران پێی نایە‬ ‫مەترسیدارترین و جیددیترین دۆخی دڵتەزێن‬ ‫و ناخهەژێنی خۆیەوە‪.‬‬ ‫سەرەتا بێ بەزەییانە تەقەیان لە واڵخە‬ ‫بەسەزمانەکان و سوکایەتییان بە واڵخدارەکان‬ ‫ئەکرد‪ ،‬واڵخەکانیان ئەکوشت و پاشان‬ ‫بارەکانیان ئەگرت یان ئەیانسوتاند‪ .‬بە هۆی‬ ‫گرانیی نرخی واڵخ زۆرینەی خەڵک وازیان لە‬ ‫واڵخداری هێنا و بە ناچاری ڕێگای کۆڵبەریان‬ ‫گرتە بەر‪.‬‬ ‫بە ڕای من گەورەترین مەترسی‪ ،‬ڕاهاتن بە‬ ‫ڕووداوەکان یان ئاسایی بوونەوەی مەترسی‬ ‫و قەیرانەکانە‪ .‬کاتێک وشەی کۆڵبەری دێتە‬ ‫سەر زمان یان دەبیسترێ‪ ،‬دەبێت مرۆڤ‬ ‫هەموو تان و پۆی لەشی بلەرزێ و هەست و‬ ‫نەستی بجوڵێ‪ .‬لەبەر ئەوەی کۆڵبەری تەنیا‬ ‫یەک وشە نییە بەڵکوو دیاردەیەکی سەپاوە‬ ‫بە سەر مرۆڤ و بەتایبەت خەڵکی کوردستان‪،‬‬ ‫کە تەعبیر لە ئازارێکی مێژوویی و سیاسەتێکی‬ ‫نگریس دەکات تا ئامانجی قڕکردن و لە ناو‬ ‫بردنی نەتەوەی کورد بەڕێوە ببات‪.‬‬ ‫بە پێی ئاماری ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ‪،‬‬ ‫تەنیا لە بەهاری ئەمساڵدا ‪ 54‬کۆڵبەر بە‬ ‫هۆی تەقەی ڕاستەوخۆی هێزەکانی ڕژیم‪،‬‬ ‫لە سنووری پارێزگاکانی ورمێ و کوردستان‬ ‫و کرماشان‪ ،‬کوژراون و بریندار بوون‪ .‬جیا‬ ‫لەمەش سااڵنە بە هۆی کەوتنە خوار لە‬ ‫بەرزایی‪ ،‬سەرمابردوویی لەش یان خنکان لە‬ ‫ئاوی ڕووبارەکان بەشێکی دیکەی کۆڵبەران‬ ‫گیانیان لەدەست ئەدەن یان بریندار ئەبن‪.‬‬ ‫هەروەها لە ژێر گوشاری باری قورس‬ ‫و نالەباری و سەختیی ڕێگادا زۆرینەی‬ ‫کۆڵبەران دوای ماوەیەکی کورت تووشی‬ ‫دەیان ئێش و ئازاری جەستەیی ئەبن و لە‬ ‫ئاکامدا خانەنشین و بێکار ئەبن‪ .‬بە درێژیی‬ ‫تەمەنی کۆماری ئیسالمی‪ ،‬بێ موباالتی و‬ ‫گرینگی نەدانی دەسەاڵتداران بە هێزی کار‬ ‫و ئابووری کوردستان‪ ،‬بازاڕەکانی بێ هێز و‬ ‫چۆڵ کردووە و خەڵکی ‪-‬بە ناچاری‪ -‬ڕەوانەی‬ ‫شارەکانی ناوەند یان کۆچکردن بۆ دەرەوەی‬ ‫واڵت کردووە‪.‬‬ ‫بەشێکی دیکە وەکوو تیشکمان خستە سەری‪،‬‬ ‫بوونەتە کۆلبەر و کرێکاری سەر سنوور‪.‬‬ ‫بە گشتی دەتوانین بڵێین ئێستا زۆرتر‬ ‫ئەو کەسانە کار و گوزەرانیان نۆرماڵە کە‬ ‫لە نانی ڕژیم ئەخۆن و سەریان لە کیسەی‬ ‫حکومەتدایە؛ ئەمانە کەسانێکن کە کەرامەت‬

‫ژمار‌ه (‪ )92‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/07/15،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪5‬‬

‫و ئازادییان لە پێناو بەرژەوەندیی تاکەکەسی‬ ‫بە بارمتە الی ڕژیم داناوە!‬ ‫بە داخەوە سااڵنێکە دەبینین جیا لە کرێکاران‬ ‫و جوتیاران‪ ،‬چینێکی خوێندەوار و زاناش‬ ‫سەرقاڵی کاری کۆڵبەرین کە ئەمەش داخێکی‬ ‫گرانە بۆ گەلی ئێمە‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا نەتەوەی بااڵدەست بیر لە‬ ‫خۆشگوزەرانی و ئاسوودەیی و پێشکەوتن‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬ئێمەی کورد دەبێ کەرامەت و‬ ‫شەرافەتمان لە ژێر باری نالەباری کورەخانە و‬ ‫کۆڵبەریی سەر سنووردا هەرەس بێنێ‪.‬‬ ‫شۆڕشگێڕ یان ڕووناکبیر گەر دوای هەموو‬ ‫شیکاری یان لێدوانێک سەبارەت بە کێشە و‬ ‫قەیرانەکان تیشک نەخاتە سەر ڕێگە چارە و‬ ‫دەالقەی دەرباز بوون‪ ،‬ڕەنجی بە خەسارە‪.‬‬ ‫لەالیەکەوە ئەرکی هێزە شۆڕشگێڕەکان لە‬ ‫هەمبەر دیاردەی کۆڵبەری‪ ،‬کاری شۆڕشگێڕانە‬ ‫و بەگژدا چوونەوەی هێزەکانی ڕژیمە لە هەموو‬ ‫قۆناغەکان بە شێوەی بەرنامە بۆ داڕێژراو و‬ ‫ئامانجدار‪.‬‬ ‫هەر بۆیە دەبێت وێڕای خاوەنداریی کردنی‬ ‫ئەم بابەتە‪ ،‬هێزە چەپ و شۆڕشگێڕەکان‬ ‫هەڵوێست بگرن و تەنانەت بە کردەوەش بەر‬ ‫بە کوشتن و تااڵن کردنی هاوواڵتیان لە الیەن‬ ‫هێزەکانی ڕژیم بگرن‪.‬‬ ‫ڕژیمی ئێران ئەیەوێت بە بێکاری و‬ ‫هەژارکردنی خەڵکی کوردستان جارێکی دیکە‬ ‫هێزی کاریان ڕەوانەی جەحەننەمی کورەخانە‬ ‫و کارگە و باخەکانی تاران و قەزوێن و شارە‬ ‫ناوەندییەکان بکات تا بە ئاسانی بتوانێ لە‬ ‫ڕێگای میلیتاریزەکردن و بەسەربازگەکردنی‬ ‫کوردستان‪ ،‬تااڵنی هەموو سامانی کورد و‬ ‫خاپوری شار و دێمان بکات‪.‬‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ وەها دڕندەیەک‬ ‫کە تەنیا ماشینی ئێعدام و سەرکوتی لە‬ ‫کوردستان خستۆتە گەڕ‪ ،‬پێویستی بە پالن و‬ ‫کار و زەحمەتێکی یەکجار زۆرە‪.‬‬ ‫ڕژیمی تۆتالیتێری دواکەوتووی ئیسالمیی‬ ‫کە پتر لە ‪ 41‬ساڵە بنەوای بندەستەیی و‬ ‫چەوساندنەوە لە کوردستان دائەڕێژێ و بە‬ ‫هەموو هێز و تواناوە هەوڵی بە کۆیلەکردنی‬ ‫نەتەوەی کورد ئەدات‪ ،‬تەنیا بە هوشیاری و‬ ‫جەنگاوەریی شۆڕشگێڕانی ڕاستەقینەی کورد‬ ‫وەدەردەنرێ و لەناو ئەچێت‪.‬‬ ‫ڕژیمێک کە تەنیا بە دەم مەرگەوە پێدەکەنێ‪،‬‬ ‫بە چەپڵە ڕێزان واڵتمان بەجێ ناهێڵێت‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫ئێران‬

‫ژمار‌ه (‪ )٩٢‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/٠٧/١٥ ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫پەرەسەندنی کێشە کۆمەاڵیەتیەکان لە ئێران‬ ‫فیرووز مامۆیی‬ ‫کێشە کۆمەاڵیەتیەکەن بە ئاستێکی زۆر لە ئێرانی‬ ‫ژێر دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی لە حاڵی پەرەسەند‬ ‫دایە و ‪ ١٠٠‬هەزار تووشبووی مادەی هۆشبەر لە‬ ‫ئێراندا هەیە کە بە ئاشکرا هەموو تاوانێک ئەنجام‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫ئەسکەندەر مۆئمنی” بەڕێوەبەری گشتیی ناوەندی‬ ‫بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ مادە هۆشبەرەکان ڕایگەیاند‬ ‫کە ‪ ٦٠‬تا ‪ ١٠٠‬هەزار کەسی تووشبوو بە مادەی‬ ‫هۆشبەر لە ئێران بوونیان هەیە کە بە ئاشکرا و بە‬ ‫بەرچاوی هەموانەوە هەموو تاوانێک دەکەن کە لەو‬ ‫ڕێژەیە زیاتر لە ‪ ١٥‬هەزار کەس لە شاری تارانن‪ ،‬بە‬ ‫وتەی ناوبراو دوای تاران شارەکانی مەشهەد و‬

‫ئیسفەهان زۆرترین تووشبووانی مادەی هۆشبەری‬ ‫تێدایە کە بە ئاشکرا کەلک لە مادە هۆشبەرەکان‬ ‫وەردەگرن و تاوانەکانی دیکەش ئەنجام دەدەن و‬ ‫هیچ بایەخێک بە دەوروبەریان نادەن‪.‬‬ ‫بەڕێوەبەری گشتیی ناوەندی بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ‬ ‫مادەی هۆشبەر ئاماژەی بەوەش کرد کە بەشێک لە‬ ‫تووشبووان لە وەرزی سەرمادا ڕوو دەکەنە ناوچە‬ ‫گەرمەسێرەکانی ئێران‪.‬‬ ‫ناوبراو دەڵێ کە حکوومەت بە تەنیا ناتوانێ ئەو‬ ‫دیاردەیە وەئەستۆ بگرێ و بەشێک لە ناوەندەکانی‬ ‫پێوەندیدار بە کەسانی تووشبوو بە مادەی هۆشبەر‬ ‫لە ڕێکخراوە مەدەنییەکان لەالیەن خەڵکەوە بەڕێوە‬ ‫دەچێ‪.‬‬ ‫جێگەی ئاماژەیە کە ئەو قسانەی ناوبراو لە کاتێک‬ ‫دایە کە کاربەدەستانی کۆماری ئیسالمیی ئێران نەک‬ ‫هیچ گرینگییەک بە بارودۆخی تووشبووان بە مادە‬

‫هۆشبەرەکان نادەن‪ ،‬بەڵکوو لە ڕێگەی دەست و‬ ‫پێوەندییەکانی خۆیان مادەی هۆشبەر باڵو دەکەنەوە‬ ‫و سااڵنە بە دەیان کەس بە ئاماری تووشبووان بە‬ ‫ماددەی هۆشبەرەوە لە ئێران زیاد دەبێ‪.‬‬ ‫شایانی باسە کە بە پێی ئامارە فەرمییەکانی‬ ‫ڕێژیمی کۆماری ئیسالمیی ئێران ئاماری تووشبووان‬ ‫بە مادەی هۆشبەر لەو واڵتە نزیکەی سێ میلیۆن‬

‫کەسە کە لە سەتا ‪١٠‬ی تووشبووان ژنانن و تەمەنی‬ ‫تووشبووانیش بۆ ژێر ‪ ١٥‬ساڵ دابەزیوە‪.‬‬ ‫بەاڵم زۆرێک لە چاالکانی مەدەنی و کۆمەاڵیەتی لە‬ ‫سەر ئەو قەناعەتەن کە‪ ،‬لە ئێران زیاتر لە ‪ ١٠‬میلیۆن‬ ‫تووشبووی مادەی ھۆشبەر بوونی ھەیە و رژیم ھیچ‬ ‫بەرنامە و پرۆژەیەکی بۆ پێشگرتن بە تەشەنە‬ ‫سەندنی ئەم کێشە ماڵوێرانکەرە کۆمەاڵیەتیە نیە‪.‬‬

‫راپۆرتی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی لە سەر چاالکیە ئەتۆمیەکانی ئێران‬

‫فیرووز مامۆیی‬ ‫ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی ڕۆژی هەینی‬ ‫سەبارەت بە درێژەی ڕێگریکردنی کۆماری ئیسالمی‬ ‫لە پشکێنەرانی ئاژانسی وزەی ئەتۆم بۆ پشکنینی‬ ‫هێندێک لە ناوەندەکانی ڕژیم نیگەرانی جدی خۆی‬ ‫ڕاگەیند و وتی‪ :‬ئەگەری هەیە ئەو چاالکیانەی‬ ‫پێشتر لەو ناوەندانە کراوە بە ئاراستەی بەرنامەی‬ ‫بەرهەمهێنانی چەکی ئەتۆمی بووبێت‪.‬‬ ‫هەواڵدەری ڕۆیتێرز دەنووسێ‪ :‬ئاژانس و ڕێکخراوی‬ ‫ئیتالعاتی ئەمریکا لەو بڕوایەدان کۆماری ئیسالمی‬ ‫بەرنامەیەکی دارێژراوی بۆ بەرهەمهێنانی چەکی‬ ‫ئەتۆمی هەتا ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬هەبووە و ئەوەی کە‬ ‫ئیسرائیل سەبارەت بە دەستپێراگەیشتن بە ئارشیوی‬ ‫زانیاریەکانی بەرنامەی ئەتۆمی کۆماری ئیسالمی‬ ‫ڕایگەیاند‪ ،‬زانیاری زیاتری سەبارەت بە چاالکیە‬ ‫ئەتۆمیەکانی پێشووی کۆماری ئیسالمی تێدابوو‪.‬‬ ‫ئیسرائیل دەڵێ ڕێبەندانی ساڵی ‪ ٩٦‬بە ئەنجامدانی‬ ‫چاالکیەک‪ ،‬توانیویەتی ئارشیوی ئەتۆمی کۆماری‬ ‫ئیسالمی بۆ تەل ئاویو بگوازێتەوە‪ .‬بنیامین‬ ‫نەتانیاهۆ بەهاری ساڵی ‪ ١٣٩٧‬لە کۆنفرانسێکی‬ ‫ڕۆژنامەنووسیدا ‪ ٥٠‬هەزار بەڵگە و هەزاران سی‬

‫دی پڕ لە ئارشیوی ئەتۆمی کۆماری ئیسالمی باڵو‬ ‫کردەوە‪ .‬سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل ئەو کات گووتی‪:‬‬ ‫ئامانجی سەرەکی کۆماری ئیسالمی لە وەگەڕخستنی‬ ‫بەرنامەی ئەتۆمیەکەی‪ ،‬درووست کردنی بۆمبی‬ ‫ئەتۆمی بووە و لە کاتێکدا ساڵی ‪ ١٣٩٤‬لەگەڵ‬ ‫واڵتانی جیهان بەرجامی واژۆ کرد‪ ،‬ئەو بەڵگانەی‬ ‫لەناو نەبرد و لە کۆگایەک لە شورئابادی تاران‬ ‫شاردیەوە‪.‬‬ ‫دوای ئەوە‪ ،‬ئیسرائیل ڕایگەیاند کۆماری ئیسالمی لە‬ ‫ناوەندی تورقوزئاباد لە نزیک تاران مادەی ئەتۆمی‬ ‫هەبووە‪ .‬ئەو زانیاریە لە الیەن وەزارەتی دەرەوەی‬ ‫ئێران « درۆ‪ ،‬ڕێسراو و بێ ناوەرۆک» ناوزەد کرا‬ ‫و عەباس عەراقچی جێگری وەزیری دەرەوەی ئێران‬ ‫وتی‪ :‬کۆمەڵێک کەس گاڵتەیان بە نەتانیاهۆ کردووە‬ ‫و کاڵویان لەسەر کردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئاژانسی وزەی ئەتۆم دوای پشکنینی ئەو‬ ‫ناوەندە شوێن پێی ئۆرانیۆمی پیتێندراوی پشتراست‬ ‫کردەوە و داوای لە ئێران کرد سەرچاوەی ئۆرانیۆمەکە‬ ‫ڕابگەیەنێت‪ .‬دوای دوو ساڵ کۆماری ئیسالمی هیچ‬ ‫زانیاریەکی بە ئاژانس نەدا و ئیزنی چوونەوەی‬ ‫دووبارەی پشکێنەرانی بۆ ئەو ناوەندە نەدا‪.‬‬ ‫ئاژانس لە ڕاپۆرتی نوێی خۆیدا دەڵێ‪ :‬خوازیاری‬ ‫ئەوەیە چاوی بە سێ ناوەند لە ئێران بکەوێت بەاڵم‬ ‫کۆماری ئیسالمی چەندین مانگە ڕێگری دەکات‪.‬‬

‫ئاتنا دائمی و مەحکوومییەتی نوێ لە پەروەندێکی نوێدا‬ ‫یەسنا ئەحمەدی‬ ‫ئاتنا دائمی زیندانیی سیاسی لە پەروەندێکی‬ ‫نوێدا لە زیندان‪ ،‬بە دوو ساڵ و ‪ 74‬زەربەی‬ ‫شەلالق مەحکووم کرا‪ .‬بە پێ راپۆرتی کەمپێنی‬ ‫بەرگری لە زیندانیانی سیاسی و مەدەنی‬ ‫رۆژی یەکشەممە ‪18‬ی جۆزەردان سەبارەت بە‬ ‫پەروەندێکی نوێ بە تۆمەتی کارشکێنی لەناو‬ ‫زیندان بە کوتنی دروشم بە دژی رژیمی ئیسالمی‬ ‫ئێران لە الیەن دادگایی ئێنقێالبی تاران بەدوو‬ ‫ساڵ زیندانیی تەعزیری و‪ 74‬زەربەی شەلالق‬

‫مەحکووم کرا‪.‬ئەو حووکمە لە کاتێک دا بە ئەو‬ ‫زیندانی راگەیاندراو کە پاش تێپەربوونی ‪5‬ساڵ‬ ‫زیندانی ‪،‬دەبوو رۆژی ‪14‬پووشپەڕ لە زیندان ئازاد‬ ‫کرابێ ولە رۆژی ‪15‬پووشپەڕ حووکمی دوو ساڵ‬ ‫زیندانیی ئاتنا بە تۆمەتی تازە دەستی پێکرد‬ ‫بۆ کەسێک کە تەنیا ناڕەزایەتی خۆی دەربڕی‬ ‫و نیگەرانی خەڵک و نیشتمان و و مناڵەکانی‬ ‫کار بووە‪.‬باوکی ئەو زیندانی سیاسی داوای‬ ‫لە خەڵک و تەواوی ڕزگاریخوازان و رێکخراوە‬ ‫نیونەتەوەیی کردووە کە یارمەتی ئاتنا بدەن‪.‬‬

‫ئەو ناوەندە ناوی ناوەندەکانی باڵو نەکردووەتەوە‬ ‫بەاڵم وتویەتی لە یەکێک لەو ناوەندانە کە لە‬ ‫ساڵەکانی ‪ ٢٠٠٣‬و ‪ ٢٠٠٤‬تێکدراوە‪ ،‬بە ئەگەری زۆر‬ ‫کۆماری ئیسالمی پاشەکەوتی ئۆرانیۆمی سرووشتی‬ ‫هەبووە و چاالکیەکی بۆ لەناوبردنی پاشماوەکانی‬ ‫ئەو یۆرانیۆمە ئەنجام داوە‪.‬‬ ‫لە درێژەی ئەو راپۆرتەدا ھاتووە کە‪ ،‬ئێران ڕێژەی‬ ‫ڕێگەپێدراوی پیتاندنی ئۆرانیۆمی تێپەڕاندووە و ئەو‬ ‫کارەی ئێران بووە بە هۆی ناڕەزایەتی پشکێنەرانی‬ ‫ئاژانسی وزەی ئەتۆم‪.‬‬ ‫بە پێی ڕاپۆرتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی‪،‬‬ ‫پاشەکەوتی ئۆرانیۆمی پیتێندراوی کۆماری ئیسالمی‬ ‫ئێران هەشت بەرابەر لەو ئاستە زیاترە کە لە‬ ‫ڕێککەوتنی ئەتۆمی ناسراو بە بەرجام لە ساڵی ‪٢٠١٥‬‬ ‫ڕێککەوتنی لەسەر کرابوو‪.‬‬ ‫ئەو رێکخراوەیە لە ڕاپۆرتێکدا سەبارەت بە چاالکیە‬ ‫ئەتۆمیەکانی کۆماری ئیسالمی ڕۆژی هەینی ‪١٦‬ی‬

‫جۆزەردان ڕایگەیاند کە ئێران لە جێگەی ‪٢٠٢.٨‬‬ ‫کیلۆ‪ ،‬لە ڕێککەوتی ‪٢٠‬ی مانگی مەی ‪١٥٧١.٦‬‬

‫کیلۆ ئۆرانیۆمی پیتێندراوی هەبووە کە لە الیەن‬ ‫لێکۆڵەرانی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی دیاری کراوە‪.‬‬ ‫تاران هەروەها ئیزنی سەردانی دوو ناوەندی‬ ‫ئەتۆمی بە لێکۆلەرانی ئاژانس نەداوەو هەروەها‬ ‫پرسیارەکانی پێشووی سەبارەت بە چاالکیەکانی‬ ‫هەروا بێ وەاڵم هێشتووەتەوە و ئەوە هۆکارێکە‬ ‫بۆ نیگەران بوون‪.‬‬ ‫لێکۆڵەرانی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی ‪ ٤‬مانگ‬ ‫هەوڵیان داوە سەبارەت بەو پرسیارانە بە‬ ‫ئاکامێک بگەن بەاڵم تا ئێستا لە الیەن کۆماری‬ ‫ئیسالمیەوە ئێران هیچ واڵمێکیان نەدراوەتەوە‪.‬‬

‫ئێران‬

‫ژمار‌ه (‪ )92‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/07/15،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪7‬‬

‫فرۆشتنی ئێران بە چین لە ژێر ناوی گرێبەستی ‪ ٢٥‬ساڵەدا‬ ‫دوارۆژ‬

‫گرێبەستی ‪ ٢٥‬ساڵەی ڕێژیمی ئێران لەگەڵ‬ ‫واڵتی چین زۆرتر لە هەر چەشنە گرێبەست‬ ‫و پەیماننامەیەکە و ڕێژیمی ئێران بە شێوەی‬ ‫فەرمی خەریکی فرۆشتن و حەراج کردنی ئەو‬ ‫واڵتەیە‪.‬‬ ‫بەپێی ڕاپۆرتی سەرچاوە ھەواڵنێریە ناوخۆیی‬ ‫و دەرەکیەکانی ئێران؛چین بە هیوایە بە دانانی‬ ‫کارخانەگەلێک لە ئێراندا و بەکارهێنانی وزەی‬ ‫هەرزانی ئێران بەهۆی بایەخی کەمیی دراوی‬ ‫ئێران‪ ،‬بەرهەمەکانی خۆی لە ئێراندا بەرهەم‬ ‫بهینێت و لە ڕێگای پڕۆژەی «یەک پشتوێن‪،‬‬ ‫یەک ڕێگا» (یک کمربند‪ ،‬یک راه ) هەناردەی‬ ‫ڕۆژئاوا بکات‪.‬‬ ‫گرینگترین بەشی ئەو گرێبەستە سەرشۆڕکەرە‪،‬‬ ‫ئەو قانە تایبەتە نیزامی و تەناهییانەیە کە‬ ‫ڕێژیمی ئێران بە چین و ڕووسیەی داوە کە‬ ‫دەبێتە هۆی زاڵبوونی تەواوی ئەو دوو واڵتە‬ ‫بەسەر ژێرخانە نیزامییەکانی ئێراندا و لە‬ ‫پەیوەندییە ژێئۆپۆلێتیکییەکاندا(جوغرافیای‬ ‫سیاسی)‬

‫ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست و تەناهیی جیهانیشدا‬ ‫کاریگەریگەری گرینگ دادەنێت‪.‬‬ ‫بەپێی بەرنامەداڕشتنی ڕێژیمی ئێران لەگەڵ‬ ‫چین و ڕووسیە‪ ،‬لە ڕەزبەری ساڵی ‪٩٩‬‬ ‫بەدواوە‪ ،‬بنکە هەواییەکانی ڕێژیمی ئێران لە‬ ‫خزمەت بۆمبهاوێژەکان و فڕۆکە شەڕکەر و‬ ‫فڕۆکە لۆجێستیکییەکانی چین و ڕووسیەدا‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫هەروەها سیستمی بەرگریی دژە مووشەکیی‬ ‫ڕووسیە (‪ ) S-٤٠٠‬و هەروەها «کراسوخا»ی‬ ‫‪ ٤‬بۆ پێشگرتن لە ئەگەری هێرشی ئیسرائیل‬ ‫و ئامریکا و پووچەڵکردنەوەی تەواوی‬ ‫پەدافەندی هەوایی ئەمارات و عەرەبستان لە‬ ‫ئێراندا جێگیر دەبن‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە بەپێی ئەو گرێبەستە‪،‬‬ ‫ڕێژیمی ئێران قانگەلێکی زۆری لە بواری‬ ‫نەوت‪ ،‬گاز‪ ،‬پێترۆشیمی‪ ،‬هاتوچۆ و کەلوپەلە‬ ‫نیزامییەکان لە ئێراندا بە ماوەی ‪ ٢٥‬ساڵ‬ ‫ڕادەستی چین دەکات‪.‬‬ ‫یەکێک لە قانە پێدراوەکان بە چین‪،‬‬ ‫ڕادەستکردنی پەیمانکاریی سەرجەم پڕۆژە‬ ‫نەوتی‪ ،‬گازی‪ ،‬پێترۆشیمی و سەرجەم پڕۆژە‬

‫لێژنەی (کادری ) پزیشکی ‪،‬پارێزەرانی بێ چەکی ساڵمەتیی کۆمەڵگا‬

‫ناتەواوەکان بە شیرکەتە چینییەکان لە ماوەی‬ ‫ئەو چارەکە سەدەیەدایە و شیرکەتەکانی‬ ‫چین بە بێ «موناقسە» لە ئێراندا چاالکییان‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫بەشێکی دیکە لە قانە پێدراوەکانی ڕێژیمی‬ ‫ئێران بە چین‪ ،‬کڕینی بەرهەمە نەوتی‪،‬‬ ‫گازی‪ ،‬پێترۆشیمییەکان بە داشکاندنی ‪١٢‬‬ ‫لەسەدییە کە چین سەرەڕای ئەو داشکاندنە‬ ‫بەرچاوە‪ ،‬هەتا ‪ ٢‬ساڵ مۆڵەتی بۆ پێدانی‬ ‫پارەی بەرهەمە کڕدراوەکان هەیە و ‪ ٦‬تا ‪٨‬‬ ‫لەسەدیش داشکاندن بۆ ئەگەری زیانباربوون‬ ‫بە چین دراوە‪.‬‬ ‫لە بەرانبەردا چینیش لە باتیی پێدانی‬ ‫دۆالر بە ڕێژیمی ئێران‪ ،‬دراوگەلی الواز‬

‫وەکوو‪« :‬دراوی ئوزبەکستان‪ ،‬قەزاقستان‬ ‫و قرقیزستان بە ئێران دەدات و لەسەرێکی‬ ‫دیکەشەوە لە بەرانبەر گۆڕانەوەی ئەو دراوە‬ ‫الوازانە بە دراوگەلی بەهێز‪ ،‬داشکاندنێکی ‪٨‬‬ ‫تا ‪ ١٢‬لەسەدیی دیکە بە چین دەدرێت و لە‬ ‫کۆی گشتیدا چین تا ‪ ٢٥‬ساڵ دەبێتە خاوەن‬ ‫داشکاندنێکی ‪ ٣٢‬لەسەدی بۆ کڕینی نەوت‪،‬‬ ‫گاز و بەرهەمە پێترۆشیمییەکانی ئێران‪.‬‬ ‫پشتگرییە هەمەالیەنەکانی ڕووسیە لە چین و‬ ‫ئێران لە بەرانبەر ئامریکادا و دژایەتی لەگەڵ‬ ‫دووپاتکردنەوەی گەمارۆکانی چەکوچۆڵ دژ بە‬ ‫ڕێژیمی ئێران‪ ،‬لە چوارچێوەی ئەو گرێبەستە‬ ‫‪ ٢٥‬ساڵە دایە‪.‬‬

‫ئێران بە ھاوکاریی داعش ‪ ١٤‬تۆن مادەی ھۆشبەری بۆ ئیتالیا ناردووە‬ ‫دواڕۆژ‬

‫یەسنا ئەحمەدی‬ ‫هەواڵێکی کورت و ناخۆش بوو‬ ‫تەخەسسوسی‬ ‫‪،‬دەرمانگەی‬ ‫سینا لە تاران لە ئاگر دا‬ ‫سووتا و بە داخەوە بە هۆی‬ ‫ئەو رووداوەدا ژمارەیەک لە‬ ‫هاوواڵتییان بە هۆی کەمتەر‬ ‫خەمی بەرپرسانی رژیمی ئێران‬ ‫گیانیان بەخت کردووە‪.‬زۆربەی‬ ‫ئەم گیان بەخت کراوانە کادری‬ ‫پزیشکی بوون ‪ .‬بێگومان‬ ‫تیا چوونی دڵتەزێنی ئەو‬ ‫هاوواڵتییانە بە هۆی کەمتەر‬ ‫خەمی و لێنەهاتووی بەرپرسانی‬ ‫دز و نەشیاوی رژیمی ئێران‬ ‫بووە کە لە ماوەی ‪40‬ساڵ دا‬ ‫ئێرانیان بەرەوەدواوە بردووە و‬ ‫دەبێت هەموو رۆژە چاوێری‬

‫رووداوێکی ناخۆش و دڵتەزێن‬ ‫ببین ‪.‬ئەگەر دەوڵەتێکی‬ ‫پێوەندیدار بە خەڵکەوە و‬ ‫بەرپرسانە لە سەر کار با‬ ‫‪،‬هەرگیز ئەو رووداوانە پێش‬ ‫نەدەھات و بنەماڵەکان بەم‬ ‫چەشنە تازیەباری ئازیزانیان‬ ‫نەدەبوون‪ .‬کاربەدەستانی‬ ‫کارنەزان کە سەرمایەکانی‬ ‫زانستی و تەخەسسوسی‬

‫وەاڵتیان قوربانی دەسەاڵت‬ ‫خوازی و پڕ کردنی خەزێنەی‬ ‫خۆیان کردووە و لە گیان‬ ‫و ماڵی خەڵک چاوپۆشی‬ ‫دەکەن ‪.‬‬ ‫ناوەکانی گیان بەختکراوانی‬ ‫کادری پزیشکی کە قوربانی‬ ‫رژیمی ئیسالمی ئێران بوونە‬ ‫بەم جورەیە‬ ‫دوکتور مەحمەد عەلی ئەکبەر‬ ‫ی کارناسی گوێ و گەروو‬ ‫و لووت‬ ‫دوکتور سووسەن سۆلتانی‬ ‫مەحمەدی کارناسی بێهۆشی‬ ‫و ئەندامی هەیئەتی عولووم‬ ‫پزیشکی تاران‬

‫دوکتور فەریدە توورانی‬ ‫کارناسی جەڕڕاحی عوموومی‬ ‫دوکتور سۆلتان پوور‬ ‫کارناسی بێهۆشی‬ ‫ئیبراهیم جەدی کارناسی‬ ‫ژووری عەمەل‬ ‫ئیحسان گەنج خانلوو و‬ ‫هاوسەرەکەی موحەدەسە‬ ‫رەزی‬ ‫ژمارەیەکی دیکەش لە کادری‬ ‫دەرمانی لەو رووداوەدا بریندار‬ ‫بوونە‬ ‫برووخێ کۆماری دیکتاتۆری‬ ‫ئیسالمی ئێران‬

‫ئێران بە هاوکاریی داعش‬ ‫خەریکی بازرگانی مادەی‬ ‫هۆشبەرە و بە ناردنی مادەی‬ ‫هۆشبەر بۆ ئەوروپا دەیهەوێ‬ ‫قەرەبووی گەمارۆ ئابوورییە‬ ‫جیهانییەکانی سەر واڵتەکەی‬ ‫بکاتەوە‪.‬‬ ‫چەند ڕۆژ پێش ئێستا‬ ‫ئیتالیا رایگەیاند بارێکی‬ ‫‪ ١٤‬تۆنی مادەی هۆشبەری‬ ‫ئامفتامینی دەست بە سەردا‬ ‫گرت کە لە الیەن هێزەکانی‬ ‫داعش لە سوریە بەرهەم‬ ‫هێندرابوو‪ .‬شپیگل لە بارەی‬ ‫بارە دەستبەسەرگیراوەکە‬ ‫نووسیویەتی‪ :‬ئەو بەندەرە لە‬ ‫سوریە لە دەستی ئێران دایە‬ ‫و نزیکانی بەشار ئەسەد ئەو‬ ‫مادە هۆشبەرەیان بەرهەم‬ ‫هێناوە‪.‬‬ ‫پۆلیسی ئیتالیا سێ ڕۆژ‬ ‫پێش باڵوی کردەوە ‪١٤‬‬ ‫تۆن مادەی هۆشبەری‬ ‫ئامفتامین‪-‬ی دیتووەتەوە و‬ ‫دەستی بە سەردا گرتووە‪.‬‬ ‫لە ڕاپۆرتەکەدا پشکێنەرانی‬ ‫گومرگی ئیتالیا گووتبوویان‬ ‫ئەو مادە هۆشبەرە لە سوریە‬ ‫و لە الیەن گرووپی تیرۆریستی‬

‫داعشەوە بۆ دابینکردنی‬ ‫تێچووی ماڵی چاالکییە‬ ‫بەرهەم‬ ‫تیرۆریستییەکانی‬ ‫هاتووە و بۆ بازاڕی نایاسایی‬ ‫ئەوروپا نێردراوە‪.‬‬ ‫تۆڕی هەواڵدەری سیانان لەو‬ ‫بارەوە باڵوی کردووەتەوە‬ ‫کە پۆلیسی ئیتالیا گوومانی‬ ‫چووەتە سەر سێ کەس و هەتا‬ ‫بەندەری سالرنۆ بە دوایانەوە‬ ‫بووە‪ .‬لە درێژەی ئەم هەواڵە‬ ‫هاتووە بە زانیاری پێشوو لەو‬ ‫چاالکییەدا هێزەکانی پۆلیسی‬ ‫ئیتالیا توانیان دەست‬ ‫بەسەر چەندین ملیۆن حەبی‬ ‫ئامفتامین دابگرن‪.‬‬ ‫هۆشبەرە‬ ‫مادە‬

‫لە‬ ‫دەستبەسەرداگیراوەکە‬ ‫بەندەری سالرنۆ لە باشوری‬ ‫ڕۆژئاوای ئیتالیا لە سێ‬ ‫کانتینێر و لە چوارچیوەی ‪٨٥‬‬ ‫ملیۆن حەب بە بەهای زیاتر‬ ‫لە ‪ ١‬ملیار یۆرۆ لە سوریەوە‬ ‫بۆ ئیتالیا نێردرابوو‪ .‬سەرۆکی‬ ‫گومرگی ئیتالیا ڕایگەیاندبوو‬ ‫ئەمە گەورەترین باری‬ ‫ئامفتامین ـە لە هەموو جیهان‬ ‫کە دەستی بە سەردا گیراوە‪.‬‬ ‫ئەو مادە هۆشبەرە بە‬ ‫شێوەیەک شاردرابووە کە‬ ‫هێزەکانی گومرگی ئیتالیا‬ ‫لە سەرەتادا بە تیشکی‬ ‫ئیکس‪-‬ش نەیانتوانیبوو پەى‬ ‫پێ بەرن‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫تایبەت‬

‫ژمار‌ه (‪ )٩٢‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/٠٧/١٥ ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫جێپێی سیاسەت لە ژینگەدا‬

‫مەنسوور سوهرابی‬ ‫دوکتورا لە ئەگرۆ ئێکۆلۆژی و لێکۆڵەری ژینگە‬ ‫ھەواڵی گیانبەختکردنی چەند ژینگە پارێز لە‬ ‫سااڵنی ڕابردوو کە کۆتاییترینییان دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ڕۆژانی ڕابردوو‪ ،‬ھۆکارێک بوو بۆ ڕێکخستنی‬ ‫وتووێژێک لەگەڵ دوکتور مەنسوور سوھرابی‬ ‫دوکتورا لە ئەگرۆ ئێکۆلۆژی و لێکۆلەر لە‬ ‫بواری ژینگە‪ ،‬مژاری وتووێژەکەش سەبارەت‬ ‫بە باروودۆخی ژینگەی کوردستان ‪ ،‬ڕوانگە‬ ‫نوێیەکان سەبارەت بە ژینگە لە جیهان و چەند‬ ‫مژاری گرینگی تر‪ ،‬بە خۆشحالییەوە کاتی پێداین‬ ‫و ئاکامەکەی لە بەرچاوی خوێنەرانی بەرێزی‬ ‫دواڕۆژە‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬وتووێژەکە هێمن بایەزیدپوور ئەنجامی‬ ‫داوە‬ ‫پ ‪ -‬بۆ دەستپێکی وتووێژەکە پێویستە‬ ‫لە پرسیارێکی سەرەکی دەست پێدەکەین‪،‬‬ ‫باروودۆخی ژینگەی کوردستان لە پاش‬ ‫دەسەاڵتگرتنی کۆماری ئیسالمی لە کوردستان‬ ‫چۆن ھەڵدەسەنگێنن‪ ،‬ئایا ئامارێک لە بەردەستە‬ ‫کە باروودۆخی ھەنووکەیی سەرچاوە گشتییەکان‬ ‫لە ھەمبەر سێ بابەتی گرینگی ژینگەیی وەک ئاو‬ ‫و خاک و دارستانەکان لە کوردستان چۆنە؟‬ ‫لە گەڵ ھاتنەسەرکاری کۆماری ئیسالمی لە ئێران‬ ‫و پاش ئیزنی جیھاد لە الیەن خومەینییەوە لە‬ ‫گەالوێژی سالی ‪٥٨‬ی ھەتاوی بە دژی کوردستان‪،‬‬ ‫ژینگەی کوردستان بوو بە یەکێک لە یەکەمین‬ ‫قوربانییەکانی هەڵمەتی شەرئەنگیزانە‪.‬‬ ‫بە بیانووە جۆراوجۆرەکان وەک بوونی ھێزە‬ ‫کوردییەکانی دژبەری کۆماری ئیسالمی لە‬ ‫ناو دارستانەکان‪ ،‬ھێزەکانی کۆماری ئیسالمی‬ ‫دارستانەکانیان دایە بەر تۆپباران و ھێرشێک‬ ‫کە تا ھەنووکەش درێژەی ھەیە‪ ،‬ئەو تۆپبارانانە‬ ‫یەکێک لە ھۆکارەکانی ئاگرتێبەربوونی دارستان‬ ‫و لەوەڕگەکان لە کوردستان بووە‪ ،‬دەبێت ئاماژە‬ ‫بە وەش بکرێت کە ھێندێک جار کەسانی سەر بە‬ ‫حکوومەتیش بە ئانقەست ئاگریان لە لەوەڕگە و‬ ‫دارستانەکان بەرداوە و بە پێی ئامارەکان ھەموو‬ ‫ساڵێک لە پارێزگاکانی ڕۆژھەاڵت زیاتر لە ‪٥٠‬‬ ‫ھەزار ھێکتار لە دارستانەکان و لەوەڕگەکان لە‬ ‫ناو دەچن کە ئەو لە ناوچوونانە بوون بە ھۆی‬ ‫تاوانێکێک کە قەرەبوو ناکرێتەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە باروودۆخی ئاو لە پارێزگای‬ ‫ورمێ‪ ،‬دەریاچەی ورمێ دەتوانێ پیشاندەر و‬ ‫شاھیدێک بێت لەسەر مودیرییەتی نازانستییانەی‬ ‫سەرچاوەکانی ئاو لە رۆژھەاڵتی کوردستان‪.‬‬ ‫لەوڕۆدا رێژەیەکی زۆر لەو دەریاچەیە وەشک‬ ‫بووە و زیاتر لە ‪ ٢٠‬میلیۆن میتری سێ جا ڕێژەی‬ ‫ئاوەکەی بە بەراوەرد لە گەڵ سەردەمە پڕ‬

‫ئاوەکانی ڕابردووی کەمی کردووە و دەریاچەکە‬ ‫بە بەراوەرد لە گەل تەرازی ئێکۆلۆژیکی خۆی‬ ‫زیاتر لە ‪ ١١‬میلیارد میتری سێ جا ئاوەکەی‬ ‫کەمی کردووە‪.‬‬ ‫بە پێی ئامارەکان جۆراوجۆرەکان ئاستی کشت‬ ‫و کاڵی ئاوی لە ڕووبەری ناوچەی ئاوڕێژی‬ ‫دەریاچەی ورمی نیزیک ‪ ٦٠٠‬ھەزار ھیکتار‬ ‫بەراوەرد کراوە‪ .‬ئەو ڕێژەیە نیشاندەری زیادبوونی‬ ‫‪ ٣٠٠‬ھەزار ھیکتاری زەوییە ئاوییەکان بە بەراوەرد‬ ‫لە سەرەتاکانی دەیەیەی ‪ ٥٠‬ھەتاوی دەبێت‪.‬‬ ‫جگە لە زۆر بوونی پانتایی زەوییە کشت و‬ ‫کاڵییەکان لە بەشی کشتوکاڵی ناوچەکە‪،‬‬ ‫ھەووەھا گۆرانی مۆدێلی کشت و کاڵ لە کشت و‬ ‫کاڵی کەم تێچووی ئاوی بۆ مۆدێلی پر تێچوو‬ ‫کارێگەری لە سەر گەشەی عاداڵنە و یەکسان‬ ‫داناوە‪ ،‬ئەو جۆرە لە گەشە کشت و کاڵییە بە‬ ‫بێ لەبەرچاوکردنی ھێزی ئێکۆلۆژیک و قەوارەی‬ ‫ژینگەکە بۆتە ھۆی کەڵک وەرگرتنی ڕێژەیەکی‬ ‫زۆرتری ئاو لە سەرچاوەکانی سەرزەوی و ژێر‬ ‫زەوی ئاو‪.‬‬ ‫جێگەی ئاماژەیە کە سااڵنێکی زۆرە بە بیانووی‬ ‫دابینکردنی ئاوی خواردنەوەی شاری تەورێز‪ ،‬ئاو‬ ‫لە بۆکانەوە بۆ پارێزگای ئازەربایجانی رۆژھەاڵت‬ ‫دەگوازرێتەوە کە ڕێژەکەی دەکاتە پێنج میتری‬ ‫سێ جا لە سەدی بۆکان لە چرکەیەکدا و‬ ‫ھەنووکەش ئامادەکارییەکان بۆ گواستنەوەی‬ ‫پێنج میتری سێ جا لە سەدی نەورۆزلووی‬ ‫میاندوئاو بۆ ئازەربایجانی ڕۆژھەاڵت لە ئارادایە‪.‬‬ ‫ئەوە لە کاتێکدایە ئەو ئاوە سەرپشتی جووتیارانی‬ ‫ھەریمی چۆمی مەجید خان و شاماتە و سەر‬ ‫ڕێژەکەی دەبێت بچێتەوە بۆ دەریاچەی ورمێ‪.‬‬ ‫بەو ئاوەی کە بە بیانووی ئاوی خواردەمەنی‬ ‫دەگوازرێتەوە‪ ،‬ئاوی شارە پیشەسازییەکان‪،‬‬ ‫وێستگەکانی بەرھەم ھێنانی کارەبا و زەوییە‬ ‫کەم بایەخە کشتووکاڵییەکان دابین دەکرێت‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێک کە دەبێت ڕوو لە بەرپرسە‬ ‫حکوومییەکان بپرسرێت ئەوەیە‪ :‬ئەگە ئاوەێکی‬ ‫زیاتر لە ڕێژەی پێویست لە کوردستان بوونی‬ ‫ھەیە بۆ وێستگەی کارەبا و کارخانە و کارگە‬ ‫لە کوردستان دانامەزرێت و بە درێژایی سەدان‬ ‫کیلۆمتر ئەو ئاوە بۆ سنوورەکانی دەرەوەی‬ ‫کوردستان دەگوازرێتەوە؟‬ ‫ڕێژەی بارانبارین لە پارێزگای سنە سااڵنە‬ ‫‪ ١٠/٩٣‬میتری سێ جایە و لەو ڕێژەیە ‪ ٤/٨‬ی‬ ‫دووبارە دووپاتدەبێتەوە(تەجدید پەزیرە) رێژەی‬ ‫‪٤/٣‬میلیارد میتری سێ جا بە شێوازی ئاوی‬ ‫رووبەرە و ‪ ٥٠٠‬ملوێن میتری سێ جا بە شێوازی‬ ‫ژێر زەوییە‪.‬‬ ‫ڕێژەی ئاوی بە کارھاتووی پارێزگای سنە ‪١/٢‬‬ ‫میلیارد میتری سێ جایە کە ‪ ٦٠‬لە سەدی‬ ‫ئەو رێژەیە لە ڕێگەی ئاوی ژێر زەوی بەرھەم‬ ‫دەھێندرێت و تەنھا ‪ ٤٠‬لە سەدی لە ئاوی‬ ‫سەرزەوی دابین دەکرێت‪.‬‬ ‫ئامارەکان ئاماژە بە مودیرییەتی نا زانستییانەی‬ ‫ئاو لەو پارێزگایە دەدەن بە جورێک کە زیاترین‬ ‫کەڵک لە ئاوە ژێر زەوینییەکان بۆ دابینکردنی‬ ‫ئاو وەردەگیردرێت‪.‬‬ ‫بە پێی ئیستانداردە زانستییەکان ئەوپەری ‪٤٠‬‬ ‫لەسەدی ئاوە دووپاتبووەکان دەتوانین کەڵک‬ ‫وەرگرین‪ ،‬بە وتەیەکی تر دەتوانین تا ‪ ٤٠‬لەسەدی‬ ‫ڕێژەی ‪ ٤/٣‬میلیارد میتری سێ جا کە بە جۆری‬ ‫ئاوی ڕووبەرە کە ڕێژەکەی بەرامبەرە بە ‪١/٧٣‬‬ ‫میلیارد میتری سێ جا دەتوانین بەکار بێنین‪،‬‬ ‫بە واتایەکی تر کۆی ڕێژەی بەکارھێنانی ئاو کە‬

‫‪ ١/٢٣‬میلیارد میتری سێجایە دەتوانین لە ئاوی‬ ‫ڕووبەر دابین بکەین ئەوە لە حالێکدایە کە ‪ ٦٠‬لە‬ ‫سەدی ئاوی پێویست بۆ دابینکردنی پێویستی‬ ‫ھاوواڵتییەکان لە ئاوی ژێر زەوی دابین دەکرێت!‬ ‫ئەو ڕێژەیە بەرامبەرە لەگەل ‪ ٧٢٧‬میلیون میتر‬ ‫سێ جا و ئەوەش لە حالێکدایە کە لە ڕێگەی‬ ‫باران بارینەوە تەنیا ‪ ٥٠٠‬ملوێن میتری سێ جا‬ ‫ئاو بۆ ژێر زەوی دووپاتدەبێتەوە‪.‬‬ ‫ھەر ساڵ زیاتر لە ‪ ٢٢٧‬میلوێن میتری سێ‬ ‫جا ئاوی زیاتر لە پێویست لەو سەرچاوانەی‬ ‫کە لە ماوەی ساڵیانێکی زۆر کۆ بۆتەوە بەکار‬ ‫دەھێندرێت و ئەگە ئەو ئاراستەیە بەردەوام‬ ‫بێت لە داھاتوویەکی نیزیک دەبێتە ھۆی ئەوەی‬ ‫ئاوەکانی ژێر زەوی لەو پارێزگایە بەتاڵ بێت و‬ ‫ئەوە تاوانی زۆر گەورەی بەدوادادێت وەک وشک‬ ‫بوون و ڕۆچوونی زەوی‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە ئاراوە کە ئەو ئاوە‬ ‫رووبەرانەی سەر زەوی لە پارێزگای کوردستان‬ ‫چییان لێدێت؟‬ ‫جێگای ئاماژەیە کە باروودۆخی ئاو لە‬ ‫پارێزگاکانی کرماشان وئیالمیش زۆر جیاوازتر‬ ‫نییە و لەو پارێزگایانەش ئاوی کوردستان بەرەوە‬ ‫پارێزگاکانی تر دەگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە خاکیش دەبێت ئاماژە بەوە بکەین‬ ‫کە ڕێژەی داخورانی(فەرسایش) خاک لە ئێران‬ ‫سێ قات زیاترە لە ناوینە جیھانییەکەی‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێک کە سااڵنە زیاتر لە ‪ ٢‬میلیارد و ‪ ٥٠٠‬ملوێن‬ ‫تۆن خاک لە رێگەی داخورانەوە لە ناودەچێت‪.‬‬ ‫خاک لە سەرچاوە دووبارەبووەکان(تەجدید‬ ‫پەزیر) پۆلین دەکرێت‪ ،‬بەاڵم بە پێی سەرچاوە‬ ‫جۆراوجۆرەکان بۆ بەرھەم ھاتنی یەک سانتی‬ ‫میتر خاک لە ژینگە جیاوازە کان لە نێوان ‪ ١٠٠‬بۆ‬ ‫‪ ١٠٠٠‬ساڵ کاتی پێویستە‪ ،‬ئامارەکان ئاماژە بەو‬ ‫ڕاستییە دەکەن کە لە ڕۆژھەاڵت ڕێژەی داخورانی‬ ‫خاک لە ڕێژەی ناوینی(مییانگین) ئێران زیاترە‪،‬‬ ‫ئەوە لە حاڵێک دایە کە ئێران پلەی یەکەمی بۆ‬ ‫ئەو دیاردەیە لە جیھاندا ھەیە‪.‬‬

‫بوون‪ ،‬جوغرافییای ئێران بەرەو بەبیابانی بوون‬ ‫ھەنگاوی ھەلگرتووە‪ ،‬تۆز و خۆڵ لە زۆربەی‬ ‫شوێنەکان کێشەی زۆری درووست کردووە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی کە دەبێت ئێمە لێی ورد بینەوە‬ ‫ئەوەیە لەو ھەرێمانەی کە نەتەوەکانی تر وەک‬ ‫کورد و عەرەب و بەلووچ و تورکەمەنی تێیدا‬ ‫دەژین‪ ،‬ڕێژەی ویرانکارییەکان زۆر زیاتر بوونی‬ ‫ھەیە‪ ،‬بەواتایەکی تر دەتوانین بڵێین ئامانجی‬ ‫کۆماری ئیسالمی لەو شوێنانە لەناوبردنی ژینگە‬ ‫و سەرزمینی ئەو نەتەوانەیە‪.‬‬ ‫پ ‪ -‬لەگەڵ ئەوەی کە کۆماری ئیسالمی بە‬ ‫پانتایی دەستی لەسەر ئەو کاولکاریانە ھەیە و بۆ‬ ‫چرکەیەکیش دەستی لە داگیرکاری ھەڵنەگرتوور‪،‬‬ ‫ئێمە دەبینین کە ژینگە پارێزان زۆر فیداکارانە‪،‬‬ ‫خۆبەخشانە و پێشمەرگانە لە خەتی پێشەوەی‬ ‫دژ بە و داگیرکارییانە رادەوەستن و تەنانەت‬ ‫گیانیشیان لەو رێگایە بەخت دەکەن‪ ،‬دستبەسەر‬ ‫دەکرێن و ‪ NGO‬مەدەنییەکانی چاالک لە بواری‬ ‫ژینگە پارێزی دەبەسترێن‪ ،‬چۆنە لە کوردستان تا‬ ‫ئەو ڕادەیە نیشتمان پارێزی لە شوێنێکی داخراو‬ ‫و لەگەڵ بوونی سیستەمێکی پاوانخواز ئەوەندە‬ ‫پێشکەوتووە؟‬

‫لە پێوەندی لەگەل ژینگەی کوردستان دەبێت‬ ‫ئاماژە بەوە بکەین کە جوغرافیای کوردستان‬ ‫بە شێوازێکە کە خەڵک زۆر زیاتر گرێدراوی‬ ‫سرووشتن و خەڵکی کورد ڕێزێکی تایبەتیان بۆ‬ ‫سرووشت ھەیە‪ ،‬سەبارەت بە ‪ NGO‬کانیش‬ ‫دەبێت ئاماژە بەوە بکرێت کە چاالکییەکانی‬ ‫خەڵکی کورد لە چوارچێوەی کاری ڕێکخراوەیی‬ ‫و هاوبەش مێژوویەکی دوور و درێژی ھەیە‪ ،‬ھەر‬ ‫وەک دەزانن زیاتر لە حەوت دەیەیە خەڵکی‬ ‫کوردستان لەگەڵ ئەحزابی مودێرن ئاشناییەیان‬ ‫ھەیە و لە چوارچێوەی ئەو حیزبانەدا چاالکییان‬ ‫بووە‪ ،‬ئەوە بۆتە ھۆی ئەوە کە ئەو ئەزموونانەی‬ ‫کە لە مێژوودا لە رێگەی ئەو حیزبانە بەدەستیان‬ ‫ھێناوە کار و چاالکی مەدەنی لە ڕێکخراوە‬ ‫پ ‪ -‬ئێمە لە چەند ساڵی ڕابردوو دەبینین کە جەماوەرییەکان زۆر بۆ خەڵکی کورد سەیر و‬ ‫کۆماری ئیسالمی دەستی داوەتە سووتاندنی سەمەر نەبێت‪.‬‬ ‫دارستانەکان‪ ،‬بە تااڵنبردنی خاک و بە تایبەت ئاو‬ ‫لە کوردستان وەک ڕاگواستنی ئاو بۆ شوێنەکانی پ ‪ -‬لە دەیەی نەوەدی زاینییەوە گوتارێکی تازە‬ ‫دەرەوەی کوردستان‪ ،‬درووستکردنی بێ بنەما دەبینین لە کونسێپتی گەشە‪ ،‬کە ئەوەش گەشەی‬ ‫و بەرفراوانی سەد و بەربەست لە کوردستان بەردەوامە‪ ،‬مەفھوومی ئەو جۆر لە گەشەیە‬ ‫لە الیەکی ترەوە‪ ،‬ئامانجی سەرەکی کۆماری چییە و لە واڵتێکی داگیرکراو چۆن دەتوانین‬ ‫بیر لەو جۆر گەشەیە کە پێوەندی ڕاستەوخۆی‬ ‫ئیسالمی لەو کارانە چییە؟‬ ‫ھەیە لەگەڵ مودیرییەت و بەرنامەی درێژ خایەن‬ ‫کۆی ئاماژەکانتان درووستە و پانتایی خەسارەکان و کاری کلتووری بیرلێکراو‪ ،‬بکەینەوە؟‬ ‫ڕۆژ لە پاش ڕۆژ زیاتر پەرە دەستێنێ‪ ،‬ھۆیەکەشی‬ ‫بۆ ئەوە دەگەرێتەوە کە لە کوردستان جگە لە بۆ بەرێوبردن و ئیدارەی سەرزەوینی دوو‬ ‫مودیرییەتی الواز و گەشەی نابەردەوام و ناعادالنە‪ ،‬بژاردە لەبەردەستمانە‪ ،‬بەرێوەبردنی کاولکەرانە‬ ‫ستەم و زوڵمی نەتەوەیی و ھەاڵواردنیش بوونی و نابەرپرسیارانە و لە بەرابەردا بەرێوەبردنی‬ ‫ھەیە‪ ،‬کە بۆخۆی دەبێتە ھۆکارێک بۆ ئەوەی درێژ خایەن و زانستییانە و بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫شوێنەواری دارمانەکان زیاتر پەرەبستێنێ‪ ،‬کۆی چینەکانی داھاتوو کە بژاردەیەکی پێشکەوتنخوازە‬ ‫گشتی فاکتەرە ژینگەییەکان وەک ئاو و ھەوا و لە بەرامبەری بژاردەکەی یەکەم‪ ،‬بە واتایەکی‬ ‫خاک و ڕوخسارە جوراوجۆرەکانی ژیانی ژینگە‪ ،‬تر دەتوانین مودیرییەت یان بەرێوەبردنی‬ ‫لە کوردستان تووشی ھەرەس بووە و ئەکە بابەتی بەردەوامی(پایەدار) سەرزەوین وەک دیاردەیەکی‬ ‫زانستییانە کە ئامانجەکەی‪ ،‬مودیرییەتی‬ ‫مودیرییەتی زبڵیشی دەبێت پێ زیاد بکەین‪.‬‬ ‫ئەوە زۆر ئاشکرایە و دیارەیەکی حاشا ھەڵنەگرە ھاوبەشی زەوی‪ ،‬ئاو و ژینگەیە‪ ،‬پێناسە بکرێت‬ ‫کە حکوومەتی ئێران لە بەرێوەبردنی زانستییانەی کە ھاوکات یارمەتیدەرێکی باشە بۆ واڵمدانەوەی‬ ‫واڵتەکەی ناکارامەیە و تا ئەورۆشی لەگەڵ داخوازییەکان بۆ کەڵک وەرگرتن لە سەرچاوەکان‬ ‫بێت ئەو جۆرە لە بەرێوەبردن بە شێوازەکانی دابین دەکات و ھاوکات خزمەتگوزارییەکانی‬ ‫جۆراوجۆر شوێنەوارە ویرانکەرەکانی خۆی نیشان ئێکۆسیستەم و ئامرازەکانی ژیانیش دەپارێزێت‪.‬‬ ‫داوە‪ ،‬زۆربەی ئاوپەنگەکان (تاالوەکان ) وشک‬ ‫‪...‬بۆ ڵ ‪8‬‬

‫تایبەت‬ ‫درێژەی الپەڕەی ‪٨‬‬

‫جێپێی سیاسەت لە ژینگەدا‬ ‫گرنگترین ئامانجی مودیرییەت و گەشەی‬ ‫بەردەوامی سەرزەوینی ‪ ،‬بەرگریکردن‬ ‫لە داڕمانی سەرچاوە سەرزەوینییەکان‪،‬‬ ‫ھەماھەنگکردنی ئامانجەکان بۆ دابینکردنی‬ ‫پێداویستییەکانی ژینگەیی‪ ،‬ئابووری و‬ ‫کۆمەاڵیەتی بۆ قازانجی چینەکانی ھەنووکە‬ ‫و داھاتوو‪ ،‬ھاوکات پارێزگاریکردن لە‬ ‫تایبەتمەندییە باشە کانی ئاو‪ ،‬ھەوا و خاک‬ ‫و ارتقا یان یەکێکی کە لە ئامانجەکانی‬ ‫ئەوجۆرە لە بەرێوەبردنەیە‪.‬‬ ‫پ ‪ -‬یەکێک لە ھەنگاوە پێشکەوتنخوازەکان‬ ‫لە واڵتانی ڕۆژئاوا ‪ ،‬حیزبە سەوزەکانن‪ ،‬کە‬ ‫بیرێکی ئەخالقی و عیدالەتخوازانەیان لەسەر‬ ‫مرۆڤ و ژینگە ھەیە‪ ،‬مێژووی درووست‬ ‫بوونی ئەو حیزبانە بۆ کەی دەگەرێتەوە و‬

‫باروودۆخی ھەنووکەیان چۆنە و زەروورەتی‬ ‫بوونی ئەو جۆرە حیزبانە لە داھاتووی‬ ‫کوردستان چییە؟‬ ‫بیرۆکەی (زیست بوم گرایی) لە دوو دەیەی‬ ‫کۆتایی سەدەی بیستەم گەشەی وەرگرت‬ ‫و سیاسەتی سەوز خۆی لە سەرەوەی‬ ‫مژارەکان سەبارەت بە لێھاتوویی سیستەمی‬ ‫سەرمایەداری یان خۆد سۆسیالیستی‬ ‫دەرخست‪ .‬سیاسەتی سەوز مەرامێکی‬ ‫سیاسییە کە لە دەیەی‪ ١٩٧٠‬ی زایینی لە‬ ‫ڕۆژئاوا لە دایک بوو و بنکە سەرەکییەکەشی‬ ‫حیزبی سەوزی ئاڵمان بووە کە ئەالن لە‬ ‫نێوان ‪ ١٠‬بۆ ‪ ١٥‬لەسەدی کورسییەکانی‬ ‫پارلمانی فێدراڵی ئالمانی بەدەستەوە‬ ‫گرتووە‪.‬‬ ‫سیاسەتی سەوز بە ئامانجی بونیاتنانی‬ ‫کۆمەڵگایەکی بەردەوام درووست بووە و‬ ‫لەسەر سازگاربوون لەگەڵ ژینگە‪ ،‬بنبڕکردنی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫یەکسانی‬ ‫توندوتیژی‪،‬‬ ‫دێمۆکراسی بۆ خەڵکی ئاسایی و ھەروەھا‬ ‫چارەسەرکردنی کێشە لۆکالی و خۆجێیەکان‬ ‫پشتی بەستووە‪.‬‬

‫حیزبە سەوزەکان ھەروەھا لە بزووتنەوەی‬ ‫ماف پارێزی ژنان و چاالکانی ئاشتی پارێز‬ ‫پشتیوانی دەکات‪ .‬پێش ئەوەی حیزبە‬ ‫سەوزەکان لە ئاڵمان درووستبن ‪ ،‬حیزبە‬ ‫سەوزەکان لە واڵتەکانی تریش پەیدا‬ ‫ببوون‪ ،‬لە سالی ‪ ١٩٧٠‬لە ھولەند گرووپێک‬ ‫بە بەرنامەی سەوز ھاتبوونە گۆڕەپانی‬ ‫ھەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی شارەکانەوە و‬ ‫ھەروەھا لە ساڵی ‪ ١٩٧٢‬گرووپێکی سیاسی‬ ‫لە ئوسترالیا بۆ ئامانجی ھەوڵدان بۆ‬ ‫کەمکردنەوەی کاولکارییە ژینگەییەکان لە‬ ‫یەکێک لە ھەرێمەکانی ئەو واڵتە پێکھاتبوو‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا یەکەمین حیزبی سەوز لە واڵتی‬ ‫ئینگلیس خۆی پێناسە کرد‪ .‬حیزبی سەوز‬ ‫لە ئالمان یەکەمین حیزب نەبوو کە توانی‬ ‫کورسییەکانی یەک پارڵمانی نەتەوەیی‬ ‫بەدەستەوە بگرێت‪ ،‬بەاڵم تا شوێنێک بەرەو‬ ‫پێشچوونی بە خۆیەوە بینی کە توانیی‬ ‫لەسەر حیزبە سەوزەکانی تر لە شوێنەکانی‬ ‫کە کاریگەری زۆری ھەبێت‪.‬‬ ‫سەرکەوتوویی حیزبە سەوزەکان لەوەدا‬ ‫خۆی دەبینییەوە کە توانی فووکووسێکی‬ ‫زۆری میدیاکان بۆ خۆی ڕابکێشێت‪.‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )92‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/07/15،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫لە ساڵی ‪٢٠٠١‬ی زاینی کە سەوزەکانی‬ ‫جیھان بزووتنەوەی جیھانی سەوزیان پێک‬ ‫ھێنا‪ ،‬شەش بنەمای سیاسی خۆیان بەو‬ ‫جۆرە باڵو کردەوە‪:‬‬ ‫شعووری ژینگەیی‪ ،‬یەکسانی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫دێمۆکراسی ھاوبەش‪ ،‬دووری لە توندووتیژی‪،‬‬ ‫بەردەوامی و ڕێزگرتن لە جیاوازییەکان‪.‬‬ ‫زۆربەی حیزبە سەوزەکان‪ ،‬لە سۆنگەی‬ ‫ئابوورییەوە لەگەڵ ئابووری سەرمایەداری‬ ‫کە لەسەر گەشەی ئابووری جەخت دەکاتەوە‬ ‫و لە ڕێگەی گەیشتن بەو ئامانجە چاوی لە‬ ‫کاولکاری ژینگە دەبەستێت نییە و زیاتر‬ ‫جەخت لەسەر کیفییەتی ژیان و پاراستنی‬ ‫ژینگەو دەکات‪.‬‬ ‫بە باوەری من لە داھاتووی کوردستانی‬ ‫ئازاد پوتانسییەلی بوونی حیزبی سەوز لە‬ ‫فەزای سیاسی رۆژهەاڵتدا ھەیە و لێرەوە‬ ‫من پێشنییار دەکەم حیزبە چاالکەکانی‬ ‫کوردستان دەبێت پرسی ژینگە بە ھێند‬ ‫وەرگرن و بەشێکی گرینگی ڕێکخراوە‬ ‫سیاسییەکەیان بەو پرسە دیاری و‬ ‫دەستنیشان بکەن‪.‬‬

‫بزووتنەوەی ژینگە پارێزی ‪ ،‬ئامانچ و ئاکام‬

‫ناسر چەورۆکە‬ ‫بزوتنەوەی ژینگە پارێزی لە بزوتنەوە‬ ‫هەرە مۆدێرنە کۆمەاڵیەتیەکانی گەالنی‬ ‫جیهانه کە لە واڵتانی بەختەوەر پاش‬ ‫دەستەبەرکردنی کۆمەڵێکی بەرچاو لە مافە‬ ‫سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی ‪ ،‬ئابوری ‪ ،‬ڕەگەزی‬ ‫و لە ئاستی لۆکاڵ دا سەرنجی خەڵک و‬ ‫تەیفە پێشکەوتنخوازەکانی جیهانی بۆ خۆی‬ ‫ڕاکێشاوە‪.‬‬ ‫ئامانجی ئەم بزوتنەوەیە پاراستن‪،‬‬ ‫بەرێوەبردن و زیندوو کردنەوەی سروشتە و‬ ‫پێی وایه رەفتاری مرۆڤی لیبراڵ لە سۆنگەی‬ ‫سەروەری بەرژەوەندیەکانی تاک بە سەر‬ ‫کۆمەڵ دا رەفتارێکی دوژمنکارانەیە لەگەڵ‬ ‫سروشت ‪ .‬ئەم بزوتنەوەیە لەو ڕووەوە کە‬ ‫ئاسەوارەکانی تێکچوونی سروشت داوێنگیری‬ ‫هەموو مرۆڤایەتی بە نەوەکانیشیەوە دەبێ‪،‬‬ ‫پاراستن و بوژاندنەوەی سروشت بە ڕێگە‬ ‫زانستی و کۆمەاڵیەتیەکان بە ئەرکی‬ ‫هەنووکەیی و مێژوویی خۆی دەزانێ‪ ،‬لە یەک‬ ‫ڕستە دا مڕۆڤ خاوەنی سروشت نیه بەڵکه‬

‫بەشێکە لە سروشت و دەبێ ڕەوتی گەشەی‬ ‫خۆی لە سەر ئەم بنەمایە بچنێ‪.‬‬ ‫هەرچەند ناوەڕۆکی گوتاری بزوتنەوەی‬ ‫ژینگەپارێزی لە سەرەتا دا لە درێژەی‬ ‫قۆناغی گوزار لە ئیمپریاڵیزم و پاوانخوازی‬ ‫جیهانی بۆ سەرەوەری دەوڵەت نەتەوەکان‬ ‫لە ساڵەکانی شەستی سەدەی ڕابردوو لە‬ ‫ئاستی بزوتنەوەگەلی لۆکاڵی پچڕ پچڕ پێک‬ ‫هات بەاڵم هەر زۆر زوو لە کۆتاییەکانی‬ ‫سەدەی ڕابردوو دەرکی بەوە کرد کە ئەم‬ ‫پرسە ناکرێ لە چوارچێوەیەکی بەر تەسکی‬ ‫جوگرافیایی و لۆکاڵی دا چاوی لێ بکرێ‬ ‫و پرسەکە بە یەک ئاست پەیوەستە بە‬ ‫تەواوی دانیشتوانی گۆی زەوی ‪.‬تەقینەوەی‬ ‫ڕێئاکتۆری ناوەکی چێرنۆبیل ‪ ،‬ناسک‬ ‫بوونەوەی توێی ئۆزۆن لە جەمسەری باشور‬ ‫و ڕووداوگەلێکی زۆری تر ئەمەی سەلماند‬ ‫کە لە ڕۆژئاواترین شوێنی گۆی زەوی ناکرێ‬ ‫لە سەر سروشتی ڕۆژهەاڵتترین شوێن‬ ‫کەمتەرخەم یا بێخەم بی‪ .‬لە نێو کۆمەڵگاکانی‬ ‫خۆڕهەاڵتی ناوەڕاست بە دەسەاڵتەکانیانەوە‬ ‫به هۆکارگەلێکی زۆر کە خۆی لێکۆڵینەوەی‬ ‫زانستی درێژ دەخوازێ‪ ،‬چ وەک کۆمەڵگا‪ ،‬چ‬ ‫وەک دەسەاڵت و ئۆپۆزیسیۆنەکانی لە ڕەوتی‬ ‫پێشکەوتنە سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکانی‬ ‫جیهان بە تایبەت ڕۆژئاوا بە دەیان ساڵ لە‬ ‫پاشن و بزوتنەوەیەکی مەیدانی جێکەوتوو‬ ‫و پێگەیشتووی ژینگە پارێزی بەدی‬ ‫ناکرێ‪ .‬هەم دەوڵەت و دەسەاڵتەکان و‬ ‫هەمیش کۆمەڵگاکان بایەخێکی بنەڕەتی و‬ ‫گشتگیریان بۆ بابەتی ژینگه نیه‪ .‬کۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێران بە هۆی نەبوونی ستراتیژی‬ ‫لە مەڕ ژینگه یا خود وەستانی ستراتیژی‬

‫ژینگە پارێزی لە هێڵی بەرامبەر و دژی‬ ‫ستراتیژیەکانی دەکرێ لە سەروی لیستی‬ ‫واڵتانی دژە ژینگەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫و جیهان پۆلێن بکرێ‪ .‬بەاڵم لە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫کوردستان وەک ناوچەی داگیرکراوی ژێر‬ ‫ئەم دەسەاڵتە دژە ژینگەیە‪ ،‬بزوتنەوەیەکی‬ ‫ژینگە پارێزی بە گوڕ و تین وەک گوڵ لە‬ ‫سەر تاشە بەردێک شین بووە‪ .‬بزوتنەوەی‬ ‫ڕزگاریخوازی کوردستان لە ڕۆژهەاڵت وەک‬ ‫هەموو بزوتنەوەیەکی ڕەسەن و مۆدێرن لە‬ ‫ڕەوتی تەمەنی خۆی دا تا هاتووە لە جۆر‬ ‫و قەوارە دا گەشەی کردووە و لق و پۆپی‬

‫شوێندەسەاڵتەکانی ئێران و دووهەمیان‬ ‫ستراتیژی تایبەتی کۆماری ئیسالمی ئێران لە‬ ‫تااڵن و لە ناو بردنی سامانەکانی کوردستان‬ ‫بە مەبەستی درێژکردنەوەی تەمەنی‬ ‫داگیرکاری و کەم کردن یا لە ناوبردنی داراییە‬ ‫گشتیەکانی کوردستان کە لە سەریان کورد‬ ‫دەتوانێ بزوتنەوەکەی لە سەر پێ ڕاگرێ و‬ ‫لە قۆناغی بزوتنەوەی کوردیەوە بەرەو کیانی‬ ‫کوردی هەنگاو هەڵێنێ‪.‬‬ ‫هۆشیاری گشتی لە سەر ئامانج و ستراتیژی هەر‬ ‫بوتنەوەیەک وەک سەرەکیترین ئەسڵی مانەوە‬ ‫و درێژەی هەر بزوتنەوەیەک تەنانەت لە ژێر‬ ‫قورسترین هێرش و پەالمارەکان لە بزوتنەوەی‬ ‫ڕزگاریخوازی کوردستان کۆڵەیەکی بە هێزە‪.‬‬ ‫بۆیه لە سەر بنەمای ئەم هۆشیاریە هەموو‬ ‫تاکتیکەکانی داگیرکار لێک دەداتەوە و خۆی‬ ‫ڕێک دەخا بۆ بەرپرچ دانەوەی و گیانبازی بۆ‬ ‫دەکا‪ .‬لە الیەکی ترەوە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی‬ ‫کورد کە لە کۆنسێپتی بزوتنەوەیەکی لۆکاڵی‬ ‫گەماڕۆدراو دا دەکرێ پۆلێن بکرێ‪ ،‬دەبێ هەوڵ‬ ‫بدا لە تایبەتمەندیەکانی بە گلۆباڵ کردنی‬ ‫بزوتنەوەی ژینگە پارێزی کوردستان کەڵک‬ ‫وەرگرێ و پرسەکانی ژینگەی کوردستان و‬ ‫بزوتنەوەی ژینگە پارێزی بباتە کۆڕ و کۆمەڵە‬ ‫نێودەوڵەتیەکان و و دەروازەیەک بە ڕووی ئەم‬ ‫گەمارۆیە دا بکاتەوە‪ .‬بە دڵناییەوە ئەمەش‬

‫لێ بووەتەوە و هەوڵ دەدا لە هەر کەلێنێکەوە‬ ‫بچوکترین دەرفەت هەبێ‪ ،‬ڕەگێک لەم بزوتنەوەیە‬ ‫بچەقێنێ و لە ئاراستەی هەڵکەندنی داگیرکاری‬ ‫زەخت بکا‪.‬‬ ‫کۆماری ئیسالمی ئێران وەک کیانێکی‬ ‫ئاژاوەخولقێن و ئاژاوەگێڕی مەزهەبی هیچ‬ ‫کات پالنی درێژ خایەنی پۆزەتڤی تەنانەت بۆ‬ ‫بنەڕەتیترین پرسەکانی کۆمەڵگا نەبووە‪ .‬چما لە‬ ‫هەندێ بوار و ناوچە دا ستراتیژی تێکدەرانەی‬ ‫گرووەتە بەر‪ .‬لە ڕووی ژینگەوە‬ ‫کوردستانی ڕۆژهەاڵت وەک هەموو بوارەکانی‬ ‫تری ژیان دوو جار لە ژێر داگیرکاری کۆماری‬ ‫ئیسالمی ئەران دا زەرەرمەندە ‪ ،‬یەکەمیان‬ ‫وەک ناکارمەیی کۆماری ئیسالمی ئێران لە ئەرکی هەرە خێرای حیزبەکانی ڕۆژهەاڵتە‪.‬‬ ‫بەڕێوەبردنی و پاراستنی ژینگە وەک هەموو‬

‫‪9‬‬

‫‪10‬‬

‫ژنان‬

‫ژمار‌ه (‪ )٩٢‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/٠٧/١٥ ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫کۆماری ئیسالمیی ئێران زیندانی گەورەی ژنان‬ ‫گەالوێژ عەبدیکانی‬

‫کە واتە تەنانەت ئەگەر هاوسەرەکانی ژنان کاتی‬ ‫داوای پاسپۆرت ڕەزایەتی خۆیانیان ڕاگەیاندبێ‬ ‫هەرکات بیانەوێ بە سەردانێکی ئیدارەی گوزەرنامە‬ ‫و پەشیمان بوونەوە لەو ڕەزایەتی دەتوانن ڕێگە‬ ‫لە سەفەری ژنەکانیان بۆ دەرەوەی واڵت بگرن‪.‬‬ ‫ئەو قەدەغەکرانی چوونەوە دەرەوەی واڵتە تەنها‬ ‫کاتێک کە مێردەکە بە ڕەسمی بە ئیدارەی پاسپۆتی‬ ‫ڕاگەیەنێ یان لە کاتی جیابوونەوە و پاش ئەوەی‬ ‫بەڵگەی ڕەسمیی جیابوونەوە درایە ئیدارەی‬ ‫گوزەرنامە هەڵدەوەشێتەوە‪.‬‬ ‫زۆر جار هەیە سەرەڕای ئەوە ژن و مێردێک چەند‬ ‫ساڵە پێکەوە ناژین بەاڵم لەبەر ئەوەت هێشتا‬ ‫سەندەی ڕەسمیی جیابوونەوەکەیان دەرنەکراوە‪،‬‬ ‫ژنەکە هێشتا بە پێی داوای پیاوەکە بۆی نییە لە ئاشکرایە ئەم یاسایانە لەگەڵ بیری‬ ‫واڵت بچێتە دەرەوە و ئاسەواری ئەو کارە ژیانی نوێخوازی کۆمەڵگای الوی ئەمڕپ و هەر وەها‬ ‫ژنەکە تووشی گرفت دەکا‪.‬‬ ‫پێداویستییەکانی ژیانی ژنانی ئەمڕۆ کە ڕۆژ لە‬ ‫ئەم یاسایەش وەکوو یاسا دژە ژنەکانی دیکەی‬ ‫کۆماری ئیسالمیی ئێران‪ ،‬لە پیاوساالری زاڵ بەسەر ڕۆژ زیاتر بەشداری خوێندنی بااڵ و کارە گرینگە‬ ‫کۆمەڵگاوە هاتووە کە کولتوور و یاسای ئیسالمی کۆمەاڵیەتیی و ئابوورییەکانن ناتەبایە‪.‬‬ ‫پشتیوان و پەرەپێدەریەتی و کردوویەتی بە یاسای زۆرن ئەو ژنانەی کە لەبەر یاسا ناڕەوا و‬ ‫شەرعی‪ ،‬هەمان یاسا کە تەنانەت چوونەدەرەوەی نەگونجاوەکانی حکوومەتی دژە ژنی ئێران‬ ‫ژنان لە ماڵ بە ڕەزایەت و ئیجازەی پیاوەوە نەیانتوانییوە ئەوەندەی لێهاتوویی خۆیان لە‬ ‫بواری کار و تەجارەت و ورزش و بابەتەکانی‬ ‫دەبەستێتەوە‪.‬‬

‫یاسا دژە ژنەکانی کۆماری ئیسالمیی ئێران یەکجار‬ ‫زۆرن‪ .‬ئەو یاسایانە وا داڕێژراون کە ژنان بەرەو‬ ‫سووچی ماڵەکان پاڵپێوەنێن و لە ژێر سەیتەرە و‬ ‫دەسەاڵتی پیاواندا یەخسیریان بکەن‪.‬‬ ‫خاڵی سێهەمی ماددەی ‪١٨‬ی یاسای پاسپۆرت‬ ‫بە ڕوونی دەڵێ ئەو ژنانەی هاوسەریان هەیە بۆ‬ ‫وەرگرتنی پاسپۆرت پێویستیان بە ڕەزایەتی‬ ‫هاوسەرەکانیانە‪ .‬هەموو ئەو ژنانەی بەتەمان داوای‬ ‫پاسپۆرت بکەن یان پاسپۆرتەکانیان تازە بکەنەوە‬ ‫دەبێ ڕەزایەتی هاوسەرەکانیان بە نووسراوە بدەنە‬ ‫ئیدارەی گوزەرنامە و لە فۆرمی داوای پاسپۆرتیشدا‬ ‫بەشێکی دیاری کراو بۆ ئەوکارە دانراوە و‬ ‫ڕەزایەتی هاوسەرەکە دەبێ لە الیەن دەفتەرێکی‬ ‫ئەسنادی ڕەسمییەوە تەئیید کرابێ‪ .‬دیارە تەنانەت‬ ‫ئەو ژنانەی کە تەمەنیان سەرەوەی ‪ ١٨‬ساڵە و‬ ‫بۆخۆیان دەتوانن سەربەخۆ داوای پاسپۆرت بکەن‬ ‫بە بێ ڕەزایەتی ”سەرپەرەست” یان هاوسەر‬ ‫ناتوانن سەفەری دەرەوەی واڵت بکەن‪ .‬ئەم یاسایە‬ ‫یاسای کۆماری ئیسالمیی ئێران کە لەسەر‬ ‫زنجیرێکی دیکەیە لە دەست و پێی ژنان‪.‬‬ ‫ماددەی ‪١٩‬ی هەمان یاسا دەڵێ ئەگەر ڕێگرەکانی شەرعی ئیسالمی داڕێژراوە بۆ ئەوەی ژنان‬ ‫دەرکرانی پاسپۆرت پاش دەرکرانی پاسپۆرتەکە زیاتر یەخسیر کات زۆرجار زۆر ناتەبایی و‬ ‫دەرکەون یان ڕووبدەن یان ئەوەی کەسانێک کە بەپێی دژبەریی لە نێو خۆیدا جێدەکاتەوە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫مادەەی ‪ ١٨‬دەرکرانی پاسپۆرتەکەیان بە ڕەزایەتی بەرپرساریەتیی یاسایی کچان لە تەمەنی ‪٩‬‬ ‫کەسێکەوە بەندە ئەو ڕەزایەتەیان وەرنەگرتبێ بەاڵم ساڵییەوە دەسپێدەکا لە حاڵێکدا هەمان کچ‬ ‫پاسپۆرتەکە دەرکرابێ‪ ،‬خاوەنی پاسپۆرتەکە بۆی تەنانەت لە تەمەنی ‪ ٤٠‬سااڵنیچ بۆ چوونە‬ ‫نییە لە واڵت بچێتە دەرەوە و تا کاتێک ڕێگرەکان‬ ‫دەرەوە لە واڵت پێویستی بە ڕەزایەتی قەییم و‬ ‫النەبرێن پاسپۆرتەکەی دەستی بەسەردا دەگیرێ‪.‬‬

‫سەرپەرەست هەیە‪.‬‬

‫دیکەی بەشداریی سیاسی و کولتووری و‬ ‫ئابووری و کۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬گەشە بکەن‪.‬‬ ‫نیلووفەڕی ئەردەاڵن کاپیتانی تیمی فووتساڵی‬ ‫ژنانی ئێران کە پاش ‪ ١٩‬ساڵ هەوڵ و تەمرین‬ ‫ئیمکانی ئەوەی هەبوو لە جامی واڵتانی ئاسیادا‬ ‫بەشدار بێ تەنها لەبەر ئەوەی هاوسەرەکەی‬ ‫ڕێگەی پێنەدا‪ ،‬نەیتوانی بەشداری ئەو یارییانە‬ ‫بێ‪.‬‬ ‫یاسا دژە ژنەکانی ئێرانی ئیسالمی بە درێژایی‬

‫دەسەاڵتی ئەو حکوومەتە هەوڵیانداوە نەهێڵن‬ ‫ژنان لە ماڵ بێنە دەرێ و ڕۆڵ و نەخشی‬ ‫ژنان لە کۆمەڵگادا دابەزێنن بۆ کاری ناوماڵ‪.‬‬ ‫زۆرجار ئەو یاسایانە ژنان ناچار دەکەن بە‬ ‫ناحەق گوێڕایەڵی مێردەکانیان بن و لە کاتی‬ ‫جیابوونەوەدا لە حەق و مافەکانیان خۆش بن‬ ‫یان مل بە مەرجی ناڕەوا بدەن‪.‬‬ ‫هەرچەن خەباتکارانی ڕێگەی یەکسانی دەبێ بە‬ ‫شێوەیەکی شیاو و کاریگەر هەوڵ بۆ قۆستنەوەی‬ ‫هەموو هەلێک بۆ نەهێشتنی هەاڵواردنی‬ ‫جنسییەتی بدەن و البردنی ئەم بەندە لە یاسای‬ ‫پاسپۆرت دەتوانێ داواکارییەکی ئێستەی ژنان‬ ‫بێ‪ ،‬بەاڵم تاکە ڕێگەی چارەسەری بنەڕەتیی‬ ‫ئەم ستەمە گۆڕینی بنەڕەتیی یاسی دژە ژنی‬ ‫کۆماری ئیسالمیی ئێران و هەڵپێچانی هەموو‬ ‫دامودەزگای دژە ئینسانی ئەو حکوومەتەیە‪.‬‬

‫ترسی ڕژیمی ئێران لە حوزووری سیاسی وکۆمەاڵیەتیی ژنان‬

‫ژیال ئەحمەدی‬ ‫ڕژیمی کۆماری ئیسالمی هەرلە سەرتای‬ ‫هاتنەسەرکاری یاساکانی لە دژایەتیی ژناندا‬ ‫دانراوە و بەردەوام گوشارەکان بۆ سەر ژنان زیاتر‬ ‫و بەرینتر بووەتەوە‪ .‬کۆماری ئیسالمیی ئێران و‬ ‫یاساکانی بە هەموو شێوەیەک ڕێگەیان لە بەشداریی‬ ‫چاالکی ژنان لە بواری سیاسی و کۆمەاڵیەتیدا‬ ‫گرتووە و بەربەستیان لە ڕێگەی پێشکەوتن‬ ‫و گەشەی ژناندا ساز کردووە‪ .‬گوشار و یاسا‬ ‫دواکەوتووانەکانی حکوومەتی ئێران وایکردووە کە‬ ‫ژنان لە سەرەتاییترین مافەکانی بێبەشن و ڕێگەیان‬ ‫پێنادرێ داوی مافەکانیان بکەن‪ .‬هۆکاری ئەو یاسا‬ ‫و هەڵسووکەوتەی حکوومەتی ئێران بەرانبەر بە‬ ‫ژنان دەگەڕێتەوە بۆ ڕوانینی ئەو ڕژیمە بۆ ژنان‪،‬‬ ‫کۆماری ئیسالمی دەسەاڵتێکی پیاوساالری ئایینییە‬ ‫و ژنان وەکوو کۆیلە و جینسی دووهەم دەبینێ‬ ‫و هیچ مافێکیان بۆ بەڕەسمی ناناسێ و هەموو‬ ‫یاسا و ڕێساکانی ئەو دەسەاڵتە لەسەر ئەو بنەمایە‬ ‫دامەزراوە و ئەوەش دەبێتە هۆی بێمافیی تەواوی‬ ‫ژنان‪ .‬ئاکامی ئەو سیاسەت و یاسایە دوورکەوتنەوەی‬ ‫ژنان لە مەیدانی سیاسەت و دژواریی بەشدارییان لە‬ ‫چاالکییە کۆمەاڵیەتییەکان و پاڵپێوەنانیان بەرەو‬ ‫سووچی ماڵەکانە‪ .‬حکوومەتی ئێران هەر‬ ‫زۆر زوو پاش بەدەسەاڵت گەیشتن پاش ڕاپەڕینی‬ ‫جەماوەریی ساڵی ‪ ١٣٥٧‬یاسای حیجابی زۆرە ملی‬

‫دانا و ڕێگەی لە ژنان گرت بە دڵی خۆیان‬ ‫جلوبەرگ لەبەر کەن دوابەدوای ئەو ژنانی‬ ‫دادوەر لە سەر کارەکانیان البران و ڕاگەیەندرا‬ ‫ژنان بە پێی یاسای ئیسالم بۆیان نییە دادوەر‬ ‫بن‪ ،‬ژنان لە خوێندن لە زۆر بەشی زانستگەکان‬ ‫بێبەشکران و زۆرێک لە بوارەکانی خوێندن بوون‬ ‫بە پیاوانە لە سیاسەتیشدا تا ئەو جێگەیەی‬ ‫بۆیان کرا بەربەست و ڕێگریان لە سەر ڕێی ژنان‬ ‫دانا بۆ ئەوەی نەتوانن لەو مەیدانەدا چاالک بن‬ ‫و گەشە بکەن و بگەنە دەسەاڵت‪ ،‬دیاری کردنی‬ ‫مەرجی پیاوبوون بۆ پۆستی سەرۆک کۆماری‬ ‫و سەرۆک وەزیران و زۆر پۆستی گرینگی دیکە‬ ‫نموونەی بەرچاوی ئەو هەوڵە بوون‪.‬‬ ‫ژنان پاش بەدەسەاڵت گەیشتنی کۆماری‬ ‫ئیسالمی کۆتوبەندی کولتووری پیاوساالرانە و‬ ‫ئایینی لە ماڵەکاندا یەخسیری کردن و وەکوو‬ ‫زیندانییەکان هەڵسوکەوتیان لەگەڵ کرا‪ ،‬لە‬ ‫شوێنە گشتییەکان هێزە سەرکوتکارەکانی‬ ‫حکوومەت وەکوو نوێنەرانەری دواکەوتوویی‬ ‫و پیاوساالری هێرشیان دەکردە سەر ژنان و‬ ‫گەشتی ئیرشاد و گەشتی ساروڵاڵ و چەندین‬ ‫ئورگانی دیکە لە ژێرناوی ستادی ”امر بە معروف‬ ‫و نهی از منکر” ڕێگرییان لە هەموو ئازادییە‬ ‫شەخسی و کۆمەاڵیەتییەکان دەگرت و بەتایبەت‬ ‫ژنان ئامانجی هێرشەکانی ئەو جەلالدانە بوون‪.‬‬ ‫ئێستاش پاش تێپەڕبوونی زیاتر لە ‪ ٤٠‬ساڵ‬

‫بەسەر هاتنەسەرکاری حکوومەتی کۆماری‬ ‫ئیسالمیی ئێران سەرکوت و بێمافڕاگرتنی ژنان‬ ‫هەر بەردەوامە و یاسای کۆنە و نوێی حکوومەت‬ ‫دژی ژنان بەرینتر و فراوانتر دەبن‪ .‬نموونە‬ ‫یاسا نوێکانی دژی ژنان بە تاوان دانانی بێ‬ ‫حیجاب بوون لە دنیای مەجازیە کە بە هۆیەوە‬ ‫ژنانێک کە بە بێ سەرپۆش و حیجاب لە سایت‬ ‫و الپەڕە و ئەپلیکەیشنە کۆمەاڵیەتییەکاندا‬ ‫دەرکەون سزا دەدرێن‪ .‬ئەمە درێژە هێرشەکانی‬ ‫دەسەاڵتی ئیسالمیی ئێران بۆ سەر مافی ژنانە و‬ ‫هەوڵێکە بۆ بەربەست کردنی بەشداریی ژنان لە‬ ‫دونیای مەجازیدا‪ .‬نموونەکانی دیکەی سەرکوت‬ ‫و بەمافکردنی ژنان زۆرن لەوانە قەدەغەکردنی‬ ‫سواربوونی دووچەرخە کە بە فتوای ماالیەک‬ ‫دەستی پێکرد و دواتر لە مەجلیسی شوورای‬ ‫ئیسالمیش پەسەند کراو و بوو بە یاسا‪ ،‬یان‬ ‫باڵوبوونەوەی وێنەی ژنان لە زۆرخانەکان و‬ ‫دوابەدوای ئەوە قەدەغەکرانی ئەو وەرزشە بۆ‬

‫ژنان‪.‬‬ ‫یاساکانی حکوومەتی ئێران و دۆخێک کە‬ ‫یاساکان و ڕوانینی ئەو حکوومەتە بۆ ژنانی‬ ‫پێکهێناوە کاریگەریی خراپی لەسەر ژنان هەیە‬ ‫و بە کردەوە نیوەی کۆمەڵ لە زۆر دەرفەت و‬ ‫ئیمکانی گەشە و پێشکەوتن بێبەش دەکا و‬ ‫کۆمەڵگاش لە بەشێکی بەرینی هێز و وزەی‬ ‫ئەو ژنانە بێبەشدەکا‪ .‬ژنان لە ژێر گوشار و‬ ‫لەو دۆخە نەلەبارەی حکوومەتی ئێران بۆیانی‬ ‫ساز کردووە تووشی زۆر خەسار و گرفت دەبن‬ ‫و بێمافی و بە دەرەجە دوو بینین و هەمیشە‬ ‫وەکوو تاوانبار سەیرکردنیان لە الیەن حکوومەت‬ ‫و ئورگانە حکوومەتییەکانەوە کاریگریی خراپی‬ ‫لەسەر باری دەرونی و ژیانی ڕۆژانەیان دەبێ‪.‬‬ ‫کۆماری ئیسالمیی ئێران تانۆپۆی دژە ژنە‪ ،‬تا‬ ‫دەسەاڵتێکی وا لەسەر کار بێ ژنان ناگەنە ئەو‬ ‫مافانەی کە هەیانە و لێیان بێبەش کراون‪.‬‬

‫ژنان‬ ‫ئەستێرەکان‬ ‫دایکی تاڵەسوار دایە بەهیە‬ ‫پڕشنگ محەممەدی‬

‫بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانەی کوردستان و خەبات بۆ‬ ‫مسۆگەرکردنی مافی گەلی کورد و خەڵکی چەوساوە‬ ‫و هەژار‪ ،‬تەنیا بە خەبات و شوڕشی تێکۆشەرانی ناو‬ ‫جەرگەی خەبات‪ ،‬نەچووتە پێش‪ ،‬بەڵکوو لەم بەرخۆدانەدا‬ ‫کەسانێکی زۆر بە بێ ئەوەی کە ناوێکیان هەبێت بەشدار‬ ‫بوون و لە ڕاستیدا کۆڵەکەی ئەم شۆڕشە بوون‪.‬‬ ‫کەم نین ئەو دایکانەی کە شاهێدی مەرگی ڕۆڵەکانیان‬ ‫بوون و لەم رێگایەدا گەلێک مەینەت و چەرمەسەرییان‬ ‫کێشا‪ ،‬دایە بەهیەی کۆنەپۆشی نموونەیەکی بەر چاوی ئەو‬ ‫دایکە شۆڕشگێرانەیە کە خۆی و بنەماڵەکەی دەورێکی‬ ‫سەرەکیان گێڕا لە بزووتنەوەی ڕەوای خەڵکی چەوساوەی‬ ‫کوردستاندا‪.‬‬ ‫دایە بەهیە ژنە قارەمانێک بوو کە بەڕاستی نموونەی‬ ‫دایکێکی فیداکار و جەسوورە کە لە مێژووی بزووتنەوەی‬ ‫کوردستاندا‪ ،‬هیچ کاتێک لە بیر ناکرێ و لە ڕاستیدا‬ ‫سەمبولی خۆڕاگری و کۆڵنەدانی ژنانی کوردە‪.‬‬ ‫ئەو دایکی پێنج گیانبەختکردووی کۆمەڵە و خەباتکاری‬ ‫ڕێگای رزگاری کرێکاران و زەحمەتکێشان و خەڵکی‬ ‫چەوساوەی کوردستانە‪ .‬پێنج ئەستێرەی سووری ئاسمانی‬ ‫کوردستان و پێنج قارەمانی خەبات دژی بێمافی و‬ ‫چەوسانەوە کاک فوادی ڕێبەر‪ ،‬ئەمین‪ ،‬ماجد‪ ،‬حسێن‪،‬‬ ‫ئەمجەد‪ ،‬جگەر گۆشەکانی دایە بەهیە بوون کە لە نێو‬ ‫ڕیزەکانی کۆمەڵە و لە بزاڤی ڕزگاریخوازانەی خەڵکی‬ ‫کوردستان دەور و ڕۆڵی سەرەکییان هەبوو‪.‬‬ ‫دایە بەهیە ساڵی ‪١٣٠٦‬ی هەتاوی لە ئاوایی ڕەشەدێی‬ ‫ناوچەی مەریوان لە دایک بووە‪ ،‬سەردەمی مناڵێ لە‬ ‫ڕەشەدێ تێپەڕ کردووە‪ ،‬بەاڵم بە هۆی بارودۆخی ئەو‬ ‫سەردەم و وەزعی کۆمەاڵیەتی و نەبوونی قوتابخانە‪،‬‬ ‫دایە بەهیە وەک زۆربەی کچانی ئەو سەردەم نەیتوانیوە‬ ‫بخوێنێت‪ .‬سەردەمی مناڵی دایە بەهیە هاوکات دەبێت‬ ‫لە گەڵ دەورانی دیکتاتۆری ڕەزا شا کە بۆ داسەپاندنی‬ ‫دەسەاڵتی خۆی زەبر و زەنگ دەخاتە سەر ژیان و گوزەرانی‬ ‫خەڵک و بۆ دامەزراندنی بنەمای دیکتاتۆری خۆی ژیان لە‬ ‫خەڵک تاڵ دەکات‪ ،‬تا ئەو ئاستەی زمان و جل و بەرگی‬

‫سیمۆن دوبووڤوار نووسەری “جینسی دووهەم”‬

‫ئەسعەد دوروودی‬ ‫سیمۆن دوبووڤوار لە دایکبووی ساڵی ‪١٩٠٨‬ی هەتاوی لە شاری‬ ‫پاریسی فەرانسە بیرمەند‪ ،‬نووسەر‪ ،‬فەیلەسۆف و فیمینیستێکی‬ ‫سوسیالیستی ناسراوە کە بەناوبانگترین کتێبەکەی لە ژێرناوی‬ ‫جنسی دووهەم لە نێوان ساڵەکانی ‪ ١٩٤٩‬تا ‪ ١٩٥٠‬نووسراوە‪.‬‬ ‫ئەو کتێبە تا ئەمڕۆش وەکوو یەکێک لە گرینگترین کتێبەکانی‬ ‫بواری فیمینیسم دەناسرێ و وەکوو سەرچاوەیەکی گرینگ‬ ‫سوودی لێوەردەگیرێ‪.‬‬ ‫سیمۆن لە خانەوادەیەکی دەوڵەمەندی خەڵکی پاریس لە دایکبوو‬ ‫کە دواتر و پاش شەڕی جیهانی بەشێکی زۆر لە سەروەت و‬ ‫سامانیان لەدەستدا و دایک و بابی سیمۆن بەتەمابوون سویمۆن‬ ‫و هێلێنی خوشکی بنێرنە خوێندنگە ئاینییەکان بەاڵم سیمۆن‬ ‫کە هەر لە مێرمنداڵییەوە زیرەکی و لێهاتوویی خۆی دەرخستبوو‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٢٥‬خوێندنی لە ئاستی بکالوریوس لە بواری فەلسەفە‬ ‫و مەتماتیک تەواو کرد و دواتر بۆ درێژەی خوێندن لە بواری‬ ‫فەسلەفە چوو زانستگەی سۆربۆن و ساڵی ‪ ١٩٢٨‬توانی‬ ‫بڕوانامەکەی لەوێ وەرگرێ‪ .‬دواتر لە خێندنگە دواناوەندییەکانی‬ ‫پاریس خەریکی وانەوتنەوە بوو و هاوکات درێژەی بە خوێندن‬ ‫لە بواری جۆراوجۆر دەدا‪ .‬لە یەکێک لەو کۆرسانەی دەیخوێند‬ ‫یەکەم جار چاوی بە ژان پۆل سارتر کەوت کە دواتر بوو بە‬ ‫هاسەر و هاوژینی سیمۆن‪ ،‬بەاڵم ژیانی سیمۆن و ژان لە ژیانی‬ ‫هاوسەرانی سەردەمی خۆیان نەدەچوو و شێوەیەکی ڕەها و‬ ‫نزیک لە شێوە ژیانی ئەمڕۆی واڵتانی پێشکەوتووی ڕۆژئاوا بوو‪.‬‬ ‫دوبووڤوار لە نێوانی ساڵەکانی ‪ ١٩٢٩‬تا ‪ ١٩٤٣‬لە خوێندنگە‬ ‫دواناوەندییەکانی مارسەی و پاریس وانەی دەوتەوە پاش ئەو‬ ‫دەورەیە توانی ژیانی تەنها لە ڕێگەی نووسینەکانیەوە دابین‬ ‫بکا‪ .‬دوبووڤوار و سارتر نووسینەکانی یەکتریان دەخوێندەوە و‬ ‫کاریگەرییان لە سەر یەکدی هەبوو‪.‬‬ ‫شێوەی ژیانی سیمۆن و جۆری پەیوەندییەکەی لەگەڵ سارتر‬

‫کوردی قەدەغە دەکات‪ ،‬هەر لە بەر ئەم زەبر و زەنگانە‬ ‫شێخ ئەحمەد کۆنەپۆشی باوکی دایە بەهیە کوردستانی‬ ‫ڕۆژهەاڵت بە جێ دێڵێت و ڕوو دەکاتە کوردستانی باشوور‬ ‫و لە ئاوایی نزارەر نزیک بە پێنجوێن نیشتەجێ دەبن‪ ،‬دایە‬ ‫بەهیە لە ئاوایی نزارە ئەو دەرفەتەی بۆ دەرەخسێت کە بۆ‬ ‫ماویەکی کورت بڕواتە قوتابخانە و بخوێنێت‪.‬‬ ‫گەورە بوون لە بنەماڵەیەکی ناوداردا کە ئەوکات هەردەم‬ ‫جێگای هاتوچووی کەسانی ناسراوی وەک قانعی شاعێر‬ ‫بووە و هەروەها خوێندن لە قوتابخانە وادەکات دایە بەهیە‬ ‫بە دیدێکی تەواو کراوە لە جیهان بڕوانێت و تێگەیشتنی‬ ‫زۆر ببی بۆ جیهان و ڕووداوەکانی‪.‬‬ ‫دایە بەهیە ساڵی ‪ ١٣٢٥‬لە گەڵ حەمە ڕەشیدخان مستەفا‬ ‫سۆڵتانی ژیانی هاوبەش پێک دێنێت و دەڕواتە ئاوایی‬ ‫ئەڵمانە‪ .‬بەرهەمی ئەم هاوژینییە ‪ ١٠‬منداڵ بووە‪ ،‬بە‬ ‫ناوەکانی؛ فواد‪ ،‬حسێن‪ ،‬فاێزە‪ ،‬ئەمین‪ ،‬ماجید‪ ،‬مەلکە‪،‬‬ ‫ئەمجەد‪ ،‬ڕەزا‪ ،‬حشمەت‪ ،‬کاوە‪.‬‬ ‫ڕۆژی ‪٢٨‬ی گەالوێژی ‪١٣٥٨‬ی هەتاوی هاوڕێیان حسێن‬ ‫مستەفاسۆڵتانی و ئەمین مستەفا سۆڵتانی‪ ،‬بە دەست‬ ‫جینایەتکارانی ڕژیمی ئیسالمی لە شاری مەریوان‬ ‫دەستبەسەر کران و شەش ڕۆژ لە زینداندا دەبن‪ ،‬لە ماوەی‬ ‫ئەو شەش ڕۆژەدا دایە بەهیە هەوڵی زۆر ئەدات بۆ ئازاد‬ ‫کردنی حسێن و ئەمین‪ ،‬بەاڵم بە داخەوە جەالدانی ڕژیم‬ ‫بە فەرمانی خەڵخاڵی ڕۆژی ‪٣‬ی خەرمانان ئەم دوو کوڕەی‬ ‫دایە بەهیەیان وێڕای حەوت کەسی دیکە ئیعدام کرد‪ ،‬ئەو‬ ‫ڕۆژە دایە بەهیە تەرمی هاوڕێیان حسێن و ئەمین لە باوش‬ ‫دەگرێت و ئەو شەوە هەتا بەیانی لە مزگەوت لە گەڵ‬ ‫دوو ڕۆڵە گیانبەختکردووەکەی دەبێ و دەست دەکات بە‬ ‫الواندنەوەیان و دەڵێ؛‬ ‫من دڵم نایە بکەم شینتان‪ ،‬فواد گیان خۆش بێ لە جێ‬ ‫نشینتان‪،‬‬ ‫خەڵخاڵی هاتووە بە واڵتدا‪ ،‬ڕۆڵە جوانەکانمی برد لە‬ ‫زەکاتدا‪،‬‬ ‫هەی دا هەی بێداد نەوجەوانم ڕۆ‪ ،‬یەخسیر کێشەکان‬ ‫پادگانم ڕۆ‪،‬‬ ‫دایک ئیعدامیەکان چی حاڵیان‪ ،‬ئاگر دەبارێت لە دەور‬ ‫ماڵیان‪،‬‬ ‫دایک ئیعدامیەکان بێن بۆ دووکانم‪ ،‬هەواڵ و ئەو کۆستە‬ ‫من باش ئەزانم‪.‬‬ ‫کە لەگەڵ نۆرم و ستانداردەکانی ئەو سەردەمە نەدەهاتەوە‬ ‫و بەتەواوەتی جیاوازبوون سێبەری خستبووە سەر کار و‬ ‫نووسینەکانی زۆرجار لە باسەکاندا فکووس لە سەر کاری‬ ‫ئاکادمیک و فیکریی سیمۆن نەدەما و گرینگی زیاتر بە ژیانی‬ ‫شەخی ئەو دەدرا‪ .‬سیمۆن و سارتر سەرەڕای ئەوەی تا کۆتایی‬ ‫تەمەن پێکەوە بوون بەاڵم قەد بە ڕەسمی پێکهێنانی ژیانیان‬ ‫ڕانەگەیاند‪.‬‬ ‫لە کتێبە گرینگەکانی دوبووڤوار دەتوانین ئاماژە بە چەند دانەیان‬ ‫بکەین کە دەنگدانەوەی زۆریان لە ناوەندە ئەدەبی و فیکری‬ ‫و تەنانەت سیاسییەکاندا بووە‪ .‬ئەو هاتووە بمێنێتەوە ‪،١٩٤٣‬‬ ‫ئەخالقی ئێگزیستانسیالیستی ‪ ،١٩٤٤‬سەردەمی نوێ (کە پاش‬ ‫کۆتایی شەڕی جیهانیی دووهەم نووسراوە)‪ ،‬جینسی دووهەم‬ ‫‪ ١٩٤٩‬و ماندارینەکان ‪ ١٩٥٤‬لەو نووسراوانەی دوبووڤوارن‪.‬‬ ‫لە نووسراوەکانی دووبوڤواردا کتێبی جینسی دووهەم جێگەیەکی‬ ‫تایبەتیی لە باسی بیرمەندانی فیمینیست و خەباتکارانی‬ ‫یەکسانیخواز و چاالکانی ڕێگەی ڕزگاریی ژناندا بووە‪ ،‬لەو‬ ‫کتێبەدا نووسەر باسی چۆنیەتی هەلسوکەوت لەگەڵ ژنان بە‬ ‫درێژایی مێژوو دەکا‪ .‬لەو کتێبەدا پرسیارێکی گرینگ ئەوەیە‬ ‫کە ژن چییە؟ دووبوڤوار دەڵێ لە کۆمەڵگای ئێمەدا پیاو وەکوو‬ ‫ستاندارد و نۆرم دەبینرێ و ژن وەکوو جینسی دووهەم چاوی‬ ‫لێدەکرێ‪ .‬کەواتە ئینسانییەت بووەتە پیاوانە و پیاوان ژنان لە‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ پیاودا پێناسە دەکەن‪ ،‬نەک وەک مرۆڤێکی‬ ‫سەربەست و تاکێکی تایبەت‪ .‬سیمۆن پاش لێکدانەوەی ژنان‬ ‫و پیاوان لە باری فیزیۆلۆژییەوە دەڵێ ناکرێ وا بیربکەینەوە‬ ‫کە ئەم نابەرابەری و هەاڵواردن بنەمایەکی فیزیۆلۆژیکیی هەیە‬ ‫بەڵکوو ئەو راستییە زانستییانە دەبێ لە بەر ڕووناکیی هەستی‬ ‫ناسی‪ ،‬ئابووری و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتی و جەستەییەکاندا‬ ‫لێکبدرێتەوە‪.‬‬ ‫بە پێی بۆچوونی دوبووڤوار بەشداریی ژنان لە بەرهەمهێناندا‬ ‫و ڕزگاربوونیان لە کۆیلەیەتیی بەرهەمهێنانەوە دوو فاکتۆری‬ ‫سەرەکین لە پێشکەوتنی ژناندا‪ .‬سیمۆن دەڵێ‪ :‬ژن لە بەرگی‬ ‫دایکایەتیدا یەخسیر کرا و پیاوان توانیان بەسەر ژن و سروشدا‬ ‫زاڵ بن‪ .‬پیاوان بەناوی پاراستنی خانەوادە و ژیانی هاوبەشەوە‬ ‫زوڵم لە ژنان دەکەن‪ .‬هاوکات باس لە دەوری خراپی ئایینی‬ ‫مەسیحی دەکا لە ژێدەستە بوونی ژنان و پاراستی دەسەاڵتی‬ ‫پیاوان لە کۆمەڵگادا‪ .‬دوبووڤوار دەڵێ دۆخی ژنان بەدرێژایی‬ ‫سەدی نۆزدەهەم بە گشتی نەگۆڕا بەاڵم تاکە ژنهایەک هەبوون‬ ‫کە لەو مێژووەدا دیارن و ژمارەیک پیاویش هەن کە کاریگەریی‬ ‫باشیان لەسەر دۆخی ژنان هەبووە‪ .‬لە کتێبی جینسی دووهەمدا‬

‫ژمار‌ه (‪ )92‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/07/15،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪11‬‬

‫پێنج ڕۆژ دوایی مەرگی هاوڕێیان «حسێن و ئەمین»‬ ‫جارێکیتر دایە بەهیە هەواڵی مەرگی کوڕێکی تری پێ‬ ‫دەگات‪ ،‬ڕۆژی ‪٩‬ی خەرمانان چەند هلیکۆپتر بەسەر شاری‬ ‫مەریوان و ئاواییەکانی دەوروبەردا دێن و دەچن‪ ،‬دایە بەهیە‬ ‫بە دیتنی ئەو هێلیکۆپترانە ئارام و قەراری نامێنێ دەتگوت‬ ‫هەستی بەوە کردبوو هاتوچووی ئەو هێڵیکۆپترانە دیسان‬ ‫وەیشوومە و نەهامەتیەکی تری هاپێوە کە دامەنگیری‬ ‫دەبێت‪ .‬ئەو ڕۆژە زوو زوو لە بەرخۆیەوە دەڵێتەوە؛‬ ‫تەیارەی چەمران شانەو شان ئەکات‪،‬‬ ‫داوای جوانەکان مەریوان ئەکات‪،‬‬ ‫ئاخ من نەمردام عەزررەت وەتۆەوە‪ ،‬ساتێک سەرم ئەنا‬ ‫فواد ڕۆڵە گیان وەبااڵی تۆەوە‪،‬‬ ‫ئاگرێک بەر بووە لە سەر و ماڵم‪ ،‬مەالن سڵ ئەکەن لە‬ ‫کۆی زوخاڵم‪.‬‬ ‫ڕۆژی ‪٩‬ی خەمانان کاک فواد لە نزیک ئاوایی بسامی‬

‫سەرشیوی سەقز گیانی بەخت دەکات‪ ،‬ئەو ڕۆژە هەواڵی‬ ‫گیانبەختکردنی کاک فواد نادەن بە دایە بەهیە‪ ،‬تەرمی کاک فواد‬ ‫سەرتا دەبرێتە شاری مەریوان و لەوێوە بە بەشداری جەماوەری‬ ‫شاری مەریوان لە ناو خەم و پەژارەدا تەرمەکەی دەبرێتەوە بۆ‬ ‫ئاڵمانە‪ ،‬هەر کە دایە بەهیە جەماوەر دەبینێ و دەزانێ کاک فواد‬ ‫گیانی بەختکردووە‪ ،‬بە توندی باڵی مەلکە دەگرێ و باوەڕ بە‬ ‫مەرگی کاک فواد ناکات و ئەڵێت؛ مەگەر دوایی ئەمین و حسێن‪،‬‬ ‫من کوڕیکیترم دەکوژرێ؟ کە دەزانێ بەڵێ گیانبەختکردنی کاک‬ ‫فوئاد ڕاستە‪ ،‬پەلی فاێزە خۆشکی کاک فواد دەگرێ و دەڵێ؛‬ ‫«هەڵپەڕە ئەوە زەماوەندی فوئادە» ژێر کراسەکەی فواد دەنێتە‬ ‫بەخەڵی و پێاڵوەکەی دەنێتە باوشی و تا تەرمی کاک فواد‬ ‫دەشۆرن‪ ،‬هەر ماچی دەکا و دەیالوێنێتەوە و دەڵێ؛‬ ‫من فوادم بوو شێری ڕووی جیهان ‪ ،‬ئەحیاکەرەوەی بنەچەی‬ ‫کوردان‪،‬‬ ‫تۆ بۆ کوێ ئەڕۆی عەزمی کوێ داری‪ ،‬ڕەفیقەکانت فواد ڕۆڵە‬ ‫گیان بە کێ ئەسپاری‪،‬‬ ‫ئەوە چەن ساڵە هام بە تاسەتەو‪ ،‬بۆم نەنا بە بۆی هەناسەتەو‪،‬‬ ‫فەرهاد کۆکەن نەتەوەی چینی‪ ،‬لە سەر شیو سەقز بۆ وا‬ ‫خەمگینی‪.‬‬ ‫کاک فواد لە الی دوو برای دیکەی کە پێنج ڕۆژ پێشتر لە‬ ‫مەریوان گیانیان بەختکردبوو دەنێژرێت‪ ،‬کاتێک قەبرەکەی حازر‬ ‫دەبێت ئەوەڵ جار دایە بەهیە خۆی دەخاتە ناو قەبرەکە و‬ ‫هاوار دەکات‪ ،‬ئەو بەرد وخاکە داتانناوە بیکەن بە سەر فواد دا‪،‬‬ ‫لە باتی ئەو بیکەن بە سەر مندا‪« ،‬توخوا من بە جێگەی ئەو‬ ‫داپۆشن» فواد جوانە مەرگە ئەوەڵ عومریە‪ ،‬ڕەفیقەکانی تەمایر‬ ‫ئەون‪ ،‬لە زیندان هاتووەتەوە ماندوویی دەر نەچووە‪ ،‬کاری‬ ‫زۆرە‪ ،‬کێ دڵی دێت ئەو ڕۆڵە شیرینەی من بنێتە قەبر‪.‬‬

‫کۆستی دایە بەهیە بەمە کۆتایی نایە‪ ،‬لە ماوەی کەمتر‬ ‫لە ساڵێکدا دیسان هەواڵی مەرگی دوو کوڕیتری پێ‬ ‫دەگات‪ ،‬ئەمجارەیان لە شاری تەورێز ئەمجەد و ماجد‬ ‫لە زیندان ئیعدام دەکرێن‪.‬‬ ‫پووشپەڕی ‪١٣٦٠‬ی هەتاوی جارێکیتر دایە بەهیە‬ ‫جەرگی دەسووتێت‪ ،‬کەس ناتەوانێ وەسفی ئەو‬

‫هەروەها باس لە شۆرشی پیشەسازی و بەشداریی ژنان لە‬ ‫کاری بەرهەمهێناندا دەکرێ و ئاماژە بەوە دەکرێ سەرەڕای‬ ‫هاتنەدەرەوەی ژنان لە ماڵ و بەشدارییان لە بەرهەمهێناندا‪،‬‬ ‫لە چاو پیاوان حەقدەستێکی زۆر کەمتریان دەدرایە‪ .‬هەروەها‬ ‫ئاماژە بە پەرەسەندنی ڕێکخراوە کرێکارییەکان و بەشداریی‬ ‫ژنان دەکرێ‪ .‬دوبووڤوار هەروەها باسی مافی دەنگدانی ژنان و‬ ‫هۆکارەکان و ئاکامەکانی ڕێگەپێندەرانیان بۆ بەشداری لە دیاری‬ ‫کردنی چارەنووسی سیاسیی کۆمەڵگادا دەکا‪ .‬سیمۆن دەنووسێ‬ ‫بوونی کەسانێکی وەکوو ڕۆزا لوکزامبوورگ و ماری کووری‬ ‫دەریدەخا ئەوەی دەگوترێ لێنەهاتوویی ژنان بووەتە هۆی‬ ‫ژێردەستەبوونیان و نادیاربوونی مێژووییان درۆیەکی گەورەیە‪،‬‬ ‫ڕاستییەکەی ئەوەیە بەشدارنەبوونی ژنان لە دیاریکردنی‬ ‫چارەنووسی کۆمەڵگایە کە بووەتە هۆی ژێردەستەبوونیان‪.‬‬ ‫دوبووڤوار باس لە ڕوانینی زاڵی کۆمەڵگا دەکا کە بە بۆچوونی‬ ‫ئەو ڕوانینی پیاوانی هێترۆسێسکسوێلە و بۆ ژن بوون و‬ ‫ژنانەبوون پێناسەیەکی هەیە کە دەیەوێ وەکوو ڕاستییەک‬ ‫بەسەر ژناندا بیسەپێنێ‪ .‬دوبووڤوار هەروەها باسی چەمک و‬ ‫مەسئەلەکانی وەکوو پێریۆدی مانگانە‪ ،‬کچ بوون و ژن بوون‪،‬‬ ‫جنسییەتی ژن و ژیانی هاوبەش و دایکایەتی و ژیانی هاوبەش‬ ‫و لەشفرۆشی دەکا و هۆکار و ئاکامەکانی هەرکام لەوانە لەسەر‬ ‫مەسئەلەی هەاڵواردن و سەقای جنسییەتیی ناو کۆمەڵگا‬ ‫لێکدەداتەوە‪ .‬دوبووڤوار نموونەی نووسینەکانی زۆر شاعیر و‬ ‫نووسەری بەناوبانگی وەکوو ئاندرێ برێتۆن و ئێدگار ئالێنپۆ و‬ ‫گۆتە و شێکسپێیر دێنێتەوە و دەیسەلمێنێ کە لە هەموو ئەو‬ ‫نووسینانە و زینی نووسەرەکانیان هێمۆسێکسوێل بوون تەنها‬ ‫حاڵەتێکە کە دەبینرێ و کراوەتە نۆرم و ستانداردێک لە زەینی‬ ‫خەڵک و خوێنەرەکانیان‪.‬‬ ‫کاتێک سیمۆن دوبووڤوار باسی مندااڵن و پەروەردەی‬

‫پیاوساالرانە دەکا دەڵێ هەر لە سەرتای منداڵییەوە‬ ‫کوڕان و کچیان دەور و ڕۆلی جیاوازیان لە کۆمەڵگادا بۆ‬ ‫دیاری دەکرێ و کوڕان وەکوو پیاوێکی چکۆلە دەبینرێن‬ ‫و کچانیش فێر دەبن کە ژن بن و ”چارەنووسی ژنانەی”‬ ‫خۆیان قەبووڵ بکەن‪ .‬ئەو دەڵێ کچان کە لەدایک دەبن‬ ‫هیچ هەستێکی دایکانەیان نییە بەڵکوو ئەمە ڕۆڵێکە‬ ‫کۆمەڵگا بەسەریاندا دەیسەپێنێ‪.‬‬ ‫لە کتێبی جینسی دووهەمدا باس لەوە دەکرێ کە ژنانێک کە‬ ‫تەنها ڕۆڵ و دەوریان لە کۆمەڵگادا و لە ژیانی هاوبەشیان‬ ‫لەگەڵ پیاوان بووەتە کاری ناوماڵ و بەخێوکردنی منداڵ لە‬

‫دایکە جگەر سووتاوە بکات کە چ حاڵەتێکی بووە‪،‬‬ ‫کۆست لە دوای کۆست جارێکیتر دوو ڕۆڵەیتری‬ ‫تیر باران دەکرێن‪ ،‬تەنیا بە دەم ئاسانە بوترێ‬ ‫کە لەماوەیەکی کورتدا پێنج ڕۆڵەی قارەمان بە‬ ‫دەست جینایەتکارەکانی ڕژیمی ئیسالمیی گیانیان‬ ‫لە دەستدا‪ ،‬تەنها دایە بەهیە توانیویەتی بزانێ ئەو‬ ‫داخە یان چی و کەس ناتەوانێ ئەو حاڵەتە وەسف‬ ‫بکات‪ ،‬بەڵێ دایە بەهیە کە بە ڕاستی دەکرێ بە‬ ‫سومبولی خۆڕاگری و بەرخۆدان نەتەوەیەک بزانرێ‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٣٧٠‬ڕوو دەکاتە والتی سوێد و لە گەڵ‬ ‫کوڕ و کچەکانیدا لەوێ دەمێنێتەوە‪ ،‬چەند ساڵ لە‬ ‫واڵتە ژیان بەسەر دەبات‪ ،‬تا ئەوەی کە بەداخەوە‬ ‫تووشی نەخۆشی شێرپەنجە دەبێ و ڕۆژی ‪٣‬ی جوالی‬ ‫‪١٩٩٥‬ی زایینی لە نەخۆشخانەی شاری ئۆپسەال‬ ‫ماڵئاوای لە ژیان دەکات و لە سەر وەسیەتی خۆی‬ ‫تەرمەکەی دەگەڕێنەوە بۆ ئاڵمانە و لە تەنیشت پێنج‬ ‫شۆڕەسواری ڕیگای ئازادیدا‪ ،‬لە تاڵەسووار دەینێژن‪.‬‬ ‫وەسیەتی دایە بەهیە‪ :‬دوای مردن بە هەر شێوەیەک‬ ‫بوو بمنێرنەوە ئەڵمانە و پاشان پشتوێنە خوێناویەکەی‬ ‫حسێنم تێوە پێچن‪ ،‬چاوبەسەکەی ماجدم بکەنە‬ ‫کەمەربەند‪ ،‬ژێر کراسەکەی فوادم لە بەر بکەن‪ ،‬بە‬ ‫کراسە خوێناویەکەی ئەمجەد سەرم ببەستن‪ ،‬بە‬ ‫جامانەکەی ئەمین دامپۆشن‪ ،‬جا ئەوکاتە لە تاڵەسوار‬ ‫الی جوانەمەرگەکان بمنێژن‪.‬‬

‫ڕاستیدا هەرچەن زیندوون بەاڵم ناژین‪ .‬دوبووڤوار دەڵێ لەو‬ ‫کولتوور و فەرهەنگە پیاوساالرانەیەدا تەنها ژنانێک بە باش‬ ‫دەزانرێن کە خزمەتگوزاری ناو ماڵ و ناو جێگە بن بۆ‬ ‫پیاوان‪ .‬لە ڕوانگەیە نووسەری کتێبی جینسی دووهەمەوە‬ ‫ژیانی هاوبەش النیکەم لەو فۆرم و شێوازەی کە هەیە بە‬ ‫هێچ شێوەیەک لە بەرژەوەندیی ژناندا نییە و لە ڕاستیدا بۆ‬ ‫پیاوانیش باش نییە‪.‬‬ ‫دوبووڤوار دەڵێ سەرەڕای ئەوەی ژنان دەزان چۆن دەکرێ‬ ‫وەکوو پیاوان بن و ئەو دەور و ڕۆڵەی ئەوان بگێڕن بەاڵم‬ ‫دۆخەکەیان وایان لێدەکا کە خەریکی چێشت لێنان و منداڵ‬ ‫بەخێوکردن و کاری ناوماڵ بن‪ ،‬لەبەر ئەوەی بەکەلک بوون‬ ‫و باشبوونی ژن لەم دنیایە ئاوا پێناسە کراوە‪ .‬کەواتە ژنان‬ ‫بۆ ئەوەی ژیانیان مانایەکی ڕاستەقینەی هەبێ و وەکوو‬ ‫ئینسانێکی سەربەخۆ و نەک لەپەیوەندی لەگەڵ پیاو و‬ ‫بەپێی پێوەر پیاوساالرانەکان پێناس بکرێن‪ ،‬دەبێ هەوڵ‬ ‫بۆ ڕزگارکردنی خۆیان بدەن‪.‬‬ ‫سیمۆن دوبووڤار ساڵی ‪ ١٩٧٢‬و ساڵێک پێش مردنی لە‬ ‫وتووێژێکدا دەڵێ‪ :‬فیمینیستەکان ئەو ژن و پیاوانەن کە بە‬ ‫بێ ئەوەی چاوەڕوانی ئاڵوگۆڕی خێرا لە هەموو کۆمەڵگا‬ ‫بن‪ ،‬بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی ژنان هەوڵ دەدەن‪ ،‬بۆیە‬ ‫من خۆم بە فیمینیست دەزانم لەبەر ئەوەی دەزانم لە‬ ‫دنیای سیاسەتدا خەبات بۆ مافەکان خێرا ناگاتە ئەنجام‪.‬‬ ‫هەر بۆیەش ئێمە ئەرکی سەرشانمانە پێش گەیشتنمان بە‬ ‫سوسیالیزمش کە چارەسەری گرفتەکانە بەردەوام هەوڵ‬ ‫بدەین بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی ژنان و گەیاندنی ئەم‬ ‫خەباتە بە ئاکام‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫ئەندێشە‬

‫ژمار‌ه (‪ )٩٢‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/٠٧/١٥ ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫پرسی ئه‌گه‌ر و هۆکاری بنه‌ڕه‌تیی‬

‫دوکتور عەبدوڵاڵ عەلیدۆست‬

‫ل ‌ه ده‌یه‌‌کانی ڕابردوودا ده‌سته‌واژه‌ی «ئه‌گه‌ر» یا خۆ‬ ‫هۆکاری بنه‌ڕه‌تیی ل ‌ه بازنه‌ی ئه‌کادیمیی و زانستییدا‬ ‫ده‌ورێکی به‌رچاو ده‌گێڕێت‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه ل ‌ه یه‌که‌م سه‌رنج‬ ‫و تێڕاماندا پێناسه‌ی ده‌سته‌واژه‌ی بێهۆ خۆی زۆر ب ‌ه‬ ‫ساکاری ب ‌ه ده‌سته‌و‌ه بدات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ب ‌ه سه‌رنجی ورد‬ ‫و بیری تیژه‌و‌ه بۆ ناخی ئه‌و کاته‌گۆریی ‌ه بڕوانین‌‪ ،‬ئه‌و‌ه‬ ‫پێناسه‌ک ‌ه زیاتر ئاڵۆز ده‌بێت‪ .‬دیارده‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫به‌بێهۆ ب ‌ه دیارده‌یه‌ک ده‌گوترێت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌مڕۆ و ئێستا‬ ‫ک و ل ‌ه شێوه‌‌یه‌کدا پیشان ده‌دات‪،‬‬ ‫خۆی ل ‌ه قه‌واره‌‌یه‌ ‌‬ ‫به‌اڵم سبه‌ی و دواتر خۆی ب ‌ه شێوه‌یه‌کی دیکه‌و نامۆ‬ ‫ئاراوه‬ ‫‌‌‬ ‫ده‌نوێنێت‪ ،‬واوه‌تر ده‌کرێت ب ‌ه شێوه‌یه‌ک بێت ‌ه‬ ‫ک ‌ه پێشتر پێشبینیی نه‌کرابێت‪ ،‬ب ‌ه واتایه‌کی دیکه‌‪ ،‬چ‬ ‫ئه‌م شێوه‌‪ ،‬یاخۆ ئه‌و شێوه‌‪ ،‬هه‌ردووکیان و شێوه‌کانی‬ ‫دیکه‌ش ئه‌گه‌ریی هه‌بوونیان هه‌یه‌‪ ،‬هیچ کام له‌‌و‬ ‫شێوانه‌ش پێناسه‌یه‌کی شه‌فاف و موتڵه‌ق بۆ هه‌موو‬ ‫شێوه‌کان به‌ده‌سته‌و‌ه نادات‪ .‬پاشان ده‌بێ بگوترێت‬ ‫که زۆر ئه‌سته‌م ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای مه‌نتیق‪ ،‬گرێبه‌ندو‬ ‫په‌یوه‌ستبوونی خان ‌ه ب ‌ه خانه‌ی ئه‌و دیاردان ‌ه بکرێت‌‪.‬‬ ‫سه‌بک و قه‌واره‌ی ئه‌و دیاردانه تا ڕاده‌یه‌ک ل ‌ه یه‌ک‬ ‫ده‌چن‪ ،‬به‌اڵم مه‌رج نیی ‌ه ک ‌ه داهێنه‌رو ڕاکێشه‌ری یه‌کتر‬ ‫بن‪ .‬هه‌بوونی ئه‌م دیاردان ‌ه حه‌یاتیی نییه‌‪ .‬وات ‌ه مه‌رج‬ ‫نیی ‌ه که‌ سه‌رهه‌ڵبده‌ن‪ ،‬به‌اڵم هیج ساتیش ناتوانین‬ ‫ب ‌ه ئه‌رخه‌یانییه‌وه‌ بێژین ک ‌ه سه‌رهه‌ڵناده‌ن‪ .‬ب ‌ه پێیی‬ ‫لۆژیکی بێگه‌رد و ڕه‌وان‪ ،‬مه‌رج نه‌بوو ک ‌ه ئه‌مڕۆ و‬ ‫ئێستا و به‌و شێو‌ه بێن ‌ه ئاراوه‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه مه‌نتیق ل ‌ه‬ ‫ته‌ک ئه‌م جۆر‌ه دیاردانه‌دا گرفتی گه‌وره‌ی هه‌یه‌‪ .‬زۆر‬ ‫که‌س ده‌سته‌واژه‌‌‪ ،‬به‌ستێن و گرامه‌ری «ئه‌گه‌ر» ل ‌ه‬ ‫ته‌ک ناوه‌ڕۆکی ده‌سته‌واژه‌ی ڕێکه‌وت یاخۆ هه‌ڵکه‌وتدا‬ ‫ئاوێت ‌ه ده‌که‌ن‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه کاکڵدا جیاوازیه‌کی جیدی‬ ‫نێوان هه‌ڵکه‌وت و ئه‌گه‌ر (ئیحتیمال) هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی خۆمان ل ‌ه واتای مه‌نتیق و هزری زانست ‌ه‬ ‫سروشتییه‌کان دوورخسته‌وه‌‪ ،‬ئه‌‌وکات ئه‌و ئاڵۆزیی ‌ه‬ ‫دێت ‌ه ئاراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ب ‌ه سه‌رنجی ورده‌و‌ه بۆ‬ ‫کۆمه‌ڵێک پڕه‌نسیپی زانست ‌ه مرۆییه‌کان بڕوانین‪،‬‬ ‫ئه‌و‌ه باشتر له‌و ئاڵۆزیی ‌ه تێده‌گه‌ین و ده‌توانین‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌کی ساخ ل ‌ه ته‌ک ده‌سته‌واژه‌ی ئه‌گه‌ر و‬ ‫ئیحتیمالی کۆمه‌ڵیک دیارده‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تییدا‬ ‫مامه‌ڵ ‌ه بکه‌ین‪ .‬دیاره‌ زانست ‌ه سروشتییه‌کان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنه‌مای مه‌نتیقێکی بێگه‌رد دامه‌زراون‪ ،‬ئه‌و‌ه کۆمه‌ڵێک‬ ‫یاسای نه‌گۆڕن‪ ،‬ک ‌ه ژێربه‌نای به‌هێز و پته‌و و شه‌فافیی‬ ‫بۆ دروست کردوون‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه له‌و به‌ستێنه‌دا‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫هه‌ڵکه‌وت‪ ،‬ن ‌ه ڕێکه‌وت و نه ئه‌گه‌ری ئه‌م و ئه‌و دۆخ‪،‬‬ ‫ده‌توانێت هه‌واڵ ل ‌ه چۆنیه‌تیی ئه‌و یاساو ڕێسا بدات‪.‬‬ ‫واوه‌تر پێناسه‌ی ئه‌و کۆمه‌ڵ ‌ه یاسا بۆ من و بۆ تۆ‬ ‫و بۆ هه‌موو که‌س نه‌گۆڕو شه‌فافه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫بۆ پێکهات ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسییه‌کان بڕوانین‪،‬‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌بینین ک ‌ه ده‌سته‌واژه‌ی ئه‌گه‌ر (ده‌رفه‌ت و‬ ‫ئیحتیمال) ل ‌ه به‌ستێنی زۆر گه‌شه‌دا ده‌ور ده‌گێڕێت‪.‬‬ ‫بۆچی‪ ،‬مه‌گه‌ر پێکهات ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان به‌بێهۆ و ب ‌ه‬ ‫ڕێکه‌وت دامه‌زراون؟ نا‪ ،‬هه‌موو پێکهات ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫و سیاسییه‌کان ئاکامی گه‌شه‌یه‌کی درێژخایه‌ن و‬ ‫پڕۆسه‌یه‌کی مێژوویین‪ .‬ئه‌گه‌ر لێره‌دا بۆ ناوه‌ڕۆکی‬ ‫ده‌سته‌واژه‌ی «ئه‌گه‌ر» بڕوانین‪ ،‬ئه‌و‌ه ده‌توانین‬ ‫بێژین‪ ،‬ک ‌ه هه‌ر نه‌زمێکی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی ده‌کرا‬ ‫‌وه دابمه‌زرایه‌‪ ،‬خۆ هیچ کام‬ ‫ب ‌ه قه‌واره‌یه‌کی دیکه‌شه ‌‌‬ ‫له‌و نه‌زم و سیسته‌مان ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی گه‌شه‌ی مێژوو ل ‌ه‬ ‫دایک نه‌بوون‪ .‬خۆ هه‌موویان به‌رهه‌می ده‌ستی مرۆڤن‬ ‫و هیچ کامیان ل ‌ه ئاسمانه‌و‌ه ن ‌ه هاتوون ‌ه خواره‌‌و‌ه و‬ ‫پێدراوێکی خودایی نین‪ ،‬خۆ هه‌موویان ده‌رفه‌تی‬ ‫گۆڕان و ئاڵوگۆڕیی خۆیان ل ‌ه جه‌وهه‌ری خۆدا‬ ‫هه‌ڵگرتووه‌‪ .‬ڕه‌نگه‌ ئه‌م ڕوانگ ‌ه بۆ مرۆڤی ئه‌م سه‌رده‌م ‌ه‬ ‫تا ڕاده‌یه‌کی زۆر شه‌فاف بێت و نه‌مانخات ‌ه دۆخی‬

‫خه‌یاڵ و تێڕامانه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم تێگه‌یشتن و پێگه‌یشتن‬ ‫بە‌م هزر‌ه ل ‌ه هه‌موو سه‌رده‌مه‌کاندا ئاسایی نه‌‌بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و‌ه مرۆڤی سه‌رده‌می مۆدێڕنیزمه‌ ک ‌ه ته‌نیا‬

‫باوه‌ڕی ب ‌ه ژوماره‌‪ ،‬بیرکاری و ئامار هه‌یه‌‌و باوه‌ڕی‬ ‫ب ‌ه زاتی گه‌وره‌ترو به‌رزتر ل ‌ه مرۆڤ نه‌ماوه‌‌‪ .‬ئه‌و‌ه‬ ‫ئاوێنه‌ی سه‌رده‌می خودی مۆدێڕنیزم ‌ه ک ‌ه‬ ‫وێنه‌یه‌کی دیک ‌ه و جیاواز ل ‌ه سه‌رده‌مه‌کانی دیک ‌ه‬ ‫ده‌خاته‌و‌ه به‌رچاوی کۆمه‌ڵگه‌‪ .‬ڕوانگ ‌ه و‬ ‫جیهانبینیی سه‌رده‌می فۆیدالیزم ب ‌ه ڕوانگه‌و‬ ‫جیهانبینی قۆناغی کاپیتالیزم په‌ڕاوێز ده‌خرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئاستێکی دیک ‌ه و ل ‌ه هه‌نگاوی دواتردا‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫پاش شۆڕشی پیشه‌سازی و دابه‌شکاریی ئیش و‬ ‫پیش ‌ه و دواتر شۆڕشی ب ‌ه مێدیاییکردن‪ ،‬یاخۆ ل ‌ه‬ ‫ئاکامدا گه‌شه‌ی گلۆبالیزم و ب ‌ه جیهانیبوون ده‌بن ‌ه‬ ‫هۆی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی نه‌زم ‌ه کۆن و‬ ‫کالسیکییه‌کان‪ .‬لێره‌و‌ه پرسی ئه‌گه‌رو بێهۆیی‪،‬‬ ‫یاخۆ گه‌ڕان ب ‌ه دوا هۆکاری مه‌نتیقیی و لۆژیکدا‬ ‫زه‌ق و زه‌قتر ده‌بێته‌وه‌‪ .‬هۆکاری دامه‌زرانی‬ ‫پێکهات ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسییه‌کان ده‌که‌ون ‌ه‬ ‫له‌رزین و الواز ده‌بن‪ .‬ڕۆژ ب ‌ه ڕۆژ و ساڵ ب ‌ه ساڵ‬ ‫بوار‌ه جیاواز‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ده‌که‌ون ‌ه به‌ر‬ ‫شااڵوی ڕه‌خنه‌‪ ،‬زۆرینه‌ی ئه‌و دیاردان ‌ه نووقمی‬ ‫گومان ده‌بن‪ .‬ب ‌ه واتایه‌کی دیکه‌‪ ،‬ئه‌م گه‌ش ‌ه‬ ‫ده‌بێت ‌ه خودی دیارده‌ی پۆستمۆدێڕنیزم‪ .‬چونک ‌ه‬ ‫ئیخالق ده‌کرێت ‌ه ئه‌مرێکی شه‌خسیی و تاکیی‪،‬‬ ‫دواتر پێوانه‌کردن و هه‌ڵسه‌نگاندنیی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫بۆ خودی تاک‪ .‬سیاسه‌ت بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆی و‬ ‫سه‌لماندنی زه‌رووره‌تی هه‌بوونی ژانڕی خۆی‪،‬‬ ‫پرسی سه‌ربه‌خۆیی تاک زه‌ق و به‌رچاوتر ده‌کات‬ ‫و تاک به‌ره‌و دیارده‌ی ئه‌تۆمیزم ده‌بات‪ .‬نه‌زم و‬ ‫نیزامی سیاسی ب ‌ه شێوه‌یه‌کی دیک ‌ه هێڵکێشی‬ ‫سنوره‌کانی خۆی ده‌کاته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم هێڵه‌کان‬ ‫به‌رچاو نین و زۆرینه‌ی شارۆمه‌ندان هه‌ست ب ‌ه‬ ‫هه‌بوونیان ناکه‌ن‪ .‬قه‌فه‌سی زێڕین ده‌بێت ‌ه جێگه‌ی‬ ‫حه‌واندنه‌وه‌ی شارۆمه‌ندان‪ .‬بۆ بایه‌خدانی زیاتر ب ‌ه‬ ‫ئاسایش و داڕشتنی یاسا و ڕێسای پێویست بۆی‪،‬‬ ‫سنوره‌کانی ئازادی به‌رته‌سک ده‌کرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵگ ‌ه ک ‌ه پێشتر ئیخالقێکی گشتگیر و‬ ‫گوشارهه‌ڵگری پیاد‌ه کردبوو‪ ،‬تاک ل ‌ه گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫دیارده‌دا ڕووبه‌ڕوو ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌رکه‌س بۆ‬ ‫خۆی بژارده‌ی باش و خراپ‪ ،‬دادپه‌روه‌ران ‌ه و ساخ‬ ‫و ناساخ بکات و خۆی داڕێژه‌ری تیئۆری ئیخالقی‬ ‫شه‌خسیی خۆی بێت‪ .‬پێشتر ک ‌ه ئایین و‬ ‫فه‌رهه‌نگی سونه‌تیی ده‌ورێکی سه‌ره‌کییان ده‌گێڕا‬ ‫و نۆڕمی پێکه‌وه‌ژیانیان داده‌ڕشت‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ک‬ ‫گۆشه‌گیر ده‌کرێن و ل ‌ه وزه‌ی کاریگه‌ربوونیان ل ‌ه‬ ‫ده‌ست ده‌ده‌ن‪ .‬تاک ب ‌ه ته‌واویی ته‌نیا و تاک‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬خۆی ده‌کرێت ‌ه ئه‌ندازیاری ژیانی‬ ‫خۆی‪ ،‬به‌‌اڵم ل ‌ه به‌ستێنی ئه‌و تاک که‌وتنه‌وه‌یدا ل ‌ه‬ ‫ته‌ک که‌لێنێکی گه‌وره‌ی ناخ و ده‌روونی خۆی‬ ‫ڕووبه‌ڕوو ده‌بێته‌وه‌‪ .‬چونک ‌ه کۆڵه‌که‌ی به‌هێزو‬ ‫پته‌وه‌ی مانابه‌خشی چه‌ندسه‌د ساڵه‌ی ژیانی‬ ‫ده‌ڕوخێت‪ .‬پرسیار ل ‌ه سه‌ر پرسیار ئێخه‌ی‬ ‫ده‌گرن‪ ،‬پرسی مانای ژیان ده‌بێت ‌ه پرسێکی‬ ‫بنه‌ڕه‌تیی‪ ،‬به‌اڵم بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی وه‌اڵم ته‌نیا‬ ‫خودی تاک ‌ه ک ‌ه ده‌بێت ‌ه ئادره‌سی سه‌ره‌کی‪ .‬دیار‌ه‬ ‫تا ئه‌و کاته‌ی (چه‌رخی ناوه‌ڕاست) نه‌زم و نیزامی‬ ‫نه‌گۆڕی کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسیی واتای کاته‌گۆریی‬ ‫شارۆمه‌ندی موتڵه‌ق پێناس ‌ه ده‌کرد‪ ،‬ته‌نیا باس ل ‌ه‬ ‫ئێمه‌و ئه‌وان ده‌کرا‪ ،‬باس ل ‌ه سه‌ربه‌ئێم ‌ه و سه‌ر ب ‌ه‬ ‫الیه‌نی دیکه‌‪ ،‬باس ل ‌ه ناوه‌وه‌ی نیزام و باس ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی نیزام ده‌کرا‪ ،‬باس ل ‌ه دوالیزمیی دۆست‬ ‫و دوشمن‪ ،‬باس ل ‌ه یارو نه‌‌یار ده‌کرا‪ .‬ئه‌مرۆ‬ ‫زۆرینه‌ی تیئۆری ‌ه کاریگه‌ره‌کانی پرسی‬

‫دادپه‌روه‌ری‪ ،‬هه‌مان پرس ب ‌ه گرامه‌رێکی دیکه‌و‌ه‬ ‫زیندوو ده‌که‌نه‌وه‌و پرسی شارۆمه‌ندی ڕاسته‌قین ‌ه‬ ‫ده‌که‌ن ‌ه باس‪ .‬ئایا ئه‌گه‌ر ل ‌ه چاویلکه‌ی‬ ‫دادپه‌روه‌رییه‌و‌ه بڕوانین‪ ،‬ده‌توانین دۆخی‬ ‫نادادپه‌روه‌ران ‌ه هه‌روا ب ‌ه ئاسانیی وه‌ربگرین و‬ ‫هه‌ست ب ‌ه په‌ستیی ویژدان نه‌که‌ین؟ مه‌گه‌ر‬ ‫ده‌دسته‌واژه‌ی شارۆمه‌ند‪ ،‬ده‌سته‌واژه‌یه‌ک و‬ ‫کاته‌گۆریه‌کی مۆدێڕنی سیاسیی نیی ‌ه ک ‌ه‬ ‫مافبه‌خش بێت؟ مه‌گه‌ر خودی ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫ف‬ ‫شارۆمه‌ند بریتیی له‌و‌ه نیی ‌ه ک ‌ه مافی ما ‌‬ ‫هه‌بوونت هه‌بێت؟ ئه‌م مه‌گه‌ر و ئه‌گه‌ره‌ی ‌ه که‌ ل ‌ه‬ ‫سااڵنی ڕابردوودا زۆر پرسیاری به‌که‌ڵکی داهێناو‌ه‬ ‫و په‌نجه‌ی ناوه‌ته‌و‌ه سه‌ر شێوازی زۆر ئایدیا و‬ ‫ڕوانگه‌ی سیاسی‪ .‬کۆمه‌ڵێک بیرمه‌ند ک ‌ه هه‌ندێ‬ ‫ئایدیای موتڵه‌ق و فوندامێنتالیستیی ده‌که‌ن ‌ه‬ ‫ئامانجی ڕه‌خنه‌کانیان‪ ،‬پشتگیری ل ‌ه نیسبیی‬ ‫کردنه‌وه‌ی زۆر پێکهاته‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫ده‌که‌ن‪ .‬ته‌نانه‌ت خوازیاری داهێنانی فه‌رهه‌نگێکی‬ ‫دیسکورسی سیاسین‪ ،‬تا ئه‌و فه‌رهه‌نگ ‌ه به‌ر ب ‌ه‬ ‫به‌هێزبوونه‌وه‌ی ئایین و ئایدۆلۆجیی سیاسی‬ ‫بگرێت و چیدیک ‌ه ده‌رفه‌ت به‌و‌ه نه‌دات که‌ بیرۆکه‌ی‬ ‫نیولیبڕالیزمیی ئابووری خۆی ب ‌ه ته‌نیا ڕێگ ‌ه و‬ ‫ئایدی‌ا بۆ دابینکردنی سه‌رمای ‌ه و خۆشگوزه‌رانی‬ ‫ببینێت‪ .‬ده‌سته‌واژه‌ی ئه‌گه‌‌ر بۆ ئه‌و مه‌به‌ست ‌ه‬ ‫به‌کار دێت‪ ،‬تۆمی به‌دیلێکی جیدی دیکه‌ی نیزامی‬ ‫سه‌رمایه‌داری بچێنێت‪ .‬چونک ‌ه زۆرینه‌ی کۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫مۆدێڕن و سه‌رمایه‌داره‌کان به‌و قه‌ناعه‌ت ‌ه‬ ‫گه‌یشتوون ک ‌ه ئه‌و‌ه ته‌نیا نیزامی ئابووری‬ ‫نیۆلیبڕالیزم ‌ه ک ‌ه ئه‌و خۆشگوزه‌رانی و گه‌ش ‌ه‬ ‫ئه‌رێنی ‌ه ئابووریی ‌ه ده‌ڕه‌خسێنێت‪ .‬ئایدیای‬ ‫ئابووریی نیۆلیبڕالیزم و بیرۆکه‌ی فه‌لسه‌فی‬ ‫لیبه‌رتاریانیزم بۆ به‌تاک و ئه‌تۆمیزمه‌کردنی‬ ‫مرۆڤی سه‌رده‌می مۆدێڕنیزم گه‌وره‌ترین‬ ‫کاریگه‌رییان هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه الیه‌کی دیکه‌و‌ه‬ ‫مرۆڤی بێئۆقر‌ه کردوو‌ه و ئارامی لێهه‌ڵگرتووه‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌ویش ڕاسته‌وخۆ یاخۆ ناڕاسته‌وخۆ په‌نا بۆ‬ ‫کۆمه‌ڵێک پێکهاته ده‌بات‪ ،‬ک ‌ه نه‌گۆڕن‪ ،‬یاخۆ هیچ‬ ‫نه‌بێت بانگه‌شه‌ی نه‌گۆڕیی خۆیان ده‌که‌ن و‬ ‫خۆیان ب ‌ه دوایین کونج و په‌نای ئارامبه‌خشی ئه‌و‬ ‫که‌سایه‌تیی ‌ه واسواس و نائارامان ‌ه ده‌زانن‪ .‬ئه‌و‬ ‫دۆخ ‌ه ئاڵۆزه کاردانه‌وه‌یه‌‌کی نه‌رێنی هه‌یه‌‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ل ‌ه الیه‌که‌و‌ه بانگه‌شه‌ی ئازادی به‌بێ سنووری تاک‬ ‫ده‌کرێت و ل ‌ه الیه‌کی دیکه‌و‌ه ئه‌و «سه‌ربه‌خۆییه‌«‬ ‫یاخۆ ئه‌و ته‌نیامانه‌و‌ه (تاک خۆی به‌رپرسی‬ ‫ئیخالقی خۆیه‌تی‪ ،‬به‌رپرسی داهێنانی مانای‬ ‫ژیانی خۆیه‌تی‪ ،‬به‌رپرسی ته‌ندرووستی و ده‌روون‬ ‫و ناخیی خۆیه‌تی) ده‌بێت ‌ه هۆی درووستبوونی‬ ‫که‌لێنێکی گه‌وره‌ی ناخی مرۆڤی مۆدێڕن‪ ،‬واوه‌تر‬ ‫ل ‌ه سه‌رئه‌نجامدا ناچار به‌و‌ه ده‌بێت ک ‌ه هانا بۆ‬ ‫پێکهات ‌ه نه‌گۆڕ‌ه چه‌قبه‌ستووه‌کان ببات‪ .‬ئه‌م‬ ‫دیارد‌ه ده‌بێت ‌ه هۆی به‌کارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫ئه‌گه‌ر و نیسبیکردنه‌وه‌ی زۆر پێکهاته‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ .‬ئه‌مڕۆ کۆمه‌ڵی ئه‌و بیرمه‌ندان ‌ه که‌م‬ ‫نیین ک ‌ه بایه‌خ ب ‌ه سازاندنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگێکی‬ ‫«کالسیکیی» (ئه‌و فه‌رهه‌نگه‌ی ک ‌ه هێشتا‬ ‫نه‌که‌وتبوو‌ه ژێر کاریگه‌ری لۆژیکی زانست ‌ه‬ ‫سروشتییه‌‌‌کانه‌وه‌) ده‌ده‌ن‪ ،‬فه‌رهه‌نگێک ک ‌ه‬ ‫زۆرینه‌ی گه‌شه‌کان نیسبی بکاته‌وه‌‪ .‬فه‌رهه‌نگێک‬ ‫ک ‌ه بایه‌خ ب ‌ه هه‌ست و ناخی تاک بداته‌وه‌‪ .‬چونک ‌ه‬ ‫گه‌ش ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسییه‌کان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنه‌مای مه‌نتیق و لۆژیکی بیرکاری و زانست ‌ه‬ ‫سروشتییه‌کان به‌ڕێو‌ه ناچن‪ .‬نیزامی دیموکڕاسی‬ ‫گه‌شه‌یه‌کی یه‌کڕاستی به‌بێ نشێو و هه‌ڵدێر‬ ‫نه‌بووه‌‪ ،‬ته‌نیا حه‌فتا ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ل ‌ه جه‌رگه‌ی‬ ‫یه‌کێک له‌‌و واڵت ‌ه پێشکه‌وتووانه‌دا ک ‌ه ئه‌مڕۆ خۆی‬ ‫ب ‌ه هێمای دیموکڕاسی سه‌رده‌م ده‌بینی‪ ،‬دۆخێکی‬ ‫به‌ڕبه‌ڕیه‌تیی دوور ل ‌ه هه‌ر چه‌شن ‌ه ئیخالقێک‬ ‫ده‌ستدرێژی کرد‌ه سه‌ر هه‌موو ده‌ستکه‌وت و به‌ها‬ ‫سیاسی و ئیخالقیی ‌ه مۆدێڕنه‌‌کان‪ .‬وات ‌ه یه‌کتووپڕ‬ ‫ل ‌ه به‌ستێنه‌یه‌کی سیاسیی و مێژووییدا فه‌رهه‌نگ‬

‫و ته‌مه‌دوون و که‌رامه‌تی مرۆڤ خرای ‌ه ژێر پێ و‬ ‫چه‌ندان میلیۆن مرۆڤ ب ‌ه مرۆڤی زیانبه‌خشیی‬ ‫ده‌ستی دوو ل ‌ه قه‌ڵه‌مدران و نه‌فره‌تیان لێکرا‪.‬‬ ‫بێگومان بیرمه‌ند و کۆمه‌ڵناس هه‌ن ک ‌ه‬ ‫سه‌‌رهه‌ڵدانی ئه‌و گه‌ش ‌ه نه‌رێنییه‌ی نازیه‌کانی‬ ‫واڵتی ئاڵمان بۆ چه‌ند سه‌د ساڵ له‌مه‌وبه‌ر‬ ‫ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌‪ .‬زۆر جار باس له‌ فه‌رهه‌نگێکی‬ ‫تایبه‌تی واڵتی ئاڵمان ده‌کرێت ک ‌ه گوای ‌ه هه‌ر ل ‌ه‬ ‫دێرینه‌و‌ه و ل ‌ه ناخه‌و‌ه هه‌ڵگری تۆمی ناته‌بایی و‬ ‫خه‌شنیی بوو‌ه و هه‌یه‌‪ .‬با ل ‌ه کۆتایی باسه‌که‌مدا‬ ‫بیرۆکه‌کانم کۆ بکه‌مه‌و‌ه و به‌ره‌و خاڵی سه‌ره‌کی‬ ‫داڕشتنه‌که‌م بڕۆم‪ .‬مه‌به‌ستی سه‌ره‌کی ئه‌م‬ ‫داڕشتن ‌ه ته‌نیا ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه ئاماژ‌ه ب ‌ه گه‌شه‌یه‌ک و‬ ‫په‌یامێکی بواری زانست ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان بدات‪،‬‬ ‫ئاماژ‌ه به‌و خاڵ ‌ه هه‌ستیاره‌ی‪ ،‬ک ‌ه په‌نج ‌ه ل ‌ه سه‌ر‬ ‫نیسبیی بوونی هه‌موو پێکهات ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیی و‬ ‫سیاسییه‌کان داده‌نێت‪ .‬ئه‌و‌ه ده‌سته‌واژه‌ی دژ‌ه‬ ‫فوندامێنتالیزم ‌ه وه‌یادمان دێنێته‌وه‌‪ ،‬که‌ هیچ‬ ‫پێکهاته‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسیی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنه‌مایه‌کی یاسایی هاوشێوه‌ی یاسا سروشتییه‌کان‬ ‫دانه‌مه‌زراوه‌‪ .‬ل ‌ه ئاکامدا ئه‌گه‌ر ئه‌و پێکهاتانه‌‌ش‬ ‫بێئیراد و بێخاڵی الواز بن‪ ،‬یاخۆ پڕ ل ‌ه هه‌ڵ ‌ه و‬ ‫که‌موکه‌سریی بن‪ ،‬هه‌ر پێویست ‌ه ک ‌ه هه‌ردوو‬ ‫جه‌مسه‌ره‌ک ‌ه به‌رده‌وام و به‌رده‌وام ب ‌ه‌ر پالرکی‬ ‫ڕه‌خنه‌ی به‌بنه‌ما بدرێن و هیج سات ئه‌و هه‌ست ‌ه‬ ‫ل ‌ه نێو فه‌رهه‌نگی سیاسی کۆمه‌ڵگه‌دا ڕه‌گ‬ ‫دانه‌کوتێت‪ ،‬ک ‌ه گوای ‌ه ئه‌و پێکهاتان ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌ک‬ ‫به‌رهه‌می سروشتن و نه‌گۆڕن‪ .‬لێره‌دا پێویست ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌مان ل ‌ه یاد نه‌چێت‪ ،‬که نابێت هه‌رگی‌ز‬ ‫ده‌سته‌واژه‌ی دژه‌فوندامێنتالیزم ل ‌ه ته‌ک‬ ‫ده‌سته‌واژ‌ه ناوداره‌که‌ی پاول فایه‌رئابنددا (هه‌موو‬ ‫شت ده‌بێ و به‌جێیه‌) ئاوێت ‌ه بکه‌ین‪،‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه و ڕه‌خنه‌ی جیدی ل ‌ه ستڕاکته‌ری‬ ‫کۆمه‌ڵگ ‌ه بریتیی نیی ‌ه له‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌موو شت‬ ‫قابیلی قه‌بوڵ بێت و ده‌رگا و ده‌رواز‌ه بۆ هه‌موو‬ ‫ڕه‌خنه‌و هه‌موو چه‌شن ‌ه ئاڵوگۆڕێک ئاواڵ ‌ه بێت‪ .‬ب ‌ه‬ ‫خۆشحاڵییه‌و‌ه له‌م به‌ستێنه‌شدا بیرمه‌ند هه‌ن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب ‌ه شیاوی ده‌زانن زیاتر باس ل ‌ه ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫په‌سا فوندامێنتالیزم بکه‌ین و دیسانه‌و‌ه قورسایی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر کۆمه‌ڵێک پڕه‌نسیپی سیاسی و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیی دابنێینه‌و‌ه ک ‌ه ڕه‌نگه‌ تا دوایین‬ ‫خانه‌کانیان ب ‌ه مه‌نتیق پشتگیرییان لێنه‌کرێت‪ .‬بۆ‬ ‫وێنه‌‪ ،‬خودی ئایدیای دیموکڕاسی ته‌نیا ب ‌ه ڕه‌خنه‌و‬ ‫ب ‌ه تازه‌کاریی و ب ‌ه زیندووبوون و ب ‌ه به‌رینبوونیه‌و‌ه‬ ‫ده‌توانێت ته‌مه‌ن بکات و به‌ره‌و کامڵبوون بڕوات‪،‬‬ ‫ب ‌ه واتایه‌کی دیکه‌‪ ،‬دیموکڕاسی درووست ل ‌ه نێوان‬ ‫ئه‌و دوو جه‌مسه‌ره‌دا ڕاوه‌ستاوه‌‪ .‬چونک ‌ه ئایدای‬ ‫دیموکڕاسی ن ‌ه نه‌گۆڕ‌ه و‌ه ن ‌ه ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ش‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه لۆژیکی یاسای زانست ‌ه سروشتییه‌کان‬ ‫پێناس ‌ه بکرێت‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه هۆکاری بنه‌ڕه‌تیی‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی بیرۆکه‌ی دیموکڕاسی ته‌نیا‬ ‫زه‌رووره‌تێکی مێژوویی ئه‌زموونی مرۆڤایه‌تیی‬ ‫بووبێت‪ ،‬جا خودی ئه‌م ڕاو ڕوانگه‌شه‌‪ ،‬ڕوانگه‌یه‌کی‬ ‫پاش ڕوداو و سه‌رهه‌ڵدانی خودی دیارده‌که‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ب ‌ه دوایین ڕست ‌ه هه‌وڵی شه‌فافکردنی په‌یامی‬ ‫ئه‌م داڕشتنه‌ بده‌م‪ ،‬ئه‌وه‌ دێژم که‌ زانست ‌ه مرۆییه‌کان‬ ‫ئه‌مڕۆ ل ‌ه نێوان نیسبیکردنه‌وه‌ی پڕه‌نسیبه‌کانی خۆیان‬ ‫و خۆهه‌ڵواسینی زۆر شارۆمه‌ند ب ‌ه پێکهات ‌ه جیڕو‬ ‫خۆڕاگره‌کانه‌و‌ه گیریان کردووه‌‪ .‬بۆ سازاندنی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌ک و مامه‌ڵه‌یه‌کی شیاوی نێوان ئه‌و دوو‬ ‫دیارده‌‪ ،‬چاره‌سه‌ر ته‌نیا په‌روه‌رده‌کردنێکی ب ‌ه بنه‌مای ‌ه‬ ‫بۆ دیموکڕاسی‪ ،‬په‌روه‌رده‌یه‌ک ک ‌ه بایه‌خ به‌و‌ه بداته‌وه‌‪،‬‬ ‫دیارده کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان له‌ شوێن و ل ‌ه‬ ‫‌‌‬ ‫پرس و وه‌اڵمی‬ ‫به‌ستێنی خۆیدا تاوتوێ بکرێت‪ .‬ئه‌و شوێنه‌ش‬ ‫جه‌رگه‌ی خودی کۆمه‌ڵگه‌یه‌‪ ،‬پاشان گه‌شه‌ی کۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫هیچ سات ب ‌ه ئامڕازو لۆژیکی زانست ‌ه سروشتییه‌کان‬ ‫شڕۆڤ ‌ه ناکرێت‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه گه‌ڕان به‌دوا دوایین‬ ‫هۆکاره‌کاندا‪ ،‬هه‌روه‌ک گه‌ڕانێک ‌ه به‌دوا ئه‌و پرسه‌دا‬ ‫که‌‪ :‬ئایا له‌بنه‌ڕه‌ته‌و‌ه هێلک ‌ه هه‌بوو یاخۆ په‌له‌وه‌ر‬

‫(مریشک)‪.‬‬

‫ئەندێشە‬ ‫ڕیالیزمی حیزبەکان و ڕیالیزمی ڕاستەقینە‬ ‫دوکتور محەممەد حسەین زادە‬ ‫ڕیالیزم تاقە یەک تیۆری جیاواز و دیاریکراو نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو ڕوانگەیەکی گشتییە سەبارەت بە سیاسەت‪.‬‬ ‫باشتر وایە بڵێین ڕیالیزم قوتابخانەیەکە و چەندین‬ ‫تیۆری جیاواز لەخۆ دەگرێ‪ .‬تیۆرییەکانی سەر‬ ‫بە قوتابخانەی ڕیالیزم یارمەتیدەرن دەدەن‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە کردەوە و ڕەفتاری ئەکتەرە‬ ‫سیاسییەکان و سەلماوە کە توانایەکی بەرفراوانیان‬ ‫هەیە لە ڕوونکردنەوە و شرۆڤەی دیاردە و ڕووداوە‬ ‫سیاسییەکان‪ .‬بەتایبەت بنەما و گریمانەکانی‬ ‫ئەم ڕوانگەیە لە ئاستی سیاسەت و پەیوەندییە‬ ‫نێونەتەوەییەکاندا بەها و بایەخێکی ئێجگار زۆریان‬ ‫هەیە‪ .‬النیکەم لە پاش جەنگی جیهانی دووەمەوە‬ ‫گرنگترین ڕوانگە بووە لەو بوارەدا‪ .‬ڕاستە ڕیالیزم‬ ‫زیاتر لە ئاستی نێونەتەوەیی و سیاسەتی نێوان‬ ‫نەتەوەکاندا باسی لێ دەکرێت‪ ،‬بەاڵم ئەمە بەو مانایە‬ ‫نییە کە ئەو ڕوانگەیە تەنیا تایبەت بە سیاسەتی‬ ‫نێونەتەوەیی بێت‪ .‬بەڵکو ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانیش‬ ‫دەتوانن کەڵک لە ڕێنوێنییەکانی ئەم ڕوانگەیە‬ ‫وەر بگرن‪ .‬بەتایبەت ئەو ئەکتەرە سیاسیانەی‬ ‫یان باشترە بڵێین ئەو حیزبانەی کە خۆیان بە‬ ‫نوێنەری نەتەوەیەکی جیاواز دەناسێنن و هەوڵی‬ ‫گەیشتن بە ئامانجە نەتەوەییەکان و دابینکردنی‬ ‫بەرژەوەندییەکانی نەتەوەی خۆیان دەدەن‪.‬‬ ‫ڕیالیزم تا ئێستا گرنگترین و سەرەکیترین ڕوانگەی‬ ‫سیاسەت بووە بەتایبەت لە خوێندنەوەی پرسەکانی‬ ‫بواری بە شەر و ئاشتیدا‪ .‬ئەوەش دوو هۆکاری هەیە‪،‬‬ ‫یەکەم ئەوەی کە گریمانەکانی ئەم ڕوانگەیە زۆر نزیکن‬ ‫لە کردەوەی ڕاستەقینە و بەرچاوی سیاسەتوانان و‬ ‫هەروەها تێگەیشتنی زۆرینەی مرۆڤەکان لە سیاسەت‬ ‫و ڕووداوە سیاسییەکان‪ .‬دووەم ئەوەی کە توانا و‬ ‫زاڵبوونی ڕیالیزم دەگەڕێتەوە بۆ توانای ئەو ڕوانگەیە‬ ‫لە ڕوونکردنەوەی دیاردەسیاسییەکان و پێش‬ ‫بینی ڕەفتاری سیاسەتوانان و الیەنەکان‪ .‬ڕیالیزم‬ ‫بەتایبەت جەخت دەکاتەوە لەسەر هەندێ چەمکی‬ ‫تایبەت وەک هێز‪ ،‬بەرژەوەندیی و ئاوەزمەندی کە بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە سیاسەت زۆر گرنگن‪.‬‬ ‫بەاڵم بەداخەوە ئەو تێگەیشتنەی کە هەندێ‬ ‫کەس و الیەن و بە تایبەت حیزبەکان [ لێرەدا‬ ‫زیاتر مەبەستم حیزبەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستانە]‬ ‫لە ڕیالیزم هەیانە و دەری دەبڕن‪ ،‬زۆر دوورە لەو‬ ‫ڕیالیزمەی کە لە جیهاندا باوە‪ .‬دەتوانین بڵێین‬ ‫ئەو تێگەیشتنە دوورە لە ڕیالیزمی زانستیانە و‬ ‫ئاکادێمیک یان ڕیالیزمی ڕاستەقینە‪ .‬ئەگەر سەرنج‬ ‫بدرێتە نووسین و لیدوانەکانی بەرپرسانی هەندێ‬ ‫لە حیزبەکانی ڕۆژهەاڵت کاتێ باس لە ڕیالیزم‬ ‫دەکەن‪ ،‬دەر دەکەوێت کە تاقە گریمانەیەک کە لە‬ ‫ڕیالیزم وەریان گرتووە ئەوەیە کە دەبێ بەپێی توانا‬ ‫و هێزی خۆمان بجوڵێینەوە و هەڵوێست بگرین‪.‬‬ ‫ئەوە تاقە گریمانەیەکە کە حیزبەکان لە ڕیالیزم‬ ‫وەریانگرتووە و پشتی پێ دەبەستن و بەردەوامیش‬ ‫دووپاتی دەکەنەوە‪ .‬بۆیە وای لێ هاتووە کە زۆر جار‬ ‫هەموو جۆرە کەموکۆڕی و الوازی و ناچاالکی و بێ‬ ‫جموجووڵییەک لە ژێر ناوی ڕیالیزمدا دەشاردرێتەوە‪.‬‬ ‫واتا ڕیالیزم بووەتە پاساوێک بۆ کەموکۆڕییەکان‪.‬‬ ‫لە وەاڵمی زۆرێک لە ڕەخنەگرانیشدا هەر پەنا‬ ‫دەبنە ئەو ڕیالیزمە‪ .‬بەداخەوە ئەوە هەموو حیزب و‬ ‫الیەنەکانی گرتووەتەوە‪ .‬زێدەبێژی نییە ئەگەر بڵێم‬ ‫هەر ئەوەشە کە زۆر جار ڕێگری کردووە لە داڕشتن‬ ‫و داهێنانی سیاسەت و ستراتیژییەکی نوێی خەبات‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئەوە ڕاستە و گریمانەیەکی ڕیالیستیشە کە‬ ‫پێویستە هەموو ئەکتەرە سیاسییەکان بەپێی ڕێژەی‬ ‫هێز و توانای خۆیان چاالکی بکەن و ئامانجەکانیان‬ ‫لەگەڵ تواناکانیان بخوێنێتەوە و هاوسەنگ بن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کێشەی سەرەکی حیزبە کوردییەکان ئەوەیە کە‬ ‫نەیانتوانیوە لە هەموو فاکتەرەکانی هێزی کۆمەڵگەی‬ ‫ڕۆژهەاڵت بۆ بەهێزکردن و بەتواناکردنی خۆیان‬ ‫کەڵک وەر بگرن‪ .‬ئەوە لە حاڵێکدایە کە یەکێک‬ ‫لە گرنگترین گریمانەکان‪ /‬ڕێنوێنییەکانی ڕیالیزم‬

‫خەڵکی ڕۆژهەاڵت بپارێزن و ڕێگای نوێ دابهێنن‬ ‫و پەرە بەو پەیوەندییانە بدەن؟ تا چ ڕادەیەک‬ ‫لە تەکنۆلۆژیا‪ ،‬تۆڕە گۆمەاڵیەتییەکان و میدیا بۆ‬ ‫گەیاندنی پەیمانی خۆیان و بە گشتی بەهێزکردنەوەی‬ ‫خۆیان کەڵکیان وەرگرتووە؟ ئایا خاوەن ستراتیژین‬ ‫و توانای داڕشتنی ستراتیژی ڕاستیوازانەیان بووە؟‬ ‫ئایا توانای وەاڵمدانەوەی پیالنەکانی دوژمنیان‬ ‫بووە؟ وەاڵمی ئەم پرسیارانە ڕوونی دەکاتەوە کە‬ ‫حیزبەکان تا چ رادەیەک بە پێی ڕێنوێنی ڕیالیزم‬ ‫هەوڵی پەرەپێدان بە هێزی خۆیان داوە‪.‬‬ ‫هەروەها گریمانەیەکی ڕیالیزم بۆ حیزبەکان کە‬ ‫نوێنەرایەتی نەتەوەی خۆیان دەکەن ئەوەیە کە‬ ‫یەکەمین ئامانجیان ڕزگاری کوردستانە‪ .‬ڕزگاری‬ ‫کوردستان تاقە ڕێگای پاراستنی ئاسایش و ژی‬ ‫و مانەوەی نەتەوەکەیانە‪ .‬هیچ ئامانجێکی تر لە‬ ‫سەرەوەی ئەو ئامانجە بوونی نییە‪ .‬جێبەجێکردنی‬ ‫ئەو ئامانجەیش پێویستی بە کەڵەکە کردنی هێزی‬ ‫ماددی و مەعنەوی هەیە‪ .‬دیارە هەر الیەنێک هێزی‬ ‫زیاتر کەڵەکە بکات‪ ،‬بەختی مانەوەی زیاتر دەبێت‪.‬‬ ‫کورد وەک نەتەوەی بێ دەوڵەت هیچ کات هەست‬ ‫بە ئاسایش ناکات و ئاگربەسی کاتیی بە مانای‬ ‫کۆتاییهانتنی پالن و پیالنی نەتەوە داگیرکەرەکان‬ ‫نییە و ئەگەری ئەوە هەیە کورد لە هەر کات و‬ ‫ساتێکدا بکەوێتە بەر پەالمار و هێرشی دۆژمن‪ .‬بۆیە‬ ‫دەبێ بەردەوام ئامادەی بەرگری بێت‪ .‬نەک هەر‬ ‫بەرگری بەڵکو دەبێ بەپێی توانای خۆی ڕێگای‬ ‫تۆڵەکردنەوە بدۆزێتەوە‪ .‬بەپێچەوانەی ئەوەی کە‬ ‫لە نێو کورد باو بووە‪ ،‬تۆڵەکردنەوە نەک هەر‬ ‫کردەوەیەکی سووک و نێگەتیڤ نییە بەڵکو تەنانەت‬ ‫لە نێو زلهێزەکانیشدا ڕێزی لێدەگیرێ و هەموو‬ ‫واڵتان بۆ پەشیمانکردنەوەی ئەو الیەنانەی کە لە‬ ‫بیری پەالمار و هێرشبردندان‪ ،‬کەڵکی لێ وەردەگرن‪.‬‬ ‫ڕیالیزم هەروەها جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە‬ ‫ئەخالقی تاکەکەسی جیاوازە لە ئەخالقی سیاسی‪.‬‬ ‫لە سیاسەت و ملمالنێی نێوان نەتەوەکان و هەروەها‬ ‫لە ئاستی سیاسەتی جیهانیشدا ئەخالق زۆر برەوی‬ ‫نییە‪ .‬سیستەمی سیاسی جیهان النیکەم سێ سەدە‬ ‫و نیوە بەشێوەیەکی نەگۆڕ و بەردەوام سیستەمێکی‬ ‫نائەخالقی بووە و ئێستاش و تا داهاتوویەکی‬ ‫پێش بینی کراویش هەر وا دەمێنێتەوە‪ .‬بەتایبەت‬ ‫ڕەفتاری ئەکتەرەکان لەگەڵ نەتەوە بێ دەوڵەتەکان‬ ‫ڕەفتارێکی ناپەسەن‪ ،‬دوژمنانە و بێ بەزەییانە بووە‪.‬‬ ‫واتا ڕیالیزم بە کورد دەڵێ نابێ چاوەڕانی ئەوە بێت‬ ‫کە ئەخالق و یاسای نێودەوڵەتی لە کاتی قەیران و‬ ‫تراژدیاکاندا بە هانایەوە بێت‪ .‬لەبنەڕەتدا سەرچاوەی‬ ‫پرسی کورد دەگەڕێتەوە بۆ بێ ئەخالقی سیاسیی‪.‬‬ ‫دەوڵەتە داگیرکەرەکان خۆیان لە هیچ سیاسەت‬

‫ژمار‌ه (‪ )92‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/07/15،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪13‬‬

‫نزیکبوونەوە لە الیەنە ناکوردەکانی تردا بن‪ ،‬هەوڵی ئەوە‬ ‫بدەن کە بە هاوکاری یەکتری کەڵک لە توانا نێوخۆییەکان‬ ‫وەر بگرن‪ .‬بێ گومان هەر ئەندازە لەو بوارەدا بەهێزتر‬ ‫بن‪ ،‬قورساییان لە دەرەوە زیاتر دەبێ‪.‬‬ ‫ئەگەر ڕیالیزم بکوردێنین‪ ،‬بە حیزبەکان دەڵێ بۆ ئەوەی‬ ‫سیاسەت و ستراتیژییەکی گونجاویان هەبێ‪ ،‬دەبێ‬ ‫النیکەم بۆ حەفت ئاست‪ ،‬واتا ئاستی سیاسەتی جیهانی‪،‬‬ ‫ناوچەیی‪ ،‬هەر چوار دەوڵەتی داگیرکەر‪ ،‬دەوڵەت و‬ ‫کۆمەڵگەی ئێران‪ ،‬هەرێمی کوردستان‪ ،‬کۆمەڵگەی‬ ‫ڕۆژهەاڵت و ئاستی خۆدی حیزبەکان خوێندنەوە و‬ ‫لێکۆڵینەوە و هەڵسەنگاندنیان هەبێ‪ .‬ئەوەش ناکرێ‬ ‫بەبێ ئەوەی نوخبە سیاسییەکانی نێو حیزبەکان و‬ ‫نوخبەی ئاکادیمیکی دەرەوەی حیزبەکان پێکەوە‬ ‫هاوکاری بکەن‪ .‬ئەمە ڕێنوێنییەکی دیکەشی لەگەڵدایە و‬ ‫ئەویش ئەوەیە کە سەرچاوەی کێشە و گرفتەکان دەتوانێ‬ ‫لەو ئاستە جیاوازانەدا بێت نەک ئەوەی تەنیا چاومان لە‬ ‫نێوخۆ و کەموکۆڕییەکانی خۆمان بێت یان بەپێچەوانەوە‬ ‫سەرچاوەی هەموو گرفتەکان لە دەرەوە ببینینەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا ناپرژمە سەر ئەم باسە و دەکرێ لە بابەتێکی‬ ‫جیاوازدا بە وردی باسی لێ بکرێ‪.‬‬ ‫خاڵێکی تری ڕیالیزم کە دەبێ کورد و حیزبەکان گرنگی‬ ‫پێ بدەن ئەوەیە کە پێویستە بە گومانەوە بڕوانیتە‬ ‫وادە و پەیمان و بەڵێنەکان‪ .‬هەم ئەو بەڵێنانەی کە‬ ‫لە الیەن داگیرکەرانەوە دەدرێن و هەم ئەو بەڵێنانەی‬ ‫کە لە الیەن دوژمنانی داگیرکەرانەوە دەدرێن‪ .‬هۆکاری‬ ‫ئەوەی کە کورد زۆر لە هەندێ چەمک و لەوانە «پیاو‬ ‫و ناپیاو» و «خیانەت» بۆ شرۆڤەی ڕووداوەکان و‬ ‫بەتایبەت تراژدیاکان کەڵک وەردەگرێ ئەوەیە کە بە‬ ‫دیدێکی ناسیاسی دەڕوانێتە سیاسەت‪.‬‬

‫ئەوەیە کە دەڵێت هەموو ئەکتەرە سیاسییەکان‬ ‫لە هەموو دەرفتەکان کەڵک وەردەگرن بۆ‬ ‫بەهێزکردنەوە و پەرەپێدان بە توانای خۆیان‪.‬‬ ‫لێرەدا مەبەستمە بڵێم کە کورد و بەتایبەت‬ ‫حیزبەکان ڕێنوێنییە سەرەکییەکانی ڕیالیزمیان‬ ‫لەبەرچاو نەگرتووە و تەنیا ئەو گریمانەیان لێ‬ ‫وەرگرتووە کە بووەتە پاساوێکی الوازییان لە ڕەوتی‬ ‫خەبات‪ .‬بۆیە ئەمە وەک ڕیالیزمی حیزبەکان ناو‬ ‫دەبم و مەبەستمە لە درێژەدا ئاماژە بە هەندێ‬ ‫گریمانە و ڕێنوێنی ڕیالیزمی ڕاستەقینە بکەم کە‬ ‫کەمتر باسی لێ دەکرێ یان حیزبەکان کەمتر بە پێی‬ ‫ئەو گریمانە و ڕێنوێنیانە دەجووڵێنەوە‪ .‬گرنگی ئەم‬ ‫باسەیش لەوەدایە کە هەرچەندە لەوانەیە ڕیالیزم‬ ‫کەمومۆرتیشی تێدا بێت بەاڵم نوسخە ڕاستەقینەکەی‬ ‫ڕێنوێنی زۆر باشی تێدایە بۆ کورد بە گشتی و‬ ‫حیزبەکان بە تایبەتی‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا ڕیالیزم زیاتر لەوەی کە باسی ئەوە بکات‬ ‫کە دەبێ الیەنەکان بە پێی توانا و ڕێژەی هێزی خۆیان‬ ‫بجوڵێنەوە و هەڵوێست بگرن‪ ،‬جەخت لەوە دەکاتەوە‬ ‫کە پێویستە هەموو ئەکتەرە سیاسییەکان هەوڵ‬ ‫بدەن بۆ بەدەستهێنان‪ ،‬پاراستن و بەرفراوانکردنی‬ ‫هێزی خۆیان‪ .‬من لێرەدا حیزبەکانی ڕۆژهەاڵت وەک‬ ‫گوتمان کە ڕیالیزم بە ڕادەیە گرنگی بە فاکتەری‬ ‫ئەکتەرێکی سیاسی چاو لێ دەکەم کە النیکەم‬ ‫هێز دەدات کە پێی وایە فاکتەری هێز لە سیاسەت‬ ‫خۆیان بە نوێنەری نەتەوەیەکی جیاواز دەزانن و‬ ‫وەک فاکتەری پارە لە ئابووریدا وایە‪ .‬لە الیەکیشەوە‬ ‫لەگەڵ نوێنەرانی نەتەوە جیاوازەکانی تر لە ملمالنێی‬ ‫دەزانین کە یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی هێزی‬ ‫سیاسیدان‪ ،‬ئەگەرچی نوێنەرانی بەرانبەر ئەکتەری‬ ‫نەتەوەیی کورد و هەروەها هێزی حیزبەکان‪ ،‬هێزی‬ ‫فەرمی یان دەوڵەتن‪ .‬بۆیە حیزبەکانیش ناچارن‬ ‫پێشمەرگەیە‪ .‬بۆیە دیدی ڕیالیزم هیچ یەک لەو‬ ‫بەردەوام هەوڵی پەرەپێدان و کەڵەکەکردنی هێز‬ ‫بانگەشانە بە جددی وەرناگرێت و بە جۆرێ بە‬ ‫بدەن و لە هەموو دەرفەتەکان بۆ ئەو مەبەستە کەڵک‬ ‫گاڵتەی دەزانی کە پێیان وایە سەردەمی پێشمەرگە‬ ‫وەربگرن‪ .‬ئەگەر ڕاستە کە خەبات بەردەوامە‪ ،‬واتە‬ ‫و خەباتی چەکداری کۆتایی هاتووە‪ .‬بەتایبەت لە‬ ‫سیاسەت بەردەوامە و سیاسەتی نیوان نەتەوەکانیش‬ ‫سەردەمێکدا کە لە ژێر چەک و فیشەکی دوژمندا ورد‬ ‫هەوڵێکی بەردەوامە بۆ بەرفراوانکردنی هێز‪ .‬حیزبێ‬ ‫و پان و پڵیش بووییت‪ .‬ڕیالیزم گرنگی بە هەموو ئەو‬ ‫کە نوێنەرایەتی خەباتی رزگاریخوازانەی لە ئەستۆ‬ ‫توخمانەی دەدات کە پێگەی تۆ لە سیاسەتدا بەرز‬ ‫گرتووە النیکەم تا گەیشتن بە ئامانجی خۆی دەبێ‬ ‫دەکەنەوە‪ .‬هێزێ پێشمەرگە یەکێک لە گرنگترینی‬ ‫بەردەوام کەڵکەڵەی پەرەپێدان بە هێزی بێت‪ .‬کورد‬ ‫ئەو توخمانەیە‪.‬‬ ‫تا کاتێ نەگاتە ئامانجی سەرەکی خۆی خوازیاری‬ ‫گرنگتر لە هەمووی ڕیالیزم هیچ کات لەگەڵ ئەوەدا‬ ‫گۆڕانی دۆخی هەنوکەییە و گۆڕانی ئەو دۆخەش‬ ‫نییە کە ئەکتەرێک کە خۆی بە نوێنەری نەتەوەیەکی‬ ‫پێویستی بە کۆکردنەوەی بەردەوامی هێز هەیە‪ .‬لە‬ ‫جیاواز دەزانێت‪ ،‬لەسەر بەرژەوندییە بنەڕەتییەکان‬ ‫ڕاستیدا حیزبەکان پیویستییان بە ڕێبەرانێکە کە‬ ‫و هێما نەتەوەییەکان و بنەما سەرەکییەکانی‬ ‫بەردەوام لە بیری کۆکردنەوە و کەڵەکەکردنی هێزدا‬ ‫نەتەوەییبوون سازش بکات‪ .‬بۆیە هیچ ڕیالیزمێک‬ ‫بن و بە پێویستییەکی حاشاهەڵنەگری بزانن‪ .‬ئەمە‬ ‫ناتوانێ پاساوی هەبێت بۆ هەندێ دەستەواژەی وەک‬ ‫ڕاستییەکی حاشاهەڵنەگرە و ڕیالیزمی سیاسی زۆر‬ ‫جەختی لەسەر دەکاتەوە‪ .‬تەنیا ئەو الیەنانەی کە لە و کردەوەیەکی بێ ئەخالقانە نابوێرن‪ .‬داگیرکەران ئەوەی دەڵێن « ئێمە ئێرانی ئەسیلین» یان «ئێمە‬ ‫سیاسەت تێنەگەیشتوون یان خوێندنەوەی هەڵەیان سەلماندوویانە کە بوونەوەرانێکی بێ بەزیین و بەردەوام لە ئێرانی ئێرانیترین»‪ .‬ئەمە نەک هەر ڕیالیزم‬ ‫بۆ سیاسەت هەیە دەرفەتەکانی بەهێزکردنی خۆیان بە شوێن هەل و دەرفەتێکەوەن بۆ ئەوەی پەالماری نییە بەڵکو خۆفەوتاندنێکی نائاوەزمەندانەیە‪.‬‬ ‫بەفیڕۆ دەدەن‪ ،‬بەهەر پاساوێک بێت‪ .‬لە کۆتاییدا کورد بدەن و الواز یان تەنانەت تەفروتوونایان بکەن‪ .‬هیچ ڕیالیزمێک ڕێنوێنی ئەوە ناکات کە نوێنەر و‬ ‫ئەوەی کە پێگەی الیەنێک لەبەرانبەر الیەنێکی تردا لە الیەکی ترەوە‪ ،‬بە پێی ڕیالیزمی سیاسی پاساوی وتەبێژی نەتەوەیەک‪ ،‬بە بیانووی دۆخ و هەلومەرجی‬ ‫دیاری دەکات‪ ،‬ڕێژەی ئەو هێزەیە کە بەدەستی ئەخالقی بۆ بێ هەڵوێست بوون‪ ،‬پاساوی الوازەکانە‪ .‬تایبەت و لە ژێر پاساوی ڕیالیست بوون‪ ،‬بنەما‬ ‫ئەگەر کورد توانای جێبەجێکردنی هەندێ پالنی هەبێت و بەرژەوەندییە سەرەکییەکانی نەتەوەکەی بکاتە‬ ‫هێناوە‪.‬‬ ‫حیزبەکان دەبێ لەوە تێبگەن کە چاالک نەبوونیان بەاڵم پاساوی ئەخالقی بێنێتەوە بۆ جێبەجێ نەکردنیان‪ ،‬قوربانی بەرژەوەندییەکانی الیەنی بەرانبەر‪.‬‬ ‫بەو جۆرەی کە پێویستە و کەوتنە دۆخی بەناچاری بەختی مانەوەی خۆی کەم دەکاتەوە‪ .‬هەندێ لە بنەما و گریمانەکانی ڕیالیزمی سیاسی‬ ‫بە حەقیقەت لە شوێنێکدا کە ئاسایش نەبوو هەموو‬ ‫ڕاستەقینە ئەوانەن کە ئاماژەیان پێ کرا و تا‬ ‫چاوەڕوانیی‪ ،‬هیچ پەیوەندییەکی بە ڕیالیزمەوە‬ ‫کردەوەیەک ڕەوایی هەیە‪ .‬مەیدانی سیاسەت گۆڕەپانی‬ ‫نییە‪ .‬بەپێچەوانەوە هۆکاری ئەو چاالک نەبوونە پراکتیزەکردنی بنەماگەڵی ئەخالقی نەبووە و نایشبێت‪ .‬ڕادەیەکی زۆریش بۆ ڕەوتی بزووتنەوەی کوردی و‬ ‫ئەوەیە کە هەوڵیان نەداوە بەپێی ڕێنوێنییەکانی بەاڵم لەبەر ئەوەی کە کورد لە ڕادەبەدەر بە دیدێکی بەتایبەت ئەکتەرە حیزبییەکان سوودمەندن‪ .‬ئەوەی‬ ‫ڕیالیزم بجووڵێنەوە و لە هەموو دەرفەتەکان بۆ ئەخالقی دەڕوانێتە سیاسەت‪ ،‬ئەو حەقیقەتە قەبووڵ و کە ئەو ڕێنوێنیانە شیرینن یان تاڵ‪ ،‬ئەوەی کە‬ ‫ئایا حیزبەکان توانا یان مەیلی جێبەجێکردنی ئەو‬ ‫بەهێزکردنەوەی خۆیان کەڵک وەربگرن‪ .‬ئەوەی کە تەحەمۆڵ ناکات‪.‬‬ ‫بەهێزبوونەوەی حیزبەکان چۆنە و چۆن دەبێت‪ ،‬ئەگەر حیزبەکان بە حەقیقەت بڕوایان بە ڕیالیزم هەیە‪ ،‬ڕێنوێنیانەیان هەیە یان نا‪ ،‬ئەوەی کە ئایا ئەو‬ ‫بابەتێکی ترە و دەکرێ لە نووسراوەیەکی تردا دەبێ ئەوەش لە ڕیالیزم وەر بگرن کە مادام خۆیان بنەمایانە لەگەڵ زەینی ئەخالقی‪ -‬ئایینی و شێوازی‬ ‫باسی لێ بکرێ‪ .‬لێرەدا تەنیا ئەو پرسیارە دەکەم بە نوێنەری نەتەوەیەکی داگیرکراو دەزانن‪ ،‬ناکۆکی بیرکردنەوە و تێڕوانینی کورد بۆ سیاسەت و بۆ‬ ‫کە حیزبەکان چەندە توانیویانە لە فاکتەرەکانی بەرژەوەندییەکانیان لەگەڵ دەوڵەتانی داگیرکەر بەردەوام جیهان دەخوێننەوە یان نا ئەوانە باس و بابەتی ترن‪.‬‬ ‫بەرهەمهێنانی هێز کەڵک وەربگرن یان چەندە خاوەن و هەمیشەییە‪ .‬النیکەم تا قۆناغی ڕزگار بوونی نەتەوەیی‪ .‬خالی گرنگ ئەوەیە کە هەر کەس و حیزب و الیەنێک‬ ‫ئەو فاکتەرەکان؟ بۆ نموونە چەندە توانیویانە لە بۆیە دەبێ تا گەیشتن بەو ئامانجە بەردەوام هەوڵی بیهەوێ سیاسەتی خۆی بە ڕیالیزم وەسف بکات‪،‬‬ ‫بەهێزکردنەوەی خۆیان بدەن و لە بیری بەرفراوانکردنی‬ ‫دەبێ بزانی ڕەفتار و سیاسەت و هەڵوێستەکانی تا‬ ‫هێزی پێشمەرگە کەڵک وەر برن؟ ئەو هێزە مرۆییە‬ ‫هێزدا بن‪.‬‬ ‫کە دێتە بەردەستیان چەندە لە تواناکانیان کەڵک ڕیالیزم جەخت لەسەر ئەوەش دەکاتەوە کە ستراتیژی چ ڕادەیەک لەگەڵ ئەو خااڵنەی ئاماژەیان پێکرا یەک‬ ‫وەردەگرن؟ ڕێبەرایەتی ئەو حیزبانە چەندە بە جۆراوجۆر هەن بۆ ئەوەی ئەکتەرە سیاسییەکان دەگرنەوە یان لەو چوارچێوەیەدان‪ .‬هەر ئەندازە لەو‬ ‫توانا بووە؟ بەرپرسانی تر چەندە توانیویانە بنەما ئامانجەکانی خۆیان دەستەبەر بکەن‪ .‬بەاڵم گرنگترینی چوارچێوەیە نزیک بن ڕیالیستن و هەر ئەندازە لەوانە‬ ‫و ئامانجەکانی حیزبەکانیان لە نیو کۆمەڵگە پەرە ئەو ستراتیژیانە ئەوەیە کە لە توانا نیوخۆییەکانی دوور بن ئەوەی کە ڕیالیزم نین ڕوونە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫پێ بدەن؟ ئایدۆلۆژیاکەیان چەندە وەاڵمدەرەوەیە؟ خۆت کەڵک وەربگریت‪ .‬پاشان لە بیری هاوپەیمانێتی کە چین ناڕوونە‪.‬‬ ‫ئایا توانیویانە نوخبەکانی ڕۆژهەاڵتی تێکەڵ بە یان ستراتیژییەکانی تردا بیت‪ .‬مانای ئەم ڕێنوێنییە‬ ‫رەوتی خەبات بکەن؟ ئایا توانای ئەوەیان بووە ڕێگا ئەوەیە کە حیزبە کوردییەکان دەبێ پێش ئەوەی لە‬ ‫پێشووەکانی پەیوەندی خۆیان لەگەڵ کۆمەڵگە و بیری هاوکاری یان بەهێزکردنەوەی خۆیان لە ڕێگای‬

‫‪14‬‬

‫ئەدەبیات‬ ‫تایبەت‬

‫ژمار‌ه (‪ )٩٢‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/٠٧/١٥ ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫کۆماری ئیسالمی دەسەاڵتێک بەدژی ژیان و ژینگە‬ ‫بێهنام فەتحی‬ ‫ڕژیمی ئێران ڕێگە نادات هیچ جۆرە دامەزراوەیەکی‬ ‫مەدەنی و کۆمەاڵیەتی بەشێوازی ئازاد و سەربەخۆ‪،‬‬ ‫بەبێ داسەپاندنی زەخت و بەربەست دروستکردن و‬ ‫سنووردارکردن‪ ،‬چاالکی بکات‪.‬‬ ‫«کۆماری ئیسالمی» پێکهاتەیەکی تۆتالیتێر و‬ ‫داپڵۆسێنەرە کە بۆ پاراستنی دەسەاڵت و هەیمەنەی‬ ‫نامەشرووعی خۆی کەڵک لە یاساگەلی کۆن و سوواوی‬ ‫ناو کتێبە ئایینیەکان وەردەگرێ‪ .‬بۆ ئەم مەبەستەش‬ ‫قامک دەنێتە سەر بیروباوەڕە پیرۆزەکانی خەڵک و بە‬ ‫قازانجی خۆی چەواشەیان دەکات‪.‬‬ ‫ئایین تێکەڵ بە هەموو بەشەکانی ژیانی مرۆڤ دەکات‬ ‫و ڕێگری دەکات لە گردبوونەوە و هاپشتی کۆمەڵگا بۆ‬ ‫بەدیهێنانی ژیانێکی باشتر بە هەموو پێوەرێکەوە‪.‬‬ ‫پێشێلکردنی مافەکانی ژنان و مندااڵن‪،‬کەمایەتی و‬ ‫نەتەوەکان و کرێکاران و زەحمەتکێشان‪ ،‬لەناوبردن‬ ‫و ئازاردانی ئاژەڵەکان بەبیانووی «پیسایەتی» و‬ ‫بەگشتی دژایەتی سرووشت و تەبیعەت ‪-‬بە هێنانەوەی‬ ‫پاساوگەلی ساختەی شەرعی و ئایینی‪ -‬بنەماکانی پشت‬ ‫ئەستووربوونی ئەم دەسەاڵتە کۆنەپارێزە‪ ،‬بە هێماو ڕێسا‬ ‫دوگمو دواکەوتووانەکانیەوە دەخاتە ڕوو‪.‬‬ ‫پاراستنی ژینگە کردارێکه سەرچاوە لە جەوهەر و‬ ‫سرووشتی مرۆڤەوە دەگرێت‪.‬‬ ‫ئەم بابەتە بەردەوام پێویستی بە پێداچوونەوەو زانستی‬ ‫زیاتر هەیە‪.‬‬ ‫زانست و زانیاریی مرۆڤ دەربارەی چۆنیەتی تەبایی‬ ‫نێوان «بوونایەتیی» خۆی و دەوروبەری‪ ،‬هەموو کاتێک‬ ‫بە هۆکارگەلی سرووشتی و دەسکردەوە‪ ،‬گۆڕان و گەشەی‬ ‫بەخویەوە بینیوە‪.‬‬

‫هۆکارە دەسکردە سەرەکییەکان کە بریتین لە ‪-‬شەڕ و‬ ‫داگیرکاری و گەشەی پیشەسازی و مەیلی «مەسرەف»ی‬ ‫لەڕادەبەدەری مرۆڤ‪ -‬ژینگەو شوێنی نیشتەجێ بوونی‬ ‫گشت بوونەوەرێکی خستووەتە مەترسیەوە‪.‬‬ ‫له سەرەتای مێژووی هاوچەرخی نوێ دا و لە‬ ‫سەردەمی شۆڕشی پیشەسازی بەمالوە‪ ،‬هاوکات لەگەڵ‬ ‫مۆدێڕنیزاسیۆن و گەشەی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان‪،‬‬ ‫شێوازگەلی نوێی حەوڵ و تێکۆشانی مرۆڤ بۆ پاراستنی‬ ‫ژینگە دەستیپێکرد‪.‬‬ ‫ڕەوتی مێژوویی چاالکی بواری پاراستنی ژینگە لە ماوەی‬ ‫چەن سەدەی ڕابردوودا لە چوارچێوەی ئەدەبیات و‬ ‫شێعرەوە خۆ دەردەخات‪.‬‬ ‫سەرەتا مرۆڤی خولیای تەبیعەت و جوانیەکانی سرووشت‪،‬‬ ‫بە نووسینی چیرۆک و وتنەوەی سروود و گۆرانی‪ ،‬حەوڵ‬ ‫دەدات پارێزگاری لە دەقە نەشێواوەکانی سرووشت بکات‪.‬‬ ‫لە سەروبەندی سەدەکانی نۆزدەهەم و بیستەم‪ ،‬جیهان‬ ‫دەبێتە گۆڕەپانی شۆڕشە جەماوەرییەکان و شەڕ و‬ ‫پێکدادانی میلەتان و مرۆڤ بەتەواوەتی پێ دەنێتە‬ ‫قۆناغێکی نوێ لەو سەردەمەدا‪.‬‬ ‫هاوکات لەم قۆناغە تازەیە‪ ،‬هەست و خولیاکان گۆڕانیان‬ ‫بەسەردا دێت و لەوەبەدوا‪ ،‬بابەتی ژینگە تێکەڵ بە‬ ‫بابەتەکانی دیکەی خەباتی مەدەنی دەبێت‪.‬‬ ‫ئەمڕۆکە لە واڵتانی پێشکەوتووی جیهان‪ ،‬خواستی‬ ‫پاراستنی ژینگە چووەتە قۆناغێکی سیاسیەوەو‬ ‫تەنانەت هەندێک حیزب و الیەن کە هەڵگری بۆچوونی‬ ‫ژینگەپارێزانەن‪ ،‬لە پێکهاتەی دەوڵەتەکاندا دەورونەخشی‬ ‫تایبەت دەگێڕن‪.‬‬ ‫لە جوگرافیای ژێر دەسەاڵتی ڕژیمی ئێران‪ ،‬دەیان و سەدان‬ ‫ڕێکخراوەی ژینگەپارێز لە ماوەی چەن ساڵی ڕابردووەوە‬ ‫دامەزراون و لە زۆر بواری تایبەت بە پاراستنی ژینگە‬ ‫چاالکیان لە خۆیان نواندووە‪.‬‬ ‫هەڵسووڕانی ئەم ڕێکخراوەگەلە لە کوردستان‪ ،‬بەرچاوترو‬

‫بەشێوازێکی سەربەخۆتر بەرەوپێش دەچێت‪.‬‬ ‫«کۆماری ئیسالمی» زۆرجار حەوڵی داوە چاالکوانانی‬ ‫ژینگەپارێز بە تۆمەتگەلی ناڕەوا و ساختەکاری‪،‬‬ ‫دەسئەنقەس بلکێنێتە ڕێکخراوە سیاسیەکانی نەیاری‬ ‫خۆی یان تەنانەت وەک سیخوڕو کرێگرتەی واڵتانی‬ ‫دژبەری خۆی پێناسەیان بکات‪.‬‬ ‫ڕژیمی ئێران لە پێناو دژایەتی کردنی ڕێکخراوە‬ ‫مەدەنیە سەربەخۆەکان و هێنانە ژێر ڕکێفی هەرجۆرە‬ ‫دامەزراوەیەکی سەربەخۆی مرۆیی‪ ،‬دەیان چاالکوانی ناو‬ ‫بزوتنەوە جۆراوجۆرەکانی دەسبەسەر کردووەو زۆرجاریش‬ ‫بە داڕشتنی پیالنە دزێوەکانی خۆی‪ ،‬حەوڵی لەناوبردنیان‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫ئەو ڕژیمە بۆ ئەم مەبەستە‪ ،‬تەنیا بە ئاقاری‬ ‫داپڵۆسێنەرانەوە ناوەستێت و ڕاسپاردەی قەڵەم‬ ‫بەدەستی بەرداوەتە نێو تۆڕەکۆمەاڵیتیەکان بۆ دژایەتی‬ ‫کردنی هەر جۆرە بزووتنەوەیەکی خۆڕسک و سەربەخۆ‪.‬‬ ‫سازکردنی لە ڕادەبەدەری بەنداو کە هۆکاری سەرەکی‬ ‫وشکبوون یان کەم بوونەوەی ڕێژەی ئاوی دەریاچەکانە‪،‬‬ ‫بەڕێوەبردنی جۆرەها پڕۆژەی زەبەالح‪ ،‬لە الیەن‬ ‫«سپای پاسداران» و دەستوپێوەندەکانی کە بووەتە‬ ‫هۆی تێکدانی ڕواڵەتی ژینگە‪ ،‬مین ڕێژکران و شەڕو‬ ‫کاولکاری‪ ،‬ئاگرتێبەردانی کێوەکان و دارستانەکان‪،‬‬ ‫بنەوای دژەژینگە و ناستانداردی ترافیک و ناوەندەکانی‬ ‫بەرهەمهێنان و کوالێتی نالەباری بەرهەمە پیشەیی‬ ‫و خۆراکیەکان‪ ،‬سیستێمی پەروەردەی سەقەت و‬

‫ناکارامەیی و ناشارەزابوونی کاربەدەستانی حکوومەت‬ ‫و دەیان دیاردەی دیکە کە سەرچاوە لە دەسەاڵتێکی‬ ‫گەندەڵ و سەرەڕۆ دەگرێت‪ ،‬خەڵک ناچار بەوە دەکات‬ ‫کە سەرەڕای ئەزموونی کەم و نەبوونی ئامرازو کەرەسەی‬ ‫پێویست‪ ،‬بەشێوەی خۆبەخشانە فریای ژینگە بکەونو‬ ‫حەوڵی پاراستنی بدەن‪.‬‬ ‫ڕێکخراوە مەدنیە ژینگە پارێزەکان و هەڵسووڕاوانی ئەم‬ ‫بوارە سەرەڕای ئاستەنگەکان و زەختی دەسەاڵت‪ ،‬جیاواز‬ ‫لە گردبوونەوەو مانگرتن و بەدواداچوونی کێشەکانی‬ ‫ناو ژینگە‪ ،‬دەتوانن بە لێکۆڵینەوەی چڕو نووسین و‬ ‫باڵوکردنەوەی بابەتە پەیوەندیدارەکان بە ژینگەوە یان بە‬ ‫نووسینی کتێب و کاری چڕوپڕیی کولتووری‪ ،‬گەورەترین‬ ‫کاریگەرییان هەبێت لەسەر گۆڕینی ئاراستەی ڕووداوگەلی‬ ‫تێکدەری ژینگە بەشێوازێکی پۆزێتیڤ‪.‬‬ ‫بەحیزبیکردنی تاک و ڕێکخراوەکانی پارێزەری ژینگە یان‬ ‫هەرجۆرە حەوڵێک بۆ لکاندنیان بە الیەنە سیاسیەکانەوە‪،‬‬ ‫لە ئێستادا کاریگەریی نەرێنی و نالەبار دادەنێت و‬ ‫سەرچاوە لە بیرکردنەوەیەکی کاڵ و پێنەگەیشتووەوە‬ ‫دەگرێت‪.‬‬

‫ل ‌ه پله‌ی دووهه‌میشدا هەناردەی غەیرە نەوتیی‬ ‫ئێران بە بەراورد لەگەڵ هەناردەکردنی نەوتدا کەمە‬ ‫داکشانی به‌های دراوی ڕەسمی‪ ،‬هێرشێکی ترە بۆسەر ئاستی بەڕێچوونی ژیانی خەلک !‬ ‫و دەستەبەرکردنی داهاتی دراو لەم ڕێگایەوە‪،‬‬ ‫ناتوانێ ببێتە ئامانجی وەها سیاسەتێکیش‪ .‬لەگەڵ‬ ‫دراودا كاتین و بەزوویی تێپەرو چارەسەر دەکڕێن‪ .‬ئەوەدا وەها سیاسەتێک بەر لەوەیکە ببێتە هۆی‬ ‫به‌اڵم كارناسانی ئابووری هۆكاری هاتنه‌خوارێی پەرەسەندنی بەرهەمی ناوخۆیی‪ ،‬دەبێتە هۆی‬ ‫عـــزیز ئاجیکەند‬ ‫ئه‌رزشی تمه‌ن و هۆكاری ئه‌وه‌یك ‌ه خه‌ڵكی ئێران بێ ئێعتیباریی هه‌رچی زیاتری دراوی ڕەسمیی‪.‬‬ ‫ڕوویان كردووه‌ت ‌ه كڕینی زیاتری دراوی ده‌ره‌كی ‪ ،‬کەواتە ده‌بێ ل ‌ه جیگه‌یه‌كی دیكه‌دا به‌شوێن‬ ‫لە ماوەی ئەم ڕۆژانەی دواییدا به‌های دراوی ئێران ده‌گه‌ڕێننه‌و‌ه بۆ ئه‌گه‌ری توندبوونه‌وه‌ی گه‌مارۆكانی ئامانجی وەها سیاسەتێکه‌و‌ه بین و ئەویش شتێک‬ ‫لە بەرانبەر دراو‌ه دەرەکییەکاندا بە شێوەیەکی ئه‌مریكا و ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان دژب ‌ه نییە بێجگەلە دابینکردنی كورتهێنانی بوودج ‌ه‬ ‫سەرسورمان و کتوپڕ داکشانی کرد ‪ .‬بە جۆرێک كۆماری ئیسالمی لە قۆناغی ئێستاو داهاتوودا‪.‬‬ ‫لە گیرفانی خەڵک نه‌بێ‪ .‬دەوڵەتی ڕوحانی‪،‬‬ ‫کە نرخی تمەن لە بەرانبەر دۆاڵردا نزمترین ئاستی دەوڵەتی ڕوحانی لە قۆناغی دوایی و لە سەروبه‌ندی سەرەڕای تەبلیغاتێکی بێ بنەما کە لە بواری‬ ‫خۆی تۆمار کرد ‪ .‬تا رادەیەک کە نرخی یەک دۆاڵری ڕێككه‌وتنی هەستەییدا دەیوت کە بە هاتنەوەی پارە‬ ‫دەستکەوتە ئابوورییەکانیدا دەرخواردی خەڵکی‬ ‫بلۆک کراوەکان بۆ نێو واڵت‪ ،‬دراوی ڕەسمیی ئێران‬ ‫ئەمریکی سنوری ‪٢٣‬هازار تمەنی لە بازارەکانی ئێراندا مەوقه‌عییەتێکی پایەدارتری دەبێت‪ ،‬بەاڵم وادیارە دەدات‪ ،‬بەکردەوە لە بنبەستێکی ئابووریدا گیری‬ ‫بەزاند ‪ .‬ئەم ئاستە لە نزمبوونەوە تا رادەیەک لە لە حاڵێکدا کە بەرجام خێرێکی بەشوێنەوە نەبووە‪ ،‬خواردووە و بە سیاسەتی ئەمڕۆ بە سبەیکردن‪،‬‬ ‫بازاری دراوی ئێراندا ئەگەر چی نامۆش نیەو جارێکی دەوڵەت بەرەوڕووی كورتهێنانی بودجەیەکی زۆر ئابووریی ئێران بەڕێوە دەبات‪.‬‬ ‫تریش لە سالی ‪ ٢٠١٥‬لە ئاکامی جێبەجێکردنی‬ ‫بۆتەوە‪ ،‬پارە بلۆک کراوەکانیش نەگەیشتوونەتە ئەوەیکە جێگه‌ی نیگەرانییە ئەوەیە کەبڕیارنامه‌كه‌ی‬ ‫هەندیک لە سەزاکانی ئامریکا بەسەر والتی ئێراندا ‪،‬‬ ‫خۆی نیشان دا ‪ ،‬ڕاستەوخۆ هێرشێکە بۆ سەر ژیان دەست ڕژیم‪ .‬لە ئامریکاشەوە پەیامی ناخۆش و شۆرای حۆكام ل ‌ه الیه‌ن سێ واڵتی سه‌ره‌كیی‬ ‫و گوزەرانی کۆمەاڵنی رەنجدیتوی ئێران و دەیانکاتە ناسازگار لەم بوارەدا بە بەردەوامی دەگاتە گوێ‪.‬‬ ‫ئۆرووپا وات ‌ه ئاڵمان‪ ،‬فه‌ڕانس ‌ه و ئینگلیس کە‬ ‫دابەزینی به‌های دراوی ڕەسمیی لە ئێران بە هەر لە ڕێگەی سیاسەتی شەڕئەنگێزانەی ناوچەیی و‬ ‫ئامانجی ڕاستەوخۆی خۆی‪.‬‬ ‫ئەم دۆخە لەئاکامی په‌سه‌ندكرانی بڕیارنامه‌ی هۆكارێكیش بێ‪ ،‬بەرهەمی ڕەوتە غەیرە قابیلی دابینكردنی بەرژەوەند و مەسڵەحەتەکانیانەوە و‬ ‫شۆاری حۆكامی ئاژانسی نێونه‌ته‌وه‌یی وزه‌ی کۆنتڕۆڵەکان لە ئابوورییەکی قەیرانلێدراو بێت یان هەروەها له‌ڕێگه‌ی دەرکردنی بیانییە و بڕیارنام ‌ه‬ ‫ئه‌تۆمی دژب ‌ه كۆماری ئیسالمی ل ‌ه ڕۆژی هه‌ینی سیاسەتێکی وشیاران ‌ه و به‌ئانقه‌ست‪ ،‬لە هەر حاڵدا بۆ مەحکومکردنی ڕژیمی ئیسالمیی لەژێرناوی‬ ‫ڕێکەوتی ‪ ٢٤‬مانگی ژۆئەن ‪ ،‬هاتۆتە کایەوە کە بە ئه‌وه کرێکاران و حقوق بگیرانی ئاسایی و خەلکی ئیجرانه‌كرانی تەعەهودەکانی ‪ ،‬پیالنە گاڵوەکانی‬ ‫تەواوەتی بازاری دراوی ئێرانی توشی دارمان کرد‪ .‬رەش ورووتی کۆمەڵگان ك ‌ه ده‌بێ هه‌زینه‌كانی بده‌ن‪.‬‬ ‫خۆیان دەبەنە پێش‪ ،‬دەست دەنە داسەپاندنی‬ ‫لە جیهانی پێشکەوتووی سەرمایەداریدا‪ ،‬زۆرجار‬ ‫بە جۆریک کە نرخی تمه‌ن ل ‌ه بازاڕه‌كانی دراوی دەوڵەتان له‌ هه‌ندێ حاڵه‌تدا به‌های پووڵی ڕەسمیی تەحریمی زیاتری لەوچەشنە به‌سەر کۆماری‬ ‫ئێران‪ ،‬توشی داکشانیکی لە ڕادەبەدەر هات‪ .‬ڕۆژی واڵتەکەیان‪ ،‬وەک سیاسەتێکی داڕێژراو و ئاگاهانە ئیسالمیدا‪ .‬کە بێگومان ئاکامی ئەو تەحریمانە‬ ‫سێشەمە ‪١٧‬ی مانگی پووشپه‌ڕ‪ ،‬هه‌ر دۆالرێكی کەمێک دادەبەزێنن هه‌تا کڕیارانی دەرەکیی بۆ کڕینی جیا لە بێبەشی زیاتری خەلکی ئێران هیچی‬ ‫ئه‌مریكا سنوری ‪٢٣‬هەزار تمەنی بەزاند ‪ .‬ك ‌ه ئه‌وه‌ش‬ ‫کاال بەئەرزی هەرزانتر هان بدرێن و لە ئاکامیدا سودێکی تری نیە و راستەوخۆ دوکەڵەکەی‬ ‫ل ‌ه ماوەی ساالنی رابردوودا تا ڕادەیەک بێ وێنه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت سه‌رچاو‌ه ناڕه‌سمیه‌كان باسیان ل ‌ه ڕه‌قه‌می هەناردەکردن زیاد بکات و بەرهەمی نێوخۆیی دەچێتە چاوی جەماوەری زەحمەتکێشی ئێرانەوە‬ ‫له‌و‌ه سه‌رتریش كردووه‌‪ .‬حه‌سه‌ن ڕووحانی و ناسر گەشە بەخۆیەوە ببینێ‪ .‬بەاڵم وه‌ها دابەزینێكی و ژیان و بەڕێچوونیان لەمه‌ی ئێستا زیاتر‪ ،‬تووشی‬ ‫هێمه‌تی‪ ،‬سه‌رۆكی بانكی ناوه‌ندی‪ ،‬ڕۆژی سێشه‌مم ‌ه خێرا و كتوپڕی به‌های دراوی ڕەسمیی لە واڵتێکی هەژاریی و فەالکەت دەکات‪ .‬سەرانی کۆماری‬ ‫ڕایانگه‌یاند ك ‌ه چوونه‌سه‌ره‌وه‌ی نرخی دراو‪ ،‬ڕیشه‌ی وەک ئێراندا‪ ،‬دەرئەنجامێکی لەم چه‌شنه‌ی نابێت‪ .‬ئیسالمیی و دەستوپێوه‌نده‌كانی ئەم نیزامە‬ ‫بنه‌ڕه‌تیی ئابووریی نیی ‌ه و هۆكاره‌كه‌یان گه‌ڕانده‌و‌ه بۆ لەبەر ئەوەیك ‌ه ل ‌ه پله‌ی یه‌كه‌مدا ئابووریی ئێران ل ‌ه و سەرمایەدارانی ناوخۆیی‪ ،‬لە تەحریمەکانی‬ ‫هاندان و كرده‌وه‌ی ده‌روونیی ل ‌ه ئاست نێونه‌ته‌وه‌ییدا بنه‌ماو‌ه پشتی بە هەناردەکردنی نەوت بەستووە و سااڵنی ڕابردوو کەڵكێكی سیاسیی و دارایی‬ ‫و وتیشییان ك ‌ه ئە دۆخەی ئێستا ‌ل ‌ه بازاڕی نەوتیش بە به‌ها نێونەتەوەییەکان مامەڵە دەکرێت‪.‬‬

‫ڕژیمی ئیسالمیی ناتوانێ لەم قەیرانانە دەربازبێ‬ ‫و نایهه‌وێ و ناش توانێ ئاڵوگۆڕێک به‌ئاراسته‌ی‬ ‫باشترکردنی دۆخی ژیان و بەڕێچوونی کرێکاران‬ ‫و جەماوەری ئێراندا بەدی بێنێ و هەروا لە‬ ‫قەیرانێکی‬ ‫هەمەالیەنەدا پەلەقاژەیەتی‪.‬‬ ‫كاربه‌ده‌ستانی كۆماری ئیسالمی ل ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫توندبوونه‌وه‌ی گوشار‌ه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان و‬ ‫توندبوونه‌وه‌ی گه‌مارۆكان‪ ،‬ب ‌ه خۆگێل كردن‬ ‫ل ‌ه باروودۆخی فه‌الكه‌تباری بژێویی جه‌ماوه‌ری‬ ‫خه‌ڵك‪ ،‬له‌سه‌ر درێژه‌ی سیاسته‌كانی هه‌تا‬ ‫ئێستایان پێداگری ده‌كه‌ن ك ‌ه بەم شێوەیە‬ ‫ئابووریی ئێرانیان بردووه‌ت ‌ه سه‌ر لێواری داڕمان‪.‬‬ ‫لە وه‌ها بارودۆخێکدا ئەوەیکە بە تایبەت کرێکاران‬ ‫خەلکی بەش مەینەت و کەم داهاتی کۆمەلگا‬ ‫پێویست ‌ه باش بیزانن‪ ،‬ئەو راستیەیە کە له‌ به‌یان‬ ‫و سیمای کۆماری ئیسالمیدا‪ ،‬ڕێگه‌چارەیەک‬ ‫به‌دیناكرێت کە ببێتە هۆی باشتربوونی ژیانی‬ ‫ماددییان‪ .‬بۆنگا دەوڵەتییەکانی ژێر کۆنتڕۆڵی‬ ‫سپای پاسداران‪ ،‬سه‌ختترین کۆنتڕۆڵیان‬ ‫خستووه‌تەسەر هەموو جۆرە جوڵەیەکی ژیانی‬ ‫کۆمەالنی رەنجدیتوی ئێران‪ .‬لە ئاوا بارودۆخێکدا‬ ‫بۆ ڕزگاربوونی جەماوەری هەژاری کۆمەڵگە‬ ‫لەژێر باری قورسی ئاسەوارەکانی سەرچاوە‬ ‫گرتوو لە وەها بارودۆخێک کە ڕژیمی کۆماری‬ ‫ئیسالمی بەسەر خەڵکیدا سەپاندوە‪ ،‬ڕێگایەک‬ ‫بێجگە لە ناڕزایەتیی و خەباتێکی هەمە الیەنە‬ ‫و هاوئاهەنگ ‪ ،‬بە شێوەیەک کە نە تەنیا ئەم‬ ‫کۆمەڵگایە لە شەڕی کۆماری ئیسالمی ڕزگار‬ ‫بکات‪ ،‬بەڵکو پێداویستی بەرپا بوونی شۆڕشێکی‬ ‫کۆمەاڵیەتیش فەراهەم بکات و مژدەدەری‬ ‫دامەزرانی کۆمەڵگایەکی ئینسانی و یەکسان و‬ ‫پڕ لە ڕێفاە و خۆش بە دیاری بۆ کۆمەالنی‬ ‫ڕەنجدیتوی ئیراندا بێنێ‪.‬‬

‫زۆریان وەرگرت و گیرفانەکانیان لێ ئاخنی‪.‬‬

‫چاالکیە مەدەنی و کۆمەاڵیەتیەکان لەناخۆداو لە دڵی‬ ‫جەماوەرەوە‪ ،‬بناغەدانەری کۆمەڵگایەکی وشیارو‬ ‫خاوەن ئەزموونەو بێگومان وەها کۆمەڵگایەک توانای‬ ‫پێکهێنانی گۆڕانکاری و پێشکەوتنی دەبێت‪.‬‬

‫مێژوو‬ ‫‪١٨‬ی پووشپەڕی ‪،١٣٧٨‬‬

‫هەستانەوەی بزووتنەوەی خوێندکاری و دەسپێکی خەباتی جەماوەریی نوێ‬ ‫عــــەزیز ئاجیکەند‬ ‫ئەم ڕۆژانە ل ‌ه سه‌روبه‌ندی یادی ‪١٨‬ی‬ ‫پووشپه‌ڕی ساڵی‪ ١٣٧٨‬ی هەتاوی داین‪.‬‬ ‫ئەو ڕۆژەی کە شاری تاران بوو بە‬ ‫مه‌یدانی به‌ره‌وڕووبونه‌وه‌ی خوێندكاران و‬ ‫خه‌ڵكی ناڕازی لەگه‌ڵ هێزه سەرکوتکارە‬ ‫پڕچەکەکانی ڕژیمی كۆماری ئیسالمیی‬ ‫ئێران‪ .‬ئەو ڕۆژەی کە بە ناوی بزووتنەوەی‬ ‫شش ڕۆژەی کووی دانیشگای تاران ناوبانگی‬ ‫دەرکرد و هەموو ساڵێکیش یادی دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا ‪١٨‬ی پووشپەڕ‪ ،‬وەک هەر‬ ‫هەستانێکی جەماوەری‪ ،‬لە ئەدەبیاتی ڕژیمی‬ ‫کۆماری ئیساڵمی و لە زمان بەرپرسانییەوە‬ ‫وەک ڕۆژیکی ڕەش ناوزەد دەکرێ کە تێیدا‬ ‫تاقمێکی ئاژاوەگێر لە پیالنێکی تایبەتدا بە‬ ‫مەبەستی تێکدانی بارودۆخی واڵت هاتنە‬ ‫سەرشەقامەکان‪ .‬بەاڵم بە پێچەوانەوە‬ ‫لە ئەدەبیاتی سیاسیی نەیارانی کۆماری‬ ‫ئیسالمی و لە زمان بەشدارانی ئەو ڕووداوانە‪،‬‬ ‫ئەو ڕۆژە واتا ‪١٨‬ی مانگی پووشپەڕی‬ ‫ساڵی ‪ ١٣٧٨‬وەک ڕۆژی هەستانەوەیەکی‬ ‫نوێ و خاڵێکی وەرچەرخانی گرینگ لە‬ ‫بزووتنەوەی خۆیندکاریی ئێران پاش به ناو‬ ‫ئینقالبی فەرهەنگی و ئاخێزی سەرلەنوێی‬ ‫کۆمەاڵنی خەڵک بە دژی دامودەزگای‬ ‫سەرکوتی کۆماری ئیسالمی تۆمار‬ ‫کراوە و گرینگی تایبەتی پەیدا کردووە‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا لەدوای بەهاری ساڵی ‪١٣٥٩‬‬ ‫و دەسپێکی هێرش بۆ سەر زانستگەکان‬ ‫بە ناوی ئینقالبی فەرهەنگی و لەدوای‬ ‫ناڕەزایەتییەکانی مـــانگی جۆزەردانی‬ ‫ساڵی ‪١٣٦٠‬ی هەتاوی ئەمە یەکەم جار‬ ‫بوو کە خۆپیشاندان و هاتنە مەیدان و‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی جەماوەریی لەو چەشنە و‬ ‫لەو ئاستەدا لە الیەن خویندکاران و بزووتنەوەی‬ ‫کرێکاری و خەڵکی ناڕازی لە شاری تاران‬ ‫و چەندین شاری گەورەی دیکە ڕووبدا‪.‬‬ ‫لە ساڵەکانی دەیەی هەفتای هەتاویدا بە‬ ‫ڕەواڵەت بارودۆخێکی تایبەتی و تازە بەسەر‬ ‫کۆمەڵگای ئێراندا زاڵ بووبوو‪ .‬باردۆخێک کە‬ ‫گوتاری چاکسازی و ئالوگۆر لە کۆمەلگای‬ ‫ئێراندا تێدا زاڵ بوو و جموجۆلێکی تایبەتی‬ ‫خستبووە ناو بزووتنەوەی خوێندکاری و‬ ‫بزووتنەوەکانی تری ناو کۆمەلگا کە بەدەس‬ ‫دیکتاتۆرییەتی ویالتی فەقیە وەتەنگ هاتبوون‪.‬‬ ‫ڕووداوه‌كانی ئه‌و ڕۆژان ‌ه که لە ‪١٨‬ی‬ ‫پووشپەڕەوە و تا درەنگانی شەوی ‪٢٣‬ی‬ ‫پووشپەڕ دڕێژەی کێشا‪ ،‬ب ‌ه هێرشی پاسداران‬ ‫و لیباس شه‌خسیه‌كان بۆ كووی دانشگای‬ ‫تاران ده‌ستی پێ كرد‪ .‬ل ‌ه ئاكامی هێرشی‬ ‫شه‌وانه‌ی هێزه‌كانی ڕژیم بۆ سه‌ر خوێندكاران‬ ‫ژماره‌یه‌ك گیانیان به‌ختكرد و ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆریش بریندار بوون‪ .‬ئه‌م ڕووداو‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵ دژە كرده‌وه‌ی خوێندكاران ل ‌ه گشت‬ ‫زانستگەكانی ئێران به‌ره‌وه‌رو بووه‌و‌ه و شاری‬ ‫تارانیش بوو‌ه مه‌یدانی خه‌باتێكی بەگوڕ و‬ ‫تین ل ‌ه دژی حکوومەتی ئیسالمیی ئێران‪.‬‬ ‫هۆکاری سەرهەڵدانی ئاخێزی ‪١٨‬ی پووشپەڕ‬ ‫ل ‌ه چه‌ندین ده‌یه‌ی ڕابردوودا‪ ،‬بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫خوێندكاری وه‌ك یه‌كێك ل ‌ه بزووتنه‌و‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان و یه‌كێك ل ‌ه سه‌نگه‌ره‌كانی‬

‫خۆڕاگری و خه‌باتی سیاسی و چینایه‌تی و‬ ‫ی شۆڕش‬ ‫مەیدانەکانی بەربەرەکانێی بەرەکان ‌‬ ‫و دژ‌ە شۆڕش‪ ،‬چاالكان ‌ه ده‌ركه‌وتووه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می ڕژیمی سته‌مكاری پاشایه‌تیدا‪،‬‬ ‫خوێندكاران ده‌ور و نه‌خشێكی به‌رچاویان‬ ‫لە خەبات دژی سەرکوت و دیکتاتۆری و‬ ‫ل ‌ه ناڕە‌زایه‌تیی جه‌ماوه‌ریی ئه‌وكات گێرا و‬ ‫پاشا ‌ن گرووپ‌ و ڕێكخراو‌ه چه‌پ و كۆمۆنیست‬ ‫و شۆرشگێرەکان له دڵی بزووتنەوەی‬ ‫خوێندکاری و زانستگەکان سەریان هەڵدا و‬ ‫بوونە پشتیوان و ڕێکخەری خه‌باتی كرێكاران‬ ‫و زه‌حمه‌تكێشان‪ .‬بزووتنەوەی خوێندکاری که‬ ‫پاش ساڵی ‪ ١٣٣٢‬بۆ ماوەی زیاتر له دەساڵ‬ ‫کپ کرا‪ ،‬له ناوەڕاستی دەیەی چلی هەتاوی‬ ‫هێدی هێدی سەری هەڵداوە و زانستگەکان‬ ‫بوون به مەکۆی خەبات و چاالکی دژی‬ ‫دیکتاتۆری‪ .‬بۆ دەورەیەکی دوورودرێژ‬ ‫بزووتنەوەی خوێندکاری ئەرکی قورسی‬ ‫خەباتێکی گەورەی جەماوەری له سەرشان‬ ‫بوو‪ .‬سەدان کادری ڕابەری ڕێکخراوەکان و‬ ‫هەزران تێکۆشەری چەپ و سوسیالیست و‬ ‫شۆرشگێر و قارەمانانی خەباتی جەماوەری و‬ ‫خۆڕاگری زیندانەکان له هەناوی بزووتنەوەی‬ ‫خوێندکاری سەریان هەڵدا و تا ڕووخاندنی‬ ‫ڕژیمی پاشایەتی وەک بزووتنەوەێکی‬ ‫به هێز و کاریگەر ڕۆڵی گەورەی نواند‪.‬‬ ‫دوای ڕووخانی ڕژیمی پاشایه‌تی و ل ‌ه‬ ‫كاتێكدا ك ‌ه كێشمه‌كێشێكی قووڵ له‌سه‌ر‬ ‫چۆنیه‌تیی درێژە‌ی شۆڕش ل ‌ه ئارادابوو‪،‬‬ ‫زانكۆ بوو ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه سه‌نگه‌ره‌كانی‬ ‫شۆڕش و بوو به‌ سەنگەرەێک ك ‌ه دوو بەرەی‬ ‫شۆرش و دژەشۆڕش ل ‌ه به‌رامبه‌ر یه‌كتردا‬ ‫ڕیزیان ده‌به‌ست‪ .‬ڕە‌وتی خۆسه‌قامگیركردنی‬ ‫ی له‌سه‌ر به‌ستێنی‬ ‫دژ‌ە شۆڕشی ئیسالم ‌‬ ‫سه‌ركوتی هه‌مه‌الیه‌نه‌ی بزووتنه‌وه‌ی ڕادیكاڵی‬ ‫خوێندكاران و پاشەکشە به شۆڕش و‬ ‫داخۆازییەکانی ڕاپەڕینی ‪ ٥٧‬و هەرچەشنە‬ ‫خەباتێکی جەماوەری ئه‌نجام درا‌‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫بۆ ماوەی زیاتر له یەک دەیە بزووتنەوەی‬ ‫خوێندکاری به هۆیی سەرکوتی خوێناوی لە‬ ‫ژێر ناوی ئینقالبی فەرهەنگی و سەرکوتەکانی‬ ‫دەیەی ‪٦٠‬ی هەتاوی و بیانوی شەڕی ئێران و‬ ‫عێراق کپ و خامۆش کرابوو به‌اڵم سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌وه‌ش ن ‌ه “ئینقالبی فه‌رهه‌نگی” ڕژیمی‬ ‫ئیسالمی و هێرشی هاوسارپساوی باند‌ه‬ ‫حیزبوڵاڵیه‌كان و ن ‌ه پڕۆژە‌ی الیه‌نگرانی باڵی‬ ‫ڕێفۆڕمخوازانی حكوومه‌تی ل ‌ه زانستگەکان‬ ‫شۆڕشگێڕانه‌‪،‬‬ ‫سوننه‌تی‬ ‫نه‌یانتوانی‬ ‫چه‌پ و ئازادیخوازانه‌ی خوێندكاران‬ ‫بنبڕ بكه‌ن و به‌ر ب ‌ه پێشڕە‌وییان بگرن‪.‬‬ ‫کۆتایی هاتنی شەڕی ئێران و عێراق‪،‬‬ ‫تێکشکانی سیاسی ئیدئۆلۆژیک و تێکشکانی‬ ‫سەربازیی کۆماری ئیسالمی‪ ،‬خواردنی جامی‬ ‫ژەهر له الیەن خومەینییەوە و ماندووبوون و‬ ‫بێزاریی خەڵک له شەڕ و نەداری و بێکاری‬ ‫و ئاوارەیی‪ ،‬دەسپێکی گۆڕانێکی قووڵی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و سیاسیی هەمە الیەنە بوو‪.‬‬ ‫هەر بۆیە زۆر زوو دوای کۆتایی هاتنی شەڕ‪،‬‬ ‫داخۆازییەکانی خەڵک بۆ قەرەبوکرانەوەی‬ ‫زیانەکانی شەڕ ڕووی له هەڵکشان کرد‪.‬‬ ‫کۆتایی شەڕ گەورەترین بیانو و چەکی له‬ ‫دەس ڕژیم دەرهێنا که هەمو ئەو سااڵنە هەر‬ ‫داخۆازیێک و هەر دەنگی ناڕەزایەتییەکی پێ‬ ‫سەرکوت دەکرد‪ .‬بزووتنەوە ناڕەزایەتییەکان‬

‫دەستیان پێکرد‪ .‬کۆمەڵگای ئێران تینوی‬ ‫ڕزگاری له شەڕ و دەربەدەری و زیندان و‬ ‫سەرکوت بوو و شەپۆلی ناڕەزایەتییەکان ڕۆژ‬ ‫له دۆای ڕۆژ له پەرەسەندندا بوو‪ .‬پێویستیی‬ ‫کۆمەڵگا به ئاڵوگۆر‪ ،‬ئێرانی هەژاند‪ .‬بەشێک‬ ‫له ڕژیم ناڕەزایەتی کۆمەڵگای ئێرانی کردە‬ ‫ئامرازێک بۆ شەڕی ناوخۆیی دەسەاڵت و‬ ‫ویستیان جڵەوی ناڕەزایەتییەکانی خەڵک به‬ ‫دەستەوە بگرن‪ .‬هاتنی خاتمی‪ ،‬پەرەسەندنی‬ ‫چاپەمەنی له ئاستێکی زۆر بەرین‪ ،‬و پێویستی‬ ‫واڵمدانەوە به داخۆازییەکانی خەڵک‪ ،‬کۆماری‬ ‫ئیسالمی تووشی قەیرانکی قووڵ کرد‪.‬‬ ‫‪١٨‬ی پووشپەڕ و ڕووداو و ئاخێزەکانی داوتر‬ ‫کە لە ژێر کاریگەریی ئەو بزووتنەوەیەدا‬ ‫بوون سەرەتای کۆتایی ئەو گوتارەبوون کە‬ ‫ئەساڵحخوازانی حکوومەتی لە ساڵەکانی پێش‬ ‫‪١٣٧٨‬ی هەتاوی و بە هاتنە سەرکاری خاتمی‬ ‫هەوڵیاندابوو لە زانستگەکان بیکەنە گوتاری‬ ‫زاڵ و لەو ڕێگەیەوە بزووتنەوەی خوێندکاری‬ ‫بخەنە چوارچێوەیەکی خوازراوی دەسەاڵتەوە‬ ‫و کۆنترۆڵی بکەن و ڕێگە لە ڕادیکاڵیزەبوونی‬ ‫بگرن‪ .‬ڕووداوەکانی تابە ئێستاش بە‬ ‫تایبەتی ڕووداوەکانی مانگی خەزەلوەری‬ ‫ساڵی ‪ ١٣٩٦‬و بەفرانباری ساڵی ‪ ١٣٩٨‬بە‬ ‫باشی ئەم گۆرانکاریانەی ناو بزووتنەوەی‬ ‫خوێندکاری لە ئێرانیان سەلماندووە‪.‬‬ ‫لە پووشپەڕی ساڵی ‪١٣٧٨‬ی هەتاویشدا لە‬ ‫پیالنێکی لەپێش داڕێژراودا بەناو نوێنه‌رانی‬ ‫موحافزه‌كاری مه‌جلیس ل ‌ه كۆتایی دەورەی‬ ‫‪ ٤‬ساڵەی خۆیاندا ویستیان گەاڵڵەیەک‬ ‫پەسەندکەن کە یاسای راگه‌ێنه‌ره‌كان ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ك بگۆڕی کە داخستنی ئەو گوڤار‬ ‫و باڵوکراوانەی ڕەخنە لە کۆماری ئیسالمی و‬ ‫سیستمی حکوومەتی ئێران دەگرن‪ ،‬ئاسانتر‬ ‫کاتەوە‪ .‬ڕۆژنامەی « سەالم « کە ڕۆژنامه‌ی‬ ‫سەر بە ئیسالحخوازانی حکوومەتی بوو‬ ‫‪ ،‬یەکەمین قوربانی ئەم پرۆژەیە بوو کە‬ ‫کەوتەر بەر هێرش و لەئاکام دا داخرا‪.‬‬ ‫بە دوای بڕیارەکە دەزگای قەزایی‬ ‫بۆ داخستنی ڕۆژنامەی «سەالم» لە‬ ‫‪١٧‬ی مانگی پووشپەڕدا خوێندكاران‬ ‫سه‌رل ‌ه ئێواره‌ی ئەو ڕۆژ‌ە ل ‌ه ناوه‌و‌ه و‬ ‫ده‌وروبه‌ری كوی دانیشگا خۆپیشاندانێكیان‬ ‫وه‌رێ خست و خوازیاری دانەخرانی‬ ‫ڕۆژنامەی «سەالم» و پەسەندنەکرانی‬ ‫الیەحەی گۆڕینی یاسای راگەێنەرەکان‬ ‫و هەلوەشاندنەوەی ئەو بڕیارە بوون ‪.‬‬ ‫لە نیوه‌ی شه‌ودا و دوای ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫خۆپیشاندانی خوێندكاران هێور بووەو‌ە‬ ‫ب ‌ه فه‌رمانی «خامنەیی» حیزبوالله و‬ ‫باقی هێزه‌كانی سەرکوتکارەکانی ڕژیم له‌و‬ ‫په‌ره‌ی دڕنده‌ییدا ڕژان ‌ه ناو كووی دانشگا‬ ‫و خوێندكارانیان ل ‌ه حالێكدا ك ‌ه نیوه‌یان‬ ‫خه‌وتبوون دایه‌ به‌ر لێدان و ژماره‌یه‌كیان‬ ‫بریندار و خوێندكارێكیان ب ‌ه ناوی « عیززتۆڵاڵ‬ ‫ئیبراهیم نەژاد» كوشت‪ .‬خوێندكارێكی‬ ‫دیکەش ب ‌ه ناوی «فرشته‌ی عه‌لیزاد»‬ ‫سه‌رله‌به‌یانیی ‪١٨‬ی پووشپەڕ ل ‌ه كوی دانشگا‬ ‫ده‌ست ب ‌ه سه‌رکرا و ل ‌ه ژێر ئه‌شكه‌نج ‌ه دا‬ ‫گیانی به‌ختكرد‪ .‬خوێندكاران و ژماره‌یه‌ك ل ‌ه‬ ‫دانیشتوانی شه‌قامی كارگه‌ری شومالی‪ ،‬ڕۆژی‬ ‫‪١٨‬ی پووشپەڕ ده‌ستیان دای ‌ه خۆپیشاندان‬ ‫و كه‌وتن ‌ه به‌ر هێرشی هێزه‌كانی ڕژیم و ل ‌ه‬ ‫ئاكامی ئه‌م به‌ره‌وروبونه‌وه‌ی ‌ه دا خوێندكارێك‬

‫ژمار‌ه (‪ )92‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/07/15،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫ب ‌ه ناوی « تامی حامی فه‌ر» کوژرا‪.‬‬ ‫خۆپیشاندان و ناره‌زایه‌تی تا شش ڕۆژ‬ ‫وات ‌ه تا ‪٢٣‬ی پووشپەڕ درێژه‌ی هه‌بوو‪.‬‬ ‫له‌م ماوه‌یه‌دا دروشمه‌كان ڕۆژ ل ‌ه گه‌ڵ ڕۆژ‬ ‫رادیكاڵتر ده‌بوونه‌و‌ه و سه‌رجه‌م ڕژیم و‬ ‫دیكتاتورییه‌تی ئیسالمیان كردبوو‌ه ئامانج‪.‬‬ ‫ل ‌ه دوو ڕۆژی كوتاییدا وات ‌ه ڕۆژه‌كانی ‪ ٢٢‬و ‪٢٣‬ی‬ ‫پووشپەڕ ك ‌ه ئه‌م خه‌بات ‌ه جه‌ماوه‌ری بوویه‌و‌ه‬ ‫‪ ١٤٠٠‬كه‌س ده‌ست ب ‌ه سه‌ر كران و كه‌وتن ‌ه ژێر‬ ‫توندترین ئه‌شكه‌نجه‌كانه‌وه‌ و ژماره‌یه‌كیش‬ ‫ل ‌ه ژێر ئه‌شكه‌نج ‌ه دا گیانیان به‌خت كرد‪.‬‬ ‫خه‌باتی شش ڕۆژه‌ی خه‌ڵك و خوێندكاران ل ‌ه‬ ‫‪١٨‬تا ‪ ٢٣‬ی پووشپەڕ ل ‌ه الیه‌ن خوێندكارانه‌و‌ه‬ ‫له‌ باقی شاره‌كان پشتیوانی لێ كرا‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی هەر دوو باڵی ڕژیم به‬ ‫دەسپێکی بزووتنەوەی کووی دانشگا لەسەر‬ ‫سەرکوت و هێرش بۆ سەر ئەو بزووتنەوەیە‬ ‫و خەڵک و خوێندکاران هاودەنگ بوون‪،‬‬ ‫ڕووداو‌ه جینایه‌تكارانەکانی ‪١٨‬ی پووشپەڕ ل ‌ه‬ ‫كووی دانشگا ناكوكیی ل ‌ه نێوان باڵەکانی‬ ‫ناو حکوومەت‪ ،‬وات ‌ه ئیسالح خوازان و‬ ‫موحافزه‌كاران زۆرتر کرد‪ .‬ئاخێزی ڕۆژه‌كانی‬ ‫‪ ١٨‬تا ‪٢٣‬ی پووشپەڕ هاتن ‌ه مه‌یدانی خه‌ڵكی‬ ‫ناڕازی و دانی دروشم ل ‌ه دژی كۆماری‬ ‫ئیسالمی و ڕێبه‌ری ئه‌م ڕژیم ‌ه بێدەنگی و‬ ‫خامۆشیی درێژماوەی بزوتنەوەی خوێندکاری‬ ‫و زاڵبوونی دەزگای سەرکوتی کۆماری‬ ‫ئیسالمیی تێکشکاند‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌كرێت‬ ‫خه‌باتی خوێندكاران و خه‌ڵكی ناڕازی‬ ‫له‌م ڕۆژان ‌ه دا وه‌ك ده‌ستپێكێکی نوێی‬ ‫جه‌ماوه‌ری بوونه‌وه‌ی خه‌باتی ئازادیخوازان ‌ه‬ ‫و ڕزگارخوازانەی خه‌ڵكی ئێران ل ‌ه دژی‬ ‫ڕژیمی ئیسالمی ببینین‪ ،‬خه‌باتێك ك ‌ه الیه‌ن ‌ه‬ ‫پرشنگدار و پێشڕه‌وکانیمان ل ‌ه خه‌باتی‬ ‫جه‌ماوه‌ری و به‌رینی خه‌ڵک لەم سااڵنەی‬ ‫دواییدا بینی‪ .‬لە ڕووداوەکانی ئەم شش ڕۆژەدا‬ ‫و تا ئەمرۆش بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاری زۆر ب ‌ه‬ ‫خێرایی داخوازیی سیاسی و ڕادیكاڵی كرد‬ ‫ب ‌ه هه‌وێنی خه‌بات و ئه‌وه‌ش خۆی به‌ستێنی‬ ‫پێكهاتنی مه‌یلی چه‌پ و سۆسیالیستی ل ‌ه‬ ‫ناو خوێندكارانی زانستگەکانی ئیراندا بۆ‬ ‫جارێکی دیکە بووژاندەوە‪ .‬زاڵبوونی کەش و‬ ‫هەوای ئەمنییەتی و کەم ئەزموون بوون و‬ ‫الوازیی ڕێکخراوەیی و نەبوونی ڕێبەرییەکی‬ ‫بەئەزموون‪ ،‬بۆنە هۆی ئەوەی کە ئەم‬ ‫بزووتنەوەیە بەرلەوەی بە تەواوی جەماوەری‬ ‫بێتەوە سەرکوت بکرێ بەاڵم ئاسەوارەکانی‬ ‫لە دۆخی سیاسیی ئێراندا نکۆڵییان لێناکرێ‪.‬‬ ‫لە دڕیژەی خەباتی خۆێندکاران لە‬ ‫زانستگەکانی ئێراندا به‌شی ڕادیكاڵی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاری ب ‌ه به‌شداری‬ ‫وشیارانه‌ی خۆی لە ئاخێزی سه‌رتاسه‌ریی‬ ‫مانگی به‌فرانباری ‪ ٩٦‬و ب ‌ه جه‌ماوه‌ری‬ ‫كردنه‌وه‌ی درووشمی « ئیسالح تەڵەب ‪،‬‬ ‫ئوسوولگەرا‪ ،‬ئیتر تەواو بوو ماجەرا» دەورو‬ ‫نەخشی خۆی ل ‌ه كۆتایی هێنان ب ‌ه زاڵبوونی‬ ‫گوتاری ڕێفۆرم خوازان به‌سه‌ر كه‌ش و هه‌وای‬ ‫سیاسیی ئێراندا بینی‪ ،‬ل ‌ه ئاخێزی مانگی‬ ‫خه‌زه‌ڵوه‌ریشدا بۆ هاوپشتی له‌گه‌ڵ هه‌ژاران و‬ ‫سته‌ملێكراوانی شار‪ ،‬زانكۆیان كرد ب ‌ه ناوه‌ندی‬ ‫ناڕه‌زایه‌تی دژبه‌ ده‌ستدرێژی ڕژیمی ئیسالمی‬ ‫بۆ سه‌ر بژێوی خه‌ڵك و سه‌ركوتگه‌رییه‌كانی‪.‬‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاری له‌م سااڵنەی‬ ‫دواییدا و تا بە ئەمرۆش ب ‌ه به‌شداریی‬ ‫ل ‌ه ئاكسیۆنه‌كانی ئه‌وه‌ڵی مانگی مه‌ی و‬ ‫ناڕە‌زایه‌تی موعه‌لیمان و خانه‌نشینان و‬ ‫ی درووشمی « خوێندكار‪ ،‬كرێكار‪،‬‬ ‫وتنه‌وه ‌‬ ‫موعه‌لیم‪ ،‬یه‌كگرتن یه‌كگرتن ‪ ،‬خوێندكاران‬

‫‪15‬‬

‫وشیارن‪ ،‬هاوڕێی كرێكارانن» به‌ڕوونی‬ ‫بەهێزبوونی مەیلی چەپیان له‌ناو دڵی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاریدا نیشاندا‪ .‬له‬ ‫ئاخێزی مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ری ساڵی ‪١٣٩٦‬ی‬ ‫هەتاویدا خوێندكاران ناڕە‌زایه‌تی خۆیان‬ ‫له‌گه‌ڵ هاواری ناڕە‌زایه‌تی هه‌ژارانی شار‬ ‫و الوانی بێزار ل ‌ه بێكاری تێكه‌ڵ كرد‪.‬‬ ‫ئاخێزی سه‌رتاسه‌ریی مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ر‬ ‫ل ‌ه درێژە‌ی ئاخێزی مانگی به‌فرانبار بۆ‬ ‫جاریكی دیك ‌ه ڕیزبه‌ندیی ناو بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫خوێندكاریی ‌گۆڕێ‪ .‬ئه‌گه‌ر پاش ئاخێزی‬ ‫مانگی به‌فرانبار درووشم و شێوه‌ی كاری‬ ‫ڕێكخراو و ناوه‌نده‌كانی سه‌رب ‌ه ڕێفۆڕمخوازانی‬ ‫حكوومه‌تی كه‌م ڕه‌نگ بوو‌ه و توانای‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی هێزیان له‌دسه‌تدا‪ ،‬ل ‌ه ئاخێزی‬ ‫مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ریشدا‪ ،‬خه‌بات بۆ ڕووخاندنی‬ ‫كۆماری ئیسالمی كه‌وت ‌ه قۆناخێكی نوێوه‌‪.‬‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاری بۆ ئەوەی بتوانێ‬ ‫دەور و نەخشێکی بەرچاو و کاریگەر لە‬ ‫خەبات دژی دیکتاتۆریدا بنوێنێ‪ ،‬پێویستی بە‬ ‫هاودەنگی و هاوپشتیی بزووتنەکانی دیکەی‬ ‫وەکوو ژنان و کرێکاران و ‪ ...‬هەیە هاوکات‬ ‫تەنیا ڕێگەی گشتگیربوون و بەرینبوونەوەی‬ ‫ئەو بزووتنەوە ڕادیکاڵبوونەوەی خواست و‬ ‫دروشمەکانی ودژایەتیی ئاشکرا لەگەڵ هەموو‬ ‫سیستمی دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمیی‬ ‫ئێران بە هەموو باڵەکانیەتی‪ .‬هەژاری و‬ ‫بێبەشی و چەوسانەوەی جەماوەری بەرینی‬ ‫خەڵک و دۆخی نالەباری ئابووریی میلیۆنها‬ ‫کەس‪ ،‬نەبوونی ئازادییە تاکەکەسی و‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬بێمافیی بەرینی ژنان و‬ ‫نەتەوە ژێردەستەکان‪ ،‬بێداهاتوویی و بێهیوایی‬ ‫الوان و مندااڵن و دەیان دەرد و ئازاری‬ ‫چین و توێژە کۆمەاڵیەتییە جۆراوجۆرەکان‪،‬‬ ‫کۆمەاڵنی خەڵک بەرەو ڕاپەڕین هاندەدا و‬ ‫هەموو نیشانەکان دەردەخەن کە ئاخێزی‬ ‫بەهێزتر و ناڕەزایەتیی بەرینتر بەڕێوەیە‪.‬‬

‫لە دۆخێکی وەهادا خوێندكاران وەکوو‬ ‫چینی ڕووناکبیر و وریای كۆمه‌ڵ‪،‬‬ ‫ده‌توانن ده‌ور و نه‌خشێكی گرینگیان‬ ‫ل ‌ه ڕێكخستنی ئه‌م ئاخێزانه‌دا هەبێ‪.‬‬ ‫بەشی ڕادیکاڵ و یازادیخوازی ناو‬ ‫بزوتنەوەی خۆێندکاران کە بەشێکی‬ ‫بەرینی ئەم بزووتنەوەیە پێکدێنێ‬ ‫ناوەرۆکێکی پێشکەوتوو و ڕادیکاڵی‬ ‫هەیە‪ ،‬به‌اڵم هێشتا خاوەنی ڕێبەرییەکی‬ ‫ڕادیکاڵ و گشتگیر نییە‪ .‬بەسەرەنج‬ ‫بەو ڕاستییانە و ئەو بەستێن لەبارەی‬ ‫کە خولقاوە و گۆڕانیی هاوسەنگیی‬ ‫هێز لە زەرەری حکوومەتی ئێران‬ ‫خوێندكاران و الوانی سوسیالیست‪،‬‬ ‫پێویستە خه‌باتی پرش و باڵوی‬ ‫خۆیان یەکگرتوو بکەن و ئەو خەباتە‬ ‫لەگەڵ خەباتی کرێکارانی پێشڕەو‬ ‫و بزووتنەوەی ژنان و بزووتنەوە‬ ‫پێشکەوتووەکانی دیکەی کۆمەڵگادا‬ ‫هەڵپێکن و هەوڵ بۆ جه‌ماوه‌ری‬ ‫كردنه‌وه‌ی دروشم ‌ه دیموكراتیك‪،‬‬ ‫شوڕشگێران ‌ه و سوسیالیستەکان‬ ‫بدەن‪ .‬ڕووداوەکانی ‪١٨‬ی پووشپەڕی‬ ‫ساڵی ‪ ١٣٧٨‬و بزووتنەوەکانی‬ ‫دوایی پێویستیی ئەم هەوڵ و‬ ‫هاوئاهەنگییە زیاتر دەردەخەن‪.‬‬

‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪16‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )٩٢‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/٠٧/١٥ ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬ ‫سەرنووسەر‪:‬‬ ‫ڕەزا کەعبی‬ ‫بەڕێوەبەری نووسین و دیزاین‪:‬‬ ‫هێمن بایەزیدپوور‬ ‫ئێدیت و پێداچوونەوە‪:‬‬ ‫محەممەد فەرهادزادە‬

‫بۆ خوێندنه‌وه‌ی دواڕۆژ له‌سه‌ر تۆڕی ئینتێرنێت‬ ‫سه‌ردانی ‪ www.komala.com‬بکه‌ ‌ن‬ ‫پەیوەندی ‪dwaroj@komala.com‬‬

‫پەیمانی لۆزان و میساقی میللی‬

‫دواستوون‬ ‫تێکۆشانی کرێکارانی «حەفت تەپپە» شایانی پشتیوانیە‬

‫زانیار عەزیزنژاد‬ ‫پەیمانی لۆزان لە سالی ‪ ١٩٢٣‬بستراوە‬ ‫و دوای سەد سالە لە ڕۆژی ‪٢٤‬ی‬ ‫مانگی جووالیی ساڵی ‪ ٢٠٢٣‬کوتای‬ ‫دێت‪ .‬لە ریکالمەکی ئەردوغان کە‬ ‫سالی‪ ٢٠١٥‬ئامادە کراوە بانگەشە بۆ‬ ‫ئەوە دەکریت کە ڕۆژیک دیت حەلەب‬ ‫و مووسڵ و کەرکووک و هەوڵیریش‬ ‫دەخرینەوە سەر تورکییە‪ ،‬ئایا ئەمە‬ ‫هەر ڕیکالمە یان حکوومەتی تورکییە‬ ‫و ئەردوغان پیالنی داگیرکردنی ئەو‬ ‫ناوچانەیان هەیە؟هەر چەند ئەردوغان‬ ‫و بەرپرسانی تورک لە ترسی‬ ‫کاردانەوەی نێودەوڵەتی ناوێرن زۆر‬ ‫بە ڕاشکاوی باس لە داگیرکردنی‬ ‫ئەو ناوچانە بکەن بەالم لەساالنی‬ ‫ڕابردوودا بە شێوازی جۆراوجۆر‬ ‫نیازی خۆیان ئاشکراکردووە‪.‬‬ ‫زۆر‬ ‫تورکییە‬ ‫دەسەاڵتدارانی‬ ‫جار باسی میساقی میللی دەکن‬ ‫و پارتی گەشەپێدان و پارتی‬ ‫نەتەوەپرستی مەهەپە کە چندین‬ ‫ساڵە لە چۆارچیوەی ئامانجە‬ ‫تورکییەدا‬ ‫ناسێونالیستییەکانی‬ ‫بونەتە هاوپیمان‪ ،‬پێکەوە هەوڵی‬ ‫بووژانەوەی میساقی میللی دەدەن‬ ‫کە لە چۆارچیوەی ئەو پیماندا‬ ‫دەیانەوێت تا سال ‪ ٢٠٢٣‬ڕۆژئاوای‬ ‫کوردستان و باشووری کوردستان‬ ‫بلکێنن بە کۆماری تورکییەوە‪.‬‬ ‫پەیمانی میساقی میللی چیە؟‬ ‫لە کوتای شەڕی جیهانیی یەکەمدا‬ ‫ئیمپراتووری عوسمانی بە ڕادەیکدا‬ ‫اڵواز ببو کە تەنیا خاکی تورکییەی‬ ‫ئەمڕۆ‪ ،‬باشووری کوردستان‪ ،‬ڕۆژئاوای‬ ‫کوردستان و بەشیک لە خاکی یونانی‬ ‫ئیستای بە دەستەوە مابوو و والتە‬ ‫زڵهێزەکانی ئەو کات هەوڵی بچووک‬ ‫کردنەوەی دەولەتی عوسمانیان‬ ‫دا تا دواجار لە چۆارچیوەی‬ ‫ئیستادا‬ ‫تورکییەی‬ ‫کۆماری‬ ‫کویانکردەوە بەالم بە رووخانی‬ ‫ئیمپراتووریی عوسمانی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی پروژەیەکی بە ناوی‬ ‫میساقی میللی بو ئاشتی ئامادە کرد‬ ‫ئەم پڕۆژەیە دواتر لە ‪٢٨‬ی کانونی‬ ‫دوومی ‪ ١٩٢٠‬لە الیەن پەرلەمانی‬ ‫تورکییەوە پەسەند کرا‪ .‬پیمانی‬ ‫میساقی میللی لە ‪٦‬خاڵ پێکدێت‬ ‫‪-١‬ئەو بەشانەی خاکی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی بە تایبەت ئەوانەی زۆرینەی‬ ‫دانیشتووانی عەربن و لە دوای‬ ‫ئاگربەسەکەی ‪٣٠‬ی ئوکتۆبری ‪١٩١٨‬‬ ‫لە ژیر کۆنترولی دەوڵەتی ڕۆژئاوا‬ ‫ماونەتەوە پیویستە بە ڕێفراندۆم‬ ‫چارەنووسیان یەکالیی بکرێتەوە‪.‬‬ ‫‪-٢‬لە هەر سی وەالیەتی قەرس‪،‬‬

‫بێهنام فەتحی‬

‫ئەردهان و باتوم ڕێفراندۆم‬ ‫بکرێت بو ئەوی بڕیاربدەن‬ ‫دەیانەوێ لە چۆارچیوەی دەولەتی‬ ‫عوسمانیدا بمیننەوە یاکوو نا‪.‬‬ ‫‪-٣‬دیاریکردنی چارەنووسی یاسایی‬ ‫ڕۆژئاوای تورکییە کە بە ئاشتی‬ ‫لەگەڵ تورکییە دەمێنێتەوە تا‬ ‫دوایی ڕێفراندۆمی بو دەکرێت‪.‬‬ ‫‪-٤‬ئاسایشی دەریای مەڕمەڕە و شاری‬ ‫ئەستەنبوڵ ناوەندی خەالفەتی‬ ‫ئیسالم دەبێ لە بەرامبەر‬ ‫هەرجۆرە هێرشیک پارێزراو بێت‪.‬‬ ‫‪-٥‬لە چۆارچیوەی بنەماکانی‬ ‫ریکەوتنامەکانی نێوان عوسمانی و‬ ‫والتانی ڕۆژئاوادا مافی کەمینەکان‬ ‫لە الیەن ئیمەوە گەرنتی دەکرێت‪.‬‬ ‫‪-٦‬دەستەبەر کردنی پیشکەوتنی‬ ‫نیشتمانی و ئابووری و سەرخستنی‬ ‫پیشکەوتنمان‪،‬‬ ‫مەرجەکانی‬ ‫پرنسیپی سەرەکیی داهاتومانە‪.‬‬ ‫بە پێی ئەم پیمانە دەبوایە هەموو‬ ‫هێزە سەربازییەکان لە شۆینی‬ ‫خۆیان بمێننەوە و تا کوتای پیمانی‬ ‫ئاشتی واژو دەکرێت‪ .‬لەو قوناخەدا‬ ‫ویالیەتی مووسڵ کە بەشی زۆری‬ ‫باشووری کوردستانی دەگرتەوە لە‬ ‫ژیر کۆنترولی سوپای عوسمانیدا بوو‬ ‫بەاڵم حکوومەتی بریتانیا کە گرینگیی‬ ‫ستراتێژیکی مووسڵی دەزانی‬ ‫ئاگربەستی مەندریسیان پشتگۆی‬ ‫خست و پەالماری مووسڵیان دا‬ ‫و ئەو شارەیان لە ژیر دەسەاڵتی‬ ‫سوپای عوسمانی دەرهێنا‪ .‬دوای‬ ‫ئەو هێرشە سەرتا پیمانی سیڤەر‬ ‫و دواتر پیمانی لۆزان بەسترا و‬

‫میساقی میللی عوسمانی وەک‬ ‫بریارەکی تاک الیانەی تورکەکان‬ ‫چووە کتێبخانەی میژووەوە‬ ‫و کۆماری تورکییە دامەزرا‪.‬‬ ‫سیاسەتی عوسمانیی نۆی و‬ ‫زیندووکردنەوەی میساقی میللی‬ ‫دەستەواژەی سیاسەتی عوسمانیی‬ ‫نۆی بویەکەمجار لە کاتی هێرشی‬ ‫تورکییە بو سەر قوبرس سالی‬ ‫‪ ١٩٧٤‬لە الیەن یونانیەکانەوە‬

‫بە کارهێنرا‪ ،‬دواتر لە سەردەمی‬ ‫تورگوت ئەوزاڵ دا هەوڵی‬ ‫پراکتێزەکردنی درا‪ ،‬ئوزال لە سالی‬ ‫‪ ١٩٩١‬کاتێک ئەمریکا و هاوپیمانان‬ ‫هێرشیان کردە سەر عیراق‬ ‫هەوڵیدا ئەو دەرفەتە بقۆزێتەوە‬ ‫بەاڵم شکستی هێنا‪ .‬ساڵی ‪٢٠٠٢‬‬ ‫بە هاتنە سەر کاری پارتی داد و‬ ‫گەشەپێدان ئەم سیاسەتە جارکی‬ ‫دیکە بووە بە ڕۆژڤی دەسەاڵتی‬ ‫سیاسیی تورکییە‪ ،‬ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫ئەحمەد داڤوود ئۆغڵوو کە ئەو‬ ‫کات وەزیری دەرەوی تورکییە بوو‬ ‫بە باڵوکردنەوەی کتێبیک بە ناوی‬ ‫قوواڵیی ستراتیژیک‪ ،‬ئامانجەکانی‬ ‫دەوڵەتی تورکییەی ئاشکرا کرد‪.‬‬ ‫دواتر لە ‪٧‬ی دیسامبری ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١٠‬لە کوبوونەوی گەالن لە‬ ‫بەریتانیا دەوڵەتی عوسمانی‬ ‫وکوو نموونەی پێکەوە ژیانی‬ ‫گەالنی هینایەوە زۆر نیشانە‬ ‫دەری دەخەن کە دەسەاڵتدارانی‬ ‫تورکییە و ژمارەیەکی بەرچاوی‬ ‫سیاسەتمەدارانی ناسیۆنالیستی‬ ‫تورک خەون بە گەڕانەوە بو‬ ‫سنوورەکانی دەوڵەتی عوسمانی‬ ‫دەبینن‪ ،‬ئەمە لە کاتێکدایە کە‬ ‫کەمتر لە سێ ساڵ بو کوتایی‬ ‫پەیمانی لۆزان ماوە و شەڕیکی‬ ‫فەراوان ناوچەکەی گرتووەتەوە‬ ‫و چاوەڕێ دەکرێت جوگرافیای‬ ‫سیاسیی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫ئاڵوگۆڕی بەسەردا بێ و‬ ‫حکوومەتی تورکییە ئامادەکاریی‬ ‫بو بەدستهێنانی دەسکەوتی زیاتر‬ ‫لە چۆارچێوەی پروژەی میساقی‬ ‫میللیدا کردووە‪ .‬ڕاستییەکان‬ ‫ئامانجی دەوڵەتی تورکییە بە ڕوونی‬ ‫دەردەخەن کە هەوڵی الوازکردن و‬ ‫لەناوبردنی دەسەاڵت و پێگەی‬ ‫سیاسیی کورد دەدا‪ ،‬پرسیارەکە‬ ‫ئەمەیە ئایا کورد لم پیالنەی‬ ‫دەوڵەتی تورکییە ئاگادارە ؟؟؟‬

‫قۆناغێکی تازەی مانگرتنەکانی کرێکارانی نەیشکەری «حەفت تەپپە» لە مانگی‬ ‫ڕابردووەوە دەستیپێکردووە‪.‬‬ ‫نەدانی ‪ 3‬مانگ حەقدەست لە الیەن خاوەنکارەکان‪ ،‬درێژەوەنەکردنی ماوەی بیمەی‬ ‫خزمەتگوزاریە دەرمانی و کۆمەاڵیەتیەکان و قۆرغی هەمەالیەنەی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫ئەم زنجیرەکارخانەیە لە الیەن کەرتی تایبەتەوە‪ ،‬سەرەکیترین هۆکارەکانی ئەم‬ ‫مانگرتنەی کرێکارانی کشتوکاڵ و پیشەسازیی نەیشەکەری حەفت تەپپە پێکدێنن‪.‬‬ ‫وێڕای ئەوەیکە نزیکەی ‪ ٦0‬ساڵ بەسەر دامەزراندنی ئەم پێکهاتەیەو چاالکیەکانی‬ ‫تێپەڕ دەبێت‪ ،‬بەاڵم مێژووی ڕێکخراوبوون و ڕێکخستنە کرێکاریە سەربەخۆەکانی‬ ‫کرێکاران لەم زنجیرە کارخانەیە دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی دەهەی ‪90‬ی ئێرانی‪.‬‬ ‫لە دەسپێکی ئەو چاالکیگەلەدا کە هاوکات بوو لەگەڵ دەسبەسەرکردنی ڕێبەرانی‬ ‫مانگرتنەکانی ئەو سەردەمە‪ ،‬سەندیکای کرێکارانی نەیشەکەری حەفت تەپپە توانی‬ ‫گەلێک سەرکەوتن لە بواری جێبەجێ کردنی داواکارییەکانی بەدەست بێنێت‪.‬‬ ‫لە ماوەی چەن ساڵی ڕابردوودا‪ ،‬هەڵسووڕانی بەردەوامی کرێکاران بۆ وەرگرتنی‬ ‫حەقدەستە وەدواکەوتووەکانیان و داخوازییەکانی دیکەیان درێژەی هەبووە‪.‬‬ ‫پاییزی ساڵی ‪(1397‬دوو ساڵ پێش ئێستا)‪ ،‬ناڕەزایەتی کرێکاران گەیشتە بااڵترین و‬ ‫ڕێکخراوترین ئاستی جموجۆڵەکانی خۆی و هاوکات توانی پشتیوانی چەن ڕێکخراوەی‬ ‫کرێکاری دیکەو‪ ،‬بزووتنەوەی خوێندکاری و بزووتنەوە مەدەنیەکانی لێبکەوێتەوە‪.‬‬ ‫لەمە زیاتر‪ ،‬ئەو ڕووداوانە‪ ،‬کاربەدەستانی ڕژیمی ئێران و ڕاگەیاندنەکانی ئەم ڕژیمەی‬ ‫هێنایە سەرخەت‪.‬‬ ‫ئەگەرچی مانگرتنەکانی ئەم دواییانەی کرێکارانی «حەفت تەپپە» جارێکیترو نزیکەی‬ ‫یەک مانگە دەستیپێکردووەتەوە‪ ،‬بەاڵم هەموو جارێک سەرەڕای دەسکەوت و ئەزموونەکان‪،‬‬ ‫دیسانەوە داواکاریە کرێکارییەکان لە الیەک و لەالیەکی دیکەوە‪ ،‬مافەپێشێلکراوەکان‪ ،‬لەجێگەی‬ ‫خۆیەتی و لەکردەوەدا دۆخی بژێوی کرێکاران‪ ،‬گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ بەخۆیەوە نابینێ‪.‬‬ ‫گەلێک خەسارناسی و لێکدانەوە لەم بابەتەوە لە الیەن کۆڕوکۆمەڵە کرێکارییەکان و‬ ‫ڕێبەران و چاالکانی ئەم بوارە ئەنجام دراوە کە دەکرێ بە کورتی هۆکارە سەرەکیەکانی‬ ‫پێشنەکەوتن و لەجێ خۆیدا مانەوەی ئەم حەواڵنە کە بەگشتی پەیوەندیی بە بزووتنەوەی‬ ‫کرێکاری لە ئێرانی ژێر دەسەاڵتی «کۆماری ئیسالمی» هەیە‪ ،‬ئاماژەیان پێ بکرێت‪.‬‬ ‫ئەم هۆکارگەلە دەکرێ دابەش بکرێتە سەر دوو بەشەوە کە یەکەمیان‪ :‬پەیوەندیی‬ ‫بە ناو بزووتنەوەی کرێکارانەوە هەیەو دووهەم‪ :‬هۆکارەکانی دەرەوەی بزووتنەوەی‬ ‫کرێکاریە‪.‬‬

‫لەمپەرە ناوخۆییەکانی ناو بزووتنەوەی کرێکاری لە ئیران‪:‬‬ ‫ئاستی نزمی زانیاری چینایەتی و نەخوێندەواری‬‫زاڵبوونی بیرۆکەی ئایینی و ڕوانینی ئیدەئالیستی بۆ هاوکێشە بنەڕەتییەکانی‬‫ژیان‬ ‫لەخۆبێگانەبوونی کرێکاران لە ئاکامی دژواربوونی تێگەیشتن لە مێکانیزمی‬‫پەیوەندیەکانی سەرمایەداری‬ ‫ناکۆکی و کەلێنی ئایدیۆلۆژیک و لەڕادەبەدەری نێوان چاالکانی کرێکاری و‬‫الیەنگەلی سیاسی لەگەڵ یەکتر یان بزووتنەوەگەلی دیکە‪.‬‬ ‫هۆکارە دەرەکییەکانی ئەم بزووتنەوەیە‪:‬‬ ‫سەرمایەداری گرێدراوی هاوردەکاری و ئابوورییەک کە بەستراوەتەوە بە‬‫سەرچاوە سرووشتییەکانەوە‬ ‫گەشەی نالەباری کەرتی بەرهەمهێنان کە ڕێگرە لە درووستبوونی دەرفەتی‬‫کار و لە ئاکامدا پڕۆلێتاریزە بوون و تایبەتی بوونەوەی گشتگری هێزی کار لە‬ ‫هەموو ناوچەکان‬ ‫دەسەاڵتێکی تاسەر نادێمۆکراتیک و دژەکرێکاری کە ڕێگە نادات بزووتنەوەکە‬‫نەک تەنیا خواستەکانی تێکەڵ بە داخوازیگەلی سیاسی بێت بەڵکوو تەنانت‬ ‫لەبوارگەلی سێنفی و مەدەنیانەش پێشی پێدەگرێت و سەرکوتی دەکات‬ ‫لە ئاکامدا وێڕای لەبەرچاو گرتنی گشت کەموکووڕی و لەمپەرەکان‪ ،‬ئەرکی‬ ‫هەموو الیەنێکی مافخواز‪ ،‬یەکسانیخواز و ئازادیخواز ئەوەیە کە بەرگری لە‬ ‫تێکۆشان و حەوڵەکانی بزووتنەوەی کرێکاری بکات و بۆ پێکەوە گرێدانی‬ ‫هەمەالیەنەی بزووتنەوە جیاجیاکانی نێو کۆمەڵگا‪ ،‬تواناکانی خۆیان بەکار‬ ‫بێنن‪.‬‬ ‫بێگومان هەنگاوی یەکەم بۆ پێشکەوتن و گەشەی بزووتنەوەی کرێکاری‪،‬‬ ‫لە الیەن ئەم چینەو ڕێبەرەکانیەوە هەڵدەگیرێ و هێمای ئەم هەنگاوانەش‪،‬‬ ‫«وشیاری و یەکگرتوویی» کرێکارانە‪.‬‬