Duurzaam Gebouwd Magazine #36 by Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Samenwerking met meerwaarde

ENERGIENEUTRALE WONINGBOUW-CONCEPTEN

Duurzaam Gebouwd # 36 | februari 2017

ALL-ELECTRIC WARMTEPOMP-OPLOSSINGEN VOOR LAAG- EN HOOGBOUW

Stef Blok: ‘De woningmarkt draait weer als een zonnetje’ + Verwarming, koeling en warm tapwater tegen 500% rendement + Komt in aanmerking voor de ISDE-subsidie en EIA-2016 + Bewezen concept voor nul-op-de-meter + Geen gasaansluiting nodig + 100% koolmonoxide vrij + Compacte plug-and-play installatie + Forse EPC-verlaging

Opzoek naar een warmtepomp-oplossing? Bestel de brochure via:

WWW.ALKLIMA.NL

# 36 | februari 2017

Gezond binnenklimaat

Maatschappelijk vastgoed

Met onder meer Geanne Arkel over de voordelen van biomimicry voor het binnenklimaat, en de nieuwe functie van de gesloten mijnen in Heerlen.

Met onder meer de vernieuwende manier waarop Eindhoven de verduurzaming van het gemeentelijk vastgoed aanpakt en het nieuwe zwembad van Landal Greenparks Ooghduyne.

‘Duurzaam renoveren is de toekomst’ Bol.com opent toekomstbestendig distributiecentrum ‘Corporaties, geef duurzaamheid de aandacht die het verdient!’

Fotograaf: Hennie Raaymakers

TOGETHER FOR BETTER ramen, deuren, vliesgevels en zonwering

Reynaers ontwikkelt aluminium raam-, deuren vliesgevelsystemen in nauwe samenwerking met opdrachtgevers, architecten en gevelbouwers. Een voorbeeld hiervan is de transformatie van Philips Lighting in Eindhoven, een ontwerp van diederendirrix architecten, gerealiseerd door aannemer Stam + De Koning Bouw bv en gevelspecialist Wijmoco Geveltechniek. Dit voormalige hoofdkantoor van Philips Lighting is getransformeerd tot 616 appartementen en penthouses. Opvallende champagnekleurige ramen spelen een belangrijke rol in de gevel. De grote schuiframen zijn verdiepingsbreed ĂŠn verdiepingshoog en laten het licht tot ver in de ruimte binnen. Het zijn elektrisch bedienbare verticale schuiframen die zodra geopend, het appartement omvormen tot een groot balkon.

Kijk op www.reynaers.nl of bel +31 (0)492 â&#x20AC;&#x201C; 56 10 20

Duurzaam Gebouwd

Groot interview: Stef Blok Voor minister Stef Blok voor Wonen en Rijksdienst zit zijn tijd bij Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties erop. Een goed moment om de balans op te maken. Wat is bereikt? Hoe kijkt hij erop terug en wat brengt de toekomst?

10 Thema: gezond binnenklimaat • Hoogwaardige luchtkwaliteit in kantoor waterschap • Klimaatneutraal Tilburg in de maak • Natuur als blauwdruk voor een duurzame toekomst • Gezond en comfortabel binnenklimaat zonder fossiele brandstoffen • Gebouwen verwarmen en koelen met water uit de mijnen • Sigarenfabrikant zorgt voor prettig klimaat

19 Thema: maatschappelijk vastgoed • Flexibiliteit helpt bij verduurzaming gemeente Eindhoven • Simpel besparen met energiemanagement • Aangename temperatuur en luchtkwaliteit in zwembad Ooghduyne • Rotterdamse hogeschool gaat voor BREEAM-NL Excellent

109 duurzaam gebouwd | februari 2017

Drie dagen lang inspiratie over Cradle to Cradle Gemeente Venlo organiseert van 21 tot en met 23 maart 2017 het C2C-Congress Venlo. Dit driedaagse internationale congres richt zich op iedereen die meer over Cradle to Cradle (C2C) wil weten. Het C2C-Congress Venlo bestaat uit drie evenementen, verspreid over drie dagen. Centraal op de eerste dag staat een Network Dinner, een netwerkmoment voor de koplopers in C2C. Op de tweede dag staat een In Practice Congress op de planning, met inspirerende sprekers als André Kuipers en Roger Cox. Op de derde dag krijgen deelnemers de mogelijkheid om succesvolle

C2C-implementaties met eigen ogen te zien, zoals het Stadskantoor Venlo, AGMI en het C2C ExpoLAB. Op de website C2C-CongressVenlo.com vindt u onder andere meer informatie over de inschrijfmogelijkheden en de locaties waar de evenementen worden gehouden. Ook het programma, de biografieën van sprekers en informatie over de Experience Tour zijn hier opgenomen. U kunt afzonderlijk tickets bestellen voor het In Practice Congress en de Experience Tour, maar u kunt ook kiezen voor een combinatiedeal. Maakt u gebruik van deze deal, dan bent u voor € 200 welkom bij het In Practice Congress en de Experience Tour.

Ontmoet de opdrachtgever van de toekomst De ontmoeting met de opdrachtgever van de toekomst is een belangrijk onderdeel van Building Holland 2017. Robot Pepper staat onder andere voor innovatie en technologische veranderingen, die veel invloed hebben op de bouwen vastgoedsector. “Pepper brengt ketenpartners samen rondom de zes vastgoedtyperingen die centraal staan tijdens Building Holland”, vertelt campagnemanager Jody Andernach. De vastgoedtyperingen zijn geselecteerd vanwege de grote maatschappelijke opgaven en de kansen voor de bouwen vastgoedsector. “Dit zijn Zorgvastgoed, Scholen, Leisure & Retail, Woningen, Logistiek Vastgoed en Kantoren. Stuk voor stuk thema’s en opgaven waaraan onze partners een invulling kunnen geven.” Lees meer over onder andere het concept van Building Holland 2017 en de marktuitdagingen die bij de zes thema’s horen in de bijsluiter van dit Duurzaam Gebouwd Magazine.

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Duurzaam Gebouwd

Nieuwe medewerkers Duurzaam Gebouwd In november zijn Sylvia Coppoolse en Sabrina Gerritsen aan de slag gegaan bij de afdeling sales van Duurzaam Gebouwd en Jody Andernach als campagne manager. Verder zijn Lafee Smeets, Niels Geenen en Berry Vonk begin januari begonnen bij Duurzaam Gebouwd. Lafee en Niels op de marketingafdeling, Berry bij het salesteam. Sabrina ondersteunt als salessupportmedewerker de buitendienst. “Zo draag ik een steentje bij aan het uitbouwen en optimaliseren van het salesteam binnen Duurzaam Gebouwd.” Ze kent de vastgoedsector goed. “Ik werk zes jaar in deze sector, met name in de relatiebeheer. Die ervaringen en mijn plezier pas ik graag toe in mijn nieuwe functie binnen Duurzaam Gebouwd.” Sabrina is bereikbaar via gerritsen@ duurzaamgebouwd.nl en via 085-2735970. Sylvia houdt zich vooral bezig met het naleven van de gemaakte contractafspraken. “Ik wil ervoor zorgen dat partners krijgen wat ze hebben afgesproken. Daarnaast stimuleer ik partners om zelf actief te deelnemen aan de mogelijkheden die het partnerschap biedt. Iedere partner heeft een andere behoefte en dat maakt mijn functie erg afwisselend en leuk.” Sylvia is bereikbaar via coppoolse@duurzaamgebouwd.nl en via 085-2735970. Jody weet als campagnemanager van Building Holland hoe ze onderscheidende en creatieve crossmediale B2Ben consumentencampagnes uitvoert. “Hierin kan ik mijn kernkwaliteiten als organiseren, marketingcampagnes ontwikkelen/begeleiden op de juiste manier vertolken. Daarnaast ben ik de schakel tussen wens en creatie in samenwerking met ons multidisciplinaire team. Ik zie het als een enorme uitdaging om onze merken en in het bijzonder Building Holland naar een hoger plan te tillen om op nationaal en internationaal niveau uit te blinken.” Jody is te bereiken via andernach@duurzaamgebouwd.nl en via 06-15852805.

Lafee is de nieuwe medewerker Communicatie & PR. “Ik heb een enorme interesse in alles wat met communicatie, marketing en PR te maken heeft. Ik kan plannen en organiseren als geen ander en krijg energie van het oplossen van ingewikkelde communicatievraagstukken. Ik geloof dat merken hun boodschap beter overbrengen door visuele verhalen te vertellen.” Lafee is te bereiken via smeets@duurzaamgebouwd.nl en 06-25153564. Niels is aan de slag gegaan als marketing- en communicatiespecialist. Hij heeft de afgelopen jaren ervaring opgedaan in verschillende rollen binnen een marketing- en reclamebureau. Hier heeft hij klanten uit veel sectoren voorzien van advies op het gebied van marketing, communicatie en strategie. Daarnaast heeft hij B2B-projecten begeleid van begin tot eind. Bij Duurzaam Gebouwd ziet hij zijn verschillende interesses gecombineerd. “Sinds mijn studie heb ik al een bijzondere interesse voor duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen.” Niels is te bereiken via geenen@duurzaamgebouwd.nl en 06-15156878. Berry heeft ruim 11 jaar ervaring binnen uitgeverijen en mediabedrijven als accountmanager. “In die rol vind ik het belangrijk om de schakel te zijn tussen onze klant en ons bedrijf om samen te streven naar een zo optimaal resultaat voor ons allemaal.” Zijn doel is om van Duurzaam Gebouwd en Building Holland een nog breder netwerk te maken, waardoor er nog meer waardevolle, winstgevende en duurzame contacten gelegd kunnen worden. Berry is te bereiken via vonk@duurzaamgebouwd.nl en 06-11092020.

duurzaam gebouwd | februari 2017

Kunnen gebouwen denken? Beslist.

Het gebouw van de toekomst is gebouwd rond de gebruiker. Door het toepassen van intelligente automatiseringsoplossingen voor onder andere verwarming, verlichting en ventilatie, kunnen we gebouwen realiseren die een positieve invloed uitoefenen op gezondheid, productiviteit en welbevinden van gebruikers. Zo levert intelligente automatisering extra functionaliteit op, denk aan communicatie, beveiliging en optimaal facilitair beheer. Verder heeft automatisering een bijzonder gunstig effect op het energiegebruik. ABB biedt een range aan oplossingen voor gebouwintelligentie. www.abb.nl/lowvoltage

ABB b.v. Frankeneng 15, NL-6716 AA Ede Tel. 088-2600 900 E-mail: info.lowvoltage@nl.abb.com

Duurzaam Gebouwd

Inhoud

Editorial

Zet gezondheid medewerkers centraal

Groot interview: Stef Blok

Thema: Gezond binnenklimaat 20 26 32 36 40 46 51 53

Project Hoogwaardige luchtkwaliteit in kantoor waterschap Achtergrond Klimaatneutraal Tilburg in de maak Marktvisie Natuur als blauwdruk voor een duurzame toekomst Project Gezond en comfortabel binnenklimaat zonder fossiele brandstoﬀen Achtergrond Gebouwen verwarmen en koelen met water uit de mijnen Project Sigarenfabrikant zorgt voor prettig klimaat Interview Een slimmer en energiezuiniger (t)huis Korte berichten uit de markt

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland BENG vervangt EPC voor energieprestatie nieuwbouw 62 Beton Bewust Beton Bewust|CSC: het keurmerk voor beton in Nederland 66 GPR MPG-grenswaarde een feit! 70 Energiesprong NOM Keur garandeert energieprestaties, comfort, gezondheid en kwaliteit 74 Partner uitgelicht Circulariteitsambities plafondleverancier reiken hoger en hoger 78 Rondetafelgesprek Coalitie Gezonde Gebouwen zoekt heilige graal 82 Project Webshop opent dit jaar toekomstbestendig fullfilmentcenter 88 Achtergrond ‘Houten hoogbouw heeft de toekomst’ 92 Interview ‘Corporaties, geef duurzaamheid de aandacht die het verdient!’ 96 Project Goede Doelen Loterijen: ‘Duurzaam renoveren is de toekomst’ 103 Project Circulair bouwen van theorie tot praktijk

In augustus 2016 heeft de gemeente Venlo haar intrek genomen in haar nieuwe stadskantoor, dat is geïnspireerd op Cradle to Cradle. En dat merken we! Het is een heel aangenaam gebouw om in te werken en te verblijven. De gezondheid van onze medewerkers staat centraal; dit is het uitgangspunt geweest voor het ontwerp. Om voor een optimale kwaliteit van het binnenklimaat te zorgen, wordt drie keer per dag verse lucht van buiten in het gebouw gebracht. De materialen in het gebouw zijn niet toxisch en dat draagt bij aan de gezondheid van de mensen in het gebouw. In ons oude gebouw klaagden mensen vaak over hoofdpijn en moeheid. Dit is nu een stuk verbeterd. Niet alleen in het stadskantoor hebben we deze positieve ervaringen, maar bijvoorbeeld ook op basisschool De Zuidstroom in Venlo. Ook in dit gebouw staan de gebruikers – de leerlingen – centraal. Door gezonde, Cradle to Cradle-materialen toe te passen is de binnenluchtkwaliteit verbeterd en is er sprake van minder geluidsoverlast in de school. Hierdoor zijn de kinderen rustiger en kunnen ze zich beter concentreren. Komende 22 maart organiseren we het C2C In Practice Congress in Venlo. Tijdens deze dag delen we onze opgedane kennis en ervaringen graag met u, bijvoorbeeld met een rondleiding door het Stadskantoor Venlo en een workshop van basisschool De Zuidstroom. Het In Practice Congress vindt plaats tijdens het driedaagse C2CCongress Venlo, dat weer onderdeel is van het Cradle to Cradle-jaar, dat loopt van oktober 2016 tot en met oktober 2017. Hierin tonen gemeente, bedrijfsleven en onderwijspartijen hoe ze samen werken aan een duurzame toekomst. Ik hoop van harte u in Venlo te mogen ontmoeten.

Thema: Maatschappelijk vastgoed

110 Project Flexibiliteit helpt bij verduurzaming gemeente Eindhoven 116 Achtergrond Simpel besparen met energiemanagement 120 Project Aangename temperatuur en luchtkwaliteit in zwembad Ooghduyne 125 Project Rotterdamse Hogeschool gaat voor BREEAM-NL Excellent 127 Korte berichten uit de markt 132 Duurzaam Gebouwd Congres Circulariteit en gezondheid centraal tijdens congres 136 Duurzaam Gebouwd Druk najaar met Duurzaam Gebouwd-evenementen 143 Project Gezond en veilig thuis voor Amsterdamse studenten 146 Achtergrond ‘Buiten de kaders denken was het meest waardevol’ 151 Achtergrond ‘Wij creëren de chemie in de bouwketen’ 157 Korte berichten uit de markt

Wim van den Beucken Wethouder Duurzaamheid en Cradle to Cradle, gemeente Venlo

duurzaam gebouwd | februari 2017

DUCO AT HOME

De totaaloplossing voor een gezond en comfortabel binnenklimaat

Een gezonde en comfortabele leefomgeving in combinatie met een laag energieverbruik dankzij een evenwichtige combinatie van basisventilatie, ventilatieve koeling en buitenzonwering. Dat is de succesformule voor Ducoâ&#x20AC;&#x2122;s slimme woonconcepten. De Vraaggestuurde Natuurlijke Ventilatiesystemen (VNV) van Duco

BUILDING HOLLAND

HAL 11, STAND 014 11 t.e.m. 13 april

We inspire at www.duco.eu

zetten de standaard voor ventilatie in elke woning: het Duco CO2 System, het Duco Comfort (Plus) System en het DucoTronic (Plus) System.

â&#x20AC;&#x2DC;De drie grote opgaven: technisch, financieel en communicatiefâ&#x20AC;&#x2122;

Stef Blok

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Groot interview Minister Blok wil zoveel mogelijk huurders in comfortabele woningen

Eerder duurzaam, meer bouwen of beide? Voor minister Stef Blok voor Wonen en Rijksdienst zit zijn tijd bij Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties erop. Een goed moment om de balans op te maken. Wat is bereikt? Hoe kijkt hij erop terug en wat brengt de toekomst? Tekst: Tom de Hoog. Beeld: Robert Tjalondo

Wat is de afgelopen jaren wat u betreft goed uit de verf gekomen? “Ik denk dat het hervormen van de woningmarkt goed is gelukt en dat was ook mijn hoofdtaak. De woningmarkt zat helemaal vast tijdens de financiële crisis. Door breed gesteunde maatregelen op zowel de huur- als de koopmarkt en ook met een woonakkoord is dat vlot getrokken. Dat is natuurlijk ongelooflijk leuk en heel bijzonder. De woningmarkt is natuurlijk nooit af, maar die draait nu wel weer als een zonnetje.”

‘De woningmarkt draait weer als een zonnetje’

Waarin zou meer vaart mogen? “Dat is zonder twijfel het onderwerp energiebesparing. Die opgave is zo enorm dat ik dat al een keer schetste als afspraken om een hele grote berg te beklimmen en waarvan het basiskamp net is ingericht. Voor ons ligt een heel ingewikkelde route met een heleboel tussenkampen en tegenslagen. Maar we gaan het wel realiseren!”

Welke opgaven ziet u? “Recent schetste collega Kamp (minister Henk Kamp van Economische Zaken, red.) namens het kabinet de routekaart tot 2050. Dan is er allereerst een heel grote technologische opgave. Met het bestaande instrumentarium zijn wij nog niet goed genoeg in staat om met name bestaande woningen echt energiezuinig te maken. Wat moet er gebeuren om de woningvoorraad energieneutraal te maken in 2050? Hoeveel gaat dat kosten? De berekeningen die ik aan de Kamer heb gestuurd, laten zien dat energieneutraal maken met de huidige stand van de techniek bij bestaande huizen nog niet goed mogelijk is en ook niet terugverdiend wordt uit de te realiseren energiebesparing.”

U heeft het nu alleen over de bestaande voorraad? “Precies. Want dat is natuurlijk verreweg het grootste deel van de woningvoorraad. De technologische opgave om die te verduurzamen met succes tegemoet treden,

kan eigenlijk alleen maar als je dat én klantvriendelijk kunt doen én wanneer de investeringen terug te verdienen zijn uit de bespaarde energie. Daar ligt dus een enorme innovatieopgave. Nu ben ik altijd optimistisch over technische vooruitgang. Het feit dat wij veel beter leven dan onze ouders en grootouders is te danken aan allerlei innovaties. Dan is er de tweede opgave: de financiering. De berekeningen waarop ik net wijs, laten zien dat er extra geld nodig is omdat het zich nu nog niet terugverdient.”

Dan is altijd de vraag: wie gaat dat betalen? “Een heleboel mensen kunnen het niet betalen en nog meer mensen willen het niet betalen. Als het dan uit ’s lands begroting moet, dan is dat altijd in concurrentie met andere belangrijke uitgaven, bijvoorbeeld voor meer agenten, de huurtoeslag of de leraren. De derde belangrijke opgave, naast de technische en de financiële, is het meenemen van het publiek en dat is een opgave voor zowel de politiek als de ondernemers. Uit de onderzoeken die wij zelf ook hebben laten doen, blijkt dat het grote publiek helemaal niet voor ogen heeft wat er moet gebeuren. Als je hier zo meteen op straat gaat vragen wat men de belangrijkste problemen vindt, dan zullen mensen dit niet snel noemen. Terwijl er ingrijpende wijzigingen aan zitten te komen. Je moet mensen daarin heel goed meenemen, anders worden ze verrast en boos en dan gaan we die grote berg nooit beklimmen. Kortom, drie grote opgaven: technisch,

duurzaam gebouwd | februari 2017

‘Ik ben altijd optimistisch over technische vooruitgang’ antwoord dat ik kreeg was dat men het gewoon niet op tijd haalt. Ja, dat vind ik natuurlijk heel jammer. Niet alleen voor de huurders die langer in tochtige huizen blijven wonen, maar ook tegen de achtergrond van die grote nationale opgave om te verduurzamen. De toezichthouder liet weten dat de financiële positie van de corporaties echter heel ruim is. Gebrek aan geld is dus niet de reden om die investeringen niet te doen. Nou, die combinatie van factoren bracht mij ertoe te melden dat ik de tot nu toe vrijwillige afspraken ga opnemen in een wetsvoorstel. We hebben daar in december in de Kamer over gesproken en daar werd positief op gereageerd. De wet moet nog komen, maar ik heb geen partij horen zeggen: dat moet je nou vooral niet doen.” financieel en het meenemen van de mensen. Dat is bij elkaar enorm veel.”

Dus de druk wordt groter op de corporaties?

Hoe ziet u de verantwoordelijkheid van de politiek daarin?

“Ja, op die manier geef je daar een reële impuls aan. We hebben ook voor de kantorensector een vergelijkbare maatregel aangekondigd: tenminste label C in 2023.”

“De klant is koning en de klant bepaalt of die woningen met besparing of verbouwingen voor besparing afneemt. Dus wij als politici moeten heel goed zorgen dat de communicatie met het publiek op orde is. Het bedrijfsleven heeft er een even belangrijke rol in. Wil je nieuwe producten aanbieden, dan moeten die aantrekkelijk zijn voor de klant. Daarvoor moet je de huid kruipen van de klant.”

Dan is er die discussie rondom uw toezegging dat energiezuinige woningen toch wel een gasaansluiting mogen houden. Iets waar men bij Stroomversnelling niet echt blij op reageerde…

U sprak met de woningcorporaties en die zeiden dat ze niet binnen de eerder afgesproken termijn volledige verduurzaming in hun voorraad kunnen realiseren. Dus u gunde hen meer ruimte. Daarna constateerde u dat ze oppotten en daarbij viel zelfs het woord ‘straffen’. Hoe rijmt dat? “Er is in 2012 een convenant gesloten met woningcorporaties en particuliere verhuurders waarin doelstellingen voor 2020 zijn afgesproken. Voor de woningcorporaties is dat gemiddeld energielabel B. Dat meten we natuurlijk ieder jaar en helaas kwam dit jaar naar buiten dat dat labelniveau niet gehaald gaat worden. Toen heb ik ze gevraagd of er nog een inhaalslag mogelijk was. Het

februari 2017 | duurzaam gebouwd

“Stroomversnelling is het eerste platform dat op zoek is gegaan naar een grootschalige toepassing van nul-opde-meter, waarvoor ze ook mijn complimenten krijgen. We hebben ze vanuit het ministerie ook ondersteund. Met subsidie maar ook met de belofte om in een wet de energieprestatievergoeding mogelijk te maken. Dat heb ik ook gedaan. Tegelijkertijd vind ik zelf, maar heeft ook de Kamer gezegd: we moeten de wet niet zo inrichten dat er maar één techniek mogelijk is. Dan sluit je namelijk andere innovaties uit en ga je bovendien partijen een voordeel bieden dat een nadeel voor de huurder kan opleveren. Als er maar één partij een dienst kan leveren, dan is er geen druk om dat goedkoop en efficiënt te doen. Daarom heb ik in de Kamer aangegeven dat ik de energieprestatievergoeding ook voor andere technieken mogelijk wil maken.”

Groot interview

‘Het grote publiek heeft niet voor ogen wat er moet gebeuren’ Het ondergraaft wel de positie van Stroomversnelling. “Ik begrijp dat de Stroomversnelling dan verdrietig is en zegt: ‘Wij zouden het fijn vinden als het alleen voor ons is.’ Als minister moet ik echter het algemene belang bewaken. En dat is ermee gediend dat ook andere technieken een kans krijgen. Al helemaal omdat in gesprekken met de branchevereniging voor woningcorporaties Aedes bleek dat een beperkt aantal corporaties met de volledig elektrische route op pad wil, omdat ze die duur vinden. En een groter aantal zegt dat: als het ook met de gasroute kan, dan doen wij ook mee. Het doel is uiteindelijk zoveel mogelijk huurders in comfortabele woningen.”

Alleen zo is iedereen mee te krijgen? “Als ik nu één instrument toesta waarvan de corporaties vervolgens zeggen dat ze dat niet vaak gaan gebruiken,

dan wordt dat hoofddoel niet bereikt. Daarnaast is het ook wel een beetje theoretische discussie of stroom op dit moment nu zoveel groener zou zijn dan nog een klein beetje gas gebruiken. Bedenk ook dat je per saldo, om aan nul-op-de-meter te voldoen, over het jaar wel evenveel energie moet terugleveren en dan in de vorm van elektriciteit. Haal je dat als gebruiker niet, dan ga je afnemen van het net. Dan speelt de wijze van opwekking een rol. Ik geloof dat twaalf procent van de elektriciteit duurzaam wordt geproduceerd. De rest is toch echt een mengeling is van opwekking met gas en kolen. Ook kernenergie uit Frankrijk en onvermijdelijk ook bruinkolenstroom uit Duitsland. Dat is allemaal gekoppeld, dus helemaal duurzame stroom zal de consument op dit moment ook niet krijgen.”

Recent presenteerde Bouwend Nederland een onderzoek dat meldt dat de overheid niet wordt herkend als duurzame aanbesteder. “We doen natuurlijk een heleboel aanbestedingen. Onze gezamenlijke afspraak voor alle inkopende diensten van het Rijk over duurzaam inkopen is begin december openbaar gemaakt en daar spreekt een enorme ambitie uit. Waar ik zelf eigenlijk nog de grootste betrokkenheid bij heb, zijn natuurlijk de Rijksgebouwen. Daarbij hebben wij wel degelijk de ambitie om sneller dan de eisen voor de markt uiteindelijk bijna energieneutraal te zijn. Dus we zijn wel

duurzaam gebouwd | februari 2017

‘Stroom is op dit moment niet zoveel groener dan gas’ degelijk ambitieuzer dan wat we van de hele samenleving vragen.”

Hoe zit het met hergebruik van schaarse materialen in die visie? “Daar zitten twee kanten aan. Bij nieuwe gebouwen stellen we als doel dat de materialen hergebruikt kunnen worden. Zo is een tijdelijk onderkomen voor de rechtbank in Amsterdam aanbesteed met als voorwaarde dat het hergebruikt kan worden. Met de verklaring die we hebben uitgegeven, maken we duidelijk dat we dat standaard willen als het gaat om de enorme bestaande voorraad gebouwen. Ik ben daar eerlijk gezegd heel positief over. Er zijn echt gebouwen waarvoor geen belangstelling was, toen ik vier jaar geleden begon. Die gebouwen zijn inmiddels verkocht, omdat bouwers nu weer kansen zien. En, bijna altijd voor appartementen.”

Verandering van bestemming is de oplossing? “Rijksgebouwen staan vaak in stadscentra of in de buurt van stations en dus lenen deze zich heel erg goed

februari 2017 | duurzaam gebouwd

voor die transformatie. Of dat nu de Bijlmerbajes is die nu te koop staat of hiernaast aan de Turfmarkt in Den Haag. Daar staat een prachtig gebouw dat vroeger het ministerie van Binnenlandse Zaken was en helemaal is getransformeerd naar appartementen. Zo is ook het oude ministerie van Sociale Zaken bij het station Laan van Nieuw Oost-Indië verkocht met de bestemming woningbouw, deels voor statushouders. En de Julianakazerne aan de rand van Den Haag en Wassenaar is verkocht, ook met de bestemming woningbouw. In Rotterdam kreeg een oud douanekantoor ook deze bestemming net als het Belastingkantoor in Utrecht. Dus transformatie gebeurt op grote schaal. En daar word ik eerlijk gezegd ook blij van.”

Wat gaat de ‘City Deal’ betekenen voor verduurzaming? “Dat zijn een beetje de sherpa’s op de berg die we beklimmen. Omdat we heel veel dingen nog moeten ontdekken in de praktijk, moet je ook gewoon ergens beginnen. Bijvoorbeeld, er wordt heel vaak gevraagd of we niet de financiering van investeren in de energiebesparing aan het huis kunnen koppelen in plaats van aan een

Groot interview

persoon, de eigenaar. Tot nu toe is dat om een aantal redenen heel erg moeilijk. Maar er wordt nu gekeken of we daarmee kunnen experimenteren in Deventer in de vorm van een City Deal. Een ander voorbeeld: door slimme IT in de gebouwde omgeving is ook energiebesparing te realiseren. Daarover is een paar weken geleden in Eindhoven een City Deal gesloten. Als je een onbekende route moet verkennen, dan moeten er dappere mensen op pad gaan om te verkennen waar je veilig die berg op kunt. En dat doe je met die City Deals.”

Wat gaat men in Eindhoven bijvoorbeeld doen? “Samen met een aantal andere Brabantse steden gaat men de informatie over woningen gestandaardiseerd digitaal vastleggen. Bij ideeontwikkeling - ideeën over bijvoorbeeld een andere manier van isoleren of energielevering - is in dat databestand te zien hoeveel materiaal daarvoor nodig is. Maar ook hoeveel woningen van hetzelfde type zijn. Zijn die gegevens niet centraal en geautomatiseerd beschikbaar, dan ontkom je er niet aan om dat van deur tot deur te gaan vragen. Data koppelen en toegankelijk maken lost dat op.”

Hoe staat het met de wet kwaliteitsborging? Ik begreep dat er onder meer vanuit de TU Delft ook wel kritiek op het ontwerp is? “Die wet kwaliteitsborging heeft een hele lange geschiedenis. Al ver voor mijn tijd werd geconstateerd dat de kwaliteitsborging niet goed genoeg is. Dat consumenten eigenlijk een te zwakke positie hebben en dat er gemeenten zijn waar Bouw- en Woningtoezicht het prima doet, maar ook dat er gemeenten zijn die daar nauwelijks iets aan doen. Dat is verergerd door de bouwcrisis, omdat in een aantal gemeenten zo weinig gebouwd werd dat je eigenlijk geen apparaat meer overeind kon houden. En heel belangrijk is dat de oude toets puur op constructieve veiligheid niet meer voldoet, omdat we veel meer eisen stellen aan een gebouw. Bijvoorbeeld dat het energiezuinig en goed geventileerd is. Hoewel Bouw- en Woningtoezicht daar traditioneel niet op toeziet, verwacht de consument wel dat het gebouw op dat gebied goed voldoet. Daarom moet de wetgeving daarop veranderen, maar ook het systeem van toezicht houden en de aansprakelijkheid van aannemers. Dat alles geeft de consument een betere positie. Toen er een conceptversie van de nieuwe wet lag, betekende dat dan ook onvermijdelijk dat er partijen zijn die het een goed idee vonden en partijen die het geen goed idee vonden. Ik ben altijd bereid om, als er reële kritiek is, zo’n wet daarop aan te passen. Maar ik heb niet de illusie dat ooit honderd procent van de mensen zal zeggen: dit is precies wat we willen. Daarbij vind ik dat niets doen geen optie, is ook al zitten we vlak voor de verkiezingen.”

U bent niet verkiesbaar, wat gaat u doen? Lachend: “Dat weet ik zelf ook nog niet. Ik heb dit met heel veel plezier gedaan, om de reden die ik aan het begin aangaf. Uiteindelijk ga je de politiek in omdat je vindt dat

Profiel Na zijn studie bedrijfskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen begon drs. Stef Blok (52) zijn loopbaan als stagiair bij de Société Générale in Parijs (1987-1988) en als management trainee bij ABN Amro (1988-1989). Tot zijn lidmaatschap van de Tweede Kamer in 1998 bekleedde hij verschillende functies binnen ABN Amro, onder meer die van vicepresident Corporate Banking. Van 25 augustus 1998 tot 23 mei 2002 en van 3 september 2002 tot aan zijn huidige ministerschap was hij TweedeKamerlid namens de VVD en vanaf oktober 2010 tevens fractievoorzitter. Op 5 november 2012 is hij benoemd tot minister voor Wonen en Rijksdienst in het kabinet Rutte-Asscher. Als bestuurslid was hij actief bij de Stichting Het Zuid-Hollands Landschap en als lid van de Raad van Toezicht bij het zorgcentrum voor geestelijke gezondheidszorg Rivierduinen. Sinds eind januari geldt Blok als minister van Veiligheid en Justitie.

een aantal dingen in je land beter moet. Als je de kans krijgt om dat dan ook zelf te veranderen, dan is dat heel bijzonder. Dus daar heb ik veel van genoten. Tegelijkertijd, ik ben net 52 geworden en ik zie mij niet tot de AOWleeftijd minister, dus…”

Daar zit nog zestien jaar tussen, waarin nog veel mooie dingen kunnen gebeuren, denk ik? “Precies en ik ben heel ontspannen over wat ik hierna ga doen. Het is niet zo dat ik per se weg uit de politiek moet, maar ik vind het ook niet erg als ik wat anders leuks ga doen.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

THE ROAD TO ALL-EL

ECTRIC

ROADTRIP DOOR DE MODERNE STAD

Alklima neemt u mee op ‘The Road to All-electric’ Volledig elektrische klimaatsystemen voor tapwater, koeling en verwarming is de bewezen realiteit van vandaag. Alklima, is importeur van Mitsubishi Electric, neemt u mee op een Roadtrip door de moderne stad vol met de meest actuele duurzame elektrische klimaattechnologie. De bedrijfsnaam zegt het al: Mitsubishi Electric richt zich volledig op de energie van de toekomst. Dat wil zeggen: de energie mét de toekomst, want elektriciteit vormt nu al een volwaardige en krachtige bron achter complete klimaatsystemen van iedere schaalgrootte en gebruiksdoel. Onze Roadtrip voert langs woningen, scholen, winkels, hotels en kantoren met elk hun speciﬁeke oplossingen in All-electric en Nul-op-de-meter.

ALKLIMA.NL

Lichtreﬂectie 87%, kostenbesparing 16% Recyclingprogramma: 15 miljoen m2 Cradle to Cradle™ gecertiﬁceerd Makkelijk afvalbeheer Minder impact op het milieu.

The information is given for guidance only. Photos credits: Thinkstock - aressy.com - 07/16 - 10166

100% focus op welzijn

MINDER AFVAL. MEER RECYCLING. www.armstrong-plafonds.nl www.armstrongplafonds.be

Thema

Gezond binnenklimaat 20 Project Hoogwaardige luchtkwaliteit in kantoor waterschap

26 Achtergrond Klimaatneutraal Tilburg in de maak

32 Marktvisie Natuur als blauwdruk voor een duurzame toekomst

36 Project Gezond en comfortabel binnenklimaat zonder fossiele brandstoďŹ&#x20AC;en

40 Achtergrond Gebouwen verwarmen en koelen met water uit de mijnen

46 Project Sigarenfabrikant zorgt voor prettig klimaat medewerkers

51 Interview Een slimmer en energiezuiniger (t)huis

53 Korte berichten uit de markt

xxxxxx

Energiebesparing dankzij gezonde en zuivere binnenlucht

Hoogwaardige luchtkwaliteit in kantoor waterschap Het nieuwe hoofdkantoor van Waterschap Drents Overijsselse (WDO) Delta in Zwolle heeft een hoogwaardige en gezonde interne luchtkwaliteit. Ionair zorgt voor de afbraak van vluchtige organische verbindingen, geuren, schimmels en bacteriën. “Dit bevordert de gezondheid en de arbeidsproductiviteit. Het leidt tot een lager ziekteverzuim en draagt bij aan het welbevinden en het comfort van de 350 medewerkers. Bovendien zorgt het voor een substantiële energiebesparing.” Tekst: Ton Brands

De bestaande situatie bood nogal wat uitdagingen. Zo zouden te veel mensen een werkplek krijgen in verhouding tot de beschikbare verse lucht. Op de verdiepingen moest op sommige plekken anderhalf keer meer lucht door de kanalen dan was voorzien. “Dat betekent dat je de lucht er harder doorheen moet persen, dat kost meer stroom en leidt tot extra geluid. Normaal concentreer je dit geluid in een gang, zodat het in de kantoren wat stiller is. Hier is echter sprake van één grote ruimte, waar dat

Wat is ionisatie? Ionisatie zuivert de lucht. Ionen komen voor in de buitenlucht. De concentratie is het hoogst in de bergen en neemt steeds verder af tot in stedelijk gebied. De laatste ionen eindigen doorgaans in het luchtfilter van ventilatiesystemen, waardoor het zelf zuiverend vermogen van de binnenlucht in gebouwen verdwijnt. Ionen zijn elektrisch aangeslagen zuurstofdeeltjes. In de natuur gebeurt dit door bijvoorbeeld watervallen, zonnestraling en wind. Ze kunnen ook actief opgewekt worden met ionair. Ionen breken verontreinigingen in de lucht, zoals fijnstof en vluchtige organische stoffen, af. Daarnaast remmen ionen de vermenigvuldiging van bacteriën, schimmels en virussen. Daardoor is de geventileerde lucht zuiver, hygiënisch en gezonder. Het gereinigde binnenklimaat kan in de meeste gevallen volstaan met minder aangetrokken buitenlucht met behoud van de hoogste kwaliteit van de binnenlucht. Hierdoor ontstaat een kostenbesparing voor het verwarmen, koelen en ventileren van het gebouw.

februari 2017 | duurzaam gebouwd

geluid vrij zou komen”, vertelt engineer Mathijs Nijhof van Croonwolter&dros. Dit installatiebedrijf bood twee oplossingen: een conventionele, waarbij de luchtkanalen en de ventilator op de verdiepingen vergroot zouden worden. “Op die manier zorg je ervoor dat de lucht met normale snelheid naar de eindgebruiker gaat en realiseer je tegelijkertijd een lagere geluidproductie”, legt Nijhof uit. Als nadeel vindt hij dat het veel meer werk is dan het advies wat er lag. “Bovendien hadden we te maken met een zeer krappe planning.” Zijn collega Vincent Broere, die als projectleider werkt, knikt instemmend. “Daar kwam nog bij dat je de ontsluiting van de luchtkanalen – de brandkleppen die in de schacht

Het nieuwe hoofdkantoor van Waterschap Drents Overijsselse Delta in Zwolle heeft een hoogwaardige en gezonde interne luchtkwaliteit.

Gezond binnenklimaat

Van links naar rechts: Mathijs Nijhof en Vincent Broere (Croonwolter&dros), Jeroen Posthumus (ionair) en Johan Vos (WDODelta) poseren voor het hoofdkantoor van WDODelta in Zwolle.

‘Wij monitoren niet op CO2, maar op de luchtsamenstelling’ gepositioneerd zijn – niet zomaar kunt vergroten. Dan gaat er te veel lucht over een brandklep.”

Luchtkanalen handhaven Als tweede optie ging Croonwolter&dros uit van dezelfde hoeveelheid lucht, maar dan zuiverder en schoner. “En dat doe je door de lucht te ioniseren. Daardoor konden de bestaande luchtkanalen gehandhaafd blijven. Dat houdt in dat je minder hoeft aan te passen”, vertelt Nijhof. “Daarbij konden we ook de begane grond in het plan meenemen. Dus de luchtkanalen die daar zitten, handhaafden we”, vult Broere aan. De hoofdstructuur hoefde voor dit plan niet te worden veranderd. Nijhof: “We konden zelfs iets terug in capaciteit, waardoor er nog minder geluidproductie is en we ook

ventilatiecapaciteit beschikbaar kregen voor andere plekken. Na doortelling van de verdiepingen bleek dat we lucht ‘overhielden’. Dit hebben we vervolgens bij het vergadercentrum en de keukenzone kunnen inzetten. Zo hebben we een optimale situatie gecreëerd.”

Geen technische ruimte Installatietechnisch betekende dit een ‘plus’ voor Croonwolter&dros, maar bouwkundig gezien konden door toepassing van ionair ook zaken worden geschrapt. Zo waren twee koelmachines overbodig, net als de voedingen op deze machines. Bovendien hoefde geen technische ruimte gemaakt te worden in de kelder en waren besparingen door de vloer niet meer nodig. “Vloerverwarming, verdringen van de ventilatie en naverwarmingsunits: het zijn enkele voorbeelden van zaken die erbij kwamen voor ons, maar het kon toch binnen het budget, omdat er bouwkundig minder ingrepen nodig waren. WDODelta kreeg daarmee een betere technische installatie en meer comfort. En onze risico’s waren verdwenen.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed

Als je kunt delen, kun je ook vermenigvuldigen

foto: Herman Zonderland

“

De deskundigen in onze sector zijn het er met elkaar over eens: de vragen van morgen zijn wezenlijk anders dan die van gisteren en vandaag. En wat was komt voor het merendeel niet meer terug. Bedrijven en hun medewerkers zullen zich opnieuw moeten uitvinden en daar zit de innovatiekracht die ongekend groeit. Vele nieuwe initiatieven worden genomen en start-up’s ontstaan. Ook Brink Groep heeft daarin heel fors geïnvesteerd. We zijn er van overtuigd dat we, door onze kennis en ervaringen met onze stakeholders te delen, het meest van betekenis kunnen zijn voor onze (potentiële) opdrachtgevers en onze medewerkers en de wereld om ons heen. Hans de Jonge, directievoorzitter Brink Groep

brinkgroep.nl/duurzaam

”

Gezond binnenklimaat

Ionair-directeur Jeroen Posthumus: “Wij meten continu de luchtkwaliteit en het ionair systeem past zich daar continu op aan. Zo blijft de lucht in het gebouw zuiver.”

Helicopterview “Het toepassen van ionair is vergelijkbaar met het verdubbelen van de hoeveelheid buitenlucht", vertelt ionairdirecteur Jeroen Posthumus. “Dankzij gezonde en zuivere binnenlucht zijn energiebesparingen te realiseren: je hebt simpelweg minder lucht nodig. Bij de totstandkoming van Medisch Spectrum Twente in Enschede werkten we ook samen met Croonwolter&dros. Hun helicopterblik spreekt ons aan: hoe kunnen we met behulp van innovatieve technieken, met hetzelfde budget een comfortabeler en duurzamer gebouw neerzetten? Dus niet alleen kijken naar initiële, maar ook naar operationele besparingen. Zo konden we ook voor dit gebouw met minder buitenlucht een gezonder en duurzamer resultaat behalen.” Facilitair manager Johan Vos van Waterschap Drents Overijsselse Delta is zeker van plan om de energiebesparingen te meten. “We hebben geen referentiekader voor dit gebouw, maar we meten wel degelijk het energieverbruik om onze doelstellingen te kunnen halen.” Eén van die doelstellingen was het bereiken van energielabel A voor het hoofdkantoor. In het oorspronkelijke plan waren

zonnepanelen opgenomen. Datzelfde plan voorzag in een luchtbehandelingunit van 30.000 m3 met als aanvulling twee losse units van bij elkaar 10.000 m3. Die laatste twee hoefden er niet te komen, dankzij toepassing van ionair. “Die 10.000 m3 hoef je dus niet voortdurend te klimatiseren”, zegt Nijhof. “Een forse besparing. Na doorrekening bleken de zonnepanelen helemaal niet nodig om het A-label te halen.”

Bereidheid ervaren Vos wijst op andere drijfveren voor een A-label. “Duurzaamheid bijvoorbeeld: hoe ga je om het met milieu, met de wereld? Als we dat op een betere manier kunnen doen door zonnepanelen te plaatsen, is dat een overweging. Zonnepanelen konden hier echter niet heel eenvoudig worden geplaatst in verband met de grote glazenwasserinstallatie die op het dak staat. Er was simpelweg te weinig ruimte. Dankzij andere maatregelen, zoals ionair, maar bijvoorbeeld ook door realisatie van ledverlichting door het hele gebouw, is toch het A-label gehaald. Desondanks zullen we de komende jaren wel

duurzaam gebouwd | februari 2017

Wat is een gezonde business case?

Meander Medisch Centrum, Amersfoort

Gezonde gebouwen zorgen voor gezondere gebruikers. VBI bouwt daarom mee aan duurzame, ďŹ&#x201A;exibele en comfortabele woon- en werkomgevingen rond de wensen van de eindgebruiker. Van nu en in de toekomst. We noemen dat Flexibel comfort. Meer weten? Bel +31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @ďŹ&#x201A;exibelcomfort

www.vbi.nl

Gezond binnenklimaat

‘Door de lucht te ioniseren konden de bestaande luchtkanalen gehandhaafd blijven’

in Eindhoven, waar ionair al was toegepast. Toen de voordelen duidelijk waren, was men snel overtuigd. Wij hebben duidelijk de bereidheid ervaren om innovatieve toepassingen te mogen onderzoeken.” WDODelta heeft een betere technische installatie gekregen dan in het oorspronkelijke plan was voorzien: een energiezuinige installatie met meer comfort en binnen het budget.

Dankzij hun helicopterblik kijken Croonwolter&dros en ionair niet alleen naar initiële, maar ook naar operationele besparingen.

degelijk inzetten op nog meer gebruik van duurzame energie.” Vos benadrukt dat het waterschap zich als overheidsorganisatie inzet voor het welzijn van de mens. “Dat zie je niet alleen aan het ionisatiesysteem, maar bijvoorbeeld ook aan de ergonomische stoelen en zit/statafels in het gebouw.” Nijhof heeft dezelfde ervaring vanuit het besluitvormingstraject. “In eerste instantie was er scepsis ten opzichte van ionisatie. ‘Wat is dat dan?’ We hebben daarop een bezoek gebracht aan de Rabobank

Simpelweg meten en regelen “Wij monitoren niet alleen op CO2”, geeft Posthumus aan, “maar ook op de luchtsamenstelling. Wij meten continu de luchtkwaliteit en het ionair systeem past zich daar continu op aan. Zo blijft de lucht in het gebouw zuiver.” Hij geeft een voorbeeld: “Bij een nieuw gebouw zorgen vloerbedekking en gipswanden vaak voor een penetrante geur. Ionair is continu bezig om dergelijke lucht af te breken en te zuiveren. Het is geen abracadabra, maar simpelweg meten en regelen van het ionisatieproces.” De eerste ervaringen zijn positief, vertelt Vos. “Eén van onze medewerkers is visueel gehandicapt en heeft een geleidehond. Als je hiervoor allergisch bent, kan dat problemen opleveren. Maar niemand ruikt dat er een hond is. Vervelende luchtjes verdwijnen door ionisatie. Het gekozen systeem heeft een positief effect op medewerkers die last hebben van allergieën en dergelijke.” “Deze zomer waren er warme periodes”, vervolgt hij. “Op de verdiepingen hebben we vrij veel kleine vergaderruimtes. Je ruikt dan al snel transpiratielucht, maar in ons gebouw is dat niet het geval. Wat betreft de geurbeleving werkt het systeem goed.”

Laag ziekteverzuim WDODelta meet ook het ziekteverzuim. “Het is nog te vroeg om relaties te leggen tussen het ziekteverzuim en het ionair-systeem, maar ik kan wel zeggen dat het ziekteverzuim relatief laag is. Als we naar ziekteverzuim kijken als gevolg van griep, verstopte luchtwegen, migraine en dergelijke, wat past bij slechte beluchting, dan is dat heel laag. Ik heb geen exacte cijfers. Voor onze afdeling is het volgens mij 2,5 procent, sinds we hier gevestigd zijn. Dat verzuim is vooral gerelateerd aan de nieuwe manier van werken. We zijn geen kantoortuinen gewend en komen uit een omgeving met cellenkantoren.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

16.000 extra huishoudens aansluiten op alternatieve warmtevoorziening

Klimaatneutraal Tilburg in de maak In 2045 wil Tilburg klimaatneutraal zijn. Daarom hebben de gemeente, Enexis en Ennatuurlijk de ‘Green Deal Warmtevoorziening Tilburg’ gesloten. De ambitie is 16.000 extra huishoudens aan te sluiten op alternatieve warmtevoorziening. Dit moet jaarlijks 24 miljoen m3 gas besparen. Tekst: Ton Verheijen

De Tilburgse klimaatwethouder Berend de Vries (midden), Erik Stronk van Ennatuurlijk (links) en Jan Peters van Enexis (rechts) met de ondertekende ‘Green Deal warmtevoorziening Tilburg’.

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Gezond binnenklimaat

“We weten dat het aardgas op raakt en dat we naar alternatieve bronnen moeten om in 2045 klimaatneutraal te zijn. Die puzzel moeten we kraken. Per buurt of wijk gaan we kijken wat de mogelijkheden zijn om de juiste keuzes te maken. All electric is niet overal haalbaar, want door seizoensinvloeden is de beschikbaarheid van stroom niet in balans. We gaan ofwel de combinatie maken van een warmtenet met een elektriciteitsnet, ofwel elektriciteit combineren met verduurzaamd gas. Aardgas ‘gewoon’ vervangen door groen gas? Dat zou een simpele oplossing zijn, maar dat volume is gewoon te klein. Groen gas uit vergistingsprocessen, suikerbieten, snoeiafval en koeienpoep kan maar tien procent van de vraag invullen.” Assetmanager Kees van Daalen van de regionale netbeheerder Enexis schetst het duivelse dilemma waar de stad Tilburg – 80.000 woningen waarvan de overgrote meerderheid is aangesloten op aardgas – haar tanden in heeft gezet. Om het dilemma te tackelen, is alle kennis welkom. Van Daalen en ‘klimaatwethouder’ Berend de Vries willen de komende tijd een dialoog aangaan met de Tilburgse samenleving over de beste oplossingen op het gebied van elektriciteit, verduurzaamd gas en stadsverwarming. “We zien veel mogelijkheden om het warmtenet verder uit te breiden en daarmee CO2 te reduceren”, zegt algemeen directeur Erik Stronk van energieleverancier Ennatuurlijk. “Concreet maar liefst 16.000 ‘woningequivalenten’. Zo’n grootschalige overgang van gas naar warmte is nog niet eerder uitgevoerd. Maar technisch is het mogelijk.” Op basis van een gebruik van 1.500 m3 aardgas per woning zou dan jaarlijks 24 miljoen m3 gas bespaard gaan worden. We mogen wel stellen dat de Wet van de Grote Getallen in Tilburg zijn werk gaat doen.

Gasloze wijken Op de negende etage van het gemeentehuis van Tilburg werd op 29 september de ‘Green Deal Warmtevoorziening Tilburg’ ondertekend. Blije gezichten! Natuurlijk, die horen bij zo’n feestelijk moment. Maar het is te hopen dat de vrolijkheid snel plaats maakt voor een serieuzere blik. Wat Tilburg zich met deze deal op de hals haalt, is namelijk geen sinecure. In het hele proces, dat vele jaren gaat duren, speelt netbeheerder Enexis een cruciale rol. De transitie van fossiele naar hernieuwbare energiebronnen vraagt om aanpassingen aan het energiesysteem, dat op regionale schaal en over de verschillende energiestromen (elektriciteit, warmte en gas) moet worden afgestemd. Bij het verder reduceren van fossiele bronnen zal niet alleen op regionaal en stedelijk niveau, maar ook per wijk en buurt een ‘maatschappelijk optimum’ gevonden moeten worden. “Een geweldige opgave”, noemt Kees van Daalen het. “Met name in de bestaande bouw.” Volgens Van Daalen is dit voor nieuwbouw nog redelijk

eenvoudig te realiseren. “We kunnen dan direct rekening houden met extra isolatie om de warmtevraag te beperken en kunnen volstaan met bijvoorbeeld een elektrische warmtepomp. Een deel van het probleem kunnen we ook oplossen door huishoudelijke apparaten energiezuiniger te maken. Tv’s, koffiezetapparaten, stofzuigers, wasmachines en magnetrons kunnen nog veel zuiniger. In de bestaande bouw is de situatie vele malen complexer: naast aanpassingen aan de energie-infrastructuur in een wijk zijn vaak ook bouwkundige en installatietechnische investeringen in de woning nodig. We verkennen op een aantal plaatsen in ons netgebied hoe zo’n proces doorlopen kan worden.”

‘Een deel van het probleem kunnen we ook oplossen door huishoudelijke apparaten energiezuiniger te maken’ Duurzame initiatieven ruimte geven Sinds de start in 2011 zijn er in Nederland ruim tweehonderd Green Deals ondertekend. De thematiek is uiteenlopend, van ‘biogasproductie via anaërobe vergisting’ tot ‘uitrol van slimme meters’ en van ‘het voorkomen van (zwerf)afval op popfestivals’ tot ‘onderzoek naar hoe olifantsgras de omgeving rond Schiphol onaantrekkelijk kan maken voor ganzen’. Met de projecten wil de overheid vernieuwende, duurzame initiatieven uit de samenleving de ruimte geven. Hoe? Door knelpunten in de weten regelgeving weg te nemen, nieuwe markten te creëren, goede informatie te geven en samenwerkingsverbanden te smeden. Zo ook in Tilburg, waar de uitbreiding van het warmtenet voor delen van de stad mogelijk zal zijn. Op welke plekken het warmtenet de beste oplossing is, en waar juist niet, verschilt per buurt of wijk, stelt Van Daalen: “Een appartementencomplex met honderd woningen kan prima op het warmtenet. Voor vrijstaande woningen in het buitengebied zijn andere oplossingen nodig. Zo heeft iedere wijk zijn karakteristieken. Voor monumentale panden geldt weer een ander verhaal. Daar is de inpassing van zonnepanelen vaak lastig en zouden we eerder voor groen gas kiezen.” Volgens directeur assetmanagement Jan Peters van Enexis is de Tilburgse Green Deal “het startsein” om invulling te geven aan de ambities, die dus veel verder gaan dan alleen

duurzaam gebouwd | februari 2017

BUVA is klaar voor de toekomst! BUVA Vital Air Systemen Gezonde en comfortabele natuurlijke vetilatie

BUVA Energiepakketten Vooruitlopend op verwachte regelgeving

BUVA Hang- en sluitwerk PreSets Zelfstellend, eenvoudig bedienbaar en blijvend luchtdicht

BUVA Toegangscontrolesystemen Flexibel beheer en beveiliging van deuren

• Hang- en sluitwerk • Ventilatie • Onderdorpels • Hardglas ramen

Gezond binnenklimaat

Enexis-assetmanager Kees van Daalen: “Een wijk volledig op zonne-energie laten draaien, vraagt ook iets van de infrastructuur.”

het warmtenet. Van Daalen: “We kunnen met woningen aanhaken op windmolen- of zonneparken. Maar een wijk volledig op zonne-energie laten draaien, vraagt ook iets van de infrastructuur. Belangrijk is nu dat we dit samen doen, investeringsmomenten benutten door op elkaar af te stemmen, doublures voorkomen en werkzaamheden in de openbare ruimte combineren. Inderdaad, de helikopterblik! We willen liefst naar honderd procent duurzaam. In de praktijk zou negentig procent ook al heel mooi zijn. We hopen de eerste maanden van dit nieuwe jaar met de eerste resultaten van proefprojecten naar buiten te komen.”

Amercentrale Het gigantische Tilburgse stadsverwarmingsnet, dat begin jaren tachtig werd gerealiseerd, reikt tot in Breda, Oosterhout, Dongen, Drimmelen en Geertruidenberg.

‘We willen liefst naar honderd procent duurzaam. In de praktijk zou negentig procent ook al heel mooi zijn’ De warmte is afkomstig van de Amercentrale, een kolengestookte elektriciteitscentrale waar deels ook biomassa wordt meegestookt. [Energiebedrijf RWE deed voor de Amercentrale in 2016 twee maal een succesvolle greep in de SDE+-pot, waardoor de centrale vanaf 2020 bij vollast

duurzaam gebouwd | februari 2017

POLY MAX速 WORSTVERPAKKING XXL 600 ML Goed nieuws voor de vakman die regelmatig grote lijmen montageklussen uitvoert. Poly Max速 High Tack Express, de snelle en sterke montagelijm met zeer hoge aanvangshechting, is nu ook verkrijgbaar in een 600 ml worstverpakking. Dit is ruim twee keer zoveel inhoud als een standaard koker, dus u hoeft maar half zo vaak te wisselen van verpakking. Hiermee is ook de grootste montageklus binnen de kortste keren geklaard. Daarnaast zorgt de worstverpakking voor aanzienlijk minder afval op de bouwplaats, waardoor het afvoeren van afval eenvoudiger is en er bespaard kan worden op afvalkosten. De Poly Max速 worstverpakking staat voor maximale prestaties op het gebied van gebruiksgemak, kwaliteit en afvalbesparing. Go to the max met de XXL worstverpakking van Poly Max速!

Griffon. Verbonden met vakwerk.

EINDSTERKTE NA 4 UUR

www.griffon.eu

Gezond binnenklimaat

De warmte in het Tilburgse stadsverwarmingsnet komt van de Amercentrale, een kolengestookte elektriciteitscentrale waar vanaf komende juli vijftig procent en vanaf 2020 tachtig procent biomassa wordt meegestookt.

voor tachtig procent op biomassa zal draaien, red.] Deze kolos in Geertruidenberg is gebouwd in 1952 en gaat uiterlijk in 2024 dicht in het kader van uitfaseren van kolen. Het sluiten van de Amercentrale is goed nieuws voor het milieu en ook voor recreanten in de regio die klagen over horizonvervuiling. Eindelijk verpest de 85 meter hoge koeltoren niet meer het uitzicht op het historische vestingstadje Geertruidenberg. Maar daarmee houden de voordelen dan ook wel op, aangezien een alternatieve warmtebron moet worden gezocht. Van Daalen kan nog niets concreet noemen maar heeft wel ideeën. “We denken na over restwarmte vanuit Moerdijk. Ook aardwarmte, in combinatie met warmtewisselaars, en biomassa worden onderzocht.” De keuzes die vanaf nu worden gemaakt, hebben invloed op de gehele energievoorziening. Van Daalen noemt ook de samenwerking met de corporaties. “Met vier of vijf corporaties in Tilburg gaan we het gesprek aan over grootschalige renovaties die eraan komen. Daar kunnen we op aanhaken met all electric in combinatie met

‘We denken na over restwarmte vanuit Moerdijk’

vloerverwarming of grotere radiatoren, isolatie, elektrische warmtepompen of het warmtenet. Ook particulieren, VVE’s en bedrijven gaan we opzoeken. We zullen veel situaties tegenkomen. Huishoudens die net een nieuwe cv-ketel hebben aangeschaft, zullen minder happig zijn op een switch naar het warmtenet, dat op zijn beurt alleen rendement kan opleveren als de hele buurt meedoet. Het wordt een uitdaging en we hebben er zin in. Alle buurten gaan we analyseren.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

Natuur als blauwdruk voor een duurzame toekomst Met meer dan 3,8 miljard jaar aan ervaring in research and development heeft de natuur fantastische probleemoplossende vaardigheden ontwikkeld. Ze heeft strategieën ontwikkeld voor vraagstukken, waarvoor wij een oplossing voor zoeken. Dit leren van de natuur wordt sinds de jaren negentig biomimicry genoemd. De bouwwereld staat nu voor de uitdaging deze lessen toe te passen, Tekst: Geanne van Arkel

Zo hebben planten een eigen methode ontwikkeld voor het opwekken van zonne-energie: fotosynthese. Daarnaast zijn er meerdere voorbeelden van dieren, die met minimaal energieverbruik kunnen reizen: van de hydrodynamische vorm van dolfijnen tot albatrossen die met gebruikmaking van thermiek door de lucht weten te zweven. Bacteriën produceren op een duurzame manier complexe chemicaliën om water te reinigen en zo de kwaliteit van het milieu te verbeteren.

Evolutie van biomimicry De Amerikaanse biofysicus Otto Schmitt gebruikte voor het eerst de term ‘biommimetics’ in de jaren vijftig van de vorige eeuw om apparaten te beschrijven, die modellen en systemen uit de natuur nabootsten. De mensheid keek echter al eeuwen eerder naar de natuur om inspiratie op te doen voor het oplossen van complexe vraagstukken. Zo vond Leonardo da Vinci inspiratie in vogels door de anatomie van hun vleugels en

In Almere wordt gebouwd aan het ecosysteem voor een volledig zelfvoorzienend dorp ReGen Villages, waarin mensen weer met elkaar en de natuur worden verbonden. Met een uitgebreid artikel heeft Duurzaam Gebouwd Magazine #35 aandacht hieraan besteed.

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Gezond binnenklimaat

Geanne van Arkel is Head of Sustainable Development bij Interface.

hun bewegingen tijdens de vlucht te bestuderen, toen hij in de vijftiende eeuw zijn eerste modellen voor vliegmachines ontwierp. Hoewel zijn ontwerpen niet succesvol waren, vormden zij wel de inspiratie voor de gebroeders Wilbur en Orville Wright, de vliegtuigpioniers en uitvinders van het eerste functionerende vliegtuig. Dankzij de Amerikaanse Janine Benyus, grondlegster van de term biomimicry, heeft dit leren van de natuur zich door de jaren heen steeds meer als wetenschappelijke discipline ontwikkeld. Zij zette in 1997 de toon met haar boek ‘Biomimicry: Innovation inspired by nature’. Biomimicry heeft ons niet alleen leren vliegen, maar kan ons ook veel leren over duurzaam bouwen.

Efficiënt bouwen Het kantoor- en winkelcentrum Eastgate Centre in Harare (Zimbabwe) heeft een airconditioningssysteem ontworpen dat is gebaseerd op systemen zoals die in termietenheuvels in het zuiden van Afrika aangetroffen zijn. Natuurlijke termietenheuvels zijn gemaakt van modder met een hoge thermische massa en in de basis van de structuur zitten ventilatiegaten die gedurende de dag open en dicht worden gezet door de termieten zelf. Zo zorgen de insecten ervoor dat binnen in de heuvel een

constante temperatuur van 30ºC is, ondanks het feit dat de buitentemperatuur enorm schommelt. Door dit principe toe te passen, verbruikt het ventilatiesysteem in het gebouw in Harare negentig procent minder elektriciteit dan conventionele ventilatiesystemen.

Regenererend bouwen Architect Michael Pawlyn is onder de naam Sahara Forest Project een proefproject gestart, waarbij 10.000 m2 woestijngrond in Qatar vruchtbaar wordt gemaakt. Zonlicht wordt geconcentreerd om superhete stoom op te wekken. Door hiermee zeewater te verdampen, gaat de luchtvochtigheid in de gebouwde kassen omhoog en de temperatuur naar beneden. Dit idee ontleende Pawlyn aan de manier waarop neusgaten van kamelen werken. Met deze inspiratie is nu in de woestijn een gunstig groeiklimaat voor planten gecreëerd. Buiten de kassen worden speciale heggen geplant, die kunnen leven op het relatief zoute afvalwater. Een ander deel van het zoute water wordt gebruikt om algen in te kweken, die als meststof of biomassa kunnen worden ingezet. Dit zorgt ervoor dat er niet alleen weer planten en bomen in de woestijn groeien, maar dat ook de biodiversiteit toeneemt.

duurzaam gebouwd | februari 2017

Maatgerichte afdichting, volledig volgens plan.

CARLISLE® – UW VISIE, ONZE WATER- EN LUCHTDICHTE OPLOSSINGEN.

CARLISLE® biedt duurzame EPDM afdichtingen voor daken, gevels en gebouwen. Voor elk project een passende oplossing. Maatgerichte service: Individueel technisch advies en productbeoordelingen, van ontwerp tot realisatie.

Wilt u meer weten: www.ccm-europe.com

Gezond binnenklimaat

Het kantoor- en winkelcentrum Eastgate Centre in Harare (Zimbabwe) heeft een airconditioningssysteem ontworpen gebaseerd op systemen zoals die in termietenheuvels in het zuiden van Afrika aangetroffen zijn. (foto: David Brazier)

Maatschappelijk bouwen Het Sahara Forest Project is een mooi voorbeeld van een industriële ecologie; verschillende systemen die samen een ecosysteem vormen. In Almere wordt gebouwd aan het ecosysteem voor een volledig zelfvoorzienend dorp, waarin mensen weer met elkaar en de natuur worden verbonden. De bewoners van dit dorp worden in staat gesteld hun energie, water en voedsel uit hun eigen huis en tuin te halen. James Ehrlich van Stanford Universiteit heeft samen met architectenbureau Effekt het concept ontwikkeld van ReGen Villages. Het model draagt niet alleen bij aan een duurzamere wereld, maar zorgt er ook voor dat gezinnen maatschappelijk en financieel worden versterkt. Het gedachtengoed van dit project uit Almere ligt ook ten grondslag aan het project The Valley. Op een nog te ontwikkelen terrein bij Hoofddorp worden organisaties uitgedaagd om samen te werken aan een inclusieve en circulaire manier van leven.

Toekomstbestendig bouwen Duurzaam bouwen draait niet alleen meer om efficiënt bouwen en ruimtes creëren waarin mensen zich prettig

voelen. Het gaat tegenwoordig ook om regenererend bouwen, waarbij maatschappelijke verbondenheid wordt gestimuleerd. Een mooi voorbeeld van deze verbondenheid in de natuur – mutualistische symbiose genoemd – is die tussen de acacia en de mier. De acacia heeft grote, holle stekels die mieren als behuizing gebruiken, en de boom scheidt ook een zoete stroop uit die de mieren opeten. Daarmee fungeert de acacia tegelijkertijd als een huis en een supermarkt voor de mier. De mieren beschermen op hun beurt hun huis, en daarmee de acacia, door venijnig in de tong van een planteneter te bijten zodra deze probeert de acacia te eten. Laat dit mooie voorbeeld van mutualistische symbiose en de genoemde projecten in Almere, Hoofdorp en het buitenland, die allen gebaseerd zijn op biomimicry, een inspiratie zijn om in 2017 in de bouw niet alleen te streven naar een verlaging van de impact op het milieu, maar ook een regenererende bijdrage te leveren waardoor bewoners maatschappelijk en financieel worden gesterkt. De uitdaging voor de bouw is nu om bouwprojecten, renovatie en nieuwbouw, te laten functioneren als een bos. En met de innovatieve kracht in deze sector gaat dat zeker lukken.

duurzaam gebouwd | februari 2017

Gezond en comfortabel binnenklimaat zonder fossiele brandstoffen All-electric wint in de bouwen vastgoedsector aan populariteit. De wens om fossiele brandstoffen voorgoed vaarwel te zeggen en op duurzame energievoorzieningen te draaien, is duidelijk voelbaar. Zo ook bij het adviesbureau DimensieVier, dat in zijn projecten een gezond binnenklimaat het liefst met een volledig elektrische energievoorziening combineert. Tekst: Marvin van Kempen

“Dat noemen we Duurzaam 2.0”, vertelt medeoprichter Paul Dielissen. “We leggen de focus op enerzijds een klimaat waarin je als gebruiker graag wil verblijven en gezond blijft. Anderzijds maken we de energetische slag die nodig is om toekomstbestendig te zijn.” Na projecten als de Heilig Hartkerk in Breda en het Leidsche Rijn Centrum staan er voor zijn adviesbureau twee nieuwe uitdagingen op stapel: de renovatie van bibliotheek en muziekschool De Nieuwe Veste in Breda en een pilotproject met tien all electric woningen van particuliere eigenaren. “De Nieuwe Veste opende in 1993 en was de opvolger van de Stedelijke Muziekschool Breda”, weet medeoprichter Ger Maes. “Tegenwoordig stellen we natuurlijk hogere eisen aan binnenklimaat en energieopwekking en –verbruik dan in de jaren ’90. Eind 2015 was De Nieuwe Veste eind aan groot onderhoud toe. En het was duidelijk dat daarbij duurzame energie en een goed binnenklimaat bepalende factoren zouden zijn.”

Toekomstbestendig door all-electric Met het groot onderhoud moet De Nieuwe Veste weer toekomstbestendig worden. “Het concept dat we hebben uitgezocht en gaan toepassen, past als gegoten”, vindt Dielissen. “Het EQ Concept van het bedrijf 2blueeconomy combineert zonnepanelen met een systeemgarantie van tien jaar, adiabatische koeling en infrarood vloerverwarming. Zo halen we een hoog duurzaamheidsniveau met minimale inspanning.” Dit systeem maakt geen gebruik van fossiele brandstoffen,

februari 2017 | duurzaam gebouwd

‘We wijzen verschillende zones aan in De Nieuwe Veste: gebruikers kunnen de temperatuur per zone regelen’

en is all-electric. “Daarmee is het klaar voor een toekomst waarin we alleen nog maar gebruik maken van elektriciteit. Zo’n 1.100 zonnepanelen wekken elektriciteit op een duurzame manier op. Dit zonnedak wordt door de Bredase Energie Coöperatie BRES onder de naam Zonneveste ontwikkeld en gerealiseerd.” Inwoners van Breda konden hierin investeren en inmiddels zijn alle aandelen verkocht.

Natuurlijk en comfortabel binnenklimaat De energieslurpende luchtbehandeling wordt vervangen door adiabatische koeling. “Dit type koeling werkt op basis van verdamping van water. De energie die nodig is voor deze verdamping wordt aan de ventilatielucht onttrokken, waardoor die kouder wordt”, legt Maes uit. “Het systeem is wat ons betreft een perfect match voor dit project, omdat het een natuurlijk en comfortabel binnenklimaat als belangrijke voordelen heeft. Daarnaast is het veel efficiënter en energiezuiniger dan de luchtbehandeling die De Nieuwe Veste nu gebruikt.”

Gezond binnenklimaat

Met het groot onderhoud moet De Nieuwe Veste weer toekomstbestendig worden. (Foto: M.Minderhoud)

De infrarood vloerverwarming draagt ook bij aan het comfortabele binnenklimaat. Dit type vloerverwarming warmt razendsnel op en springt efficiënt met energie om. “De temperatuur is te regelen in verschillende zones. Hierdoor kunnen we zorgen voor een hoge mate van comfort en flexibiliteit”, geeft Dielissen aan. “We wijzen verschillende zones aan in De Nieuwe Veste en je kunt als gebruiker de temperatuur regelen per zone. Dat doe je via bijvoorbeeld je smartphone, waarop je een app installeert die je persoonlijke klimaat bijhoudt.” Het is ook mogelijk om zones niet of nauwelijks te laten verwarmen, wat de energiebesparing ten goede komt. “Stel dat De Nieuwe Veste een andere indeling krijgt, dan is dit systeem zo flexibel om de temperatuur eenvoudig aan te passen. Mocht het centrum in de toekomst een andere samenstelling kennen, dan zijn we daarop voorbereid.” Ten opzichte van de huidige situatie staat De Nieuwe Veste minder onderhoud te wachten. “Het nieuwe klimaatsysteem is onderhoudsarm en gemaakt van volledig recyclebare materialen. Het is nog steeds de bedoeling bij De Nieuwe Veste om de installaties in goede staat houden, maar de hoeveelheid werk is drastisch teruggebracht. Ook dat brengt winst.” De installatie van de zonnepanelen vond plaats eind 2016 en de uitvoering van de overige werkzaamheden staat gepland voor 2017.

‘Het nieuwe klimaatsysteem is onderhoudsarm en gemaakt van volledig recyclebare materialen’ Gezocht: tien woningen voor upgrade Niet alleen binnen utiliteitsbouw kan het EQ Concept uitkomst bieden. “Ook bij woningen kan het prima toegepast worden”, weet Maes. “Daarom starten we met een pilotproject in Breda met particuliere woningen die een upgrade krijgen met dit pakket. In het totaal zoeken we tien woningen die mee willen doen met de pilot. Het betreft particulieren die met behulp van een interessant financieringsmodel aan een allelectric renovatie mee willen doen.” Het concept wordt toegepast nadat de woning goed geïsoleerd is, naaden kierdicht. Voor de werkzaamheden is een speciaal investeringsfonds ingericht. Wie besluit te lenen, betaalt de geldsom binnen tien jaar terug. “Je investeert in de duurzaamheidsmaatregelen en na de looptijd heb je de

duurzaam gebouwd | februari 2017

Brink Customize Samenwerken aan het optimale binnenklimaat Brink Customize zorgt voor 100% goed functionerende installaties die voorzien in een comfortabel binnenklimaat. Daar geven wij met een gerust hart prestatiegaranties voor af.

Samen ontwikkelen

De juiste begeleiding

Ontwerpfase

Uitvoering

www.BRINKclimatesystems.nl

De juiste montage

Zekerheid

Gezond binnenklimaat

De Nieuwe Veste krijgt adiabatische koeling, die zorgt voor een natuurlijk en comfortabel binnenklimaat. (Foto: G.Lanting)

‘We maken een smart grid, waarop we toekomstige wijken in de omgeving kunnen aansluiten’

lening afgelost”, legt Dielissen de financieringsmethodiek uit. “Je betaalt geen rente en dus alleen aflossing. Na de tien jaar aflossen start je met geld verdienen door de energiebesparing, omdat je investering dan rendeert. Het grootste voordeel is nog wel dat je meteen profiteert van een comfortabele en gezondere woning.” Het maatregelenpakket bestaat – net als bij De Nieuwe Veste – uit zonnepanelen, adiabatische koeling en infrarood vloerverwarming. “Een toevoeging aan dit pakket is de circulaire douche, waarbij je tachtig procent minder warm tapwater gebruikt”, zegt Dielissen. “Ook optioneel is een thuisaccu, waarmee je je opgewekte duurzame energie opslaat en gebruikt in jaargetijden dat de zon weinig te zien is. Het grote voordeel van de aanpak met dit concept is dat je als bewoner niet lang in de werkzaamheden zit.” Maes

vult aan: “Sterker nog, de werkzaamheden kunnen in één dag klaar zijn.”

Smart grid De totale kosten voor een renovatie komen uit op € 15.000 tot € 18.000 per woning afhankelijk van de grootte. Een ESCo (Energy Service Company) zorgt voor duurzame energievoorziening en garandeert de levering. “We maken een smart grid, waarop we toekomstige wijken in de omgeving kunnen aansluiten”, licht Dielissen toe. “Het is de bedoeling dat we opschalen. We willen hiermee een goede eerste stap maken naar een all electric woningvoorraad. We kijken goed hoe we particulieren en bijvoorbeeld woningcorporaties over de streep kunnen trekken om met zo’n renovatie aan de slag te gaan. Vaak spelen financiën een rol, vandaar de slimme investeringsmethodiek.” Particulieren die net als de pilotwoningen van het gas af willen en een duurzame stap willen zetten, zijn slechts een telefoontje verwijderd het toekomstbestendig maken van hun woning. “Zij kunnen altijd met ons een verduurzaming bespreken. De pilot gaat aantonen dat we de energiebesparing en het comfort realiseren. De data die we daaruit gaan halen, is waardevol. Maar we hebben het eigenlijk niet nodig om het effect van de renovatie te onderbouwen. Daarvoor durven we onze handen in het vuur te steken.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

Limburg heeft Europa’s eerste geothermische smart grid

Gebouwen verwarmen en koelen met water uit de mijnen In Zuidoost-Limburg liggen honderden kilometers aan mijngangen onder het aardoppervlak, die inmiddels met grondwater gevuld zijn. Dat water haalt het bedrijf Mijnwater naar boven, om gebouwen in Heerlen te verwarmen en te koelen. “Met ons geothermische smart grid.” Tekst: Tim van Dorsten

Het was een fraai staaltje omdenken, zo’n vijftien jaar geleden. Namens de gemeente Heerlen bracht Elianne Demollin destijds de risico’s van de met water gevulde mijngangen in kaart. Als de hoeveelheid water in die gangen stijgt, kan de grond in de toekomst namelijk omhoog komen en woningen beschadigen. “Tot ze tijdens het strijken ineens op een andere manier naar dit water keek: ‘We kunnen dit ook gebruiken om gebouwen duurzaam te verwarmen en te koelen’”, vertelt projectmanager René Verhoeven van Mijnwater.

Ondergrondse seizoenbuffer In eerste instantie gold het water in de volgelopen mijngangen als warmte- en koudebron, maar inmiddels dient het als ondergrondse seizoensbuffer. In de zomer om het overschot aan warmte op te slaan, in de winter voor het teveel aan koude. En na de gebouwen van onder meer het Centraal Bureau voor de Statistiek, het pensioenfonds AGP en het complex Heerlerheide Centrum Gen Coel heeft de gemeente Heerlen begin dit jaar het nieuwbouwcomplex Maankwartier in Heerlen hierop aangesloten: 110 appartementen, kantoren en diverse winkels waaronder een Jumbo-supermarkt. In het totaal 50.000 m2 aan gebouwoppervlak.

8 miljoen m3 mijnwater Verhoeven beschouwt al het water uit de mijngangen als een geothermische buffer. “De regio Parkstad is ondergronds bijna volledig verbonden door deze gangen: in het totaal gaat het om 8 miljoen m3 mijnwater in de voormalige mijngangen. Als je dit ziet als een grote batterij,

februari 2017 | duurzaam gebouwd

De installatie… (foto: Nose for Photography)

Gezond binnenklimaat

In 2008 had Mijnwater met Heerlerheide Centrum Gen Coel de eerste mijnwaterenergiecentrale ter wereld.

‘In totaal gaat het om 8 miljoen m3 mijnwater in de voormalige mijngangen’

…en de leidingen in de woningen in het Maankwartier van Heerlen. (foto: Nose for Photography)

dan kun je het vergelijken met 1,4 miljoen Tesla-auto’s onder de grond.” Het water komt uit de horizontale en verticale mijngangen, die tussen 100 en 700 meter diep liggen. Pompen brengen dit water omhoog. “Er werden vijf bronnen geboord tussen 2004 en 2006, met de hulp van voormalige mijnwerkers”, legt Verhoeven uit. “Zij kenden exact de situatie ondergronds en gaven aanwijzingen en adviezen met betrekking tot de beoogde locatie voor de boringen. De vijf boringen zijn allen geslaagd, mede door hun inbreng.” In Noord-Heerlen liggen twee warmtebronnen van 700 meter diep, met water van 28 graden. Bovengrondse warmtepompen in de gebouwen verhitten dit water naar 40 graden. De twee koudebronnen in Zuid-Heerlen zijn 250 meter diep en hebben water van 16 graden.

duurzaam gebouwd | februari 2017

RETHINK CLIMATE IMPROVE LIFE

Dus wij dachten –

onze klimaatoplossingen draaien om jou, volgens de standaarden

VRV: Het perfecte klimaat voor jou in elke ruimte • Één systeem dat duurzaam verwarmt, koelt en ventileert. • Slimme klimaatbeheersing in zones en ruimtes. • Modulair en uitermate geschikt voor nieuw én bestaande bouw. • BREEAM Excellent. Daikin is dé HVAC-R partner om BREEAM-doelstellingen te behalen.

www.daikin.nl

Gezond binnenklimaat

Het warme en koude water uit de mijngangen gaat via het mijnwaterleidingnetwerk naar de clusters (zie foto), waarbij via ondergrondse uitwisselstations warmte en koude wordt uitgewisseld met het clusternetwerk.

Thermisch smart grid In het begin werd de vijfde bron gebruikt voor het injecteren van al het gebruikte warme en koude mijnwater. Het mijnwaterreservoir gold hierbij puur als geothermische bron. “In de periode 2012/2013 hebben we het systeem getransformeerd in een thermische smart grid, waarbij we het ondergrondse mijnwater als een seizoensbuffer voor verwarming en koeling gebruiken. Daarbij wordt

In 2014 werd het buffervat van het Maankwartier geplaatst.

warm mijnwater tijdens het verwarmen in de winter en voor- en najaar afgekoeld tot bruikbaar koud mijnwater en tijdens het koelen in de zomer en het voor- en najaar wordt het opgewarmd tot warm mijnwater. Hierdoor raakt het mijnwater niet meer uitgeput en kunnen veel meer gebouwen hiervan gebruikmaken.

Mijnwater als buffer Het warme en koude water uit de mijngangen gaat via het mijnwaterleidingnetwerk naar de clusters, waarbij via ondergrondse uitwisselstations warmte en koude wordt uitgewisseld met het clusternetwerk. Hierop zijn alle gebouwen aangesloten. Via deze netwerken zijn de installaties van alle gebouwen met elkaar verbonden. “We hebben dit smart grid zo ingesteld dat bedrijven van elkaars warmte en koude reststroom kunnen profiteren. Zo verwarmt de overtollige restwarmte van het datacenter van APG onder andere de multifunctionele accommodatie ‘A gene Bek’, die bestaat uit een sporthal met speelvelden, een ontmoetingsruimte en vergader- en activiteitenlokalen. Als dat systeem tekort schiet, dan hebben we het mijnwater als buffer.” Inmiddels zijn negen gebouwcomplexen op dit thermische smart grid aangesloten. “Met mijnwater verwarmen en koelen we nu 175.000 m2 aan gebouwen. Als we heel Heerlen op mijnwater aansluiten, moeten we groeien naar 4 miljoen m2.” Uiteindelijk is het doel om heel Parkstad

duurzaam gebouwd | februari 2017

Gezond binnenklimaat

Plaatsing Mijnwater installatie. (foto: Nose for Photography)

‘Met mijnwater verwarmen en koelen we nu 175.000 m2 aan gebouwen. Als we heel Heerlen op mijnwater aansluiten, moeten we groeien naar 4 miljoen m2’

Daarnaast is Mijnwater partner in het Europese project STORM: Self-organizing Thermal Operational Resource Management. “Met vier andere Europese bedrijven ontwikkelen we een uitgebreid besturingssysteem voor een innovatief, intelligent netwerk dat breed inzetbaar is op meerdere energiesystemen. Heerlen geldt hierbij als demosite.”

Parkstad energieneutraal in 2040 Limburg te bedienen. “We werken aan een zelflerende intelligente controller om ons vraaggestuurde systeem nog slimmer te maken. Op basis van weersvoorspellingen en de klantvraag wordt dan de warmte en de koude op de meest efficiënte wijze geproduceerd, gebufferd en geleverd.” Daarnaast worden alle mijnwaterbronnen uiteindelijk bidirectioneel: water moet er zowel uitgehaald als in terug geïnjecteerd kunnen worden.

Internationaal proefproject Dit systeem geldt als eerste geothermische smart grid in Europa. Ook andere landen hebben interesse in deze Zuid-Limburgse aanpak. “We hebben dit verhaal verteld in onder meer Schotland, Wales en Nordrhein-Westfalen”, laat Verhoeven weten.

Deze duurzame energievoorziening helpt deze regio om haar doel te bereiken: energieneutraal in 2040. Dit doel is in het Parkstad Limburg Energietransitie Ambitiedocument is vastgelegd. “Net als andere regio’s zoeken ook wij naar manieren om dit in te vullen. In ons geval maken we gebruik van mijnwater. Het deel in Heerlen hebben we geactiveerd”, zegt Verhoeven. Het streven is om in 2018 in het totaal 800.000 m2 vloeroppervlakte van mijnwater te worden voorzien. Hiermee kan een reductie van 65 procent CO2-uitstoot bij deze aansluitingen bereikt worden. Desondanks beschouwt projectmanager Verhoeven het mijnwater niet als het belangrijkste onderdeel van het systeem. “De geothermische smart grid staat centraal: het systeem is algemeen toepasbaar, de invulling kan per regio verschillen, afhankelijk van de beschikbare bronnen.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

Royal Agio Cigars gaat voor maximaal duurzaam

Sigarenfabrikant zorgt voor prettig klimaat Schaalvergroting door de jaren heen en een verouderd complex vormden aanleiding voor de Brabantse sigarenproducent Royal Agio Cigars tot een ingrijpende renovatie en nieuwbouw. Eind vorig jaar werd in Duizel het vernieuwde en geheel verduurzaamde hoofdkantoor officieel heropend, net als de 10.000 m2 nieuwe productiehallen op het terrein. Tekst: Wilma Schreiber

Het compleet gerenoveerde hoofdkantoor van Agio, met links op de achtergrond de productiehallen.

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Gezond binnenklimaat

een groter deel van de oudbouw met de sheddaken te behouden. Een voor de gemeente sowieso beschermd dorpsgezicht. Bij de sloop is overigens een van de twee technische-dienstgebouwen (TD) volledig hergebruikt en elders weer opgebouwd.”

Economisch model

Koen van Hooft van Royal Agio Cigars (links) en Jan van Hout van Van Hout Adviseurs en Installateurs.

De geschiedenis van het bedrijf gaat terug tot 1904, toen Jacques Wintermans met geld van zijn vader in Duizel A. Wintermans & Zonen oprichtte. Na 1950 werd deze fabrikant bekend als Agio Sigarenfabrieken. Ook als speler op de wereldmarkt bleef de onderneming Duizel trouw. De productiebedrijven in onder meer België en de Dominicaanse Republiek produceren jaarlijks ruim 770 miljoen sigaren, voor afnemers in meer dan honderd landen. In Duizel ondergaan de sigaren een laatste bewerking voor ze landspecifiek worden ingepakt en getransporteerd. “Vroeger werden de sigaren met de hand

‘Daglicht op de werkvloer speelde een belangrijke rol, vanwege de gezondheid en het welzijn van onze medewerkers’ gerold, later kwamen er steeds zwaardere machines. De bestaande vloer was daar niet op berekend”, vertelt Chief Operations Officer Koen van Hooft van Royal Agio Cigars. “Daarbij kwam dat het in de zomer erg heet kon worden in de fabriek, onplezierig voor het personeel.”

Sheddaken behouden Uit een eerste analyse bleek dat zelfs de meeste drastische renovatie van het complex nog steeds een suboptimaal gebouw zou opleveren. Een drietal architecten werd uitgenodigd plannen te ontwerpen voor het terrein, met hoofdkantoor en productiehallen. Agio ging uiteindelijk in zee met BO-2 Architectuur en Stedenbouw uit Tilburg, die een bouw voorstelde in slechts twee fasen. “In eerste instantie wilden wij de gebouwen van de technische dienst laten staan, omdat die relatief nieuw waren”, vertelt van Hooft. “BO-2 stelde echter voor om dit te slopen en

Voor het installatietechnisch ontwerp werd eveneens een aanbesteding uitgeschreven, die uiteindelijk werd gewonnen door Van Hout Adviseurs en Installateurs in Veldhoven. Zij zetten Agio op het spoor van BREEAM. “De bestaande plannen bevatten allerlei duurzame elementen, maar vormden nog geen integraal geheel. Wij hebben alle opties doorgerekend om te komen tot een goed economisch model en de subsidiemogelijkheden onderzocht”, zegt directeur Jan van Hout, die erin slaagde Van Hooft te enthousiasmeren. “Wij vinden het belangrijk om onze ecologische footprint zo klein mogelijk te houden, zo min mogelijk energie te verbruiken en een fijn klimaat voor medewerkers te scheppen. Jan reikte ons hier de systematiek voor aan”, vertelt hij, om lachend te vervolgen: “Zelf waren we nooit op het idee van een bijenhotel gekomen. Dat is het leuke van BREEAM, je kijkt ineens ook naar andere dingen.”

Veertig jaar vooruit Dat duurzaamheid bij Agio hoog op de agenda staat, komt volgens Van Hooft mede doordat het een familiebedrijf is. “Dat heeft te maken met langetermijndenken en goed rentmeesterschap. Dat zat in het basisontwerp en wilden we laten terugkomen in de vernieuwbouw. We zijn in Duizel dan ook voor de maximale Outstanding BREEAM-score gegaan, om weer veertig jaar vooruit te kunnen.” De eisen van Agio betroffen onder andere één loading dock voor vrachtwagens in plaats van de bestaande drie loading docks aan verschillende zijden van het gebouw. Daarnaast was in het beeldkwaliteitsplan voorzien in het behoud van enkele sheddaken. Sheddaken zijn typisch voor de tabaksindustrie en zorgden in het verleden, toen tabak nog in Duizel op kleur gesorteerd werd, voor gelijkmatig licht. “Gedurende de dag steeds dezelfde lichtintensiteit bereiken kan alleen als je ramen op het noorden hebt”, verklaart Van Hooft. “Daglicht op de werkvloer speelde sowieso een belangrijke rol, met het oog op de gezondheid en het welzijn van onze medewerkers.” De architect installeerde hiervoor zogeheten sun trackers: koepels voorzien van een spiegel die de stand van de zon volgen en het licht diffuus verdelen in de hallen.

Tweefasenplan De grote uitdaging bij de start in 2014 was dat alleen gebouwd kon worden op het relatief kleine oppervlakte van de voormalige TD: de productie van de sigaren en de activiteiten op het hoofdkantoor moesten gewoon doorgaan. De keuze viel op een tweefasenplan, waarbij eerst het kantoor en de helft van de fabriek werden aangepakt.

duurzaam gebouwd | februari 2017

NIEUW

Slim en duurzaam Luchtdicht Bouwen BOSTIK AEROSTOP BUILDING SYSTEMS Bostik is een wereldwijde en toonaangevende fabrikant van lijmen, kitten en afdichtingsmiddelen. Op het gebied van luchtdicht bouwen heeft Bostik een compleet assortiment ontwikkeld met folies, tapes, butylbanden, primers, lijm, kit, een vloeibaar rubber membraan en een flexibel PU-schuim. Hiermee kunnen kieren, voegen, e.d. luchtdicht, slagregendicht en warmte isolerend gemaakt worden. www.bostik.nl

facebook.com/bostikbenelux

MINDER ENERGIEVERBRUIK, MINDER CO2-UITSTOOT MEER COMFORT, GEEN TOCHT EN EEN BETER BINNENKLIMAAT BETERE GELUIDSWERING EN THERMISCHE ISOLATIE

Gezond binnenklimaat

op vier kleine cv-ketels in cascadeschakeling.” De luchtbehandeling is per hal afzonderlijk in te stellen.

Prestatiebevorderende omgeving

Bij de inrichting van het pand is gebruikt van archiefmateriaal van Agio.

Ook bij de renovatie van het kantoorgebouw was duurzaamheid steeds top of mind. Overal werden klimaatplafonds aangebracht, waar met behulp van koud en warm water ruimten worden gekoeld of verwarmd. Deze werken vraaggestuurd en zijn per ruimte instelbaar. “Je hebt honderd procent verse lucht en voelt geen tocht dankzij de luchtbehandelingstrips in de randen, die de lucht met een lage snelheid rondblazen. De gaatjes in de plafonds absorberen ook nog eens het nodige geluid. Kortom, een prestatiebevorderende omgeving”, vertelt een zeer tevreden Van Hooft. “Zelfs de ramen kunnen open, ook al is dit voor de frisse lucht niet langer noodzakelijk. Maar medewerkers willen dat graag.” Aan de hand van CO2-meting wordt per ruimte de ventilatiestand bepaald en tevens de luchtkwaliteit continu aangepast aan het aantal gebruikers in de ruimte. Oude foto’s en ledverlichting bewaken de heritage van Agio en ademen de warmte van het genieten van een sigaar.

‘De ramen kunnen open, ook al is dit voor de frisse lucht niet langer noodzakelijk. Maar medewerkers willen dat graag’ Twintig procent energiebesparing De ruimte waar de kwaliteit van sigaren beoordeeld wordt. Op de muur is het gezicht van oprichter Jacques Wintermans zichtbaar.

“Kantoormedewerkers werden zo lang gehuisvest in portocabins. Vervolgens werden de machines naar het nieuwe gedeelte verhuisd. Alleen voor onze voorraad was geen ruimte meer. Die hebben we daarom op twee externe locaties gestald”, vertelt Van Hooft. Qua binnenklimaat was er een wereld te winnen in de ogen van Van Hout. “In het magazijn is met name het vochtpercentage essentieel voor het goed conditioneren van de sigaren om uitdroging te voorkomen. Het oude gebouw was verre van luchtdicht, waardoor het veel energie kostte om de bevochtiging op het juiste peil te houden”, zegt hij. “Op het nieuwe complex hebben we warmtepompen geïnstalleerd en gebruiken we vloerverwarming en koeling in de zomer om de temperatuur constant te houden. Zo is er weinig extra bevochtiging nodig. Mocht de capaciteit van de warmtepompen een keer niet toereikend zijn, dan kan het systeem terugvallen

Verder liet Agio ruim 4.000 m2 zonnepanelen plaatsen en is waar mogelijk gebruik gemaakt van ledverlichting in combinatie met daglichtschakeling en bewegingsmelders. Regenwater wordt opgevangen en gebruikt om de toiletten door te spoelen. De gevels waarop de zon schijnt, zijn voorzien van automatische zonwering om temperatuurbelasting en tegenlicht onder controle te houden. Uiteindelijk resultaat: vijftig procent minder CO2-uitstoot, twintig procent energiebesparing én een BREEAMeindscore van 90,7 procent: de hoogste score ooit voor een bespoke-project met industriefunctie (bespoke staat voor maatwerk. Aanwijzing van het project in die categorie was noodzakelijk vanwege de aanwezigheid van een laboratorium voor de kwaliteitscontrole van de sigaren). “Het mooie van renoveren is dat je energie behoudt”, besluit Van Hooft. “De stenen die we na de sloop overhielden, zijn vermalen tot granulaat waarmee we het fabrieksterrein hebben kunnen ophogen. De winst van verduurzaming ligt in een lagere energierekening en een gezondere omgeving die de productiviteit bevordert. Alles is gebouwd op een duurzame toekomst, voor bedrijf én medewerkers.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

Gezond binnenklimaat

Een slimmer en energiezuiniger (t)huis De slimme meter is niet meer weg te denken uit menig smart home. Een bekende functionaliteit van zo’n thermostaat is onder meer het op afstand regelen van temperatuurinstellingen, waarmee gezinnen voor tientallen euro’s aan energie kunnen besparen. Minder bekend zijn automatische instellingen die bij afwezige of slapende bewoners aanspringen om onnodig energiegebruik te voorkomen. Leverancier van slimme thermostaten Honeywell zet de Lyric T6 in de markt, die dergelijke geautomatiseerde programma’s kan uitvoeren. Met een ingebouwde wifi-ontvanger zoekt de thermostaat contact met het draadloze netwerk in je woning. Is er signaal, dan kun je onder andere op afstand temperatuur regelen, de huidige temperatuur aflezen en zelfs het zogeheten geofencing aanzetten. Die laatstgenoemde functie is ideaal voor mensen met een onregelmatige levensstijl. “De groep met een hectische dagindeling groeit gestaag”, legt product marketing manager Eugene

“De Lyric T6 is de nieuwste telg in de familie en maakt je huis slimmer en energiezuiniger.”

Agema van Honeywell E&ES uit. “Als je gebruikmaakt van de geofencing-functie, kun je een forse energiebesparing realiseren. Geofencing plaatst een virtueel hek om je woning. Kom je erbuiten, dan past je thermostaat het programma aan en gaat de temperatuur omlaag. Keer je terug naar het gebied, dan gaat hij aan.” Eerder toonde Milieu Centraal al aan dat automatische afstemming van de thermostaat op gedrag een energiebesparing van 22 procent kan realiseren.

Optimale temperatuur Ook een optimale stop draagt bij aan een minimale inzet van energie. “Deze functionaliteit onderzoekt hoe snel je woning afkoelt en past het verwarmen hierop aan. Zo heb je een optimale temperatuur als je gaat slapen, zonder dat er onnodig wordt verwarmd. Verder is de thermostaat voorzien van een slaapprogramma voor ’s nachts en een afwezigheidsprogramma voor wanneer de gebruiker op vakantie is.” Met een consumentenadviesprijs van € 199 voor de bedrade variant van de Lyric T6 en € 249 voor de draadloze uitvoering verwacht Honeywell interesse bij verschillende doelgroepen. “De consument zelf, maar ook corporaties en w- en e-installateurs behoren hiertoe”, laat marketingcommunicatie manager Martin Roozendaal van Honeywell E&ES weten. Er is bijzondere aandacht besteed aan het vereenvoudigen van de installatie van de innovatie. “Omwille van installatie-efficiëntie is het plaatsen van de thermostaat een logisch en eenvoudig proces. Een opklapbare bedradingsklep zorgt ervoor dat de plaatsing van de ketelmodule simpel is. “Dit kan op zowel de wand als een inbouwdoos. Ben je klaar met de installatie, dan kun je direct testen of het allemaal naar behoren werkt. Bediening en configuratie verloopt via het touchscreen van de thermostaat”, zegt Roozendaal.

Nieuwste telg in smart-familie

Geofencing is ideaal voor mensen met een onregelmatige levensstijl.

Na installatie is het systeem te bedienen met het touchscreen van de thermostaat of via een app op de smartphone. Daarnaast kan het worden toegevoegd aan de al beschikbare reeks van home-producten in de Apple Homekit. “Deze kit stelt gebruikers in staat om vanaf een app hun volledige arsenaal aan smart home-producten te bedienen”, vertelt Roozendaal. “De Lyric T6 is de nieuwste telg in de familie en maakt je huis nog slimmer. En energiezuiniger.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

Klaar voor BREEAM en BENG

Grote prestaties

Hoge efficiĂŤntie

Milieuverantwoord

Eenvoudige bediening

Betrouwbaar op lange termijn

... dĂŠ klimaatoplossingen van de toekomst Warmtapwatervoorziening: De Mitsubishi Heavy Industries Q-ton (1) is een lucht-waterwarmtepomp welke CO2 gebruikt als een natuurlijk koudemiddel en is geschikt voor de (warm) tapwatervoorziening van hotels, verzorgingstehuizen, appartementen en sportcentra etc. Koeling en verwarming: TripleAqua (2) is een unieke klimaatoplossing die zowel koelt, verwarmt als de overtollige energie intern opslaat voor later gebruik. Resultaat tot wel 50% minder energieverbruik dan conventionele klimaatoplossingen. Koeling: De Coolmark luchtgekoelde propaan chiller (3) is speciaal ontworpen voor werking met het milieuvriendelijke natuurlijke koudemiddel R290, resultaat 25% hogere COP. Capaciteitrange 30 tot 1380 kW Met deze apparaten bieden wij u een pasklare oplossing voor uw BREEAM of BENG project.

Coolmark B.V. Postbus 393, 2990 AJ Barendrecht Tel: +31 (0)180 751 300 info@coolmark.nl, www.coolmark.nl

Importeur van Nederland voor

Gezond binnenklimaat

Congrescentrum van glas, hout en staal

Foto: 557design.nl

Half februari opent het Bomencentrum Nederland in Baarn het nieuwe congrescentrum Jardin d’Hiverre. Dit congrescentrum van ruim negen meter hoog beschikt over glas, hout en staal als belangrijkste bouwmaterialen. Voor directeur/eigenaar Hans Blokzijl is duurzaamheid belangrijk, maar groene energie en energiebesparing zijn niet heilig. “Ik maak maximaal gebruik van natuurlijke energiebronnen, zoals het daglicht en zon. Dankzij het vele glas is de kunstmatige verlichting minimaal. De zonnewarmte warmt het gebouw op een natuurlijke wijze op. Koelen doen we door het zogeheten schoorsteeneffect. In de nok van het gebouw kunnen we ventileren door de ramen te openen. Maar als het

’s zomers 30 graden is, geldt dit ook voor boven in de ontvangstruimte en restauratieve deel.”

Constante temperatuur De temperatuur in het Grande-Souterrain, waar de conferenties, lezingen en presentaties gegeven worden, blijft aangenaam constant tussen vijftien en achttien graden. “De aanwezigheid van mensen voor de verdere opwarming en kunnen we nog bijverwarmen, maar dat is minimaal nodig. Daarnaast zorgt een mechanisch ventilatiesysteem voor voldoende verse lucht. Het ventilatiesysteem kan 40.000 liter lucht per uur vervangen.” Het uitgebreide interview met Blokzijl is begin februari verschenen op DuurzaamGebouwd.nl.

Hogere productiviteit en voedselveiligheid voor foodgroothandel Een nieuwe hightech productiesite voor Staay Food Group is voorzien van de laatste duurzaamheidssnufjes en legt de focus op een prettig binnenklimaat. In de nieuwe vestiging is ruimte gemaakt voor City Farming [het telen van gewassen in kleine binnenruimten, red.]. De fabriek is ontworpen door Habeon Architecten en wordt gerealiseerd door Heembouw op bedrijventerrein de Poort van Dronten, met een verwachte opleverdatum van

juni 2017. Colt International ontwierp, leverde, monteerde en valideerde de klimaatinstallaties die bijdragen aan verhoging van productiviteit en voedselveiligheid. “Colt heeft diepgaande kennis en expertise en koeling en luchtbehandeling”, vertelt vestigingsmanager Marco Kleijn van Staay Food Group Dronten. “Het beheersen van systemen is belangrijk, maar begrijpen dat een product niet alleen visueel maar ook microbiologisch in orde moet zijn is key. Het gaat om de juiste combinatie van knowhow, technische realisatie en vertrouwen.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

BEWEGINGSMELDERS

Serie 18

NIEUW

Type 18.5D.8.230.0000 PIR bewegings- en aanwezigheidsmelder met DALI Geschikt voor directe besturing van maximaal 8 DALI voorschakelapparaten of LED drivers

• Keuze uit drie functies: - Constant lichtniveau besturing, daglicht-gekoppeld - AAN/UIT besturing met vroegtijdige waarschuwing - AAN/UIT besturing met vroegtijdige waarschuwing + oriëntatieverlichting • Twee detectiebereiken tot 64 m: - Aanwezigheid, zone met weinig activiteit (4x4 m) - Beweging, zone met normale of hoge activiteit (8x8 m) FINDER RELAIS NEDERLAND B.V. Dukdalfweg 51 / 1041 BC AMSTERDAM Tel.: +31 (0)20 615 65 57 E-mail: finder.nl@findernet.com

www.findernet.com

Gezond binnenklimaat

Verbeterde luchtkwaliteit in gemeente Nissewaard Sinds juli 2016 verzorgt installatiebedrijf Van Dorp het onderhoud in vier panden van de gemeente Nissewaard, dat in 2015 is ontstaan uit een fusie van Spijkenisse en Bernisse. In het onderhoudscontract geldt duurzaamheid als rode draad. Om te voldoen aan de eisen van de gemeente, keek Van Dorp in meer detail naar de klimaatinstallaties en zocht hiervoor de samenwerking met Afpro Filters. “Luchtbehandelingssystemen zijn de laatste jaren veel efficiënter geworden”, legt senior accountmanager Maurice Gijzen van Afpro Filters uit. “Daarom heeft het niet zoveel zin meer om naar het systeem als geheel te kijken. Beter is het om onderzoek te doen naar verbetermogelijkheden binnen afzonderlijke onderdelen van het systeem.

Het luchtfilter en met name de weerstand van het filter is in hoge mate bepalend voor het stroomverbruik van een luchtbehandelingskast.” Uit zijn berekeningen blijkt dat de energiekosten sterk afnemen door de huidige filters te vervangen door een moderner type. Het nieuwe filter kent een lagere aanvangsweerstand, waardoor de motor in de luchtbehandelingskast minder hard hoeft te draaien voor de gewenste luchtstroom.” Daarnaast houdt het nieuwe filter meer vervuiling tegen en loopt minder snel vol. “Hierdoor verbetert de luchtkwaliteit tot 57 procent.” De nieuwe luchtfilters vereisen geen aanpassing aan de installatie.

Meest gelezen artikel 2016 In aanloop naar 2017 publiceerde DuurzaamGebouwd.nl de tien meest gelezen artikelen van 2016. Het meest gelezen artikel is de visie van Maarten Staats: ‘De warmtepomp: grote winnaar van 2016?’

Ten tijde van de eerste publicatie begin 2016 was Staats werkzaam bij Merosch, inmiddels is hij consultant bij Ecofys. Zijn visie is te lezen op DuurzaamGebouwd.nl.

Elektrische geiser Een oplossing voor het warme tapwater in de energietransitie. Het ideale warmtapwaterapparaat ! Made in Germany. www.clage.nl duurzaam gebouwd | februari 2017

Groen, naar grote hoogte! Groen is de trend. Gebouweigenaren en ontwikkelaars hebben groen ', &3, & 02 %#1*-2#, #, 8Ä&#x17E;, 8'!& +##0 #5312 4 , "# "3308 +# !-,1203!2'#Ĺ? 2 #2#)#,2 "'2 4--0 -,8# 0 ,!&# #, &-# "0 %2 ##, 12##,2(# Ä&#x17E;Ĺ&#x201C; Het â&#x20AC;&#x153;World Green Building Trends 2016â&#x20AC;? rapport, dat vorig jaar werd gepubliceerd, laat een positieve toekomst zien voor de bouw. Van de 1000 respondenten - in 69 landen â&#x20AC;&#x201C; gaf meer dan 60% aan dat ze uiterlijk in 2018 groener willen werken. Dit is een ambitieuze doelstelling, die als deze behaald wordt, betekent dat eco-efďŹ ciĂŤnte gebouwen de nieuwe norm worden. In het rapport worden opkomende economieĂŤn, als BraziliĂŤ, India, Saudi ArabiĂŤ en Zuid Afrika aangemerkt als de grootste groene groeiers - binnen nu en 3 jaar. Een toename wordt ook verwacht in goed ontwikkelde landen zoals de VS, Duitsland en de UK. De toenemende populariteit van groene gebouwen is geen verrassing, omdat het een aanzienlijke besparing met zich meebrengt in vergelijking tot traditionele gebouwen. De respondenten van het â&#x20AC;&#x153;World Green Building Trends 2016â&#x20AC;? verwachten een besparing van 14% in operationele kosten, verspreid over 5 jaar, voor nieuwe groene gebouwen.

Voor modernisering is dit aantal 13%. Dit verklaart ook de toename in interesse voor het verkrijgen van groene certiďŹ caten zoals LEED en BREEAM.

# + '2'#38# "-#*12#**',%#, 4 , Ook bij KONE worden wij steeds groener. Wij hebben hiervoor ambitieuze doelstellingen gesteld. Enerzijds willen wij de eco-efďŹ ciĂŤntie van onze oplossingen verbeteren, daarnaast willen wij de CO2 uitstoot van onze operatie verminderen. In ons internationale â&#x20AC;&#x2DC;Sustainability Reportâ&#x20AC;&#x2122; rapporteren wij jaarlijks de stand van zaken omtrent deze doelstellingen. Laten we bijvoorbeeld eens kijken naar onze oplossingen.

Door het moderniseren van een lift kan er tot 70% aan energie worden bespaart. Hiermee samen hangt de besparing in operatiekosten en een beter voorspelbare levenscyclus van de installatie.

De KONE MonoSpaceÂŽ 500, onze huidige machinekamerloze lift, is tot 90% efďŹ ciĂŤnter dan de KONE liften uit de jaren â&#x20AC;&#x2122;90. Onze oplossing voor hoge gebouwen, de UltraRopeâ&#x201E;˘, vermindert ook het energieverbruik van een lift rit van 500 meter met 15%. Daarnaast wordt ook energie teruggewonnen wat resulteert in een besparing van 20-35% dat vrijkomt wanneer de lift wordt gebruikt. De KONE EcoDriveâ&#x201E;˘ schuifdeur is een duurzaam en intelligent concept. De deur regelt de openingsstand volledig automatisch op basis van een vooraf ingestelde temperatuur. De weersomstandigheden - zoals buitentemperatuur en windsnelheid - en gewenste binnentemperatuur bepalen de stand van de deur. De doorgangsbreedte van de entree blijft altijd ďŹ&#x201A;exibel. Op het moment dat er meer mensen passeren, past de schuifdeur zich automatisch aan. Hierdoor kan signiďŹ cant worden bespaard op de energie kosten omdat er veel minder warme en koude lucht verloren gaat. En ook bij de roltrappen is er groene winst te behalen. De eco-efďŹ ciĂŤnte oplossingen van KONE verminderen het energieverbruik door het stil zetten of vertragen van de roltrap wanneer deze niet gebruikt wordt of door de efďŹ ciĂŤntie van de motor te vergroten wanneer er weinig gebruik van wordt gemaakt. Daarnaast optimaliseert KONE bestemmingsbesturing de verkeersstromen in het gebouw, waardoor er minder en kleinere liften nodig zijn.

Ä&#x17E;" 4--0 ##, + )#-4#0 Volgens de cijfers van de Europese Lift Associatie (ELA), zijn meer dan 50% van de liften en roltrappen in Europa 20 jaar of ouder. Verwacht wordt dat dit aantal in 2020 toeneemt tot 60%. Dat betekent dat het tijd is om te moderniseren. Ook hier hebben wij ecoefďŹ ciĂŤnte oplossingen voor.

# "'%'2 *# 2-#)-+12 Ook technologische innovaties zullen een steeds grotere rol gaan spelen. Dit komt doordat nieuwe technologie een belangrijk onderdeel is in het verbeteren van duurzaamheid. Slimme gebouwen helpen gebouweigenaren en facility managers energie en andere resources te besparen. Voeg hieraan de kracht van digitalisering toe en de resultaten zijn verbazingwekkend. Neem bijvoorbeeld onze recente samenwerking met IBM. Hiermee zijn wij in staat om meer data te verzamelen. In de praktijk betekent dit dat KONE problemen kan voorkomen voordat ze ontstaan. Wij zijn in staat om constant te leren en zijn beter in staat om in te spelen op (toekomstige) behoeftes. Voor nu draagt elk initiatief bij om Groen naar een grote hoogte te brengen. Een trend die niet snel uit de mode zal raken.

www.kone.nl

RVO.nl biedt ondersteuning bij de verduurzaming van gebouwen

BENG vervangt EPC voor energieprestatie nieuwbouw Vanaf eind 2020 gelden nieuwe energieprestatie-eisen voor nieuwbouw. Na twintig jaar komt een eind aan de energieprestatiecoëfficiënt (EPC). In de plaats komen drie nieuwe eisen voor ‘bijna energieneutrale gebouwen’: BENG. De overheid stelt eisen aan de energiezuinigheid van nieuwe woningen en utiliteitsgebouwen. Deze energiezuinigheid wordt berekend aan de hand van de EPC, die wordt bepaald door het primaire energiegebruik van een gebouw en een aantal correctiefactoren. Per 1 januari 2015 is de eis aan de EPC in het Bouwbesluit aangescherpt naar 0,4. Welke maatregelen je neemt om aan deze eis te voldoen, mag iedereen zelf bepalen.

Vrijheid van de EPC Die vrijheid heeft voor- en nadelen, zegt adviseur Jacqueline Hooijschuur van RVO.nl. In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) stimuleert ze energiebesparing en energiezuinig bouwen en implementeert ze regelgeving. “Net zoals er vele wegen naar Rome leiden, zijn er ook vele wegen naar een lage EPC. Die keuzevrijheid is prettig voor de markt en creëert ruimte voor toepassing van nieuwe oplossingen. Maar niet alle wegen naar een lage EPC zijn ook per se even duurzaam. Je kunt je afvragen of het wel zo duurzaam en slim is om een gebouw maximaal vol te leggen met zonnepanelen, zonder eerst de energiebehoefte te beperken met isolatie. Omdat de EPC alle maatregelen samenvoegt tot één dimensieloos getal, biedt het weinig inzicht in de manier waarop de energieprestatie is behaald.”

Drie BENG-indicatoren Met BENG komt hier verandering in. Er zijn drie indicatoren: 1. Energiebehoefte: de hoeveelheid energie die een gebouw nodig heeft voor verwarming en koeling, uitgedrukt in kWh per m² per jaar. Deze indicator gaat over het beperken van de energievraag van het gebouw zelf. 2. Primair fossiel energiegebruik: de hoeveelheid energie uit niet-hernieuwbare bronnen in kWh per m² per jaar, die nodig is om de energiebehoefte in te vullen. Dit hangt sterk samen met de gebouwinstallaties. 3. Aandeel hernieuwbare energie: het percentage hernieuwbare energie van het totale energiegebruik. Voor elke indicator geldt straks een eis die varieert voor woningen, utiliteitsgebouwen, onderwijsgebouwen

februari 2017 | duurzaam gebouwd

en gezondheidszorggebouwen. Zo mag het primair energiegebruik van nieuwe woningen straks niet hoger zijn dan 25 kWh per m² per jaar. Ter vergelijking: dit komt ongeveer overeen met een EPC van 0,2. Voor alle soorten gebouwen geldt dat minimaal vijftig procent van het gebouwgebonden energiegebruik afkomstig moet zijn van duurzame bronnen.

Eerst besparen, dan opwekken “Het belangrijkste verschil van BENG ten opzichte van de EPC is de aparte eis aan de energiebehoefte van het gebouw zelf”, zegt Hooijschuur. “Daardoor krijgt energiebesparing voorrang op energieopwekking, terwijl dit binnen de EPC uitwisselbaar was. Maar energie die je niet gebruikt, hoef je ook niet op te wekken. Zo kun je het primair energiegebruik van een gebouw bijvoorbeeld terugbrengen door de verwarmingsketel te stoken met pellets. Maar die pellets kosten wel geld. Om de energierekening laag te houden is het dus slimmer om eerst de energiebehoefte te beperken en dán pas op te wekken.” Een ander belangrijk verschil is de minimumeis aan het aandeel hernieuwbare energie, waar binnen de EPC ook geen sprake van was. De hernieuwbare bron is wel vrij in te vullen: met zonnecollectoren, pv-panelen, wind, waterkracht of biomassa. Ook de opbrengst van een warmtepomp voor verwarming en warm tapwater – minus eventueel gebruik van fossiele energie – telt als hernieuwbare energie.

2014 uitgangspunt voor 2020 De nieuwe BENG-eisen zijn een aanscherping ten opzichte van de huidige EPC. Nederland geeft hiermee invulling aan het Europese besluit dat alle nieuwe gebouwen vanaf 2020 bijna energieneutraal moeten zijn, wat is overgenomen in ons nationale Energieakkoord. Het niveau van de eisen heeft het ministerie van BZK gebaseerd op onderzoek onder bestaande energiezuinige gebouwen, vertelt Hooijschuur. “In 2014 hebben we een ranking gemaakt van de dertig energiezuinigste woningen, vijftien scholen en vijftien kantoren. We hebben de gebruikte concepten en

maatregelen doorgerekend en daar de eisen voor 2020 op gebaseerd. Met het idee: wat koplopers in 2014 kunnen, moet in 2020 iedereen kunnen.” Voor 2020 worden de Nederlandse BENG-eisen nog getoetst op kostenoptimaliteit, waarbij gekeken wordt naar de financiële haalbaarheid van de eisen. Daarna worden ze definitief vastgesteld. Voor overheidsgebouwen gelden de eisen al vanaf 2018, zodat de overheid een voorbeeldfunctie vervult voor de rest van bouwend Nederland.

is belangrijk, vindt ze. “Goede uitvoering van maatregelen is voor de energieprestatie cruciaal. Als een gebouw niet goed luchtdicht is of een ventilatiesysteem niet naar behoren werkt, bereik je niet het beoogde resultaat. Bouwregelgeving gaat ook hierop inspelen. Nu worden plannen alleen getoetst bij het aanvragen van de bouwvergunning. In de toekomst wordt de gerealiseerde kwaliteit getoetst, ook de energieprestatie.”

Vertaling naar de praktijk

Meer weten?

Of je nu overheid of marktpartij bent, de nieuwe eisen vragen om een integrale aanpak van professionals, vertelt Hooijschuur. “Het energieconcept moet vanaf het begin een rol spelen in het gebouwontwerp. Door onder andere optimale oriëntatie op de zon, compact gebouwontwerp, isolatie en door rekening te houden met opwarming én warmteverlies via glas.” Niet alleen een integraal ontwerp, maar ook integrale samenwerking van bijvoorbeeld ontwerpers en installateurs

RVO.nl organiseerde een webinar om de context van de BENG-indicatoren en de voorgenomen eisen onder de aandacht van bouwprofessionals te brengen. Via www.rvo.nl/beng is het webinar terug te kijken. Over de verandering van EPC naar BENG werd ook een infographic en een video gemaakt. Bekijk deze op http://infographics.rvo.nl/beng en op https://youtu.be/Y1cf60zkItM.

duurzaam gebouwd | februari 2017

RT 82 HI+ PASSIEFHUIS GECERTIFICEERD RAAMSYSTEEM MET GROOTSTE VORMGEVINGSVRIJHEID IN DE MARKT

Maak kennis met de hoogste vorm van OHHIFRPIRUW +HW 3DVVLHIKXLV SK% JHFHUWLÆ&#x201C; FHHUGH raam- en deursysteem RT 82 HI+ is uniek in ]Ã³ Q VRRUW 0HW HHQ LQERXZGLHSWH YDQ VOHFKWV 82mm en een Uf ZDDUGH YDQ : P2. LV KHW op dit moment het minst diepe systeem met de KRRJVWH LVRODWLHZDDUGH LQ GH PDUNW 'LW DOOHV PHW EHKRXG YDQ YUÃ³ KHLG LQ YRUPJHYLQJ ZDDUGRRU X GLW SURGXFW LQ ]RZHO UHQRYDWLH DOV QLHXZERXZ NXQW toepassen. Neem vandaag nog contact op om dit V\VWHHP WRH WH SDVVHQ LQ XZ SURMHFW

3DVVLHIKXLV JHFHUWLÆ&#x201C; FHHUG PHW

LVRODWLHZDDUGH YDQ 8f : P2K 0LQLPDOH LQERXZGLHSWH YDQ PP 9HUNUÃ³ JEDDU LQ YHUVFKLOOHQGH YRUPJHYLQJHQ 0HW PLQLPDOH DDQ]LFKWEUHHGWH YDQDI PP +RJH OHYHQVGXXU RQGHUKRXGVDUP

kawneer.nl

HQ UHF\FOHEDDU

Resultaten keurmerk beton werpen vruchten af

Beton Bewust|CSC: het keurmerk voor beton in Nederland De keuze van leden van de Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VOBN) om beton te produceren met aantoonbaar evenwicht tussen economische, sociale en milieubelangen, kreeg in 2009 vorm in een zogenoemde MVOagenda. Deze agenda is doorontwikkeld tot het in 2012 gelanceerde keurmerk Beton Bewust en diende als voorbeeld bij formulering van de criteria van het internationale betonkeurmerk CSC. Tekst: Màrie van der Poel

Met de komst van Beton Bewust laat de betonmortelbranche zien zich bewust te zijn van haar verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een beter milieu. Betonmortelproducenten mogen dit keurmerk alleen voeren als zij aantoonbaar voldoen aan de eisen die zijn opgenomen in de branchemeetlat. Die criteria zijn afgestemd met de stakeholders in de bouwketen en worden continu geactualiseerd. Sinds januari 2017 is er sprake van criteria met een internationaal kader. Na enige jaren worden de eerste resultaten van het internationale keurmerk Beton Bewust|CSC zichtbaar.

Cultuurverandering Dankzij het keurmerk zijn bedrijven gestructureerd bezig met maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). Het is inmiddels geïntegreerd in de dagelijkse bedrijfsprocessen en er wordt vooruitgang geboekt door individuele bedrijven,

Hoofdelementen keurmerk Het Beton Bewust-keurmerk betreft zes hoofdelementen die verder zijn uitgewerkt in de branchemeetlat. Deze hoofdelementen zijn: • Betrouwbaarheid van levering • Kwaliteit en betrouwbaarheid van de geleverde betonmortel • Lage CO2 • Hergebruik en sluiten van de materiaalkringloop • Arbeidsveiligheid • Verantwoorde herkomst

februari 2017 | duurzaam gebouwd

en ook samen met partners in de keten. Duidelijk is geworden dat alle ketenpartners vanuit hun positie een eigen verantwoordelijkheid hebben die vooruitgang te blijven realiseren. In die zin is er sprake van een continu proces dat telkens moet worden gevoed.

Daling CO2-emissie De totale CO2-emissie per geproduceerde m3 betonmortel is in 2015 weer lager dan in het voorgaande jaar (151 kilo/ m3 ten opzichte van 153 kilo/m3 in 2014). Ten opzichte van het referentiejaar 2012, toen het keurmerk werd gelanceerd, is er sprake van een gemiddelde reductie van de CO2-emissie per geproduceerde kubieke meter betonmortel van ruim zes procent. In dezelfde lijn is te constateren dat het aandeel vliegas ten opzichte van 2012 is toegenomen met ruim zeven procent. Ter illustratie: portlandvliegascement (CEM II) heeft een CO2emissie van ongeveer zeventig procent ten opzichte van traditionele portlandcement (CEM I – 818 kilo CO2/ton). Het voor betonmortel meest gebruikte bindmiddel CEM III (hoogovencement) heeft een CO2-emissie van circa 290 kilo CO2/ton.

Stijging gebruik secundaire grondstoffen Alle keurmerkhouders samen zorgen voor een stijging van het aandeel secundaire grondstof per m3 betonmortel. Het gebruik van betongranulaat laat in 2015 een stijging zien van 43 kilo naar 55 kilo ten opzichte van het jaar 2014. Dit is een toename van circa 28 procent. Een verdere stijging van het aandeel secundaire grondstoffen wordt voorzien.

Beton verduurzamen

Op het terrein van Ziekenhuis Bernhoven is een woonwijk gerealiseerd, waarvoor deels honderd procent gerecycled beton is gebruikt met grondstoffen afkomstig van het ziekenhuis.

Beton Bewust|CSC in Nederland Niet alleen in Nederland bestaat de behoefte aan een waarborg in de vorm van een keurmerk, als het gaat over de maatschappelijk verantwoorde toepassing van beton. Het Cement Sustainability Initiative (CSI), onderdeel van de World Business Council for Sustainable Development (WBCSD), heeft in 2012 het initiatief genomen voor een internationaal certificatiesysteem (RSS) voor de beton- en cementsector. Het certificatiesysteem Concrete Sustainability Council (CSC) is inmiddels gereed. De eerste certificaten in Nederland worden in april tijdens Building Holland uitgereikt. Bij de formulering van de CSC-criteria heeft Beton Bewust als voorbeeld gediend. Die criteria en het keurmerk Beton Bewust zijn sinds 2017 geharmoniseerd en – waar relevant – afgestemd op de Nederlandse omstandigheden en wetgeving. Beton Bewust conformeert zich dus aan het CSC-certificatiesysteem en is voor Nederland van toepassing voor zowel in het werk gestort als prefab beton. Beton Bewust|CSC is daarmee het keurmerk voor de ‘regio Nederland’. Daarmee bereikt het een status dat als er beton in een bouwwerk of constructie wordt toegepast, dit idealiter en maatschappelijk gezien alleen maar ‘keurmerkbeton’ kan zijn. CSC verwacht dat keurmerk Beton Bewust|CSC in BREEAM-NL wordt opgenomen. Het kiezen voor Beton Bewust|CSC door opdrachtgevers en bouwbedrijven is dan ook een logische keuze.

Het is van groot belang prestaties op het gebied van duurzaamheid meetbaar te maken. Vanuit dit oogpunt is dan ook een benchmark – met daarin de hoeveelheid secundaire grondstoffen en CO2 per m3 betonmortel – aan het keurmerk verbonden. De benchmark betreft de gemiddelde cijfers op jaarbasis per betonmortelcentrale. Een instrument als de Ontwerptool Groen Beton van SBRCURnet is op projectbasis een waardevol instrument dat het mogelijk maakt de verschillende alternatieven van het betreffende bouwproject in een vroeg stadium naast elkaar te leggen. Ketenpartners kunnen daardoor in gezamenlijkheid tot de juiste keuze komen. Duurzaamheid en circulariteit zijn een gezamenlijke verantwoordelijkheid. In dat opzicht wordt de focus de komende tijd nog sterker gericht op datgene waarin het materiaal beton sterk is. Circulariteit behoort daartoe. Aspecten als een technisch lange levensduur en de mate waarin materiaal weer blijft terugkomen in de keten, dienen dan ook objectief te kunnen worden beoordeeld.

Evenzo wordt een toename van het aandeel klinkerarme cementen voorzien. De bijdragen van de individuele keurmerkhouders kunnen verschillen van de gemiddelde cijfers zoals hier weergegeven. De individuele resultaten zijn sterk afhankelijk van het portfolio van het betreffende bedrijf en/ of betoncentrale.

Veilig bouwen Bij keurmerkhouders is veiligheid topprioriteit. De wettelijk verplichte Risico Inventarisatie & Evaluatie per vestiging wordt dan ook serieus opgepakt. Onveilige situaties en (bijna) ongevallen worden in kaart gebracht en aangepakt. Het zijn leermomenten om de veiligheid telkens te verbeteren. Personeel krijgt daarvoor gerichte instructies en opleidingen. Ook hierop wordt gecontroleerd.

Brancheverslag Sinds de introductie van het keurmerk Beton Bewust zijn de resultaten elk jaar gepubliceerd. Deze kunt u downloaden op BetonBewust.nl. Voor meer informatie kunt u bellen naar 0318-557489.

Betoniek De uitgebreide versie van dit artikel is eerder verschenen in Betoniek Vakblad. Betoniek is het kennisplatform over technologie en uitvoering van beton en bestaat onder meer uit een online kennisdatabase, twee vakbladen en een nieuwsbrief.

duurzaam gebouwd | februari 2017

ER ZIJN MEERDERE WEGEN DIE NAAR COǺ NEUTRAAL LEIDEN

Benieuwd? Bezoek ons tijdens Building Holland, stand 10.039B. Graag delen we onze visie om energieverbruik terug te dringen en de CO² uitstoot te verminderen. >>>W6ù8;W$31 f >>>W'36W2<

Impuls verduurzaming materiaalgebruik geeft markt kansen

MPG-grenswaarde een feit! Voor de milieubelasting door materiaalgebruik van nieuwe woningen en kantoren geldt vanaf 2018 een maximum MPG-waarde. Daarbij telt de productiewijze, het transport, de levensduur met haar onderhoudscycli en de manier van afdanken van de bouwmaterialen. Auteur: Johanna Quelle-Dreuning, W/E adviseurs

Dat is althans het voorstel van minister Stef Blok van Wonen en Rijksdienst, met wie in deze editie van Duurzaam Gebouwd Magazine een uitgebreid interview staat. Hij gaat een grens voor de milieubelasting van woningen en kantoren in 2018 opnemen in het Bouwbesluit. Het voorstel gaat nog naar de Tweede Kamer. De bouwwereld experimenteert al sinds 2012 met de milieuprestatie van gebouwen, maar nieuw is dat er een grenswaarde in de milieuparagraaf van het Bouwbesluit opgenomen gaat worden. Voorlopers hebben al ervaring opgedaan met de MPG, maar juist de grenswaarde zal een brede impact op de markt hebben. Het instrumentarium is al tijden beschikbaar en ruim in de praktijk beproefd. Door milieugegevens van de materialen in bijvoorbeeld GPR Gebouw of GPR Bouwbesluit in te voeren, wordt de MPG geheel volgens de aangewezen, actuele methodiek en data bepaald. Daarbij ontstaat ook een helder inzicht in de bijdragen van alle materiaal- en ontwerpkeuzen, waarmee gerichte optimalisaties eenvoudig mogelijk zijn.

Wat is de MPG? De Milieuprestatie Gebouwen (MPG) geeft aan wat de milieubelasting is van de materialen die in een gebouw worden toegepast. De MPG geldt als een belangrijke maatstaf voor duurzaamheid. Hoe lager de MPG, hoe duurzamer het materiaalgebruik. De MPG is een objectief hulpmiddel in het ontwerpproces en kan gebruikt worden om in een Programma van Eisen niveaus vast te leggen. Zo geeft gerecyclede vloerbedekking een duurzame uitstraling, een MPG-berekening laat echter zien dat het materiaal van de vloer onder de vloerbedekking een veel grotere belasting voor het milieu is. Overigens zijn ook effecten van circulariteit en mate van recycling in GPR Gebouw opgenomen. Het leveren van een MPG-score is tot nu toe verplicht bij het aanvragen van de omgevingsvergunning voor nieuwe woningen en kantoorgebouwen met meer dan 100 m². De hoogte van de verwachte grenswaarde in 2018 is gebaseerd op onderzoek van W/E adviseurs in opdracht van het ministerie van Wonen en Rijksdienst. Het onderzoeksrapport ‘Bepaling kwaliteitsniveaus milieuprestatie van woonfuncties’ is beschikbaar op de website van de Rijksoverheid.

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Docent MPG-cursus Mieke Meulendijks: “Kom niet voor verrassingen te staan en volg onze cursus over de Milieuprestatie Gebouwen.”

GPR Project met hoge milieuscore Alle gecontroleerde GPR Gebouw-berekeningen staan gepubliceerd op GPRprojecten.nl. Op deze site kunnen GPR Projecten worden bekeken en vergeleken. Een project met hoge milieuscore is bijvoorbeeld het kantoor van Veth Propulsion. Bij het ontwerp is sterk ingezet op duurzaam bouwen met een focus op gezondheid door veel ventilatie, lucht en licht in het gebouw. Het project scoort op het thema Milieu, waarin dus de MPG wordt meegerekend, maar liefst een 8,2. Ook op de overige thema’s kan het project zich laten zien. Energie en Gezondheid krijgen beide een 8,0, Gebruikskwaliteit eindigt op 8,8 en Toekomstwaarde staat op een 8,4. De berekening is gecontroleerd door GPR Gebouw Expert Lothar Wijnand van M3E en gevalideerd door GPR Gebouw Assessor Judith Doorn, tegenwoordig coördinator duurzaamheid bij Ballast Nedam.

Het Kantoor van Veth Propulsion. Foto: Staton Bouw

Betrouwbaar advies

Nieuwe meeteenheid: DPG U zal het maar hebben. Door zonnepanelen te plaatsen scoort uw gebouw in GPR zeer goed op het thema Energie. Wat gebeurt echter met de score voor Milieu, waarin onder meer milieueffecten van materiaalgebruik (MPG) gemeten worden? Verslechterd door de milieubelasting van de zonnepanelen! Wat nu? Wat is dan duurzamer? Wel of geen zonnepanelen? In 2016 hebben de makers van GPR hierop iets bedacht. Door gebruik te maken van resultaten uit onderzoeksproject TKI-KIEM.nl is een nieuwe meeteenheid geïntroduceerd: de DPG. Dit integreert de milieubelasting van materialen en energie-emissies in één index en geeft uitsluitsel over de netto duurzaamheid van het gebouw. In GPR Gebouw is DPG sinds eind 2016 eenvoudig zichtbaar in het resultatenblad. U kunt kiezen tussen de traditionele weergave van Energie en Milieu met ieder een eigen score, of dus de DPG als gewogen score van de twee thema’s. De meetmethode biedt nieuwe inzichten, bijvoorbeeld voor gemeenten die bij nieuwbouw vragen om een hoge GPR-score op ieder thema en zien dat hoge prestaties op energie vaak gepaard gaan met lagere scores op milieu. Ook voor ontwikkelaars van vernieuwende energieconcepten (BENG, NOM) die de milieu-impact van het materiaalgebruik integraal kunnen gaan meenemen, is de DPG een nuttige meeteenheid.

Om aan de MPG-eis te voldoen, moet u wellicht uw gebouwplan wijzigen. Voor betrouwbaar advies kunt u goed terecht bij een GPR Gebouw Expert. Deze bouwprofessionals hebben veel ervaring met het optimaliseren van de duurzaamheid van gebouwen. En ook belangrijk, u kunt er zeker van zijn dat zij op de hoogte zijn van recente ontwikkelingen, zoals nu bij de invoering MPG-eis. Kwaliteitseisen zorgen ervoor dat GPR Gebouw Experts hun kennis up-to-date houden.

Zelf MPG interpreteren? In de MPG-cursus, van W/E adviseurs kunt u zelf kennis opdoen over hoe de milieuprestatie van uw gebouw te interpreteren en te optimaliseren is. In een dagdeel leert u onder leiding van een deskundige de principes te doorgronden en zelf te oefenen met de MPG-berekening in GPR Gebouw of GPR Bouwbesluit. U krijgt inzicht in de manier waarop uw ontwerpkeuzen en gebouwcomponenten grote invloed hebben op de milieuprestatie van een gebouw. U leert materiaalkeuzes te maken op basis van vergelijkingen. Hierbij baseren wij ons op het onlangs afgeronde onderzoek ‘Principes en parameters Milieuprestatie Gebouwen (MPG)’, over ontwerpkeuzes en hun invloed op de milieuprestatie. Na afloop van de cursus bent u in staat de behaalde milieuprestatie te interpreteren. “Het is goed dat er binnenkort een MPG-eis komt”, vindt docent MPG-cursus Mieke Meulendijks. “Dat betekent ook dat bouwers er nu echt mee uit de voeten moeten kunnen. GPR Gebouw en GPR Bouwbesluit zijn hier uitermate geschikt voor. Laat u zelf niet voor verrassingen komen te staan en volg onze MPG-cursus. De investering is snel terugverdiend.” Kijk voor meer informatie op w-e.nl/ cursus-berekening-milieuprestatie-gebouwen.

duurzaam gebouwd | februari 2017

Waterdichte duurzame dakoplossingen waarmee u het verschil kunt maken! Bezoek ons op onze stand bij Building Holland Standnummer: 11.051

Nu tot 10% fiscale korting mogelijk op Icopal Universal

30 jaar geen omkijken naar het dak met Icopal Universal Voor elk dak heeft Icopal een oplossing voorhanden die mĂŠĂŠr dan waterdicht is. Dakbedekking die zijn gelijke niet kent op het gebied van milieuvriendelijkheid en duurzaam bouwen. Met Icopal Universal heeft u zeker 30 jaar geen omkijken naar het dak. Deze dakbedekking heeft de hoogste DuBo milieuscore en is ook ideaal voor groendaken en leefdaken. De lage levensduurkosten en waardestijging van het gebouw maken de investering meer dan waard. Duurzaamheid loont! Daarom onderbouwen we uw investering graag met een exploitatiebegroting. Wat houdt u nog tegen? Bel 050-5516333 of kijk op onze website.

www.icopal.nl

www.homij.nl/volgen

NOM Keur garandeert energieprestaties, comfort, gezondheid en kwaliteit De belofte ‘Beter wonen voor hetzelfde geld’ hoort bij een renovatie naar Nul op de Meter (NOM). Die belofte waarmaken bleek niet altijd vanzelfsprekend. Daarentegen biedt een keurmerk vertrouwen en garantie. Daarom ontwikkelden Stroomversnelling en haar partners het NOM Keur. Dit garandeert de energieprestaties en kwaliteiten, die horen bij een NOM-woning. Tekst: Marieke Buijs

Corporaties en particulieren kiezen steeds vaker voor Nul op de Meter (NOM) en steeds meer aanbieders hebben Nul op de Meter-concepten in hun aanbod, zowel voor renovatie als nieuwbouw. Nul op de Meter is een ambitieus doel. Een NOM-woning wordt voorzien van een isolerende schil en slimme installaties, inclusief een garantie tot wel veertig jaar op de energieprestatie, comfort en binnenklimaat van de woning. In Nederlands staan inmiddels ruim 1.100 NOM-woningen. Vaak tot grote tevredenheid van bewoners, maar helaas niet altijd. In sommige gevallen zijn de beloofde ambities en verwachtingen niet waargemaakt, wat tot grote teleurstellingen leidt.

klanten zekerheid over de prestaties én woonkwaliteit van hun NOM-woning. Een afgegeven NOM Keur garandeert namelijk niet alleen technische prestaties. Ook woonbeleving is een belangrijk onderdeel van de toetsing. Want als de gebruiker het niet goed vindt, is het ook geen goed product.

Beloftes waarmaken

Tijdens de toetsing op het concept (NOM Keur op Propositie) worden de technische en procesmatige eigenschappen van het concept beoordeeld: van technisch ontwerp en kwaliteitscontrole tot prestatievoorwaarden en bewonerscommunicatie. Ten eerste wordt bepaald of voldaan is aan de wettelijke eisen om een energieprestatievergoeding te mogen innen. Dit garandeert ook particuliere woningeigenaren dat de woning aan zeer hoge eisen voldoet. De aanbieder levert de specificaties en onderbouwing van zijn ontwerp aan op basis van een vastgesteld format, de ‘NOM Keur maatlat’ (te vinden op Stroomversnelling.nl/nom-keur) Aan de hand van de maatlat kan worden bepaald of het concept NOM Keur waardig is. Het auditteam van het NOM Keur beoordeelt vervolgens de propositie op volledigheid en prestaties. Als de propositie voldoet, ontvangt de aanbieder hierop het NOM Keur op Propositie.

Tijdens de tweede stap wordt beoordeeld of het concept ook daadwerkelijk goed wordt uitgevoerd.

Keuringsmethode in drie fases Of een woning voldoet aan de eisen voor de NOM Keur, wordt getest op drie onderdelen: propositie, toepassing en levensduur. Dit zijn de drie fases van de reis die een goede NOM-propositie aflegt: van concept op de tekentafel van de aanbieder naar een Nul op de Meterwoning waarin geleefd wordt.

Want wie garandeert dat al die verschillende bouwers en toeleveranciers in het land hun beloftes waar maken? Hoe kunnen bewoners, verhuurders, corporaties, financiers en gemeenten erop aan dat de kwaliteit van de nieuwe of gerenoveerde woning aan de eisen en verwachtingen voldoet? En niet in de laatste plaats, hoe voorkomen we dat er meer teleurstellingen ontstaan? Daarvoor ontwikkelde Stroomversnelling samen met haar partners het NOM Keur. Dit keurmerk werkt naar twee kanten: het geeft aanbieders de kans om te laten zien dat hun producten van excellente kwaliteit zijn en het biedt

‘Het NOM Keur wordt getest op drie onderdelen: propositie, toepassing en levensduur’

februari 2017 | duurzaam gebouwd

In het Groningse Delfzijl, Farmsum en Holwierde (zie foto) heeft Renolution in samenwerking met Friso Bouwgroep 23 woningen met NOM Keur opgeleverd.

De aanbieder moet onderbouwen hoe hij de kwaliteit in de uitvoering waarborgt en meet, zodat alle beloofde prestaties op elke woning worden gehaald. Het auditteam beoordeelt de aanpak en voert zelf steekproefsgewijs een keuring uit na de realisatie. Indien de toets positief is, ontvangt de aanbieder het NOM Keur op Toepassing. 3. Als derde stap toont de aanbieder jaarlijks aan dat de beloofde prestaties in de praktijk worden gehaald. De aanbieder overlegt hiertoe aan het auditteam een evaluatie van de meetgegevens van de woningen, de resultaten van een fysieke steekproef op bouwkwaliteit en een reviewrapportage van gebruikerservaringen en -klachten. In het geval van renovatie vindt de review vóór, tijdens, vlak na en een jaar na oplevering plaats. Bij nieuwbouw is dat vlak na en een jaar na oplevering. Het auditteam beoordeelt de gehele rapportage en voert een eigen steekproef uit. Op een online plek worden uiteindelijk alle NOM Keur producten beoordeeld met een bewonersreview. Let op: het NOM Keur op Levensduur moet de eerste twee jaar verkregen worden door een bewijslast dat de prestatiebelofte gehaald is!

Randvoorwaarden Om in aanmerking te komen voor het NOM Keur, moet het product ook voldoen aan een aantal randvoorwaarden, zodat het past binnen maatschappelijke kaders. Denk aan flora- en faunawetgeving, welstandscriteria voor gemeenten en normen die zorgen dat het product goed aansluit op het onderliggende energienetwerk. Al deze zaken helpen om het Nul op de Meter proces soepel te laten verlopen.

Kosten Een aanbieder schaft het NOM Keur voor alle fases in een keer aan. Als een aanbieder lid is van Stroomversnelling zijn de eenmalige kosten € 10.500. Dit is onafhankelijk van de hoeveelheid gerealiseerde woningen met dezelfde propositie en geldt voor alle fases. Wel is sprake van een maximale geldigheid van twee jaar: na die periode is een herbeoordeling vereist. Aanbieders die niet lid zijn van Stroomversnelling, betalen € 17.500.

Meer weten of het NOM Keur aanvragen, neem dan contact met Stroomversnelling via nomkeur@stroomversnelling.nl

duurzaam gebouwd | februari 2017

Armstrong wil zoveel mogelijk producten Cradle to Cradle certificeren

‘Onze circulariteitsambities reiken hoger en hoger’ Bouw je zonder materialenpaspoort, dan bouw je niet voor de toekomst. Die boodschap zou het gebruik van gezonde, circulaire materialen moeten stimuleren. Zien we in 2020 alleen nog bestekken met ‘Cradle to Cradle’ (C2C) en het grondstoffenpaspoort als hoofdelementen? Tekst: Marvin van Kempen

Voor de renovatie van 120 winkels heeft de Belgische modeketen JBC gebruikgemaakt van het Armstrong Plafond Recyclingprogramma. (Foto: Nike Bourgeois)

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Partner uitgelicht

‘Een verlaagd plafond zorgt voor meer binnentredend daglicht, waardoor je minder verlichtingsarmaturen nodig hebt’ Een internationale speler die bekend is met deze verschuiving, is plafondspecialist Armstrong Building Products. “De meeste mensen weten dat we C2Cproducten op de markt zetten, maar we doen veel meer”, verzekert Country Sales Manager Jelrik Engbersen. “We geven een praktische invulling aan duurzaamheid en hebben een vijftal pijlers: energiebesparing, gezondheid en welzijn, BREEAM, recyclingprogramma’s en Cradle to Cradle.” Nog altijd is het eerste element, energiebesparing, een belangrijk onderwerp voor gebouweigenaren en opdrachtgevers. “Wanneer wij een plafond realiseren in een gebouw, doen we dat onder andere met een verlaagd plafond. Dat is niet zonder reden, het voordeel is tweeledig. Allereerst bereiken we hiermee een goede lichtreflectie van wel negentig procent. Dat betekent dat er meer daglicht binnentreedt en je minder verlichtingsarmaturen nodig hebt. Daarnaast realiseren we een forse energiebesparing op lichtvoorzieningen bij hetzelfde lichtniveau en energiebesparingen vanwege de verbeterde thermische isolatie.”

Plafond Recyclingprogramma Recente projecten van Armstrong zijn onder andere het BAMhuis, waarover we in Duurzaam Gebouwd Magazine #33 een groot projectartikel publiceerden. Een ander actueel project is de samenwerking met Belgische modeketen JBC. Voor de renovatie van 120 winkels wordt gebruikgemaakt van het Armstrong Plafond Recyclingprogramma. Dankzij dit programma wordt in totaal 100.000 m2 aan oude plafondtegels gerecycled. Oude plafondtegels worden opgehaald en zonder kwaliteitsverlies direct tot nieuwe verwerkt. JBC koos als vervangende plafonds voor de met Cradle to Cradle-Silver bekroonde Perla OP 0,95. JBC koos dit model onder meer vanwege de duurzaamheid, beperken van ecologische voetafdruk en de aantrekkelijke prijs. Lees meer over deze projecten en de producten die Armstrong aanbiedt op Armstrong.nl.

Lagere nagalmtijd Gezondheid is het tweede element, waarop de plafondleverancier zijn focus legt. Daarbij is onder andere de geluidabsorptie van belang. “Als die hoog is, dan verlaag je de nagalmtijd. Daarmee bereik je onder meer een hoger concentratievermogen en minder stress. Daarnaast zorg je dat gebruikers elkaar beter kunnen verstaan. Verder zorgen onze tegels voor geluidisolatie, waardoor je niet meer wordt afgeleid door de gesprekken die in de kamer naast je worden gevoerd. Een gezond leefklimaat is belangrijk. Wij hebben plafonds met een ISO 5-classificatie.” Toch wordt niet altijd nagedacht over deze akoestische eigenschappen en weerklank op gezondheid in het voortraject van projecten. “Architecten willen een egaal beeld”, legt Engbersen uit. “Dat realiseren we met onze oplossingen, maar we adviseren ze ook over de akoestische-, duurzame- en luchtkwaliteit eigenschappen.”

Circulair en gezond Het materialenpaspoort wint terrein. In het bijzonder bij gebouweigenaren en opdrachtgevers. “De bouwen vastgoedsector leek jarenlang te discussiëren over hoe we het energiegebruik in gebouwen kunnen beperken. Tegenwoordig gaat het om de materialen die je in je gebouw gebruikt.”

‘Binnenkort is het gemeengoed om alleen gezonde en natuurlijke materialen in gebouwen toe te passen’ Cradle to Cradle vormt een middel om claims te onderbouwen dat het geleverde materiaal duurzaam en gezond is. “We passen gezonde materialen toe in onze producten, een proces dat door het C2C Institute in kaart wordt gebracht. Ik verwacht dat het binnenkort gemeengoed is om alleen maar gezonde en natuurlijke materialen in gebouwen toe te passen.” Om in te spelen op de vraag naar gezonde materialen certificeerde Armstrong twee complete productgroepen: Perla en Ultima+. “Wij zien Cradle to Cradle ook als een handvat om ons materialenpaspoort op te bouwen. Het geeft zekerheid dat we de juiste, gezonde grondstoffen gebruiken in onze producten.” Het certificeringstraject daagt uit om na te denken over wat er in producten zit, hoe processen te verbeteren zijn en op welke manier je grondstoffen een tweede leven kunt geven. “Daarom proberen wij zoveel mogelijk producten op deze manier te certificeren.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

CES OMEGA FLEX Geniaal eenvoudig – eenvoudig geniaal Veiligheid zonder compromis

Moderne toegangsbesturing in gebouwen vereist innovatieve oplossingen. OMEGA FLEX biedt door zijn intelligente constructie optimale integratie- en aanpassingsmogelijkheden. Door eenvoudig te regelen toegangsrechten kunnen op het vlak van personen, tijd en ruimten probleemloos transpondersleutels worden beheerd. Dankzij een ﬂexibel netwerkgebruik is de OMEGA FLEX geschikt voor toepassing op vrijwel elke plaats, geïnstalleerd zonder kabels. CESnederland is specialist op het gebied van mechanische en elektronische sluitsystemen.

Neem voor meer informatie contact met ons op. CESnederland B.V. · Lage Brink 9 · 7317 BD Apeldoorn tel. 055-5266890 · infonl@ces.eu www.ces.eu/nl

Partner uitgelicht

Het nieuwe ziekenhuis AZ Niklaas bevat zo’n 4.500 m2 aan Cradle to Cradle plafondtegels Perla OP van Armstrong Building Products. (Foto: Marc Sourbron)

Naast de onderbouwing van productspecificaties vormt het leveren en weer terugnemen van materialen een kans voor leveranciers. Zo ook voor Armstrong, die dit principe al toepast. “Wanneer we plafonds leveren, kunnen we deze bij vervanging weer terugnemen en upcyclen. We nemen overigens ook de materialen van andere leveranciers terug en vervangen deze met een eigen, duurzaam plafondsysteem. Dat doen we bijvoorbeeld bij renovatieprojecten.”

Filosofie uitdragen De grootste eer is om de producten toe te passen in projecten met een hoge circulariteitsambitie. “Denk aan het stadskantoor Venlo, waarbij tachtig procent van de gebruikte materialen op een of andere manier herbruikbaar is en waar het gebouw als grondstoffendepot wordt gezien. Een ander voorbeeld is het kantoor van Bluewater op bedrijventerrein Park 20|20 in Hoofddorp.” Deze offshore multinational groeide in het traject door de manier waarop ze circulariteit toepasten. Een uitgebreid artikel over dit

‘Wanneer we plafonds leveren, kunnen we deze bij vervanging weer terugnemen en upcyclen’

gebouw staat in Duurzaam Gebouwd Magazine #30, dat in juni 2015 verschenen is. “In de toekomst hopen we nog veel meer projecten uit te voeren, die alleen maar materialen bevatten die gezond en duurzaam zijn”, zegt Engbersen. “Om de C2C-filosofie verder uit te dragen en ervoor te zorgen dat er meer C2Cproducten in bestekken komen, zijn we toegetreden tot de C2C Bouwgroep. Binnen die groep strijden we voor circulaire en gezonde gebouwen, waarin we kennis delen, adviseren en realiseren.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

Coalitie Gezonde Gebouwen zoekt de heilige graal Productiviteit stijgt, medewerkers hebben meer energie, toptalent komt er graag werken: allemaal voordelen van gezonde gebouwen. Is daarmee eenduidig helder wat een ‘gezond gebouw’ is? Nog niet, want alle betrokken disciplines zullen eerst een ‘gemeenschappelijke taal’ moeten spreken zodat een standaard ontstaat. Daarover ging het vooral tijdens het Executive Breakfast van de Coalitie Gezonde Gebouwen eind september 2016. Tekst: Tom de Hoog, beeld: Robert Tjalondo

Eind 2014 ontstond de Coalitie Gezonde Gebouwen met daarin partijen die nauw zijn betrokken bij het ontwerpen, financieren en realiseren van gebouwen. De inzet was vanaf het eerste moment om duidelijkheid te verschaffen over wat ‘gezonde gebouwen’ eigenlijk zijn. Om daarin een stap te zetten was er eind september 2016 The Executive Breakfast van de Coalitie Gezonde Gebouwen bij AKD advocaten, notarissen en belastingadviseurs in The Edge aan de Amsterdamse Zuidas. Aanwezig waren ruim veertig deelnemers uit de top van de sector. Jelle Otten, lid van het coalitie kernteam en partner bij AKD heette de deelnemers welkom in ‘zijn’ gebouw: “We zijn hier in The Edge en dat vinden wij een gezond gebouw. Als juridisch dienstverlener is de gebruiksvriendelijkheid van het gebouw het enige wat ons echt boeit. Niet alleen voor onze eigen mensen die het fijn vinden om hier te werken, maar ook voor onze gasten. Ik hoop dat jullie ook ervaren dat The Edge een goede plek is om met elkaar van gedachten te wisselen. En de geest te scherpen. Ook voor ons als juridisch dienstverlener is een scherpe geest nodig om koploper te blijven in de snel veranderende markt.”

Getriggerd door Prinsjesdag Founder van de coalitie en groepsdirecteur van Unica Laurens de Lange nam de deelnemers mee door het programma. “Ik werd getriggerd door de aankondiging op Prinsjesdag dat we een economische groei hebben van 2,1 procent. Als wij gebouwen gezond gaan maken kunnen we als branche die 2,1 procent ruim verslaan. Dan moeten we als wel een aantal dingen fundamenteel beter doen. Kijk ik hier rond, dan zie ik individueel heel goede bedrijven, maar de vraag is of we als collectief goed zijn. Het kan en moet beter en met de groep hier aanwezige

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Maxime Verhagen: “Wat een gezond gebouw is, moet je kunnen meten en kunnen zien.”

koplopers zetten we vandaag beslist een belangrijke stap.” Het door Otten genoemde aanscherpen van de geest werd in de praktijk gebracht door de lezing van Arent Jan Hesselink, CEO van PR-bureau Edelman Nederland. Waar volgens hem vroeger gebouwen bestonden uit “een blok beton met wat ramen” waar het welzijn van de mensen die erin verbleven ondergeschikt was aan de waarde voor de belegger, komen we nu in de fase waar gebouwen door de systemen die ze bevatten “ongeveer weten wat de mensen erin doen”. De volgende stap is volgens hem dat gebouwen actief gaan communiceren met hun gebruikers. In zijn voorbeeld kreeg iemand via e-mail van het gebouw een advies om te gaan sporten en daarna

Rondetafelgesprek

De Coalitie Gezonde Gebouwen poseert ten kantore van AKD in The Edge te Amsterdam.

een uitgebalanceerde maaltijd te nuttigen waarvoor de ingrediënten inmiddels besteld zijn en thuis in de koelkast staan. Niet elke deelnemer keek enthousiast bij dit toekomstbeeld. Hesselink: “Toch denk ik dat iedere markt waarin technologische disruptie mogelijk is, disruptie ook gaat meemaken.”

‘Mensen die in een ziekenhuis op groen uitkijken, genezen sneller’

Vragen stellen Antwoorden krijg je door vragen te stellen en dat is wat Lara Muller van The Blue Building Institute vervolgens deed. Haar kernvraag was ‘Waarom doen we dit?’ Petran van Heel reageerde: “Bij ABN Amro zijn we al heel lang bezig met het verbeteren van de werkomgeving. Ons hoofdgebouw hier vlakbij is verduurzaamd volgens BREEAM In Use. Er ligt echter nog een hele opgave, want is het ook prettig werken in dat duurzame kantoorgebouw? Daar geven we nu veel aandacht aan.” Muller schetste net als Hesselink dat nieuwkomers ontwrichtende partijen kunnen zijn. “Kijk naar Uber en AirBnB, die hebben geen gebouwen op de balans. Die brengen dingen samen. Het gaat om concepten, methoden en technieken. Betekent de Coalitie Gezonde Gebouwen dus iets anders voor de samenwerking tussen vraag en aanbod?” Thomas Bögl, LIAG Architecten en bouwadviseurs: “We moeten een gezamenlijke taal ontwikkelen om elkaar te begrijpen. Een nieuwe ‘programmeertaal’ is nodig die gaat over hoe

we onze gebouwen voor de toekomst programmeren.” Wietse Walinga, Duurzaam Gebouwd: “We zullen toch eerst met elkaar een visie moeten ontwikkelen en dan die gemeenschappelijke taal.”

Wat is nu een gezond gebouw? Met stellingen ging men na de pauze verdeeld over zes tafels de discussie aan op zoek naar conclusies. Aan de tafel met Bas Ambachtsheer, CEO bij Verosol, besprak men hoe een gebruiker de extra waarde van een gezond gebouw zou kunnen benoemen. Michel van Wissen, general manager Facility Management bij ING: “In een van onze panden in Amsterdam liep je tegen de liften aan voor de drie torens. Toen bedachten we dat we de verdiepingen in onze gebouwen aan elkaar konden verbinden door trappenstelsels te maken. Nu krijgen we van de mensen te horen dat ze elkaar veel beter weten te vinden.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

DERBIGUM

63((/7 3,21,(5652/ 23 *(%,(' 9$1 5(&<&/,1* (1 &22 5('8&7,(

Derbigum speelt op het vlak van recycling al jaren een pioniersrol met een uniek systeem voor het recyclen van snij-en dakafval. Het is de enige Belgische producent die dakafval rechtstreeks in het productieproces kan integreren. Op deze manier wordt het sluiten van de kringloop in de praktijk omgezet: het unieke, gepatenteerde systeem behandelt en herwerkt oude bitumineuze dakbedekking tot nieuwe grondstof, die dan opnieuw gebruikt kan worden voor de productie van milieuvriendelijke dakbedekking. Over Derbigum NT, CO2-reductie en circulaire economie

Derbigum biedt een terugnamegarantie-certiﬁcaat aan. In dit certiﬁcaat worden projectgegevens opgenomen en Derbigum verplicht zich om de materialen na het einde van de levensduur conform de geldende recyclingeisen weer terug te nemen. Vandaag is al meer dan een kwart van de grondstoffen gerecycleerd bitumen, goed voor bijna 4.000 ton per jaar. De ambitie reikt echter verder en voor 2020 is ‘zero impact’ als doelstelling gezet.

Derbigum NT is een bitumineuze dakbaan die dankzij de toevoeging van Nieuwe Technologieën ideaal is voor het ontwerp van ecologische daken volgens het principe van de circulaire economie. In gebruik samen met de koudlijm Derbibond NT wordt het meest ecologisch bitumineus dak op de markt verkregen.

worden er minder nieuwe grondstoffen gebruikt wat resulteert in een vermindering van CO2uitstoot van maar liefst 25%. Derbigum kan een CO2-certificaat afleveren. Vooraf wordt de besparing aan CO2 berekend en vastgelegd in een certificaat. Zo wordt het mogelijk gemaakt om dit mee te nemen in bijvoorbeeld een compleet CO2besparingsproces.

Door gebruik te maken van gerecyclede dakbanen en hernieuwbare grondstoffen

AAT OUDE

ECERTIFIC

TERUGNAM

VHFXQGDLUH JURQGVWRIIHQ

DAKBANEN

32, 1651 LOT sesteenweg ucten NV, Bergen UM NT-prod IMPERBEL de DERBIG dat de gelever …. waarborgt ……………… ……………… ……………… m2 ……………… voor het project: te: gesitueerd op: Opgeleverd naar: Gegevens dakeige Naam: Adres: ………. ………………

DINRPVWLJ YDQ UHF\FODJH

en in voege

richtlijn technische

arden en de voorwa ge volgens me*. ……. voor recycla t van terugna ……………… zullen worden op het momen n. ……………… dakbanen ……………… l voor hergebruik in dakbane ie van nieuwe ……………… en in de product EL nv dakafva ……………… volledig te integrer ie”. recycleert IMPERB afval om deze van de circulaire econom Sinds 1999 ton rooﬁng eling dan 3.500 aan “de ontwikk t Imperbel meer actief mee en werkt zo ……. ……… te ………

teruggenomen

Jaarlijks verwerk

Opgemaakt

&22 UHGXFWLH

nv IMPERBEL s Johan Symoen C.E.O.

*Beschikbaar

op aanvraag

Roofing Recycling

DUURZAME DAKBEDEKKING www.derbigum.nl

Rondetafelgesprek

Een belangrijk onderdeel van het Executive Breakfast vormde het netwerkmoment.

Albert Hulshoff, AHB Consultancy: “Wat ik fijn vind, is als ik me direct binnen en buiten een pand heel prettig voel. Dat missen veel gebouwen.” Bas Ambachtsheer: “Wat is eigenlijk ‘een gezond gebouw’?” Thomas Bögl: “Het is onderzocht dat mensen die in een ziekenhuis op groen uitkijken sneller genezen. En, op scholen in een groene omgeving presteren leerlingen beter. Er is blijkbaar een causaal verband.” De discussiegroep besloot dat ‘een prettig gebouw’ de samenvatting was van de meningsvorming aan deze tafel en dat is ook wat gerapporteerd werd aan Laurens de Lange die bij alle zes tafels de uitkomsten opvroeg. Rapporteur van een andere gesprekstafel was Alex Kuiper, directeur instellingen ING Nederland: “Een gebouw neerzetten volgens specificaties is geen probleem, garanties geven over energieverbruik lukt ook. Maar garanties geven over gezondheid is moeilijk

omdat het niet is te kwantificeren. Ook al niet omdat het als begrip evolueert.” Vervolgens wees Jaap Dijkgraaf, algemeen directeur DWA, op drie belangrijke factoren uit de veranderpsychologie: “De eerste is power, de tweede is urgentie en de derde is legitimiteit. Wat power betreft: de kennis over de relatie tussen gezondheid en productiviteit in gebouwen moet aan tafel bij het bouwteam komen. Dus zet er menswetenschappers bij naast techneuten. Bij urgentie dacht ik aan het voorbeeld van Ford. Niemand vroeg hem om auto’s te gaan bouwen, maar ze liepen toen in New York wel tot hun knieën in de paardenmest. Met gebouwen moeten we dan ook van de kostenkant naar de waardekant voor de eindgebruiker. Legitimiteit zou je kunnen vinden bij zorgverzekeraars en de overheid. Gebouwen gezonder maken voor de mensen die erin werken, kunnen wij als partijen hier aan tafel ook zelf doen.”

Gezond bouwen doe je voor mensen

De discussietafels gaven deelnemers de ruimte om met elkaar te discussiëren over gezonde gebouwen.

Maxime Verhagen, voorzitter Bouwend Nederland en ambassadeur voor de coalitie, trad naar voren als laatste spreker: “Ik benadruk als voorzitter van Bouwend Nederland dat we als bouwsector niet alleen bouwen om te bouwen. Wij willen als sector een bijdrage leveren aan het oplossen van maatschappelijke uitdagingen. Als bouwer wil je trots zijn op wat je realiseert. Niet alleen omdat het een mooi gebouw is, maar omdat mensen zich er happy in voelen en gelukkiger en beter. In de zorg zou een gebouw moeten bijdragen aan een sneller herstel van mensen. Denk aan schoolgebouwen waar prestaties van leerlingen beter worden in plaats van slechter door een ongezond binnenklimaat. Of een oudere in een verpleeghuis die een prettiger oude dag heeft. Wat een gezond gebouw is, moet je kunnen meten en kunnen zien.” Dagvoorzitter Laurens de Lange sloot de bijeenkomst af met een samenvatting en de belofte dat het Executive Breakfast zeker een vervolg gaat krijgen.

duurzaam gebouwd | februari 2017

Bol.com concretiseert duurzaamheidsbeleid in nieuwe werkomgeving

Webshop opent dit jaar toekomstbestendig fulfilmentcenter Op het bedrijventerrein Haven Acht in Waalwijk bouwt Bol.com een nieuw distributiecentrum. Het wordt in de loop van 2017 in gebruik genomen. Aan voorzieningen in het kader van duurzaamheid is hoge prioriteit gegeven: vorig jaar ontving de webshop het BREEAM Nieuwbouw & Renovatie-ontwerpcertificaat â&#x20AC;&#x2DC;Outstandingâ&#x20AC;&#x2122; voor dit gebouw. Tekst: Frits van Wolveren

De illustratie toont hoe het nieuwe fulfilmentcenter van Bol.com in Waalwijk eruit komt te zien.

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Project

Bol.com heeft een geavanceerde verpakkingsmachine die verpakkingen op maat maakt, op basis van afmetingen afkomstig uit een database.

‘Voor de energievoorziening van het nieuwe fulfilmentcenter maken we onder andere gebruik van windmolens’ “Onze aandacht is verder gegaan dan duurzame voorzieningen bij de bouw”, vertelt directeur operations & fulfilment Huub Vermeulen. “We hebben zowel duurzaamheid betracht in faciliteiten voor medewerkers als in de toepassing van middelen. Wij gaan bovendien voor een zo effectief mogelijk duurzaamheidsbeleid. Bijvoorbeeld door met onze verpakkingen zo min mogelijk karton te gebruiken.”

Hightech verpakkingslijnen Vermeulen spreekt in liever over een fulfilmentcenter in plaats van een distributiecentrum. Bol.com legt niet de nadruk op nieuwe geautomatiseerde systemen zoals robotisering. “We doen in principe vooral orderpicking via het traditionele handwerk. Het heeft onder meer te maken

Volledig recyclebare dakisolatie Het dak van het nieuwe distributiecentrum van Bol.com beslaat een oppervlakte van 55.000 m2. Niet onbelangrijk onderdeel voor het toekennen van de BREEAM-certificatie ‘Outstanding’ is de dakisolatie. Van Kingspan-Unidek zijn twee isolatieproducten toegepast: de topplaat Kingspan-Unidek Platinum Kameleon en de onderlegplaat Kingspan-Unidek Base. Hierdoor is een bijzonder hoogwaardig isolatiesysteem verkregen met een hoge lambdawaarde, een rekenwaarde die de uiteindelijke energiebesparing aangeeft. “We hebben een lambda-waarde van 0,031 gerealiseerd”, vertelt salesmanager Jurrian Hilberts. “Deze is mede van invloed geweest op de uiteindelijk behaalde BREEAM-score. Kenmerkend voor deze dakisolatie is dat die voor 98 procent uit lucht bestaat en volledig recyclebaar is. Het is een unieke combinatie van dakbedekking en een isolatiesysteem, die bovendien voldoet aan stringente normen voor brandveiligheid EN-13501. Het systeem voldoet ook aan de richtlijn thermische isolatie BRL-1309.” In opdracht van Van Wijnen Bouw heeft ZND Nedicom uit Eindhoven de dakbedekking gerealiseerd.

duurzaam gebouwd | februari 2017

Een duurzame gecombineerde infrastructuur voor telefonie, internet, televisie en deurintercom bespaart kosten en is voorbereid op de toekomstige mogelĳkheden. Het gebruik van data groeit nog steeds snel! Alles is data! Daarom is een infrastructuur van glasvezel in een woongebouw de oplossing om niet alleen vandaag de juiste snelheid en hoeveelheid data te ontvangen, maar ook over vele jaren.

Weten hoe het zit? In de brochure ‘Helder door Glas’ geeft Comelit haar visie over IP-infrastructuur. Vraag deze aan via info@comelit.nl www.comelit.nl - info@comelit.nl

IP-BEKABELING MAAKT APPARTEMENTEN TOEKOMSTBESTENDIG

Passion.Technology.Design.

Project

Hoofdaannemer Van Wijnen Bouw Zuid had als opdracht om het BREEAM-ontwerpcertificaat 'Outstanding' om te zetten naar realiteit.

‘De lichtintensiteit is zodanig van kwaliteit dat medewerkers de werkomgeving als veel prettiger ervaren’

met het fluctueren van het aantal bestellingen en de grote diversiteit in orders die via het web binnenkomen. De hoogste piek in de bestellingen hebben we maandagavond tussen 21.00 en 22.00 uur. Door de gerichte inzet van medewerkers kunnen we flexibeler inspelen op fluctuaties.” “Hightech zijn de nieuwe verpakkingslijnen. We hebben een bijzonder geavanceerde verpakkingsmachine die verpakkingen op maat maakt, op basis van afmetingen afkomstig uit een database. We werken met een paar prototypen. Dit is goed voor het milieu, want er wordt veel minder verpakkingsmateriaal verspild.” Door proactief beleid via de webshop, bijvoorbeeld door zo uitgebreid mogelijk informatie te verstrekken in de beschrijving van producten, heeft Bol.com een percentage retouren dat lager is dan het gemiddelde van webwinkels.

Huub Vermeulen: “De kwaliteit van onze productbeschrijvingen zorgt voor een bijzonder laag aantal retouren. Dat is gunstig is voor de CO2-footprint.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

Pioneering for You

Wilo BIM ready Wilo is de eerste fabrikant van pompinstallaties ter wereld die zijn BIMcontent op een eenvoudige wijze beschikbaar stelt voor uw BIM projecten! Middels de Wilo-Revit Plugin kunt u onze intelligente Revit Families met ETIM productinformatie direct toepassen in uw BIM-projecten. Deze ‘Wilo button’ installeert u direct in Revit zelf en werkt onafhankelijk van uw toegepast BIM-teken-applicatie. BIM - Building Information Modelling – is de oplossing die maakt dat alle relevante informatie gedurende het hele bouwproces wordt opgeslagen, gebruikt en beheerd in een 3D model.

“Niet alleen de techniek JT IPPHFGÜDJ OU PPL EF ondersteuning in de ontwerpfase”

112

februari 2015 | duurzaam gebouwd

Wilo Nederland bv Rak 18 1551 NA Westzaan T. +31 (0)889456000 F. +31 (0)889456199 www.wilo.nl info@wilo.nl

Project

‘Onze opdracht: BREEAM-ontwerpcertificaat waar maken’ Hoofdaannemer van de bouw van dit fulfilmentcenter is Van Wijnen Bouw Zuid in Rosmalen. “We hebben de pitch voor dit bouwproject gewonnen omdat we uitstekende referenties konden overleggen zoals de uitbreiding van het distributiecentrum van Xenox in Waalwijk”, zegt regiodirecteur Arno van Thillart. “Daarnaast staan we bekend om onze flexibiliteit en betrouwbaarheid. Onze opdracht is om het BREEAM-ontwerpcertificaat om te zetten naar realiteit.” Op 16 februari 2016 is de eerste paal geslagen van dit eerste bedrijf op het nieuwe bedrijventerrein Haven Acht. Daarbij zijn ook Van Delft Groep, Den Doorn en Unica betrokken. Essentieel is dat een ambitieus ontwerp ook leidt tot een hoge kwaliteit in de uitvoering. “Tussen een ontwerp en een praktische uitvoering zit altijd een verschil. Voor uitdagende en duurzame projecten als deze draait het met name om het delen van kennis van betrokken partijen zoals toeleveranciers.” Van Thillart vond het een uitdaging en een prettige ervaring om met een jong bedrijf als Bol.com samen te werken. “Het enthousiasme en de wil om een optimale prestatie neer te zetten werkt enorm stimulerend.”

State-of-the-art De bouw wordt in relatief korte tijd gerealiseerd. Duurzame voorzieningen als windmolens, oplaadpunten voor elektrische auto’s, zonnepanelen en een warmte-koudeopslag zijn in dit bouwproject toegepast. “We streven ernaar om in ieder project indien mogelijk de meest actuele techniek op het gebied van duurzaamheid toe te passen.”

‘Er wordt veel minder verpakkingsmateriaal verspild’ Groene stroom Het toegekende BREEAM-certificaat ‘Outstanding’ verwijst onder meer naar het feit dat rekening wordt gehouden met de omgeving en verantwoord wordt omgegaan met goederen en afvalstoffen. “In het nieuwe fulfilmentcenter gebruiken we uitsluitend groene stroom. Daarnaast maken we voor onze energievoorziening onder andere gebruik van windmolens en wordt regenwater hergebruikt. Verder zorgt een warmte-koudeopslaginstallatie voor de klimaatbeheersing. Ook is ledverlichting toegepast en is de lichtintensiteit zodanig van kwaliteit dat de werkomgeving als veel prettiger wordt ervaren.”

Intern gedreven duurzaamheidsbeleid Bol.com heeft een duurzaamheidsbeleid dat voortschrijdend, gedreven vanuit de interne organisatie, inhoud krijgt. Interessant is dat de visie ontstaat vanuit de e-commerce en de totale keten beslaat: van de bestelling in de webwinkel tot de bezorging aan de deur. Vermeulen spreekt over ‘The last miles’. “Onze webshop hebben we zo ingericht dat we de klant proactief helpen om beter tot een keuze te komen, waardoor het koopproces aan kwaliteit wint. De kwaliteit van de productbeschrijving zorgt er bovendien voor dat het aantal retouren bijzonder laag is. Dat is gunstig is voor de CO2-footprint.” De opening van het distributiecentrum is voorzien in februari 2017.

duurzaam gebouwd | februari 2017

Architecten lyrisch over HAUT aan de Amstel

‘Houten hoogbouw heeft de toekomst’ Het 73 meter hoge appartementengebouw HAUT in Amsterdam, waarvan de bouw dit jaar start, bewijst dat houten hoogbouw geen utopie meer is. Voor HAUT, dat een gooi doet naar BREEAM Outstanding, wordt de modernste duurzame technologie ingezet. Is dit de prikkel voor meer en hogere houten gebouwen? Architecten denken van wel. “Hout is het beton van de 21e eeuw.” Tekst: Ton Verheijen

De Canadese architect Michael Green, een toegewijde fan van het bouwmateriaal hout, moet steeds weer glimlachen als hij het ziet. Mensen die een houten gebouw binnenkomen, reageren anders. Green: “Altijd weer zie ik ze zo’n houten kolom omarmen. Bij beton of staal gebeurt dat nooit. Hout is de vingerafdruk van moeder natuur in de

Het appartementengebouw HAUT van een afstand.

februari 2017 | duurzaam gebouwd

bebouwde omgeving. Mensen voelen dat. Daar moeten we veel meer mee doen. In de buurt van Vancouver hebben we bossen tot veertig verdiepingen hoog, terwijl de meeste houten gebouwen maar vier verdiepingen tellen. Vanwaar die beperking? Straks woont 75 procent van de wereldbevolking in steden. Dat vraagt om meer houten hoogbouw.”

Achtergrond

De TED-talk van Green (1,1 miljoen keer bekeken) staat niet op zichzelf. Overal in de wereld verrijzen momenteel hogere houten gebouwen dan ooit. Ook Amsterdam gaat mee in de vaart der volkeren. Team V Architectuur kwam op 14 juli vorig jaar met een persbericht, waarin de bouw werd aangekondigd van het 73 meter hoge appartementencomplex HAUT, dat in 2019 wordt opgeleverd. Houten hoogbouw heeft de tijdgeest mee. Maar hoe realistisch is de veronderstelling dat de doorbraak van houten hoogbouw nu definitief is? En kan hout inderdaad de gewenste bijdrage leveren aan de noodzakelijke terugdringing van broeikasgassen? Een rondje langs de velden.

CLT-panelen In het INIT gebouw in Amsterdam, waar de Volkskrant, Trouw en het Parool zijn gehuisvest, zit ook Team V Architectuur, bekend van onder meer het hoofdgebouw van de TU/e (Eindhoven), het hoofdkantoor van ASR (Utrecht) en het provinciehuis van Gelderland (Arnhem). Team V Architectuur heeft met HAUT aan de Amstel een nieuwe eyecatcher ontworpen waarover nog veel gepraat zal worden. De keuze voor hout levert het architectenbureau naast free publicity ook 9 procent van de totaalscore van BREEAM Outstanding op. Reden genoeg voor een gesprek met architect/directeur Do Janne Vermeulen. Vermeulen vertelt: “Door integraal te werken probeert Team V Architectuur innovatieve, ruimtelijk spannende antwoorden te bedenken. We willen altijd iets bijzonders doen en nu hebben we voor het eerst hout als constructief materiaal kunnen gebruiken voor wanden, vloeren en binnenplafonds. Voor interieurs gebruiken we altijd al veel hout. Ook voor het plafond van Rotterdam CS hebben we hout gekozen. Maar dit is toch echt wat anders. Nieuw is de ontwikkeling van CLT-panelen (dat staat voor Cross Laminated Timber). Deze gelamineerde panelen zijn zo ver doorontwikkeld dat ze nu de hoofddraagconstructie van hoogbouw kunnen vervangen. HAUT is de hoogste houten woontoren van Nederland en misschien wel van Europa. Dit complex gaat de skyline van Amsterdam veranderen.” [Noot van de redactie: Europa’s hoogste is HoHo in Wenen met 84 meter.]

Gekweekt gebouw Energiebedrijf NLE, een van de partners, ziet HAUT als een ‘flagshipstore’ voor alle energie-innovaties die het bedrijf de komende jaren gaat omarmen. NLE-directeur Harald Swinkels stelt dat er in de energiesector veel wordt geëxperimenteerd maar weinig echt wordt gedaan. Met HAUT wordt er eindelijk een gebouw neergezet dat duurzaamheid en technologische innovatie met elkaar laat versmelten. Zo zal de benedenetage dienen als overdekte stadstuin en expositieruimte voor onder andere stadslandbouw, domotica en zonne-energie. Op het dak van de plint zal een helofytenfilter verschijnen om afvalwater te zuiveren.

De bouw van het appartementengebouw HAUT in Amsterdam moet over twee jaar zijn afgerond.

Hout zal overal in HAUT dominant aanwezig zijn, met name Europees naaldhout van duurzaam beheerde kweekbossen. Overigens alleen het spinthout, de zachte buitenrand van de stam. Spinthout is van mindere kwaliteit maar perfect basismateriaal om met duurzame lijmtechnieken een hoogwaardig constructief product te maken. Vermeulen is enthousiast over de lichtheid van het materiaal, de woonkwaliteit die het oplevert, de snelheid waarmee het verwerkt kan worden en de milieuvriendelijkheid van het hele proces. Zolang de bomen groeien, geven ze zuurstof aan de aarde. Zodra ze verwerkt zijn tot het benodigde bouwmateriaal, representeren ze een CO-opslag van maar liefst 3 miljoen kilo. Vermeulen: “Het hout voor dit gebouw wordt in tien jaar tijd op 12 hectare grond gekweekt. Het is zacht, warm, lekker ruikend en comfortabel. Het enige nadeel is de mindere geluidsisolatie. Dat gaan we opvangen met andere materialen. Brandgevaar? Dat wordt goed ondervangen. De 30 cm dikke panelen hebben zelfdovende eigenschappen en behouden hun sterkte. Daarbij hebben we gekozen voor een sprinklerinstallatie, die was niet verplicht.”

Lekkerder dan gipskarton “Ik ben jaloers”, zegt architect Thomas Bögl, met een smiley weliswaar, maar toch… De directeur van het in Den Haag gevestigde LIAG Architecten en Bouwadviseurs is al net zo gefascineerd door hout. Hij verwerkt zelf regelmatig Europees hout (eiken, lariks) in zijn ontwerpen en hoopt ooit nog eens een project als HAUT te mogen realiseren. Bögl noemt hout “het beton van de 21e eeuw”. Door de dominantie van beton en staal in de 20e eeuw zijn we vergeten dat hout een fantastisch alternatief is: duurzaam, hoogwaardig, energiezuinig en gezond. De onderzoeken bewijzen het volgens Bögl. Kinderen in

duurzaam gebouwd | februari 2017

Samen Bouwen gaat bij Van Wijnen over ‘ruimtes waardevol maken’. Over het leven van mensen en hun comfort. Samen met onze klanten, partners en medewerkers creëren we oplossingen die het wonen of verblijven aangenaam, persoonlijk, toekomstbestendig en duurzaam maken. Oprecht, betrokken en grensverleggend bouwen we samen aan ruimte voor een beter leven. www.vanwijnen.nl

Achtergrond

zakje. Vermeulen: “Als we beton hadden gekozen, zouden we 650.000 kilo CO2 extra hebben gebruikt.” Bögl: “Beton is de grootste vervuiler en producent van CO2. Ik zeg niet dat beton slecht is. Ik zeg dat beton alleen gebruikt moet worden als het echt nodig is.”

Exploitatiekosten

Onix is onder meer bekend van de markante houten verkeersbrug in Sneek.

houten schoolklassen zouden een lager stressniveau hebben en beter presteren. Zieken zouden het ziekenhuis eerder verlaten. Bewoners van houten huizen zouden geneigd zijn het gipskarton van de wanden te slopen want “hout is lekkerder”. Bögl: “Beton kan goed druk opvangen, staal kan goed trek opvangen. Hout kan het allebei. We moeten veel meer toe naar een combinatie van materialen. De kwaliteiten van elk materiaal kunnen we veel beter benutten. Het probleem is dat Nederland een wat moeizame relatie heeft met hout. Een sterke houtlobby is hier niet. Nederlanders denken bij hout al snel aan bouwketen, brandgevaar en hoge kosten. Hout is duurder, dat is waar. Maar bedenk wel dat het zich perfect leent voor prefab en we dus veel sneller kunnen werken op de bouwplaats. Een woontoren kan met tien mensen in elkaar worden gezet. Dat betekent: enorme besparingen op arbeidskosten.”

Beton overgewaardeerd Michael Green zegt iets soortgelijks als Bögl van LIAG. In zijn TED-talk laat Green zien dat met CLT-panelen gebouwen ontworpen kunnen worden van dertig verdiepingen. De panelen worden gemaakt van jonge, laaggroeiende bomen en samengesteld uit kleine stukjes hout die verlijmd worden tot enorme panelen van 2,5 bij 20 meter. Met de panelen kunnen volgens Green zes verdiepingen tegelijk worden opgezet. De panelen zijn geschikt voor verschillende architectuurstijlen en verschillende klimatologische omstandigheden. Daarmee zijn we niet meer afhankelijk van staal voor hoogbouw. Meer houten gebouwen zouden daarnaast een bijdrage leveren aan het halen van de doelstellingen van de klimaattop in Parijs. Nederland moet de uitstoot van broeikasgassen door de transportsector, landbouw, afvalverwerking en bebouwde omgeving in 2030 met 36 procent verminderen ten opzichte van 2005. Dat staat in een wetsvoorstel dat de Europese Commissie onlangs in Brussel presenteerde naar aanleiding van de afspraken die in december 2015 zijn gemaakt. HAUT doet een duit in het

Hout ‘houdt niet over’ in de bebouwde omgeving. Ondertussen heeft Nederland een rijke traditie in het bouwen van houten schepen. Ons land heeft dus veel kennis op het gebied van houtconstructies achter de hand. Dat die kennis nooit is overgewaaid naar de bouw van huizen en gebouwen is opmerkelijk. Met de oplevering van HAUT kan hier verandering in komen. HAUT kan aantonen dat hout geen inferieur en brandgevaarlijk materiaal is. Bij Onix NL weet men dit natuurlijk al lang. Dit architectenbureau uit Groningen is gespecialiseerd in het gebruik van hout en heeft vele tientallen projecten afgeleverd. “Kritisch, onderzoekend, met grote liefde voor de natuur”, aldus directeur Haiko Meijer. Onix NL is onder meer bekend van de markante houten verkeersbrug in Sneek. Op het gebied van hoogbouw is de ervaring spaarzaam. Een appartementencomplex van vijf verdiepingen in het Noorse Stavanger is het hoogste gebouw dat Onix NL realiseerde. Meijer is blij met HAUT in Amsterdam: “Geweldig! Zulke hoogbouw in Nederland is behoorlijk uniek. De regels zijn over het algemeen te streng. En het imago van hout laat best wel te wensen over. Hout wordt altijd in verband gebracht met brand, rot en onderhoud. We denken al snel aan afgebrande wijken in Londen en Lissabon. Als we die negatieve eigenschappen blijven benoemen, wordt het een lastig verhaal. Van dit slechte imago moeten we af om de weg vrij te maken voor prachtige projecten zoals HAUT.”

Wereldwijde race Volgens Meijer laten de ontwikkelingen op het gebied van CLT-panelen zien dat de verborgen kwaliteiten van hout nog lang niet allemaal ontdekt zijn. Nieuwe verlijmingstechnieken, nieuwe samenstellingen en nieuwe inzichten zorgen voor nieuwe toepassingen voor wanden en vloeren, plafonds, gevels, de afwerking, meubels en akoestiek. En de kosten? Meijer: “De directe kosten zijn inderdaad hoger. Als je kijkt naar de exploitatie van het gebouw over een periode van tien jaar, blijkt hout ineens heel concurrerend. En als je de ecologische footprint serieus neemt, moet je welhaast kiezen voor hout.” Over die ecologische footprint zegt Michael Green het volgende: “Staal vertegenwoordigt 3 procent van de uitstoot van broeikasgassen en beton maar liefst 5 procent. De oplossing is hout, dat een ongelofelijke capaciteit voor koolstofopslag heeft. Hout dringt de uitstoot van CO2 terug en biedt daarnaast opslagruimte. Een kubieke meter hout is opslagruimte voor één ton koolstof.” Al met al dienen zich nieuwe kansen aan. Het slotakkoord is aan Do Janne Vermeulen: “Wereldwijd zien we nu een race om de hoogste houten torens. Wij hopen dat HAUT als blauwdruk voor meer houten hoogbouw gaat dienen.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

‘Corporaties, geef duurzaamheid de aandacht die het verdient!’ De bijna 400 woningcorporaties van Nederland zien de deadline van 2020 snel dichtbij komen. Ze weten dat ze nog grote stappen naar energieneutraal moeten zetten en de tijd dringt. “Steeds meer corporaties laten goede voorbeelden zien van verduurzaming. Maar goed ook, want deze sector loopt achter op de doelstellingen.” Tekst: Marvin van Kempen

Managing partner Ernst van der Leij van Brink Management / Advies, een onderdeel van Brink Groep, merkt dat duurzaamheid in corporatieland steeds vaker de aandacht krijgt die het verdient. Toch ziet hij ook dat er nog veel gepraat wordt en weinig ondernomen. “Corporaties realiseren regelmatig mooie projecten, maar dit zijn vaak pilots. We zoeken juist de opschaling en het peloton moet mee. Je ziet eigenlijk twee stromingen: de corporaties die met pilotprojecten erachter komen welke strategie werkt en de groep die vooral afwachtend is en kijkt naar wat anderen doen.” Vooral die laatste groep wordt nu achter de broek gezeten door de steeds ambitieuzere doelstellingen van de overheid. “Dat stuwt”, weet senior consultant Evi van Rijn van Brink Management / Advies, “Het maakt natuurlijk wel een verschil of je portefeuille gevuld is met oude woningen of dat je de mogelijkheid hebt voor nieuwbouw. Er bestaan grote verschillen tussen ambities en doelstellingen van corporaties en de daaraan gerelateerde acties.”

‘Zorg ervoor dat je organisatie volledig openstaat voor de transitie’

Duurzaamheid in de genen De Eindhovense woningcorporatie Sint Trudo geeft volgens het tweetal het goede voorbeeld in de opmars naar een betere woningvoorraad. “Deze corporatie heeft duurzaamheid in de genen en streeft ernaar om haar hele

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Sociale woningbouw in Hoofddorp. Foto A. Bakker

Interview

Ernst van der Leij: “Iedereen moet achter de beslissing staan om het verschil te gaan maken, te innoveren en koploper te worden in de markt.”

portefeuille te verduurzamen”, aldus Van der Leij. “Hierbij wil de corporatie bij voorkeur geen huurverhogingen inzetten en daarom moeten de investeringen optimaal renderen.” Om de juiste beslissingen te kunnen nemen over de voorraad paste Brink Management / Advies de Duurzame Woningscan toe op referentiewoningen van Sint Trudo. “Deze tool maakt de effecten van verduurzamingsmaatregelen op woningniveau inzichtelijk”, legt Van Rijn uit. “Je kunt er onder andere mee zien wat nodig is om een labelsprong te halen. Daarnaast is het mogelijk om gebruiksgegevens te inventariseren. Die gegevens worden vervolgens ingezet om ze naar portefeuilleniveau om te rekenen, zodat je de totale effecten van verduurzaming en investeringskosten helder krijgt.”

Van der Leij onderstreept dat een corporatie niet alleen beleidsmatig moet opschrijven waar ze in 2020 wil staan en wat ze wil doen. “Maak het concreet. Koppel het aan een uitvoeringsplan, neem het op in je werkproces en zoek naar quick wins die je kunt onderbouwen. Natuurlijk betrek je ook planmatig onderhoud in deze strategie. Het is vooral pragmatiek die een zorgvuldig uitgedachte strategie uiteindelijk laat slagen.” Om andere corporaties te inspireren om het duurzame voorbeeld te volgen, hebben RVO en Aedes aan Brink Management / Advies gevraagd een overzicht van zo’n vijftien voorbeelden te bundelen vanuit grote en kleine corporaties. Deze gaan in op de kansen en mogelijkheden om verduurzaming en energiebesparing te realiseren.

Duurzamer zonder hogere huurlast De uitkomsten van de tool zorgen voor inzicht en handvatten om projecten duurzaam te maken. “Aan de hand van referentiewoningen en de scan hebben we verschillende mogelijkheden uitgewerkt voor Sint Trudo”, vertelt Van Rijn. “Dat deden we op basis van de strategische kaders die de organisatie heeft vastgesteld. We werkten die contouren uit en analyseerden hoe een verduurzaming op portefeuilleniveau tot de mogelijkheden behoorde.”

‘Corporaties realiseren regelmatig mooie projecten, maar dit zijn vaak pilots’ duurzaam gebouwd | februari 2017

WWW.HEATEL.NL Mercuriusplein 38A - 2685 LP Poeldijk +31 (0)174 38 63 61 - info@heatel.nl

Interview

Evi van Rijn: “De Duurzame Woningscan maakt de effecten van verduurzamingsmaatregelen op woningniveau inzichtelijk.”

Talloze mogelijkheden voor verduurzaming “We willen corporaties en verhuurders laten zien dat er geen goed of fout is, maar dat er meerdere wegen naar Rome leiden”, laat Van der Leij weten. “Zoals ook bleek uit de Duurzame Woningscan, die we voor Sint Trudo uitvoerden. Er zijn talloze mogelijkheden om vanuit de rol van professioneel opdrachtgever verduurzaming en energiebesparing te realiseren.” Van Rijn vult aan: “Uit dit overzicht van ‘duurzame best practices’ blijkt dat de sector bezig is een enorme slag te maken met verduurzaming. We begrijpen dat corporaties zich zorgen maken om bijvoorbeeld het verhogen van huurlast of hoe ingrijpend een verduurzaming is voor bewoners. Toch kun je die zorgen eenvoudig wegnemen door inzicht te geven.”

Hele organisatie moet mee De stap naar een concreet uitvoeringsplan is voor sommige partijen nog steeds te ver. “Ieder voorbeeld, hoe mooi ook, heeft ook een schaduwkant”, weet Van Rijn. “Het is belangrijk dat je deze kant goed belicht en dat je ervan leert. De belangrijkste bevindingen uit het RVO-traject best practices zijn dat je bewoners in een vroegtijdig stadium moet betrekken en resultaten uit een pilotproject

‘Belicht de schaduwkant goed en leer ervan’

kunt opschalen naar een groter deel van de bestaande voorraad.” Minstens zo belangrijk is dat corporaties niet met slechts één enthousiaste kartrekker binnen de organisatie werken. “Neem de volledige organisatie hierin mee, anders heb je ergens in het proces iemand die terugvalt in oude, nietduurzame gebruiken”, geeft Van der Leij aan. “Wanneer het toekomstbestendig maken van de voorraad vanuit managementniveau wordt opgelegd, is het mogelijk dat uitvoerende partijen hier niet achter staan. Daarmee wordt het bijna onmogelijk om van projecten een succes te maken. Een zeer belangrijk advies is dus om ervoor te zorgen dat je organisatie volledig openstaat voor de transitie. Iedereen moet achter de beslissing staan om het verschil te gaan maken, te innoveren en koploper te worden in de markt.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

Goede Doelen Loterijen geven Amsterdams ‘weespand’ nieuwe kans

Zo moet het nieuwe kantoor van Goede Doelen Loterijen eruit komen te zien.

‘Duurzaam renoveren is de toekomst’ Een jarenlang leegstaand kantoorpand in Amsterdam-Zuid wordt momenteel ‘omgetoverd’ tot het nieuwe onderkomen van de Goede Doelen Loterijen. De organisatie kiest heel bewust voor verbouwen en streeft naar het BREEAM-NL Outstanding. “Met dit duurzame project willen we het goede voorbeeld geven. Wij geloven dat duurzaam renoveren de toekomst is.” Tekst: Ingrid Rompa

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Project

Goede Doelen Loterijen heeft dit pand gekocht, om te verbouwen. “Het wakkert een bepaalde creativiteit aan om iets van zo’n ‘weespand’ te maken”, vindt managing director Marieke van Schaik. (Foto: Pascal Fielmich)

De Goede Doelen Loterijen hebben onderzocht of volledig slopen en een nieuw pand neerzetten goedkoper zou zijn. Dat is niet zo. Een nieuw gebouw is wel veel makkelijker, zegt managing director Marieke van Schaik. “Nieuwbouw is eenvoudiger, bijvoorbeeld om de BREEAM-NL Outstanding score te halen. In een bestaand pand zoals dit zit je vast aan de huidige structuur. Dat maakt het ingewikkelder, maar wij zien dat als een prachtige uitdaging. Het wakkert een bepaalde creativiteit aan om iets van zo’n ‘weespand’ te maken. Dat het huidige kantoorgebouw er straks gewoon nog staat – maar dan totaal onherkenbaar en helemaal duurzaam verbouwd – vind ik persoonlijk heel bijzonder.” Het nieuwe onderkomen ligt op steenworp afstand van het Beatrixpark in Amsterdam. De huidige kantoorpanden van de Goede Doelen Loterijen bevinden zich aan de Van Eeghenstraat in Amsterdam, vlak bij het Vondelpark. “Tijdens gesprekken met de medewerkers bleek dat die groene omgeving een belangrijke rol speelt”, vertelt architect Saartje van der Made van Benthem Crouwel Architects. “We trekken het groen nu over het nieuwe kantoorpand heen, zodat de mensen zich er snel thuis voelen.”

‘De mechanische ventilatie gaat alleen aan als het echt nodig is’ Symbool voor duurzame ambities Het stilistische en innovatieve bladerdak van het pand – een echte eyecatcher – is de drager van het ontwerpplan, legt ze uit. “Het staat symbool voor alle duurzame ambities van de Goede Doelen Loterijen. Duurzaamheid is ook niet zomaar een hoofdstukje in het plan van aanpak met ontwerpbeslissingen. Het is bij de loterijen met alles verweven: echt een manier van denken. Mede om die reden hebben we vanaf het begin duurzaamheidsadviseur Sylvia Renes van BenR betrokken bij de plannen.” Het duurzame dak beslaat het hele perceel, inclusief het voorplein en het atrium. “Het ziet er uit als het bovenaanzicht van een bos”, licht Van der Made toe. Door de weerkaatsing van de bomen in de omgeving krijgt het een groene tint. Bovendien rust het op vertakte kolommen. Hierdoor ontstaat een boomvormig effect.

duurzaam gebouwd | februari 2017

NIEUW

De toekomst in waterontharding begint NU: softliQ:SC23 • Groene LED-verlichtingsring: De nieuwe verlichtingsring dient als optisch signaal: bijvoorbeeld bij waterafname of bij bediening van de sturing. Een andere toepassing is de verlichting van een geopende zoutbak. • Waarschuwing zoutvoorraad Middels een lichtsensor wordt het zoutniveau gecontroleerd. Er wordt een signaal gegeven wanneer zout moet worden bijgevuld. • Grotere capaciteit De softliQ:SC23 is een betrouwbare oplossing voor het ontharden van water voor 6 tot 12 personen. Voor meer info: www.softliq.nl

Project

Door verkeershinder, stofvorming, trillingen en geluid te verminderen of te voorkomen, heeft Beelen Sloopwerken de overlast voor omwonenden zoveel mogelijk beperkt. (Foto: Jasper Juinen)

Het dak bestaat onder meer uit zonnepanelen voor een hoge energieopbrengst, het is gemaakt van CLT-hout en is goed geïsoleerd. Het laat bovendien daglicht door, op de manier zoals bomen dat doen. “We filteren het daglicht met behulp van bladervormige, gerecyclede aluminium platen en zorgen zo ook voor een mooie schittering.” Het dak mag echter niet te veel zonlicht doorlaten, want dan warmt het gebouw te veel op. “Een goede balans vinden luistert dus heel nauw.”

Transparantie en daglicht Dat geldt tevens voor het gevelontwerp. Ook daar is gekozen voor zo veel mogelijk transparantie en daglicht in de vorm van glazen gevels van vloer tot plafond. “Maar ook hier is weer rekening gehouden met het binnenklimaat.” Veertig procent bestaat uit dichte panelen achter glas, die de medewerkers zelf kunnen openzetten. Zestig procent van de gevel zijn dichte glazen ruiten. De mechanische ventilatie gaat alleen aan als het echt nodig is. “De Goede

Doelen Loterijen willen een ontzettend duurzaam pand neerzetten, maar de techniek mag niet overheersen. Het moet vooral een comfortabel gebouw worden waar mensen zich prettig voelen, zowel medewerkers als bezoekers.” Het is de bedoeling dat het pand straks – medio 2018 – een toevoeging wordt voor de stad. “Het wordt deels toegankelijk voor het publiek, dus omwonenden en goede doelen kunnen ervan gebruikmaken. Er komt onder meer een tv-studio, een café-restaurant en een auditorium. De Goede Doelen Loterijen willen hun pand delen. Een groot voordeel is dat het nieuwe pand in Amsterdam-Zuid goed bereikbaar is met het openbaar vervoer. Ook dat is duurzaamheid.”

Duurzaam slopen Inmiddels is de eerste fase afgerond: de gedeeltelijke sloop van het gebouw. Ook dit gebeurde op duurzame wijze. “We hebben de overlast voor omwonenden zoveel

duurzaam gebouwd | februari 2017

Duurzaam & Gezond

Met zoâ&#x20AC;&#x2122;n 50 gedreven medewerkers ondersteunt en ontzorgt Radiair Totaalinstallatie haar klanten al meer dan 40 jaar met oplossingen op het gebied installatietechniek, elektrotechniek, regeltechniek, beveiliging en service en onderhoud. Met specialismen op elk vakgebied, binnen onze eigen organisatie, kunnen wij meedenken en meepraten met technologische installaties.

De gezondheid van een gebouw is van het hoogste belang. Dit heeft namelijk grote invloed op het welzijn van de bezoekers en medewerkers. Uit onderzoek blijkt dat de productiviteit van medewerkers in een gezond gebouw met procenten toeneemt en het ziekteverzuim afneemt. Een gezond gebouw gaat in combinatie met duurzame installaties. Zo breng je twee belangrijke factoren bij elkaar en creĂŤer je de ideale situatie.

DUURZAAM & GEZOND Totaalinstallateur

Advies

Ontwerp

Realisatie

Duurzame samenwerking

Gezond en fris binnenklimaat

Duurzame technieken

Nazorg & Beheer

info@radiair.nl

www.radiair.nl

0348 55 23 66

Ambachtsweg 11 3411 MJ Lopik

Project

Ecoloog Jan ten Hoopen heeft het terrein diverse malen gecheckt op (beschermde) diersoorten en broedende vogels.

mogelijk beperkt”, vertelt Rene Roelofs, werkvoorbereider bij Beelen Sloopwerken. “Dat betekent het voorkomen of verminderen van verkeershinder, stofvorming, trillingen en geluid.” Bij de sloopmethodieken pasten ze geluidsarme slooptechnieken toe en werd met water gesproeid tegen het stof. Het gebouw werd bovendien gesloopt met betonscharen in plaats van hakhamers. “Dat scheelt veel geluidsoverlast.” De sloop heeft een eigen BREEAM-certificering en dus ook een eigen beoordelingsrichtlijn. Er wordt met name gekeken naar wat men extra kan doen op het bouwbesluit. Hierbij wordt de gedragscode van de stichting Bewuste Bouwers gevolgd. “Dat betekent dat we werken op een veilige, duurzame en omgevingsbewuste manier. We gaan er als Bewuste Bouwers van uit dat we te gast zijn in de omgeving.”

Broedende vogels In de fase voor de sloop is er ook al het een en ander gebeurd. Zo heeft ecoloog Jan ten Hoopen het terrein diverse malen gecheckt op (beschermde) diersoorten en broedende vogels. Tijdens het hele proces – van bouwrijp maken tot (ver)bouw – werken alle partijen die met groen te maken krijgen, volgens een door de ecoloog opgesteld ecologisch werkprotocol. Hierbij wordt onder andere de Flora- en Faunawet gevolgd. “Ik houd onder meer rekening met schuilplaatsen van egels en het broedseizoen van vogels”, legt Ten Hoopen uit. “Ik let er vooral op dat algemene, niet-beschermde soorten zo min mogelijk hinder ondervinden van de werkzaamheden.” Hij geeft gedurende het bouwproces tevens adviezen over de inrichting van de tuinen en andere groene oplossingen. “We willen zo veel mogelijk vlinders, wilde bijen en

‘Tijdens gesprekken met de medewerkers bleek dat een groene omgeving een belangrijke rol speelt’ andere insecten aantrekken met groen, zoals daktuinen en klimplanten.” Het gebouw krijgt ook een functie als drager van natuur. “We creëren in het gebouw diverse mogelijkheden voor vleermuizen en gierzwaluwen”, vertelt Ten Hoopen. Met dit duurzame project toont de Goede Doelen Loterijen heel duidelijk haar missie, benadrukt Van Schaik. “De maatschappelijke kant van de loterij is echt het belangrijkst. Met dit project laten we zien hoe je klimaatvriendelijk kunt bouwen en dat weegt heel zwaar voor ons, met name vanwege de enorme milieuwinst. We willen hiermee dan ook een inspiratie voor anderen zijn. We hopen dat velen ons voorbeeld zullen volgen.”

Goede Doelen Loterijen De organisatie Goede Doelen Loterijen omvat drie loterijen: • Nationale Postcode Loterij • VriendenLoterij • BankGiro Loterij

duurzaam gebouwd | februari 2017

101

Air Excellent koppelt uw woning moeiteloos aan een gezond binnenklimaat!

Optimaal binnenklimaat met Air Excellent! Het Ubbink Air Excellent luchtverdeelsysteem is een modulair systeem, dat geschikt is voor alle mechanische ventilatiesystemen met of zonder warmteterugwinning. Voordelen: • Verlaging energieverbruik en geluidsniveau door lagere drukverliezen • Beperkte geluidsoverdracht, geluidsarm, geen kanaalaftakkingen • Professionele inregeling, bewoners kunnen dit niet aanpassen • Anti-statisch en anti-bacterieel • Ontwerpvrijheid door combinatiemogelijkheden ronde en halfronde kanalen • Hoeft niet ingestort, maar kan wel; ﬂexibele huisvesting • Past op iedere ventilatie-unit, ongeacht het merk • TÜV SÜD gecertiﬁceerd • Geschikt voor nieuwbouw en renovatie

Halfrond kanaal

Rond kanaal

Ubbink, voor uw gemak! www.ubbink.nl/optimaalbinnenklimaat

Koppelstuk rond/halfrond

Project

Circulair bouwen van theorie tot praktijk Circulair slopen, demonteren en hergebruik van complete gebouwelementen vormen het volgende hoofdstuk in de overgang naar een circulaire economie. Hoogwaardig hergebruik van materialen en gebouwelementen gebeurt nog niet op grote schaal, maar is niet langer toekomstmuziek. Zo bestaat in Amersfoort de intentie om een vrijstaande villa van honderd procent hergebruikt materiaal te bouwen. Tekst: Marvin van Kempen

Als samenwerkingsverband van deskundigen in belangrijke vakgebieden in de bouw werkt coöperatie De OMbouw aan deze circulaire ontwikkeling. Naast onder meer RAU als architect en ingenieursbureau Repurpose maakt adviesorganisatie Kontek (onderdeel van Brink Groep) deel uit van het team van experts dat zich met de ontwikkeling bezighoudt. “Wij werden in de zomer van 2015 benaderd door De OMbouw om advies uit te brengen, vooral op het vlak van kosten”, vertelt Kontek-adviseur Sander de Jong. “Toen stond een bijzonder duurzaam schetsontwerp vast, geënt op het hergebruik van (duurzame) materialen en het putten uit het donorgebouw, een ziekenhuis dat op de locatie staat. Dit wordt gesloopt en hieruit kunnen we allerlei materialen putten.”

Volledig hergebruikbare woning Adviseur Liesbeth Flipsen ziet de circulaire herontwikkeling ‘Villa Lichtenberg’ met plezier tegemoet. “Als afstudeerder startte ik in 2014 bij Kontek met grote interesse in circulair bouwen. Daarom zocht ik uit wat de meerkosten en baten zijn van hergebruik van sloopafval, bij de bouw van eengezinswoningen. De OMbouw gelooft in de potentie van een volledig uit hergebruikte materialen gebouwde woning en dat sluit goed aan op mijn afstuderen.” Of de ambitie volledig ingevuld kan worden, onderzoekt het tweetal samen met de partners van de OMbouw. “Of we het volledig gaan halen, weten we nog niet”, vertelt

Sander de Jong: “Nederland komt verder in het realiseren van duurzame doelstellingen als we ervaringen met elkaar delen.”

‘Betrek de sloopaannemer ook in het bouwproces’ duurzaam gebouwd | februari 2017

103

=(.(5 9$1 9$.:(5. =(.(5 9$1 '253

9DQ 'RUS XZ WHFKQLVFK GLHQVWYHUOHQHU 9DQ 'RUS LV VSHFLDOLVW LQ WHFKQLVFK EHKHHU YDQ EHVWDDQG YDVWJRHG :LM QHPHQ X KHW KHOH SURFHV XLW KDQGHQ HQ GHQNHQ PHW X PHH KRH X XZ SDQG RSWLPDDO NXQW LQ]HWWHQ HQ YHUGXXU]DPHQ $OV IDPLOLHEHGULMI KHEEHQ ZLM EHWURNNHQ PHGHZHUNHUV PHW SDVVLH YRRU WHFKQLHN 0HW KXQ YDNNHQQLV HQ SHUVRRQOLMNH DDQGDFKW UHDOLVHHUW 9DQ 'RUS GXXU]DPH RSORVVLQJHQ 8 EHQW ]HNHU YDQ HHQ JH]RQGH OHHI HQ ZHUNRPJHYLQJ 'RRU RQ]H ODQGHOLMNH GHNNLQJ HQ UHJLRQDOH DDQZH]LJKHLG ]LMQ ZLM DOWLMG GLFKWELM 1HHP FRQWDFW PHW RQV RS YLD GH ZHEVLWH YRRU YULMEOLMYHQG DGYLHV

YDQGRUS HX

Project

De Jong over de financiële doelstellingen. “Maar dit is uiteraard wel het streven. Natuurlijk kunnen we hele hoge ambities stellen, maar dat heeft ook impact op de kosten. Daarin moeten we een optimum bereiken.”

Wat wil de koper? Nu de villa ongeveer twee jaar in ontwikkeling is, komt de potentiële koper in beeld. “Met de koper ontdekken we de wensen, eisen en hoe die in onze ambitie op te nemen zijn”, weet Flipsen. “Onze ambitie wordt volledig gesteund door de potentiële koper.” Uitdaging zijn onder andere het hergebruik van gevelopeningen, de beoordeling van sloopwerkzaamheden en de kosten voor een aannemer. “Daarvoor is materialenkennis noodzakelijk. Je moet dit beoordelen op bruikbaarheid en duurzame potentie. Het spanningsveld is dat wij een ideaal hebben op het gebied van hergebruik, terwijl de realiteit van kosten, voorschriften en garanties heel veel hobbels opwerpt”, zegt De Jong.

‘Integrale samenwerking is de sleutel voor succesvolle transformaties’ Vervolgprojecten Aanjager van het project De OMbouw stopt niet bij deze individuele realisatie. “We krijgen enthousiaste reacties uit de markt en zien dit als een pilotproject”, zegt Flipsen. “Meerdere locaties in Nederland zijn rijp voor dit soort ontwikkelingen. Het is slechts een kwestie van tijd om deze plekken te ontdekken en ze onder handen te nemen.” Na realisatie van het project is het belangrijk om de opgedane kennis te delen, zodat anderen ermee aan de slag kunnen. “Nederland komt verder in het realiseren van duurzame doelstellingen als we ervaringen met elkaar delen”, vindt De Jong. “Zo blijft het niet bij een individuele realisatie en zorgen we dat de kennis bij meer partijen wordt ondergebracht om zo de meerkosten voor circulair bouwen te verlagen. Daar gaat het om: een volledig circulaire economie een stuk dichterbij brengen door onderlinge kennisdeling en samenwerking.” Als tip geeft De Jong andere partijen mee om een sloopaannemer in een vroeg stadium te laten aanhaken. “Die misten wij nu. De sloper van het ziekenhuis is niet aangesloten bij De OMbouw. Hij heeft een belang bij het hergebruiken van vrijgekomen elementen en deze ter beschikking te stellen, terwijl hier wel een schat

Liesbeth Flipsen: “Meerdere locaties in Nederland zijn rijp voor dit soort ontwikkelingen.”

aan informatie ligt over het mogelijke hergebruik van de materialen. Dit laat nogmaals zien dat integrale samenwerking – hoe vaak we het ook horen en zeggen – absoluut de sleutel is voor succesvolle transformaties en ontwikkelingen in het algemeen.”

Meer informatie Kijk voor meer informatie over de villa en coöperatie De OMBouw op www.deombouw.nl en www.kontek.nl.

duurzaam gebouwd | februari 2017

105

NIEUW

EĂŠn innovatief profielsysteem voor alle dubbel- en tripleglas oplossingen SOFTLINE 82 NL: het kunststof profielsysteem dat speciaal is ontwikkeld voor triple glas. Met SOFTLINE 82 NL worden hogere isolatiewaarden bereikt, wat resulteert in een lager energieverbruik en minder CO2 uitstoot. Het dikwandige profiel (wandsterkte klasse A!) zorgt voor vaster zittende schroeven en extra stevige hoekverbindingen waardoor ramen en deuren vele jaren lang perfect

functioneren. Kenmerkend is ook het Dutch design dat past bij

de Nederlandse bouwstijlen van de 20e eeuw.

Meer comfort, minder energieverbruik en 100% recyclebaar: SOFTLINE 82 NL maakt het verschil!

www.vekakozijn.nl

Thema

Maatschappelijk Vastgoed 110 Project Flexibiliteit helpt bij verduurzaming gemeente Eindhoven

116 Achtergrond Simpel besparen met energiemanagement

120 Project Aangename temperatuur en luchtkwaliteit in zwembad Ooghduyne

125 Project Rotterdamse hogeschool gaat voor BREEAM-NL Excellent

127 Korte berichten uit de markt

Illustratie van Hogeschool Rotterdam (bron: Paul de Ruiter Architects) xxxxxx

Samenwerking centraal bij verduurzaming vastgoed gemeente Eindhoven

Flexibiliteit helpt bij verduurzaming In maart 2017 start de gemeente Eindhoven met de renovatie en verduurzaming van haar stadhuis en de stadhuistoren. In het totaal gaat het om zeven panden. â&#x20AC;&#x153;Ons doel is om in 2025 energieneutraal te zijn. Ook een goede manier van samenwerken staat heel hoog op onze agenda.â&#x20AC;? Tekst: Tim van Dorsten

Een illustratie van de verduurzaamde stadhuis en stadhuistoren vanaf de Dommel. (Beeld: Door Architecten)

110

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Maatschappelijk vastgoed

Op de vraag naar zijn initiële verwachtingen reageert manager strategische contracten Garry Whitrick van de gemeente Eindhoven met: “Ik wil graag op dezelfde manier samenwerken als iemand die aan mijn eigen huis werkt. Dus in goed gezamenlijk overleg.” Dit antwoord is kenmerkend voor de verduurzamingsopgave van het gemeentelijke vastgoed in Eindhoven. In de consortiumselectie speelde het onderwerp ‘samenwerken’ dan ook een van de belangrijkste rollen. De keuze voor het consortium !MPULS (zie kader) was mede gebaseerd op het feit dat dit team flexibiliteit toonde ten aanzien van ideeën en concepten van anderen. “We staan open voor innovaties van andere bedrijven, maar ook van studenten van TU Eindhoven en Fontys Hogeschool”, vertelt Carolien van Hout, die namens adviesbureau Brink Groep deel uitmaakt van dit consortium.

Vernieuwend Zo’n 3,5 jaar geleden startte deze Brabantse gemeente dit traject, waarvan Eindhovenaren in maart 2017 voor het eerst iets merken. Dan begint namelijk de verbouwing van de stadhuistoren. “In eerste instantie gingen we op de traditionele wijze hiermee aan de slag”, kijkt Whitrick terug. “Maar gezien de veranderende markt en de duurzaamheidsambities zagen we al snel in dat we het anders moesten aanpakken.” Hierbij doelt hij niet alleen op de grootte van het overheidsorgaan, die als een golfbeweging varieert, maar ook op de maatschappelijke functie. “We willen een voorbeeldfunctie innemen, maar de manier van invullen kan over tien jaar anders zijn.”

‘Gezien de veranderende markt zagen we al snel in dat we dit project anders moesten aanpakken’ Interviews De Brabantse gemeente besloot om designthinkers bij de procedure te betrekken. Ook consulteerde ze diverse marktpartijen. “De markt beschikt over de kennis die wij nodig hebben”, verklaart Whitrick. “Daarom hebben we diverse bedrijven in onder meer de bouwen de financiële sector geïnterviewd. We stelden ze allemaal dezelfde vragen, zoals hun visie op de toekomst en hoe ze producten toepassen.” Uit die interviews volgden drie hoofdthema’s: kijk naar de langere termijn, zorg voor een systeembenadering en werk op een andere manier samen. “Onbewust wisten we dat de huidige manier van samenwerken, in de vorm van opdrachtgever versus opdrachtnemer, niet de juiste wijze is”, licht Whitrick toe.

Energieneutraal in 2025 !MPULS begint in maart 2017 met de renovatie en verduurzaming van de stadhuistoren en het stadhuis. Ook Mercado, het Van Abbemuseum, NRE en het Designhuis worden verduurzaamd. Van de panden aan de noorden de westkant van het plein verlengt de Brabantse gemeente het huurcontract niet. !MPULS en de gemeente hebben een contract getekend met een looptijd van tien jaar met een optionele verlenging van vijf jaar. Eindhoven heeft zich als doel gesteld dat haar vastgoed in 2025 energieneutraal is.

200 ideeën uit de markt Daarom besloot de gemeente iets nieuws te proberen. “We hebben ons erg kwetsbaar opgesteld en vroegen de markt: ‘Wij weten het niet zo goed, kom maar met ideeën.’ Hierover zijn we ook altijd open en duidelijk geweest naar onze raad. Wethouder Mary-Ann Schreurs van Duurzaamheid, Cultuur, Innovatie en Design was een belangrijke ambassadeur in de diverse discussies.” In het totaal kwamen 400 bedrijven met zo’n 200 ideeën. “Dat was veel meer dan we hadden verwacht. Blijkbaar hebben we met deze aanpak een snaar weten te raken. We ontvingen ideeën variërend van een ledboom voor het gemeentehuis tot een vastgoedontwikkelaar die onze vastgoedportefeuille wilde overnemen.”

Samenwerking stimuleren Na een eerste selectie bleven nog zo’n 200 bedrijven over, waarna een matchmakingevent volgde. “Hier konden partijen hun ideeën pitchen, maar ons doel was ook om de samenwerking tussen bedrijven te stimuleren”, geeft Whitrick aan. “De meeste innovaties komen vaak juist van mkb-bedrijven. Daarom hebben we voor speeddatesessies gezorgd.” Ook legde de gemeente haar eigen problemen aan de partijen voor. “Dat ging verder dan enkel het verduurzamen van vastgoed. Als overheidsorgaan moeten we namelijk ook verantwoording afleggen aan onze achterban. Daarnaast willen we de olievlek verspreiden die duurzaamheid heet, maar we weten niet hoe.”

Innovaties aanmoedigen Ook voor het consortium !MPULS waren die matchmakingsessies nodig. “Hoewel we van het begin af aan hebben geacteerd als consortium, hadden we nog geen installateur in ons midden”, vertelt Van Hout. “Tijdens dit evenement maakten we kennis met het installatiebedrijf Kuijpers. Vanwege het grote belang van een goed installatiesysteem hebben we dit bedrijf aan ons samenwerkingsverband toegevoegd, mede omdat dit bedrijf uit de regio Eindhoven komt.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

111

All-electric van Inventum

Slim, duurzaam en energiezuinig Een binnenhuisklimaat zonder ďŹ jn stof, geen installatiegeluid en met een eenvoudig en kostenbesparend systeem. Dat is wel zo comfortabel voor bewoners. En dat kan met de all-electric oplossingen van Inventum. Als uitvinder van de Ecolution bieden wij u een volwaardig alternatief voor gas ĂŠn een systeem dat niet veel duurder is.

Onze visie is dat de toekomst van verwarmen ligt bij all-electric, waarbij de woning dus zelf energie levert. Dat is wel zo schoon en duurzaam. Eric van de Spijker, Adviseur Duurzaamheid T 06 53 46 41 01, www.inventum.com

Wij zijn klaar voor de toekomst

Maatschappelijk vastgoed

Een illustratie die toont hoe het stadhuis en de stadhuistoren eruit komen te zien (Beeld: Door Architecten).

!MPULS Het consortium !MPULS is een samenwerking tussen Brink Groep, Door Architecten/Rudy Uytenhaak Architectenbureau, DWA, Kuijpers en Laudy Bouw & Ontwikkeling (onderdeel van Ballast Nedam). Dit consortium is eind 2013 ontstaan toen Energiespronginitiatief Kantoor vol Energie een oproep aan de markt deed een team te vormen om de transitie naar energieneutrale kantoren een boost te geven. Hierover zijn al diverse verhalen in Duurzaam Gebouwd Magazine en op DuurzaamGebouwd.nl verschenen. Inmiddels is !MPULS een bedrijf dat per project beslist wie van welke organisatie ermee aan de slag gaat. Kijk voor meer informatie op Impulsgeeftenergie.nl.

‘Blijkbaar hebben we met deze aanpak een snaar weten te raken’ Een onderscheidend punt is dat !MPULS innovaties van andere bedrijven aanmoedigt. “Wij vormen de vaste schil”, legt ze uit. “Maar graag maken we gebruik van noviteiten van onder andere mkb-bedrijven en studenten. Zij kunnen hun bedachte oplossingen aan ons pitchen.” Die manier van samenwerken speelde een doorslaggevende rol. “Een van de laatste selecties hebben we

duurzaam gebouwd | februari 2017

113

Insulation Insulation

nieuw Met gemak naar EPC 0,4? UNIDEK SOLARPOWER

PREFAB

DAKISOLATIE

WATERDICHT

75% PV-MERKEN

www.kingspanunidek.nl @kingspanunidek

Maatschappelijk vastgoed

Het huidige stadhuis en de stadhuistoren van de gemeente Eindhoven.

‘We hebben de budgetten ontschot en het beschikbare geld op een hoop gegooid’ gedaan op basis van samenwerken”, laat Whitrick weten. “De gelijkwaardige behandeling moet centraal staan.”

Flexibiliteit Een ander belangrijk onderdeel is de flexibiliteit. “We hebben de budgetten ontschot”, laat Whitrick weten. “Al het beschikbare geld hebben we op een hoop gegooid.” Dit spreekt ook Van Hout aan: “Zodra zich een mooie kans voordoet, kunnen we hiervan direct profiteren. Uiteraard nadat we hierover met de gemeente overlegd hebben, want we beslissen alles gezamenlijk. En door te besparen op energie en onderhoud verdienen we deze investeringen later in het project terug. Zo blijft de businesscase sluitend.” In april 2020 moeten het stadhuis en de toren gerenoveerd zijn. “We werken nu de plannen hiervoor uit”, geeft Van Hout aan. “Voor de overige panden ligt nog niet alles vast, om vrijheid te houden in onze keuzes. Tegen de tijd dat we met bijvoorbeeld het Designhuis of het Van Abbemuseum aan de slag gaan, is de techniek namelijk verbeterd.”

Duurzaamheidsingrepen op DuurzaamGebouwd.nl Half februari vertellen adviseur Duurzaamheid Joop Ketelaars van de gemeente Eindhoven en adviseur Machiel Karels van !MPULS over de duurzaamheidsingrepen die in het stadhuis en de stadhuistoren toegepast gaan worden. Kijk hiervoor op DuurzaamGebouwd.nl.

Mede daarom krijgen twee verdiepingen in de stadhuistoren de functie van living lab. “De nieuwste technieken worden hier in een testopstelling geplaatst.”

Internationale belangstelling Deze aanpak en deze manier van samenwerken heeft ook landelijke en internationale interesse gewekt. Zo zijn de ministeries van Binnenlandse en Economische Zaken naar de lichtstad getogen om zich hierover te laten informeren. Daarnaast hebben de gemeenten Birmingham en Barcelona deze wijze zelf toegepast. “Zelfs de Europese Unie heeft ons uitgenodigd”, geeft Whitrick aan. “In plaats van zelf om subsidie te vragen, biedt de EU ons geld aan. Alleen maar vanwege deze nieuwe manier van werken.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

115

Monitoring energieverbruik levert Groningen en Achmea waardevol inzicht op

Simpel besparen met energiemanagement Renoveren om energie te besparen kan altijd nog. Pluk eerst het laaghangend fruit! Dat betekent: met slimme meters data monitoren, analyseren en waar nodig actie ondernemen. Volgens installatiebedrijf Croonwolter&dros kan zo vijf tot vijftien procent energie bespaard worden, terwijl de investeringen beperkt zijn. De gemeente Groningen en Achmea vertellen hoe ze dit aanpakken. Tekst: Ton Verheijen

Aanpakken van het energiegebruik in bestaande woningen, fabrieken en kantoren lijkt één van de eenvoudigste en snelste manieren om de Nederlandse CO2-uitstoot te reduceren. Met relatief beperkte investeringen veel winst boeken. Toch haken weinig organisaties in op deze buitenkans. “Dat moet maar eens veranderen”,

vindt Ed Nijpels, voorzitter van de SER-commissie Borging Energieakkoord. “Met verplichting wordt een psychologische barrière doorbroken.” Gebouweigenaren verplichten om energie te monitoren en managen, is niet zo eng als het lijkt. ’s Nachts het licht uitschakelen in een kantoor, de verwarming twee

Fabio Pisano: “Data goed gebruiken is de eenvoudigste manier om energie te besparen.” (foto: Gerard van Beek Fotografie)

116

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Maatschappelijk vastgoed

graden lager zetten en beeldschermen en kopieerapparaten uitschakelen: het is snel gedaan. In de winter kantoorramen sluiten is geen hogere wiskunde en de luchtbehandelingsinstallatie op tijd laten beginnen en stoppen lukt ook wel met een beetje goede wil. Zo zijn tal van voorbeelden te noemen. Als we daar serieus mee aan de slag gaan, kunnen we grote stappen vooruit maken.

‘Het is de combinatie van slimme meters, goede software en continu monitoren. Vooral dat laatste’

Piekniveaus De gemeente Groningen ging ermee aan de slag. “We monitoren alles met slimme meters, voor gas en elektra, die we in elk van onze 250 gebouwen hebben geplaatst”, aldus energie-coördinator Peter Petersen van de Groninger Energie Service Compagnie (GRESCO). Deze aanpak leverde opmerkelijke inzichten op. “Als een ketel ’s nachts om 3 uur aan gaat, om 5 uur weer uitgaat en daarna komen de mensen pas naar kantoor: dat pikken wij op met onze energiemanagementsoftware.” Zijn voorbeeld is geen losse flodder. Alle gemeentelijke gebouwen staan in het programma: pomphuizen, gemalen, sporthallen, bioscopen, zwembaden en kantoorgebouwen. Van elk voetbalveld in de stad kunnen Petersen en zijn collega’s uitlezen hoeveel de verlichting gebruikt. Per kwartier. Per gebouw hebben ze piekniveaus ingesteld. Als die worden overschreden, krijgen ze een alert en gaan ze kijken wat er aan de hand is. “Misschien is de installatie niet goed ingeregeld, waardoor we tegelijkertijd warmtevraag én afzuiging van de airco hebben. Dat soort dingen halen we uit het systeem.” Petersen krijgt nogal wat andere gemeentes over de vloer, die willen weten hoe hij het aanpakt. “Het is de combinatie van slimme meters, goede software en continu monitoren. Vooral dat laatste. De functie van gebouwen blijft veranderen. Misschien komen er meer mensen bij, waardoor de piekbelasting al snel te hoog is. Mensen geven namelijk warmte af. Er duiken steeds weer nieuwe energielekken op die gedicht moeten worden. Ofwel: monitoren. Daarnaast besteden we veel aandacht aan duurzaam vervangen van onderdelen. Zo willen we energieneutraal worden in 2035.”

Laaghangend fruit Goed energiemanagement, hoe werkt dat? “Energiemanagement moet een drietrapsraket zijn”, legt projectleider Fabio Pisano van technisch dienstverlener Croonwolter&dros uit. “Als je niet op alle fronten actief bent, loop je vast. Organisaties moeten eerst hun beleid, doelen en ambities duidelijk hebben. Ze willen bijvoorbeeld gecertificeerd zijn voor BREEAM of ISO 50001. Vervolgens moeten ze energiegebruik gaan managen om hun beleid om te zetten in concrete acties. Dat betekent budgetten beschikbaar stellen, planningen maken, mensen verantwoordelijk stellen en prestaties monitoren met software. Tot slot moeten ze investeren in de juiste besparingsmaatregelen en voorkomen van verspilling door slecht afgestelde installaties.”

Theo Peters: “De meterstanden hebben we nog niet gekoppeld aan het gebouwbeheersysteem. Daar hebben we nog wel een slag te maken.”

Data goed gebruiken Ook Pisano noemt de voor de hand liggende maatregelen, die zo vaak vergeten worden. Op feestdagen hoeft de verwarming niet te loeien, want dan is pand niet in gebruik. Een warmtepomp hoeft geen zes keer per nacht aan te slaan, drie keer is voldoende. Data verzamelen is de essentie. “Overal peuteren wij data vandaan. We verzamelen data met slimme meters, tijdelijke meters en tussenmeters die een deel van het proces in kaart brengen. Onze software vergelijkt de data met andere gebouwen, voorgaande jaren, eerdere seizoenen. We sporen afwijkingen op en nemen maatregelen. Data goed gebruiken is de eenvoudigste manier om energie te besparen. Inderdaad, laaghangend fruit. Eerst zien en dan plukken. Je investeert alleen in software en bespaart vervolgens vijf tot vijftien procent op energieverbruik.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

117

Soprema gaat verder.

Alle know-how en producten voor de complete bouwschil.

Bitumineuze en kunststof membranen, isolatie (vloer, gevel en dak), PMMA kunststofharsen, zonne-energie oplossingen, lichtkoepels, speciale daken, rookextractieâ&#x20AC;Ś Soprema ontwikkelt, produceert en levert alle producten voor de complete bouwschil. Inclusief persoonlijk advies, ontwerp of begeleiding van projectadviseurs. Want Soprema gaat verder. In service, kwaliteit en dienstverlening. Bel +31(0)515 533000 of mail info@soprema.nl.

soprema.nl BITUMEN

KUNSTSTOF

VLOEIBAAR

ISOLATIE

DAGLICHTSYSTEMEN

ROOKEXTRACTIE

Maatschappelijk vastgoed

Croonwolter&dros peutert overal data vandaan.

Sensoren? Niet nodig Waarom wordt het laaghangende fruit zo vaak niet geplukt? Teammanager Huisvesting Theo Peters van Achmea schetst de spagaat waarin de verzekeraar en zo veel andere organisaties zitten: “Voor ons is energie managen geen core business. We verdienen ons geld primair met verzekeringen verkopen. Van de andere kant: onze bedrijfskosten moeten omlaag en dus moeten we hier ook in investeren. Om de vier jaar maken wij een nieuw Energie Efficiency Plan. Het eerstvolgende loopt van 2017 tot 2020. Energiemanagement is daar onderdeel van. Vier keer per jaar kijken we met alle partijen naar verbetermogelijkheden. Maandelijks rapporteren we daarover. We vergelijken, voorspellen en anticiperen.” Achmea is sinds 2011 een CO2-neutrale onderneming. De CO2-footprint wordt geneutraliseerd met certificaten. “De afgelopen vijf jaar ging onze CO2-uitstoot van 48 kiloton naar 31 kiloton”, legt Peters uit. “De organisatie kromp, het aantal locaties verminderde, maar toch: we gaan vooruit. Op die koers gaan we verder. Dat betekent: consuminderen, de vraag zoveel mogelijk beperken, apparaten uitzetten die uit kunnen en weten hoe onze gebouwen gebruikt worden. Ook de vervangingsmomenten zijn belangrijk. Op natuurlijke momenten vervangen we apparaten en installaties door iets beters.” De energiemanagementcyclus gaat ondertussen gestaag voort: meten, analyseren, maatregelen nemen en weer

‘Sensoren hebben wij niet nodig om te snappen dat op Hemelvaartsdag de installatie uit kan blijven’ meten. “Op dit moment meten we het energieverbruik met de hoofdmeters”, vertelt Peters. “De meterstanden zijn nog niet gekoppeld aan het gebouwbeheersysteem. Daar hebben we nog wel een slag te maken. Sensoren? Die hebben wij niet nodig om te snappen dat op Hemelvaartsdag de installatie uit kan blijven.”

Lekken detecteren Van energielekken detecteren heeft Petersen van de gemeente Groningen een soort betaalde hobby gemaakt. Laatst kwam hij weer een opmerkelijk lek tegen. Een gebouw bleek een veel te hoog nachtverbruik te hebben. “Dat kwam omdat de CO2-meter in de parkeergarage te strak stond afgesteld en de ventilatie de hele nacht stond te loeien. Dat hebben we samen met het installatiebedrijf aangepakt. Volgens mij zijn we goed bezig. Mijn advies aan andere gemeentes? Zo snel mogelijk slimme meters installeren, als je die nog niet hebt. Daarmee kun je snel en zonder hoge investeringen een flinke slag maken. Gewoon beginnen. En kijken waar je tegenaan loopt.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

119

Erkenning Green Key Gold laat ‘groene’ ambities zien

Aangename temperatuur en luchtkwaliteit in zwembad Ooghduyne Het zwembad van Landal Greenparks Ooghduyne is een ultramodern gebouw dat niet alleen voldoet aan hoge duurzaamheidseisen. Ook straalt het de sfeer uit van gastvrijheid en quality time. Een technisch hoogstandje is de luchtbehandeling van het zwembad met behulp van het BaOpt-systeem. Opvallend is de toepassing van ‘lichthappers’ op het dak, driehoeken met glas. Welke eigentijdse voorzieningen zijn er nog meer op het punt van duurzaamheid toegepast? Tekst: Frits van Wolveren

Het nieuwe zwembad van Landal Greenparks Ooghduyne in het Noord-Hollandse Julianadorp.

Volgens Alexander Peulen, directeur van de Beheermaatschappij Ooghduyne, is een zo duurzaam mogelijk gebouw neergezet. “Momenteel gebruiken we vijftig procent minder energie dan een jaar geleden.” Van Wijnen Bouw bouwde een mooi en functioneel gebouw dat qua duurzaamheid aan hoge eisen voldoet. In de receptie, het restaurant en zwembad zijn deze duurzaamheidsaspecten concreet zichtbaar in het ontwerp, design, technische installaties en toegepaste materialen.

120

februari 2017 | duurzaam gebouwd

‘Noorderlicht-effect’ Opvallend zijn de donkere driehoeken open het dak. Dit noemt architectenbureau Leeuwenkamp ‘lichthappers’. Ze bestaan uit voor een deel uit zink en glas en vangen licht op voor het zwembad, waardoor dat op een speciale manier naar binnen komt. Het glas zit aan de noordzijde van de driehoek, maar niet aan de zuidzijde. In de zomer levert dat geen extra opwarming maar wel licht – een functionaliteit die Leeuwenkamp het ‘Noorderlicht-effect’ noemt.

Maatschappelijk vastgoed

‘Er doet zich geen koudeval voor langs de ramen. Dit bespaart minimaal 25 procent energie’ bereikt wordt. Daarnaast verhoogt BaOpt het comfort voor de gasten die gebruik maken van het zwembad. Zij hebben geen hinder meer van ‘koude luchtstromen’.

De zonnepanelen vervullen een belangrijke functie bij de duurzame energievoorziening. Het zonnewarmtesysteem (rechts op de foto) verwarmt het zwembad op een energiezuinige manier.

Het dak heeft een hoge isolatiewaarde. Dit vegetatiedak (sedum) zorgt bovendien voor een uitstekende drainage (geleidelijke afwatering) en filtering van het regenwater. De hoge ramen van het zwembad bevorderen dat veel daglicht naar binnen komt. De gevels zijn voorzien van aluminiumkozijnen met HR+++ glas, met een hoge isolatiewaarde. Het materiaal van de gevels bestaat uit een gerecyclede composiet, dat als leisteen is verwerkt. Daarnaast is larikshout gebruikt.

BaOpt-principe Interessant is de toepassing van het BaOpt-systeem bij de luchtbehandeling en klimaatbeheersing. Volgens Tijmen de Groot, accountmanager van BaOpt, is het een regelstrategie die “integraal genoemd kan worden, omdat met alle aspecten rekening wordt gehouden. Essentieel is dat er gestuurd wordt op basis van drukverschillen binnen en buiten het zwembad”. Luchtbehandeling heeft niet alleen invloed op het binnenklimaat. Het bepaalt ook de energieprestaties van het gebouw. Het BaOpt-systeem zorgt ervoor dat lucht op natuurlijke wijze gemengd wordt. Overal in het zwembad is sprake van dezelfde luchtkwaliteit en temperatuur. Bovendien doet zich geen koudeval voor langs de ramen. De Groot claimt dat daarmee een energiereductie van 25 procent

‘Het materiaal van de gevels bestaat uit een gerecycled composiet met leisteen en larikshout’

Hoe werkt dit BaOpt-principe nu precies? Bij de conventionele luchtbehandeling hebben gebouwen te maken met het feit dat warme lucht moeilijk mengt met koude lucht. Via een zogenaamde ‘worp’ (de snelheid van de luchtstroming) wordt evenveel lucht ingebracht als afgevoerd. Warme lucht bevindt zich dan vaak bij het plafond, koude lucht (die zwaarder is) dicht bij de vloer. Om die reden ontstaan er juist in een zwembad hinderlijke koude luchtstromen. BaOpt zorgt voor optimale menging van de lucht doordat het werkt met variabele druksturing van min 4 tot plus 8 Pascal. Het minimaliseert de drukverschillen, zodat de ingeblazen lucht sneller mengt met de aanwezige lucht, zodat er een prettig binnenklimaat ontstaat. Bovendien zijn meer gerichte klimaatwaarden in te stellen, zoals luchtdruk, temperatuur, relatieve vochtigheid en CO2-uitstoot.

Zonneboiler Wilms installatietechniek verantwoordelijk voor de klimaatinstallatie en de tapwater- en sanitaire installatie. Het tapwater wordt mede verwarmd door middel van een

Green Key ‘Gold’ erkenning en MVO-Verklaring Volgens directeur Thomas Heerkens heeft duurzaamheid bij Landal Greenparks topprioriteit. Via een uitgebreide MVO-verklaring bij de receptie aan de wand en het logo van Green Key zien gasten dat Landal grote inspanningen inlevert op dit punt. Veertig parken van Landal zijn dan ook inmiddels Green Key gecertificeerd, wat inhoudt dat het bedrijf aantoonbaar de druk op het milieu vermindert door vermindering van het gebruik van gas, water en elektra en de reductie van afval. Landal Ooghduyne heeft de excellent waardering ‘Gold’ toegekend gekregen. Gestreefd wordt naar nul procent CO2-uitstoot door met name het gebruik van biologisch afbreekbare materialen, zonnepanelen, elektrische aangedreven auto’s van de technische dienst. Verder worden waar mogelijk duurzaamheid bevorderende voorzieningen en technisch installaties toegepast.

duurzaam gebouwd | februari 2017

121

Uw partner voor duurzame installaties

www.hoppenbrouwerstechniek.nl

Maatschappelijk vastgoed

Overal in het zwembad is sprake van dezelfde luchtkwaliteit en temperatuur.

zonneboilersysteem. Hierbij wordt zonne- energie op een zeer efficiënte manier omgezet in warmer tapwater voor het zwembad en restaurant. De heatpipes op het dak verwarmen het water en zijn verbonden met een boiler. Voordelen zijn: verminderd energieverbruik en aanmerkelijk lagere CO2-uitstoot.

De zuivering van het zwemwater vindt plaats in de kelders van het bad. Reimink Technieken B.V. voerde met name deze installaties uit zoals de zoutelektrolyseinstallatie en de energiebesparende besturingssystemen. Verder is led-onderwaterverlichting in combinatie met led-ruimteverlichting aangebracht. Een volautomatisch watermonitoringssysteem meet realtime alle essentiële waarden.

PV-panelen en WKO-installatie

Gietvloeren en vloerverwarming

Wilms Installatietechniek uit Den Helder plaatste meer dan 400 pv-panelen buiten het zwembad en zorgde ook voor de WKOinstallatie. Peter Wilms: “Gebruik wordt gemaakt van energie uit het grondwater. Water uit de grond, op een diepte van circa 50 meter heeft een temperatuur van circa 11 graden Celsius. Met de warmtepomp wordt dit op 45 graden Celsius gebracht. Maar omdat de warmtevraag groter is dan de koelvraag, moeten we de bron regenereren: een evenwicht realiseren. We brengen daarom restwarmte van het zwembad weer terug in de bodem. Het systeem koelt in de zomer ook met grondwater. Wanneer bij strenge koude de WKO-installatie niet genoeg verwarmingsvermogen heeft, kan een beroep worden gedaan op de HR-verwarmingsinstallatie.”

De diverse ruimten bij Ooghduyne zijn voorzien van gietvloeren en vloerverwarming. De gietvloeren, aangelegd door 100% Floors b.v., bevatten plantaardige oliën, zijn uvstabiel, naadloos en vloeistofdicht. Volgens Arjan van Dam hebben ze een schier ‘onbeperkte’ levensduur. “Ze zijn bovendien HACCP-getest.” Ten slotte is het interieur zo veel mogelijk ingericht met meubels die uit duurzame materialen bestaan. Deze inrichting werd verzorgd door OT-Design uit Nieuwegein. Er is voor de meubels in de receptie, restaurant en zwembad, gebruik gemaakt van FSC- hout en gerecyclede materialen.

duurzaam gebouwd | februari 2017

123

Maatschappelijk vastgoed

Rotterdamse hogeschool gaat voor BREEAM-NL Excellent Met triple beglazing en zonwerende coating, hoge eisen aan isolatiematerialen, een grote dosis daglicht en BREEAM-NL Excellent blinkt de nieuwbouw van de Hogeschool Rotterdam aan de Kralingse Zoom uit in duurzaamheid. De nieuwe frisse werkomgeving luidt voor het onderwijsgebouw de start in van Het Nieuwe Studeren. Tekst: Marvin van Kempen, Beeld: Paul de Ruiter architecten

Studeren is kennis opdoen en uitwisselen met collega-studenten en docenten. Om die overdracht zo eenvoudig mogelijk te maken is het leerlandschap in het nieuwe onderwijsgebouw van de Hogeschool Rotterdam vooral flexibel en zijn interactiezones gelijkmatig verspreid. Bij de start van het nieuwe studiejaar moet het gebouw operationeel zijn, met een oplevering in de zomer. Facedo werkt samen met Paul de Ruiter architecten, bouwer SMT Bouw & Vastgoed en adviseur DGMR om de deadline te halen. “Met een aantal partners werkten we al eerder samen in het Polak Gebouwproject [zie Duurzaam Gebouwd Magazine #35, pagina 33, red.]”, vertelt projectmanager Maikel van Wijk van Facedo. Met die kennis en kunde werd het projectteam al voor de aanbesteding samengesteld.

Hoge eisen aan isolatie De stakeholders stelden hoge eisen aan materiaal, bouwproces en isolatie. “Alle isolatiematerialen die we gebruiken zijn ISO 14001 (milieu) en al onze glasleveranciers dienen certificeringen te hebben. Op die manier weten we zeker dat we te maken hebben met partijen die zich bewust zijn van energie.” Triple beglazing en zonwerende coating houden het gebouw koel. “Zodat we zo min mogelijk koeling nodig hebben. Het glas dat we toepassen heeft een U-waarde van 0,6 en de totale U-waarde van de gevel bedraagt minder dan 1,0 W/m2K. Dit is opgesteld door DGMR.”

Zonwering en luiken De gevelspecialist onderzocht de opbrengst van de toepassing van andere maatregelen, zoals beter zonwerend glas. “We hebben de kosten en baten tegen elkaar opgewogen en zijn uiteindelijk tot deze uitvoering gekomen.” Aan de binnenkant zijn in het bovendetail koven opgenomen waar een binnenzonwering in wordt aangebracht. “Als gebruiker kun je de zonwering per ruimte regelen.” Op ieder stramien worden twee luiken voorzien van meer dan drie meter hoog, waardoor de gebruiker per ruimte naar behoefte kan spuien. “Deze hebben we samen met de systeemleverancier Hueck, een specialist in projectoplossingen, in korte tijd ontwikkeld. Hierbij lag de uitdaging vooral op het winden waterdicht uitvoeren van deze luiken.” Een eis van de gemeente Rotterdam was een ‘tweede draaiweg’, waardoor niet alleen verlijming maar ook mechanische bevestiging noodzakelijk is van diverse gevelcomponenten. “Samen met systeemleverancier Hueck, toetsingsinstantie Seconed, bouwer SMT en Paul de Ruiter zijn we tot een oplossing gekomen die esthetisch het juiste gevoel geeft, bouwkundig verantwoord is en beheersbaar te produceren. De meeste arbeid wordt in de fabriek verricht, waardoor een hoog bouwtempo behaald wordt.”

Fris en Excellent schoolgebouw

Triple beglazing en zonwerende coating houden het gebouw koel.

Tot maart 2017 werkt het projectteam aan het winden waterdicht maken van het gebouw. “Daarna is het perfectioneren tot aan het oplevermoment. We willen ervoor zorgen dat gebruikers zich prettig voelen in het gebouw en optimaal functioneren. Een andere manier waarop we de duurzaamheid onderbouwen is het behalen van een BREEAM-NL Excellent certificaat. Hiervoor willen we een score behalen van meer dan zeventig procent.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

125

MAKING THE BEST BETTER

Uitsluitend werken met de beste materialen. Jarenlange ervaring met passie voor het vak. Zó ontstaat een schitterend eindresultaat. Al meer dan 36 jaar garandeert Wédéﬂex de allerhoogste kwaliteit.

Dat kunnen we alleen door samen te werken met échte vakspecialisten: Onze Wédéﬂex Established Dealers. Want door elkaar steeds opnieuw te inspireren en te versterken, zijn we in staat het beste nog beter te maken.

Wédéflex Duurzame Daksystemen Zuid-Willemsvaart 14, Postbus 811, 5201 AV ’s-Hertogenbosch Telefoon: 073 - 613 10 40, Fax: 073 - 614 62 46, E-mail: info@wedeflex.nl, Internet: www.wedeflex.nl

Maatschappelijk vastgoed

Energieneutrale MFA in Kapelle

Beeld: Ad Bijnagte

Afgelopen september is de nieuwe multifunctionele, energiezuinige accommodatie in het Zeeuwse Kapelle geopend. Het gebouw huisvest twee scholen, een kinderdagverblijf, een bibliotheek en een zorgcentrum. De gemeente Kapelle had de duurzaamheidsambitie vastgelegd om minimaal energieneutraal op gebouwniveau te behalen. Als installatieadviseur was Merosch verantwoordelijk voor het volledig installatietechnisch ontwerp. Naast het thema energie speelde ook gezondheid een belangrijke rol in het ontwerp. Op het dak ligt ruim 1.500 m2 aan zonnepanelen.

Beeld: TenW architecten adviseurs

Daarnaast beschikt het gebouw over een goede thermische schil en warmtepompen met bodemenergiebronnen. De warmte/koudeopwekking van warmtepompen uit de lucht en de bodem zijn uitbesteed voor een periode van 25 jaar om de gemeente en de MFA volledig te ontzorgen. Daarnaast zijn de installaties op zoâ&#x20AC;&#x2122;n manier uitgewerkt dat bij de renovatie van het nabijgelegen zwembad de installaties te delen om energie te besparen. Deze MFA voldoet aan het Programma van Eisen Frisse Scholen klasse B. Inmiddels is Merosch gestart met een intensieve monitoring en optimalisatie van energiegebruik en comfort. Dit doet ze in het totaal twee jaar, daarna is volgens dit adviesbureau pas sprake van oplevering. De overige betrokken partijen waren TenW architecten adviseurs en Valstar Simonis adviseurs.

Nieuwe afspraken maken over onderhuishuisvesting Alle gemeentebesturen moeten in samenspraak met de schoolbesturen een integraal huisvestingsplan (IHP) voor ten minste vijftien jaar vaststellen. Daarnaast dienen alle schoolbesturen een meerjarig onderhoudsplan per schoolgebouw vast te stellen en voor de uitvoering hiervan middelen te reserveren. Dit is een greep uit de voorstellen die de PO-Raad, VORaad en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) gezamenlijk hebben gepresenteerd om de knelpunten in het huidige huisvestingsstelsel weg te werken. Sinds begin 2015 zijn gemeenten namelijk verantwoordelijk voor de nieuwbouw van schoolgebouwen en scholen voor het onderhoud van hun huisvesting. Over renovatie zijn echter geen wettelijke afspraken gemaakt. Daarnaast ontbreken regels, die bepalen wie verantwoordelijk

is voor vervangende nieuwbouw en verbiedt de wet schoolbesturen om onderwijsgeld te investeren in de nieuwbouw van scholen.Â Hierdoor is het huidige tempo te laag, waarmee scholen in Nederland worden aangepast of vervangen. Door bijvoorbeeld renovatie te beschouwen als een grootschalige en integrale aanpak, wordt de levensduur van een schoolgebouw verlengd met minimaal 25 jaar. Daarnaast stellen de drie partijen voor het bestaande investeringsverbod voor vervangende nieuwbouw en renovatie te versoepelen. De PO-Raad, VO-Raad en VNG hebben hun voorstellen de staatssecretaris Sander Dekker van Onderwijs gestuurd. Hij gaat met de drie partijen in gesprek en informeert de Tweede Kamer komend voorjaar over de voortgang.

duurzaam gebouwd | februari 2017

127

DWA werk voor mijn toekomst

‘Wij maken duurzaamheid werkend!’ Wij praten niet alleen vrijblijvend over duurzaamheid, maar wij zorgen er voor dat daadwerkelijk aantoonbaar duurzame oplossingen gerealiseerd worden op het gebied YDQ HQHUJLH HIĀFLQWLH HQ ]RUJ YRRU KHW PLOLHX 'LW LV ]RZHO HHQ EHORIWH DOV HHQ XLWGDJLQJ Met ‘werkend’ bedoelen we dat wij staan voor HHQ G\QDPLVFKH EHQDGHULQJ YDQ GXXU]DDPKHLGVvraagstukken, waarbij we 24/7 ontwikkelingen PRQLWRUHQ HQ UHVXOWDWHQ NXQQHQ DDQWRQHQ

ZZZ GZD QO

DE IDEALE RENOVATIE VOOR ELKE GEVEL MET E-BOARD ISOLATIE AAN DE BUITENZIJDE.

Voor

Het E-Board gevelisolatiesysteem bestaat uit hoogwaardige ECO-EPS isolatiepanelen. Hierop verlijmt de aannemer handvorm steenstrips naar keuze uit ons uitgebreide assortiment. Door de speciale geleidingsrichels op het paneel gaat dat snel en eenvoudig met een vaste voegbreedte.

E-Board biedt: • Tot 40% energiebesparing • Duurzame en onderhoudsvrije upgrading • Snelle, eenvoudige en schone montage • Sterke besparing op sloopkosten

Tel.: +31 (0)416 39 66 96, www.vandersandengroup.nl/eboard

Maatschappelijk vastgoed

Sportclubs vragen € 6 miljoen subsidie Binnen 4 dagen na de openstelling van de Subsidieregeling Energiebesparing en duurzame energie sportaccommodaties (EDS) is het plafond van € 6 miljoen bereikt. Het gaat hierbij om zo’n 500 aanvragen. Dit meldt RVO.nl. Deze regeling heeft als doel energiebesparende maatregelen en duurzame energie te stimuleren bij sportaccommodaties. Voor sportverenigingen

is de energierekening zo’n tien à twintig procent van de begroting en valt hier dus veel winst te behalen. De subsidie is beschikbaar voor maatregelen als ledverlichting, isolatie, zonnepanelen en zonneboilers. Alle ingediende aanvragen worden nu beoordeeld. Dit kan leiden tot een toekenning of een (gedeeltelijke) afwijzing. Sportclubs kunnen daarom nog steeds hun aanvragen indienen, maar het is nog niet zeker of ze ook kunnen worden toegekend.

BREEAM-NL Very Good voor ziekenhuis Het Zaans Medisch Centrum (ZMC) in Zaandam heeft eind vorig jaar het BREEAM-NL Very Good-certificaat ontvangen. In samenwerking met architectenbureau Mecanoo, ontwikkelaar Vitaal ZorgVast en aannemer BAM kwam het ziekenhuisbestuur tot een milieuvriendelijk gebouw. Bij de

bouw was het BREEAM-NL ‘Very Good’-certificaat ook het doel. Zo heeft het architectenbureau het gebouw op zo’n manier ontworpen, dat het energieverbruik zo beperkt mogelijk is en de energie duurzaam wordt opgewekt. Hiervoor gaat een warmte-koudeopslagsysteem zorgen. Daarbij heeft het ZMC een contract gesloten met BAM, waarin is bepaald dat de aannemer de komende jaren verantwoordelijk is voor het energieverbruik en het nemen van maatregelen om het energiegebruik zo veel mogelijk te beperken. Met de oplevering start de exploitatie van het nieuwe ziekenhuis waarbij BAM voor een periode van 25 jaar verantwoordelijk is voor het technisch beheer en onderhoud, voor het leveren van schoonmaakdiensten en voor het energieverbruik van het ziekenhuis. Daarnaast beschikt het gebouw over een goede oriëntatie, healing environment, energiezuinige installaties voor klimatisering en verlichting, aandacht voor flora en fauna op en om het gebouw en het hergebruik van afvalwater met een pharmafilter. Dankzij deze filter wordt twintig procent van het waterverbruik hergebruikt. Het ZMC bestaat uit vijf bouwlagen en heeft een vloeroppervlak van zo’n 39.000 m2.

Monumentaal raadhuis met renovatie naar Nul op de Meter De gemeente Waalre renoveert haar raadhuis uit 1929 naar Nul op de Meter. “Het stelt ons in staat om dit rijksmonument midden in het centrum van Waalre te herbouwen”, vertelt wethouder José van Dijk. Het raadhuis stamt uit 1929 en werd in 2012 grotendeels verwoest door een aanslag en een brand. Alleen de buitengevels zijn gespaard gebleven.

“Eigenlijk hebben we geen regelingen voor dit soort calamiteiten met rijksmonumenten”, laat gedeputeerde Henri Swinkels weten. “Maar we vinden dat de gemeente Waalre een gebaar van solidariteit verdient, vanwege de ernstige aanleiding voor de herbouw.” Het is de bedoeling dat het gemeentehuis eind 2017 wordt opgeleverd en in het eerste kwartaal van 2018 open gaat.

duurzaam gebouwd | februari 2017

129

Slimme en efﬁciënte constructies voor nieuwbouw en hergebruik

GRAVENSTRAAT | AMSTERDAM

DE KAMPANJE | DEN HELDER

TIJDELIJKE RECHTBANK | AMSTERDAM

HET PLATFORM | UTRECHT

AMSTELTOREN | AMSTERDAM

ENTREEGEBOUW KEUKENHOF | LISSE

MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN | ROTTERDAM

STUDENTENHUISVESTING STIELTJESWEG | DELFT

ENERGIEHUIS | DORDRECHT

Piekstraat 77 3071 EL Rotterdam T E

010 201 23 60 imd@imdbv.nl

www.imdbv.nl

Kennispartner voor advisering, engineering, installeren en onderhouden van duurzame maatwerk-installaties

Elektrotechniek PV Systemen Besturingstechniek ICT & Telecom Monitoring Huis & Gebouw Automatisering

De meerpaal Scheveningen: Middels BIM-Model, Engineering en realisatie van Elektrotechnische installaties, brandmeld installaties, verlichting en zonnepanelen.

Beveiligingssystemen

Zonnepanelen Wildlands: 1905 zonnepanelen geplaats in Adventure Zoo Wildlands voor Pure Energie te Emmen.

Tel: +31 (0) 314 662445 | Ulenpasweg 2b | 7041 GB | â&#x20AC;&#x2DC;s-Heerenberg

Circulariteit en gezondheid centraal tijdens congres In de Kunstline in Almere vond afgelopen 16 november de achtste editie van het Duurzaam Gebouwd Congres plaats. Met sprekers als Marjolein Shiamatey van ReGen Villages en Lara Muller van de Blue Building Institute stonden circulariteit en gezondheid centraal. Tekst: Tim van Dorsten. Beeld: Robert Tjalondo

Het thema van het congres in Almere was ‘Zero waste, zero energy’. De locatie paste goed bij het thema, vertelde wethouder Tjeerd Herrema. “Deze gemeente heeft als doel om in 2022 energieneutraal te zijn. Daarnaast willen we dat iedere persoon in Almere op jaarbasis gemiddeld slechts 50 kilo restafval overhoudt.” Daarom krijgt Almere

in 2017 een Upcycle Centrum, waarin oude of afgedankte goederen weer economische waarde krijgen en dus niet weggegooid hoeven worden. Ook op bouwgebied kent Almere een opgave, liet gedeputeerde Jan Nico Appelman van de provincie Flevoland weten. “Deze stad kent een sterke groei. Hiervoor hebben

Met een 8,3 beoordeelden de aanwezigen het verhaal van Marjolein Shiamatey over ReGen Villages het best.

132

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Duurzaam Gebouwd Congres

Het samenwerkingsverband Co Green heeft de Supply Chain Award gewonnen. Het gaat hierbij om de bedrijven Eigen Huis, Era Contour, KOW en Oranje.

we de komende jaren zo’n 60.000 nieuwe woningen nodig. Om deze duurzaam te kunnen bouwen, staan we open voor innovatieve en duurzame ideeën.”

Oosterwold en Lund Ook het verhaal van Marjolein Shiamatey ging over woningen. In 2027 verschijnen de eerste woningen van ReGen Villages, een regeneratief dorp waarover in de vorige editie van Duurzaam Gebouwd Magazine een uitgebreid verhaal is verschenen. ”We willen een beweging initiëren om de aarde te herstellen”, vertelde ze. “Ons

doel is om te gaan voor de overproductie van voedsel, water en energie. Het afval willen we juist zo veel mogelijk reduceren.” In Oosterwold, zo’n tien kilometer van Almere, komen honderd woningen. Het tweede dorp komt in de Zweedse plaats Lund. “Dat dorp wordt groter”, liet ze weten. “Dat is ook mogelijk want uit onderzoek blijkt dat onze overproductie nog groter is dan we hadden gedacht: tot 140 procent.” Volgens haar is ReGen Villages de ‘Tesla onder de dorpen’. “Dankzij een samenwerkingsverband met de Allianderspinoff SIM-CI en Microsoft zorgen we voor software,

‘Pionieren in Almere’ Net als de afgelopen twee jaar in Groningen en Maastricht vond de avond voor het congres het congresdiner plaats. Uit de pitches bleek Almere een goede locatie te zijn om te innoveren. Zo vertelde Tjeerd Herrema dat Almere wil groeien door dingen beter te gaan doen. “We willen innoveren en nieuwe concepten hier neerleggen. Zo hebben we samen met het Rijk voor woningcorporaties het Woningatelier opgericht. Hierin worden innovatieve ideeën en experimenten op het gebied van wonen ontwikkeld en in de stad in de praktijk gebracht.” Daarnaast riep voormalig Bouwvrouw van het jaar Ellen van Acht (zie foto) multidisciplinaire ontwerpteams op om de wijk Almere-Haven toekomstbestendig te maken. “Ons doel is om deze wijk en vier andere naoorlogse wijken van het gas te halen, energieneutraal en levensloopbestendig te krijgen. Samen met Rijksbouwmeester Floris Alkemade hebben we hiervoor een prijsvraag gelanceerd, met als naam: ‘Who cares?’” Een dag later herhaalde ze deze oproep tijdens een van de workshops bij het congres.

duurzaam gebouwd | februari 2017

133

Isolatieoplossingen van Termokomfort

Milieubewust en innovatief! Door alle aandacht voor energiebesparing en milieu in de media is het isoleren van woningen en gebouwen ‘hotter’ dan ooit. Bij Termokomfort is de isolatie van gebouwen pas echt in ‘groene’ handen. Dat komt onder andere omdat we recyclebare en biologisch afbreekbare grondstoffen voor onze isolatieproducten én -systemen gebruiken die zorgen voor een minimale belasting van het milieu. BioFoamPearls bijvoorbeeld is 100% plantaardig, cradle-to-cradle gecertiﬁ ceerd en biedt de allerhoogste isolatiewaarde in de markt.

100% natuurlijk product Gecertiﬁceerd energiezuinig Hoogste isolatiewaarden in de markt 100% veilig voor mens en milieu Flexibel in de verwerking Inzetbaar voor vele vormen van isolatie

dakisolatie

spouwisolatie

kruipruimteisolatie

Bel vandaag nog voor een vrijblijvend gesprek en wij vertellen u graag hoe Termokomfort de beste ‘groene’ isolatieoplossingen in de markt kan bieden! akoestische isolatie

(036) 538 75 58 www.termokomfort.nl

maakt het behaaglijk

Duurzaam Gebouwd Congres

Wybrand Pieksma (tweede van links) van woningcorporatie Eigen Haard neemt de prijs van de WoCo25 in ontvangst van jurylid John Mak van W/E adviseurs.

‘Weet wat je wil, weet wat moet en zorg voor een overzicht van wat je hebt’ waarmee dorpen van elkaar kunnen leren. Net zoals bij Tesla-auto’s.” Want uiteindelijk is het doel dat er meer dan twee ReGen Villages komen. “Steden als Oslo, München, Frederikssund en de regio Ede/Wageningen hebben ook interesse”, verklapte ze.

Personeel is het belangrijkst Daarna nam Lara Muller het woord. Als voormalige MVOdirecteur bij vastgoedbelegger Corio weet ze waarvan de top van het bedrijfsleven wakker ligt. “Human capital staat voor hen op de eerste, tweede en derde plaats. Hoe beter ze met hun medewerkers omgaan, hoe beter ze presteren. Dit blijkt ook uit cijfers van kredietbeoordelaar Standard & Poor’s.” Negentig procent van de medewerkers wordt negatief beïnvloed door zijn omgeving. “En we zijn negentig procent van de tijd binnen. Daarom moet het in het vastgoed over mensen gaan. Maar wij blijven onze gebouwen als financieel kapitaal zien.”

In haar ogen zijn gezondheid en welzijn de nieuwe stappen op het gebied van duurzaamheid. “Wellness is de hardst groeiende sector: iedere geïnvesteerde euro levert € 10,44 op. Door vastgoed en wellness met elkaar te combineren, creëer je waarde.” Ze pleit dan ook voor het duurzaamheidscertificaat WELL, waarin ook zaken als geest, voeding en fitheid een belangrijke rol spelen. “Volgens het RIVM is in 2030 veertig procent van de werknemers chronisch ziek, door stress en depressie. Als ze een groendak zien, dan verhoogt dat hun concentratie met zes procent.”

Uitdaging in renovatie Ook Marleen Hermans van Brink Groep en TU Delft pleitte voor WELL. “Ik zie dit als een nieuwe beweging. Ik merk dat de sociale duurzaamheid de technische duurzaamheid vervangt. Met name in renovatieprojecten ligt de uitdaging om deze WELL-gecertificeerd te krijgen.” Ze adviseerde gebouweigenaren duurzaamheidseisen te stellen op de korte termijn voor elk onderdeel van hun vastgoed. “Om je vastgoed te verduurzamen, zijn er drie stappen van belang: weet wat je wil, weet wat moet en zorg voor een overzicht van wat je hebt.” Overigens zag ze op internationaal gebied duurzaamheid verdwijnen. “Circulariteit komt in de plaats van duurzaamheid.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

135

Duurzaam Gebouwd Op Locatie & Duurzaam Gebouwd Inspiratiereis

Druk najaar met Duurzaam Gebouwd-evenementen Het najaar van 2016 stond bol van Duurzaam Gebouwd evenementen. Naast de Duurzaam Gebouwd NoM-seminars vonden twee Duurzaam Gebouwd Op Locatie-bijeenkomsten plaats en werd voor de eerste keer de Duurzaam Gebouwd Inspiratiereis gehouden. Tekst: Tim van Dorsten en Marvin van Kempen

In oktober vormde de enorme Nederlandse renovatieopgave van 7 miljoen woningen het hoofdonderwerp van Duurzaam Gebouwd Op Locatie: Renovatie en Transformatie. De Hangar in Eindhoven was de locatie voor deze bijeenkomst met circa honderd deelnemers. “Dit gebied was in het verleden een militair vliegveld, maar is inmiddels een vinexlocatie geworden”, vertelt voormalig directeur Peter Aarts, ontwikkelingen aannemersbedrijf Woonveste. Hij vindt het pand eigenlijk niet in de wijk passen. “Maar de architect heeft er wel iets moois van gemaakt: de uitstraling is behouden gebleven, terwijl de binnenkant aangepast is aan de moderne tijd.” Desondanks heeft hij een punt van kritiek. “Deze wijk is duurzaam, maar de aannemer heeft enkel de destijds voorgeschreven esthetische en bouwbesluiteisen aangehouden. Niets meer.”

Akoestiek in gebouwen Als bouwfysisch adviseur houdt Peter Bijvoet zich vaak bezig met akoestiek en dit vormde ook het centrale onderwerp tijdens zijn presentatie. “De uitdaging vanuit akoestisch perspectief ligt met name bij de renovatie en

Duurzaam Gebouwd Op Locatie: Renovatie en Transformatie in De Hangar te Eindhoven startte met een interview met Peter Aarts.

136

februari 2017 | duurzaam gebouwd

revitalisatie van maatschappelijk vastgoed.” In zijn ogen is een omgeving of een gebouw pas duurzaam als mensen er graag verblijven. Daarom vindt hij dat de akoestische keuze een belangrijkere plaats dient te krijgen in het bouwproces. Willem Jan Landman van Paul de Ruiter Architects vertelde op zijn beurt over het stappenplan om tot duurzame renovaties te komen. “De eerste stap is om te kijken waar je kunt bezuinigen op energieverbruik. Zo zijn hier [De Hangar, red.] de lichten nu aan, terwijl de beamer voldoende licht geeft. Een belangrijk uitgangspunt voor duurzame kantoren is dat een kantoor alleen waarde heeft als het geschikt is om goed en prettig in te werken.”

Gezonde werkplek als doel In december vond in Venlo een Duurzaam Gebouwd Op Locatie-evenement plaats, ditmaal met het thema ‘Gemeentelijk Duurzaamheidsbeleid’. “Dit gebouw was niet ons doel, we wilden zorgen voor een gezonde werkplek”, vertelde Bas van de Westerlo destijds over de locatie van de bijeenkomst: het stadskantoor Venlo. Als adviseur circulair bouwen bij C2C ExpoLAB wist hij de deelnemers exact te vertellen wat bijzonder is aan het gebouw. “Het is een combinatie van onder meer een gezond binnenklimaat en een materialenbank. Daarnaast is het gebouw volledig demontabel. Het komende jaar zorgen alle gebruikers voor een nulmeting, om daarna continu te blijven verbeteren”, licht hij toe. Projectmanager Nick Hendriks van Royal HaskoningDHV liet op zijn beurt meer weten over de drie thema’s die ten grondslag lagen aan het succes van dit project. “Dat zijn focus, verbinden en waardecreatie. Door te focussen en te verbinden hebben we waarde gecreëerd. Dat is in mijn ogen de kern.” Hij vertelde dat dit stadskantoor er anders had uitgezien als dit op een andere locatie had gestaan. “De groene gevel is aan de noordkant om de lucht aan de drukke Eindhovenseweg te filteren.”

Duurzaam Gebouwd

Onderdeel van Duurzaam Gebouwd Op Locatie: Gemeentelijk Duurzaamheidsbeleid was de rondleiding in stadskantoor Venlo.

Kostenmanager Gerbert van Oosterom van BBN adviseurs legde op zijn beurt uit dat Cradle to Cradle lastiger is vast te stellen dan harde resultaten uit certificaten als BREEAM of GPR. “Het is geen afvinklijst. Daarom is het belangrijk om niet alles in één keer te willen doen en overbodige kosten te vermijden. Bij sommige onderdelen volgt het financiële effect pas over een paar jaar. Het belangrijkste is dat de opbrengsten hoger zijn dan de kosten.”

Het tweede deel van het inhoudelijke deel werd afgesloten met een bezoek aan Carlsberg Byen, een district in het centrum van Kopenhagen met diverse gerestaureerde 19e- en 20e-eeuwse panden. Liefhebbers van renovaties van monumentale panden konden hun hart hier ophalen. De dag werd afgesloten met een reis naar het Copenhagen Island Hotel en een hapje en een drankje in het Kopenhaagse Almanak restaurant.

Duurzaam Gebouwd Inspiratiereis: Kopenhagen en Malmö

Bezoek aan Camel Building en UN City

Ook tijdens de eerste Duurzaam Gebouwd Inspiratiereis waren er netwerkmomenten in overvloed. Van 5 tot en met 7 oktober 2016 bracht een gezelschap van architecten, gebouweigenaren, vastgoedontwikkelaars en andere disciplines een bezoek aan diverse inspirerende projecten in Kopenhagen (Denemarken) en Malmö (Zweden). De vijftig deelnemers startten de eerste dag met een lunch bij Café 8 Tallet in Kopenhagen, waar ze voldoende gelegenheid hadden om elkaar te leren kennen. De groepen vertrokken naar het eerste project, Ørestad Skole. KHR Arkiteker maakte het ontwerp voor de school voor 750 leerlingen. Gedurende de rondleiding door de school werd duidelijk dat de ontwerpers te maken hadden met beperkte ruimte, waarvoor de oplossing veel deelnemers deed opkijken: met een groot aantal ruimtes buiten het gebouw wordt een illusie gecreëerd van een veel groter gebouw.

De tweede dag begon met een knaller, dankzij een exclusieve presentatie in het Camel Gebouw. Dit gebouw is een opvallende verschijning. Het wordt een architecturaal meesterwerk genoemd en de redenen daarvoor zijn duidelijk. Overdag lijkt het alsof er golven te zien zijn, wanneer het donkerder is lijken er bergen te ontstaan. Het gebouw heeft een LEAF-award in de wacht gesleept [Jaarlijkse architectuurprijs, red.] en was een lust voor het oog.

Bekijk de video van de inspiratiereis op DuurzaamGebouwd.nl/Inspiratiereis. Op deze pagina vindt u ook de foto’s en het volledige reisverslag. Daarnaast vindt u hier de deelnemerslijst van de inspiratiereis.

duurzaam gebouwd | februari 2017

137

WARMTEPOMPEN

De lucht/water warmtepomp voor u! STULZ introduceert de Q-Ton!

warmtepomp. Deze krachtpatser is efﬁciënt en uitermate geschikt voor onder andere restaurants, winkels, ﬁtness centra en nog veel meer! Meer informatie over deze duurzame machine? Neem dan contact met ons op via www.stulz.nl

Duurzaam Gebouwd

De groep deelnemers aan de eerste Duurzaam Gebouwd Inspiratiereis staat voor het gebouw van de Verenigde Naties.

Daarna werd de UN City betreden en waren onder andere de herontwikkeling van silo’s te zien naar kantoren en residentiële ruimtes. Na een rustmoment in restaurant Ofelia reisde het gezelschap af naar Malmö, waar een bezoek aan het BO01 District op het programma stond. Vroeger was dit een industrieel gebied en haven, met vervuilde grond.

100% duurzame energievoorziening

Dat kon en moest anders, vond de gemeente. De herontwikkeling van BO01 vormt de eerste stap in het transformeren van 160 hectare aan industriegebied en haven. De doelstelling is 30.000 woningen voor bewoners en gebruik van 100 procent hernieuwbare energie. Voor laatstgenoemde doel worden gerecycled water en natuurlijke energiebronnen als zon en wind ingezet.

Na een korte stop bij de Biomio Organic Bistro en een zonovergoten bootreis kwamen de deelnemers aan bij het gebouw van de Verenigde Naties. Normaal gesproken is het niet mogelijk in dit gebouw rond te lopen, maar voor de Duurzaam Gebouwd Inspiratiereis werd een uitzondering gemaakt. Acht organisaties van de VN zijn in deze centrale locatie gehuisvest en in 2012 kreeg het gebouw de European Commision’s Green Building Award. Het complex kreeg ook een LEED Platinum certificaat. Er is onder andere gebruikgemaakt van duurzame bouwmaterialen, afvalreductie en er wordt ingezet op hoge energie-efficiëntie en slim gebruik van water.

Een meeting op de 54e verdieping van de Turning Torso vormde het sluitstuk van de tweede dag. De presentatie hier ging onder andere in op de opmerkelijke architectuur van deze ‘gewokkelde’ wolkenkrabber. In 2005 werd het pand opgeleverd en het staat sindsdien symbool voor de ontwikkeling die de buurt aan de Västra Hamnen heeft doorgemaakt. Na een diner in het Arstiderna restaurant overnachtten de deelnemers in het Quality View Hotel.

Lees de volledige verslagen van de Duurzaam Gebouwd Op Locatie-bijeenkomsten en de Duurzaam Gebouwd Inspiratiereis op DuurzaamGebouwd.nl.

De derde dag en laatste dag stond in het teken van een bezoek aan de wijk Hyllie. Vanuit de Turning Torso was het gebied al duidelijk te onderscheiden, met een bijzondere infrastructuur en duizenden woningen. Er is honderd procent duurzame energievoorziening en er wordt speciale aandacht geschonken aan afval- en recyclingsystemen.

De exclusieve rondleiding was het laatste programmapunt van de inspiratiereis. Op Schiphol werden de nodige visitekaartjes uitgewisseld en nam de groep afscheid van elkaar. Maar niet voor altijd: de groep trof elkaar weer tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres 2016. Daar stond een meer regionale duurzaamheidsambitie centraal, waarover u meer kunt lezen op pagina 132.

duurzaam gebouwd | februari 2017

139

Energiemanagement en gebouwbeheersysteem in één!

Bespaart energie!

Qanteon is de nieuwe definitie van energiemanagement en gebouwbeheer en is ontwikkeld voor technische installaties in kleine en middelgrote gebouwen. Qanteon is een aanvulling op het bestaande Neutrino gebouwbeheersysteem en rekent af met complexe en dure gebouwbeheersystemen. Bovendien, waar voorheen twee systemen voor nodig waren, maar ook twee scholingen, twee in bedrijfstellingen, et cetera, volstaat nu één “Building & Energy Management System”. ISH Frankfurt, 14-18 maart: hal 10.3 C55 en 10.3 E55 Building Holland, RAI, 11-13 april: stand 10.015

Technologie voor gebouwautomatisering Kieback&Peter Nederland B.V. (0341) 27 80 20 info@kieback-peter.nl www.kieback-peter.nl

Duurzaam Gebouwd

‘Maak van Nederland een blue zone’ Voor het eerst vonden in 2016 de seminars Nul op de Meter plaats. De twee seminars trokken veel publiek, met prominente sprekers en inspirerende verhalen over de belangrijkste succesfactoren voor NoM-realisaties. “NoM is niet zomaar iets dat techneuten hebben verzonnen”, trapt moderator en voorzitter Stroomversnelling Leen van Dijke af bij ingenieursbureau Dubotechniek in Zaltbommel. “Het is onze drive om naar non-fossiel te gaan en aan de klimaatdoelstellingen te voldoen. Doorgaan met gas is niet meer sexy en daar hebben we nu gelukkig concrete regelgeving over gekregen, bijvoorbeeld door cv-aansluitingen niet langer verplicht te stellen en te bewegen naar all-electric.”

Meer dan som der delen In Nederland zijn zeven miljoen huishoudens rijp voor de renovatie, klaar om naar NoM te gaan en volledig gevoed door elektriciteit. “Bij die projecten bied je pas toegevoegde waarde als je niet alleen een goede schil hebt, maar ook goed luchtdicht bouwt en een warmteterugwin-installatie toepast”, vindt consultant Rudy Grevers van Alklima / Mitsubishi Electric. Een warmtepomp kan een belangrijk element zijn om een comfortabel binnenklimaat te bereiken. “Met de duurzame energie die je opwekt, kun je je installaties voeden en het hele jaar door een fijn en gezond milieu in het huis creëren.” Veel NoMrealisaties kennen een industrieel bouwproces, waarbij prefab elementen in een geconditioneerde omgeving worden klaargestoomd. “De Stroomversnelling heeft het proces van bouwers verandert.” Daarnaast wordt monitoring belangrijker. “We krijgen het verzoek om op basis van data een prestatiegarantie te geven. We willen exact weten wat de energievraag is gedurende een jaar, zodat we hierop kunnen inspelen.” Het belang van een goede, luchtdichte schil is ook algemeen directeur Hans Mascini van Strikolith niet ontgaan. “Net zo belangrijk is de esthetiek. We praten veel over techniek, maar denken we voldoende na over hoe ons werk eruit komt te zien?” De leverancier van gevelafwerkingen weet wat een fraaie vormgeving met een bewoner kan doen. “Natuurlijk is gevelisolatie niet alleen voor het oog, het is een effectief middel om het energieverlies van woningen de das om te doen.”

BENG en gasloos Hoofd acquisitie en innovatie Onno Dwars van VolkerWessels Vastgoed greep de aandacht met een pleidooi om van Nederland een ‘blue zone’ te maken. “We gaan naar BENG en gasloos, maar ik daag iedereen uit om groter te denken. Groter dan het project waar je mee bezig bent,

Lees meer informatie over de diverse evenementen op Duurzaamgebouwd.nl. Hier vindt u ook de inschrijflinks naar diverse evenementen. Aan veel van onze evenementen kunt u kosteloos deelnemen. Bekijk daarom snel de mogelijkheden om deel te nemen.

Dagvoorzitter Leen van Dijke (links) interviewt Onno Dwars (rechts).

om bewuster te worden van waarde en waardeloosheid.” De gebouwde omgeving heeft de potentie om het beste medicijn te worden. “Als je de keuze hebt tussen twee huizen, waarbij je in de ene vijf jaar langer leeft, dan is je beslissing snel gemaakt.” Om de gebouwde omgeving healing te maken zoals Dwars ambieert, is het nodige werk nodig. Voor veel partijen is financiële ondersteuning noodzakelijk om de handtekening onder een project te krijgen. “Diverse middelen zoals een groenfinanciering en een investeringsapp brengen een verduurzaming dichterbij”, legt commercieel directeur Zuid-Oost Nederland Rob Konings van ING uit. Vanaf 2023 mag een kantoor geen slechter label dan C. “Dat is een goede ontwikkeling, maar we boksen nog op tegen diverse uitdagingen”, laat Konings weten. “Een grote is de split incentive. De eigenaar doet de investering, terwijl de huurder het voordeel heeft. Het is zaak dat we duurzaamheid beter terugzien in de waardering van gebouwen en dat eigenaren op een waardeverhoging kunnen rekenen bij duurzamer vastgoed.” Met ook de financieringskant belicht eindigt het seminar. “Ik daag u allen uit om bij te dragen aan een veranderend speelveld”, sluit Van Dijke af. “Maak omgevingen waarin u zelf ook wilt wonen en leven. Denk groter en daag uzelf en uw organisatie uit om niet achter te blijven maar mee te gaan in een versnelling.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

141

Voor een aangenaam comfortabel binnenklimaat De innovatieve en energiebesparende leidingen isolatieoplossingen zorgen voor een probleemloos, betrouwbaar en aangenaam klimaat daar waar het nodig is.

Voor verwarming, koeling en ventilatie • Standaard met 10 garantie; onder voorwaarden zelfs 25 jaar • C2C gecertiﬁceerd dus punten voor BREAAM/LEED! • Beschikbaar via de betere installateur en isoleerder

Wij zijn Thermaﬂex. Taking care of energy and the environment

www.thermaflex.com

Project

Gezond en veilig thuis voor Amsterdamse studenten De Ravel Residence op de Zuidas in Amsterdam is een veelbesproken studentencomplex, met een opvallende kunststof gevel en een modulair gebouwconcept. Gezonde technieken staan centraal in dit gebouw van ontwerpbureau OeverZaaijer architectuur en stedebouw. Amsterdam is rijk aan unieke gebouwen met een eigen uitstraling en verhaal. Het in 2015 opgeleverde Ravel Residence kan aan die lange lijst worden toegevoegd. Het gebouw heeft vijf verdiepingen bestaande uit 800 onafhankelijke studentenappartementen en voorzieningen als een café, lounge en wasserij. “Ravel Residence kan

het best worden vergeleken met een klein dorp”, zegt marketing- en communicatiemanager Marlies Zwols bij architectenbureau OZ. “Dankzij een boeiende mix van diverse functies kunnen jongeren hier van het leven genieten en werken in een stedelijke, groene omgeving. De ruimtes van het Ravel Residence kunnen eenvoudig

Ravel Residence heeft vijf verdiepingen en 800 onafhankelijke studentenappartementen.

duurzaam gebouwd | februari 2017

143

Isolatie, essentieel voor onze wereld.

ROCKWOOL steenwol. ®

Dé natuurlijke en duurzame isolatie.

Project

Duco, dat gezond en duurzaam bouwen hoog in het vaandel heeft, kwam al snel in beeld. Het West-Vlaamse bedrijf werkte mee aan de realisatie van een gezonde en akoestisch comfortabele omgeving voor optimaal wonen en werken. “Architecten en studiebureaus zijn continu op zoek naar oplossingen om de akoestiek in een gebouw te optimaliseren”, vult marketing manager Hendrik Dejonghe van Duco aan. “Ze moeten daarbij rekening houden met de invloed van buitenlawaai en de geldende ventilatie-eis. Duco kon dankzij zijn uitgebreide gamma geluiddempende ventilatieroosters een passende oplossing bieden.”

Jongeren kunnen genieten van het leven en werken in een stedelijke, groene omgeving.

van functie veranderen door het modulaire bouwsysteem, wat toch vrij uniek is.” Het nieuwe studentencomplex bracht uitdagingen met zich mee, onder andere op het gebied van geluidscomfort. “De centrale ligging van het complex aan zowel het station Amsterdam RAI als station Zuid, de open afrit van de A10 én de aanvliegroutes van Schiphol vormen een sterke troef. Tegelijkertijd zorgt het ervoor dat we meer aandacht moesten besteden aan geluidscomfort, zeker omdat dit gebouw natuurlijke ventilatie heeft”, laat Zwols weten.

De mens staat centraal De architect en aannemer Jan Snel zochten bewust naar een ventilatiespecialist die de mens centraal stelt.

‘De ruimtes van het Ravel Residence kunnen door het modulaire bouwsysteem eenvoudig van functie wisselen’

“Na een uitgebreide studie viel de keuze op twee type roosters”, aldus Dejonghe. “De GlasMax ‘ZR’ en de Firemax ‘ZR’.” Het eerste type rooster is voorzien van duurzaam dempingsmateriaal op basis van geperst vlokkenschuim. Dit susrooster combineert diverse voordelen. Zo is de plaatsing zowel rechtstreeks op glas, met een minimale glasaftrek van 80 mm, als in compacte kalf. Daarnaast is het beschikbaar in vier verschillende luchtspleten: 10, 15, 20 of 25 mm. In dit project werd GlasMax 15 ‘ZR’ uitgevoerd in een compacte kalfplaatsing. In situaties waar brandveiligheid een eerste vereiste was, is gekozen voor Firemax ‘ZR’. Een brandwerendheid van 90 minuten voor de hoofddraagconstructie en een weerstand tegen branddoorslag en -overslag van 60 minuten voor de scheidingswand, vormden belangrijke voorwaarden. Met het tweezijdig brandwerende ventilatierooster van het type Firemax ‘ZR’ werd probleemloos aan de gestelde eisen voldaan.

Zuiderkerkprijs

Het gebouw heeft naast appartementen ook voorzieningen als een café en lounge.

Het architectenbureau, de aannemer en Duco hebben zich behoorlijk moeten inspannen, om uiteindelijk het beoogde eindresultaat te kunnen verwezenlijken. En dat resultaat mag er wezen. Marlies Zwols: “We hebben bij dit project niet te klagen over media-aandacht. En met de nominatie voor de Zuiderkerkprijs 2015 op zak, zal die aandacht voorlopig waarschijnlijk niet minder worden.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

145

Consortium EnergiQ wint publieksprijs BIK Challenge

‘Buiten de kaders denken was het meest waardevol’ Tijdens de BIK Challenge daagden woningcorporaties en andere vastgoedeigenaren in Noord-Holland diverse consortia uit de oplossing te presenteren voor een zo energiezuinig mogelijke renovatie van een woningcomplex. Publieksprijswinnaar was EnergiQ. “Onze doorontwikkelde businesscase viel bij de aanwezigen in de smaak.” Tekst: Ingrid Rompa

Het doel van BIK Challenge was onder meer in korte tijd sterke businesscases genereren door vraag en aanbod bij elkaar te brengen, de lat hoog te leggen en ketengeïntegreerde samenwerking te stimuleren. Volgens

Dick Schotvanger, planontwikkelaar en RGS adviseur van Logchies, is dat uitstekend gelukt. “Het consortium EnergiQ bestaat uit de familiebedrijven Bonarius, Koppes Bouwkunde, Patina Dakdenkers en Logchies renovatie &

Het consortium EnergiQ was de publieksprijswinnaar van de BIK Challenge.

146

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Achtergrond

Voor Rochdale ontwikelde EnergiQ de meest energiezuinige oplossing voor 49 portiekwoningen in Zaandam.

‘We hebben bewust voor productonafhankelijke partijen gekozen’ onderhoud. Wij werkten al regelmatig met elkaar samen en Rochdale is geen onbekende van ons. Door deze wedstrijd zijn we zeker tot nieuwe inzichten gekomen, en dat was wel een van redenen om hier aan mee te doen.” EnergiQ nam de uitdaging aan voor woningcorporatie Rochdale de meest energiezuinige oplossing te ontwik-

Duurzaam Gebouwd Corporaties en Building Holland Het consortium EnergiQ presenteert zijn oplossing tijdens Building Holland en tijdens de seminars Duurzaam Gebouwd Corporaties. Die seminars vinden in juni plaats op vier verschillende locaties. Kijk voor meer informatie op BuildingHolland.nl en DuurzaamGebouwd.nl/DGCorporaties.

kelen voor 49 portiekwoningen in de Coniferenstraat in Zaandam, met minimaal drie labelstappen of vanaf B en hoger. “We hebben zelf uiteindelijk een scenario voor A++ ontwikkeld”, licht hij toe. “Dat hebben we ook gedaan voor onze eigen leercurve: wat zijn de mogelijkheden en de onmogelijkheden? En wat moet je precies doen om Nul-op-de-Meter te realiseren? Op die interessante vragen hebben we nu antwoord gekregen.”

Na werktijd Bij de vier familiebedrijven binnen EnergiQ staat duurzaamheid hoog op de agenda. “We beschikken bovendien over veel kennis van de markt”, vertelt Schotvanger. “Zo konden we onze krachten bundelen.” Iedereen heeft een bepaalde rol binnen het consortium. “We hebben bewust voor productonafhankelijke partijen gekozen. Zo hoef je niet met de toeleverancier aan tafel en zit je bijvoorbeeld niet vast aan houten of kunststof kozijnen. Bij ons stonden alle mogelijkheden nog open.” Tijdens het proces is ook veel aandacht besteed aan de

‘Het is nu aan Rochdale om een volgende stap te maken’ duurzaam gebouwd | februari 2017

147

Rainbox 3S inﬁltratiekratten Duurzaam omgaan met regenwater

Na regen komt Duborain Slim en duurzaam omgaan met regenwater kan voortaan ook eenvoudig en snel met het Duborain assortiment. De Rainbox 3S inﬁltratiekratten van DYKA zijn bijvoorbeeld snel en foutloos te plaatsen. De kratten zijn standaard omhuld met geotextiel. Dit voorkomt dat zand het inﬁltratiebekken binnendringt en verhoogt de levensduur van de kratten.

Inspecteer- en reinigbaar

Duborain regenwaterbeheer

De Rainbox 3S kratten zijn langs alle kanten voorzien van

De Rainbox 3S inﬁltratiekrat is een onderdeel van het Duborain

verschillende aansluitmogelijkheden. Zo is inspectie en reiniging

regenwaterbeheer assortiment. Deze duurzame oplossingen

altijd mogelijk. Dit houdt de kratten in optimale conditie. Met de

van DYKA spelen in op steeds intensievere regenbuien.

3S krat voldoet u niet alleen aan de eis om regenwater af te koppelen van afvalwater. U voorkomt zowel lokale

Meer weten of ontvangt u graag onze documentatie?

wateroverlast als uitdroging van de bodem.

Bel met onze experts, +31(0)521 - 53 44 80.

DYKA | +31(0)521 - 53 49 11 | info@dyka.nl | www.dyka.nl

Achtergrond

‘We konden helemaal los gaan, dat is echt geweldig’ Belangrijke rol bewoners EnergiQ heeft echt gekeken naar de bewonersproblematiek; onder andere via een enquête. De bewoners spelen een belangrijke rol in zo’n traject. “Het was voor EnergiQ bijvoorbeeld zeer interessant om te weten hoe hoog de energierekeningen waren. Andere zaken die eruit kwamen, waren onder andere dat bewoners de uitstraling van het complex niet mooi vonden. De portieken waren bijvoorbeeld heel donker. Ook daarvoor hebben we een oplossing bedacht. Wat er verder uit kwam, was dat bewoners in het voorjaar de verwarming nog aan hebben. De isolatie is dus minimaal. Dat hebben we ook meegenomen. De bevindingen hebben we vervolgens allemaal in een stripverhaal gezet. We hebben daarna vijf scenario’s gemaakt: B, A en A+. De twee A++ scenario’s hebben we er extra bij gedaan. Het is nu aan Rochdale om hier een volgende stap mee te maken.”

Leuke promotie

De bevindingen zijn in verschillende cartoons gezet.

mening en inbreng van de bewoners, vertelt Schotvanger. “EnergiQ is een combinatie van iQ en eQ voor verduurzaming. IQ staat voor product, proces en middelen; eQ voor bewoners en omgeving. Architectenbureau Koppes Bouwkunde weet veel van gedragingen van mensen in een woning. Onder meer die kennis heeft dit bureau ingebracht. Bonarius is gespecialiseerd in installaties en Patina Dakdenkers heeft onder andere gekeken naar pv-panelen voor het dak. Verder is Erik Bek van IDEA Nederland aan tafel gekomen als EPA adviseur. Hij kan diverse scenario’s doorberekenen qua energieindex. Hij heeft ons daarin heel goed geadviseerd. Sean Vos van Slim Renoveren was onze procesbegeleider. Hij hield ons scherp tot het einde. We kwamen bijna wekelijks bij elkaar voor werkoverleg. Dat was meestal na werktijd. Dat illustreert ons enthousiasme wel een beetje.”

Het winnen van de BIK Challenge betekent veel het consortium, zegt Schotvanger. “We komen regelmatig in de publiciteit. Dat is leuke promotie voor ons. En het is een bevestiging dat we de goede kant op gaan met onze visie en met onze vertaling van de visie in het plan. Ik denk dat wij het meest compleet waren. Dat was volgens mij de reden dat we de publiekswinnaar zijn. Na het stripverhaal hebben we nog een SWOT-analyse uitgevoerd, zodat we kunnen onderbouwen waarom we bepaalde keuzes hebben gemaakt. Op basis daarvan hebben we onze strategie bepaald, een onderzoek verricht en de scenario’s opgebouwd. Uiteindelijk hebben wij de BIK Challenge rondom Rochdale ook gewonnen.” Dat is voor hem niet het belangrijkste. “Dat is de oprichting van ons consortium en de kennis die we daarmee hebben opgedaan op het gebied van verduurzaming. Hoe ga je naar A++ bijvoorbeeld. Het buiten de kaders denken was voor ons het meest waardevol van deze wedstrijd. We konden helemaal los gaan. Dat is echt geweldig.”

BIK Challenge BIK staat voor Bouwen aan Integrale Ketensamenwerking. De organisatie van de BIK Challenge lag in de handen van Kamer van Koophandel, Huren met Energie en Bouwketens.nl.

duurzaam gebouwd | februari 2017

149

Geselecteerd in een handomdraai

Sta Stana en Lateo Me Met de selectietool sn snel de juiste keuze

Zehnder introduceert de Zehnder Stana en Lateo. Zeer betaalbare en kwalitatief hoogwaardige convectoren. Robuust, uitstekende EPC waarde en een hoge warmteafgifte. Een snelle montage betekent 15% besparing op de montagetijd. Met onze selectietool kiest u snel en eenvoudig de juiste convector met bijbehorende bestektekst. Kijk snel op www.ineenhandomdraai.zehnder.nl

Zehnder Stana, staande uitvoering

Zehnder Lateo, hangende uitvoering

Zehnder Nederland BV ∙ Lingenstraat 2 ∙ 8028 PM Zwolle ∙ T 038 429 62 50 www.zehnder.nl

144

december 2014 | duurzaam gebouwd

Achtergrond BASF mikt op innovatie en marktgericht ontwikkelen in bouwsector

‘ Wij creëren de chemie in de bouwketen’ BASF Master Builders Solutions introduceerde begin vorig jaar een loyaliteitsprogramma voor haar klanten in de bouwsector. Met het zogenoemde BASF System Partner (BSP)-programma wil de chemieproducent duurzame samenwerking, innovatie en bouwkwaliteit in de bouwwereld een impuls geven. Gertjan Prins (BSP Developer) en Pieter van Gent (Senior Business Manager) geven tekst en uitleg over het dit initiatief. “Innovatie en duurzaamheid kunnen alleen bereikt worden wanneer er intensiever samengewerkt wordt door ketenpartners.” Auteur: Henk-Jan Hoekjen. Beeld: Wil Groenhuijsen en BASF Master Builders Solutions

De bouwsector zit in een turbulente fase. Hoewel na een langdurige crisisachtige periode alle seinen in de sector weer op groen staan, is het bepaald geen business as

usual in de bouw. Ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid en technologie nopen bedrijven ertoe op een andere manier te gaan werken.

Pieter van Gent en Gertjan Prins: “Innovatie en duurzaamheid bereiken we alleen door intensieve samenwerking tussen ketenpartners.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

151

Sneller, eenvoudiger HQ HƱFLÈQWHU ZLQVWDOOHUHQ®

VWHNHUEDDU LQVWDOOHUHQ YRRU GH ZRQLQJERXZ

WWW.WINSTALLEREN.COM WWWWINSTALLEREN COM

Achtergrond

De drijvende paviljoens in Rotterdam, waar een UV-bestendige en scheuroverbruggende polyurethaan gietvloersysteem van BASF aangebracht werd.

Bij BASF Master Builders Solutions weet men daar alles van. Met het BASF System Partner (BSP) programma wil de producent een duurzame samenwerking met haar klanten opzetten.Het System Partner-programma van BASF beoogt de productkennis van de chemieproducent te koppelen aan de applicatiekennis en vaardigheden van partners van BASF. Op deze manier kunnen volgens de onderneming concurrentievoordelen ontstaan die de hele markt vooral kostenbesparingen kan opleveren. “De samenwerking binnen het kader van het BASF System partnerprogramma is bedoeld voor de vaste klanten van BASF Master Builders Solutions”, zegt BSP Developer Gertjan Prins. “Door nauw samen te werken op het gebied van bijvoorbeeld productontwikkeling, advisering, projectbegeleiding en marketing, kunnen we de innovaties realiseren waaraan de bouwwereld zoveel behoefte heeft. Samen met onze partners kunnen we de sector naar een hoger niveau tillen.”

Waardeketen BASF is al vele jaren actief met Master Builders Solutions in de bouw. Zo fungeert het chemiebedrijf onder meer als leverancier van hulpstoffen voor beton, cementadditieven, hoogwaardige gietmortels, oplossingen voor betonherstel en -bescherming, en hoogwaardige vloersystemen. “Duurzaamheid speelt bij al die producten een belangrijke rol, zegt Senior Business Manager Pieter van Gent. “Dat komt op vele manieren tot uiting. Zo proberen we zo slim mogelijk te produceren, waardoor er minder water gebruikt wordt en er minder CO2 uitgestoten wordt. Door onze producten sterker te maken, is er minder materiaal nodig en dalen de uitstoot en de kosten van vervoer. En doordat onze producten sterker zijn, gaan ze natuurlijk veel langer mee. Ook dat is duurzaamheid.” Met het oog op het verduurzamen van de bouwsector maakt BASF Master Builders Solutions voorts deel uit van het Betonakkoord. “We willen op verschillende niveaus in de waardeketen het gesprek aangaan”, zegt Van Gent hierover. “Samen met ketenpartners willen we de duurzaamheid in de sector verder bevorderen.”

Automotive Het verhogen van de duurzaamheid in de bouwketen was ook één van de belangrijke aandachtspunten bij het opzetten van het BASF system Partner programma, stellen beide BASF-medewerkers. Want volgens hen kunnen duurzaamheid en innovatie alleen gerealiseerd worden wanneer er op een andere manier gewerkt gaat worden in de bouwsector. “De bouw is van oudsher een nogal gefragmenteerde sector, waardoor het beslissingsproces relatief lang in beslag neemt en innovaties moeilijk van de grond komen”, zegt Prins. “Met ons BASF System Partner programma willen we hierin verandering brengen. Door samen te werken, kunnen we samen met onze partners tot slimmere producten komen, die minder kosten en langer meegaan.” Bij het inrichten van het loyaliteitsprogramma heeft de auto-industrie als inspiratiebron gediend. Deze sector is zo innovatief omdat leveranciers al vroeg in het voortraject betrokken worden bij het product. “In de automotive zijn er allerlei verbindingen tussen de verschillende betrokkenen, waardoor producten beter zijn en faalkosten beperkt worden”, aldus de BSP Developer. “De bouw heeft wat dit betreft nog altijd een probleem. De faalkosten zijn enorm. Wij willen daar iets aan doen.” Van Gent knikt. “Het gaat niet alleen om het verhogen van de duurzaamheid, maar ook om het verminderen van de kosten en om het verhogen van het comfort van de eindgebruikers. Wanneer je al die doelen wilt bereiken, zul je naar een meer industriële manier van bouwen moeten, met optimale samenwerking in alle schakels van de keten.”

Klantgericht Gevraagd naar de belangrijkste uitdagingen die er op dit moment liggen om de potentiële kostenbesparingen en duurzame innovatie daadwerkelijk te realiseren, wijst Van Gent op het grote belang van een focus op Total Cost of Ownership (TCO). “Zo hebben we met Ucrete een vloerencoating gemaakt die per kilo duurder is dan vergelijkbare producten, maar die zoveel sneller aangebracht kan worden, dat een keuze voor deze coating in veel gevallen

duurzaam gebouwd | februari 2017

153

Achtergrond

Voor de esthetische eigenschappen en uitzonderlijke betonsterkte van het Havenhuis Antwerpen werden hulpstoffen voor hoogwaardige betonsamenstellingen van BASF gebruikt.

aanzienlijk voordeliger is. Helaas wordt er in de bouwsector nog niet altijd op deze procesmatige manier gedacht. Daar ligt voor dus voor ons een uitdaging.” Een andere uitdaging voor de bouwsector is te komen tot een meer klantgerichte benadering. “In de auto-industrie wordt industriële massaproductie gecombineerd met maximale keuzevrijheid van de klant”, zegt Van Gent. “Daar moeten we in de bouwsector ook naar toe: we moeten het proces zo inrichten, dat woonconsumenten bijvoorbeeld de woning kunnen kiezen die bij hun persoonlijke wensen past. Momenteel zie je in de markt de eerste initiatieven op dit gebied. Met een intensievere samenwerking tussen de verschillende partijen in de keten willen we de mogelijkheden verder uitbreiden.”

Vertrouwen In de spreekruimte waar Prins en Van Gent hun verhaal doen, staat groot de volgende slogan op de muur ‘We create chemistry’. Prins stelt dat deze term dankzij het loyaliteitsprogramma een nieuwe dimensie heeft gekregen. “We zijn natuurlijk een producent van chemische producten. Maar met het BASF System Partner programma geven we het woord ‘chemie’ ook de betekenis van ‘samenwerking’. Met het programma willen

Links met meer informatie Bekijk de volgende links indien u meer informatie wilt over BASF Master Builders Solutions en BASF System Partner. www.system-partner.basf.com www.master-builders-solutions.basf.com

we chemie en vertrouwen creëren tussen de verschillende partijen in de bouw.” En dat lukt, zo is de voorbije periode gebleken. "Door samen met klanten interessante projecten in de markt te vinden en te realiseren, groeit zowel de omzet als het vertrouwen bij opdrachtgevers en verwerkers. Daarnaast werken we samen in de Stroomversnelling om bijvoorbeeld nul op de meterwoningen te realiseren."

Building Holland “We zijn met het BASF System partner programma begonnen in de Benelux”, vervolgt Prins. “Gedurende het afgelopen jaar hebben we het programma echt op poten gezet, en kunnen we het gaan uitrollen in andere landen. We zijn in de Benelux bezig met gezamenlijk projecten, co-branding en gezamenlijke marketing. Samen met de partners evalueren we de samenwerking regelmatig, want alleen op die manier kun je het vertrouwen creëren en in stand houden dat noodzakelijk is om de winst te boeken.” Het BSP-programma loopt momenteel al uitstekend in de Benelux, benadrukken beide BASF-medewerkers. Niettemin verwachten Prins en Van Gent dat er zich dit jaar nog meer klanten aansluiten bij het samenwerkingsplatform. Daarom zal BASF Master Builders Solutions op de aanstaande editie van Building Holland (van 11 tot en met 13 april in RAI Amsterdam) uitgebreid aandacht geven aan het BSP-programma. “Op de beurs gaan we enkele sprekende voorbeelden presenteren van wat duurzaamheid zoal kan opleveren”, besluit Van Gent. “Bezoekers van Building Holland kunnen met eigen ogen zien dat samenwerking concrete winst in duurzaamheid én euro’s oplevert.”

duurzaam gebouwd | februari 2017

155

iQ-THERM: GEZONDER BINNENKLIMAAT EN LAGER ENERGIEVERBRUIK Klamme wanden, schimmelvorming, hoge stookkosten: menig oud gebouw kampt met een ongezond binnenklimaat. Met als gevolg schade aan plafonds, muren en vloeren en een aanslag op onze gezondheid.

iQ-Therm belooft minder vocht en schimmel én een lager energieverbruik. Vochtbestrijding en warmte-isolatie ineen dus.

Ideaal om oudere gebouwen met spouwloze buitengevels een behaaglijk en gezond binnenklimaat te bezorgen. Het geheim? Een systeem waarin polyurethaan schuimplaten met ﬁjnmazige kanaaltjes richting het oppervlak een belangrijke rol spelen. Een unieke oplossing van Remmers die zo bijdraagt aan een duurzaam behaaglijk en gezond gebouw.

Het iQ-Therm-syteem.

Duurzaam Remmers komt tot uiting in levensduurverlengende adviezen en producten. Van watergedragen verven tot gevelbescherming. Van een langjarige garantie op industriële coatingsystemen tot kelderafdichting. En van oerdegelijke kunstharsvloeren tot betonconservering.

Remmers beschermt, Remmers conserveert.

Duiven Impact 35 6921 RZ Duiven Tel. 026 820 0970

info@remmersbv.nl

Hoogeveen (Remmers BV) Stephensonstraat 9 7903 AS Hoogeveen Tel. 0528 229 333

Waalwijk Zinkerweg 9b 5145 NL Waalwijk Tel. 0416 767 274

Zoeterwoude Hoge Rijndijk 207a 2382 AL Zoeterwoude Tel. 071 7511 788

www.remmersbv.nl

Korte berichten uit de markt

180 partijen tekenen Nationaal Grondstoffenakkoord Eind januari hebben 180 partijen in Den Haag het Nationaal Grondstoffenakkoord getekend. Hierin staan afspraken om de Nederlandse economie te laten draaien op herbruikbare grondstoffen. Namens het kabinet tekenden staatssecretaris Sharon Dijksma van Infrastructuur en Milieu en minister Henk Kamp van Economische Zaken het akkoord. Hans de Boer van VNO-NCW en Michaël Straalen van MKBNederland vertegenwoordigden het Nederlandse bedrijfsleven. “We moeten af van de wegwerpcultuur en anders denken over grondstoffen en afval”, liet Dijksma weten. “Al bij het ontwerp van producten moet bedacht worden hoe de grondstoffen weer opnieuw gebruikt kunnen worden. Dit akkoord legt de basis voor deze recycle-economie en is de beginstap om de verspilling van grondstoffen en de uitputting van onze aarde aan te pakken.”

Goed voor klimaat en economie Minister Kamp ziet daarbij kansen voor de Nederlandse economie door kostenbesparingen en het ontstaan van een nieuwe maakindustrie. “Een circulaire economie is niet alleen goed voor ons klimaat, maar levert ook inkomsten en banen op. Uit onderzoek blijkt dat tot 2023 de circulaire economie in Nederland goed is voor een marktwaarde van € 7,3 miljard per jaar en 54.000 banen. Genoeg kansen dus voor ons bedrijfsleven, bijvoorbeeld door de mogelijkheden van 3D printing of door het vergroenen van de chemie.” Het Nationaal Grondstoffenakkoord bouwt voort op het in september gepresenteerde plan van het kabinet voor de omslag naar een circulaire economie. De ondertekenaars gaan nu concrete plannen maken om de omslag naar een circulaire economie te bespoedigen. Binnen een halfjaar worden op de onderwerpen biomassa, voedsel, kunststoffen, maakindustrie, bouw en consumptiegoederen concrete plannen vastgesteld. Daarin komt te staan welke stappen worden gezet voor een volledig circulaire economie in 2050.

€ 15 miljoen subsidie voor verwijderen asbestdaken Sinds 4 januari kunnen particulieren, (agrarische) bedrijven, non-profit organisaties en overheden subsidie aanvragen om asbestdaken te verwijderen. In 2017 is hiervoor € 15 miljoen subsidie beschikbaar. Dit is € 5 miljoen meer dan in 2016. Staatssecretaris Sharon Dijksman van Infrastructuur en Milieu heeft hiervoor gekozen om te voorkomen dat aanvragers tot volgend jaar moeten wachten, voordat de subsidie verleend wordt. Per jaar wordt namelijk een subsidieplafond bekendgemaakt. Als de subsidie op tijd is ingediend maar het plafond al bereikt is, dan verschuift de datum van ontvangst naar 1 januari in het daaropvolgende kalenderjaar. De subsidie bedraagt € 4,50 per m2 verwijderd asbestdak, met een maximum van € 25.000 per adres. Geïnteresseerden komen alleen in aanmerking als het geïnventariseerde asbestdak meer dan 35 m2 bedraagt. Dakbeschot komt hiervoor niet in aanmerking. Deze regeling loopt tot en met 31 december 2019. Hiermee wil dit ministerie de verwijdering van asbestdaken stimuleren. Om gezondheidsredenen is het houden van asbestdaken vanaf 2024 verboden.

duurzaam gebouwd | februari 2017

157

‘Geen opdrachten met aardgas als uitgangspunt’ Met ingang van 2017 neemt Merosch geen ontwerpopdrachten meer aan voor nieuwbouw, waarbij aardgas voor verwarming het uitgangspunt is. Dit liet directeur Ronald Schilt (zie foto) weten in zijn expertblog, die half januari op DuurzaamGebouwd.nl verscheen. “Nu klinkt een dergelijke stellingname stoer, zeker in deze tijd van polarisatie. Des te meer reden om dit uitgangspunt te voorzien van argumentatie en nuances”, schreef hij. Hij ziet in onder meer veiligheid, klimaatverandering, energetisch inefficiënt, onvoldoende groen gas en financieel onrendabel doorslaggevende argumenten. “De onderstaande argumenten zijn voor ons overigens niet nieuw”, vertelde Schilt. “Sinds de oprichting van Merosch in 2008 zijn we ervan overtuigd geraakt dat we aardgas niet moeten inzetten voor verwarming, maar ons juist moeten richten op een veilige, gezonde en duurzame gebouwde omgeving. Van de honderden projecten die we sindsdien hebben uitgevoerd, zijn maximaal tien projecten uiteindelijk voorzien van een (piek)ketel.” Zijn volledige blog is te lezen op DuurzaamGebouwd.nl.

Ronald Schilt

Kantoren transformeren naar 150 appartementen Kantoren aan de Nieuwpoortstraat 82-98 in Amsterdam zijn naar 150 nieuwe appartementen getransformeerd. De begane grond blijft in gebruik als commerciële ruimte, waar bedrijven zich kunnen huisvesten. Om de

158

februari 2017 | duurzaam gebouwd

150 appartementen te kunnen maken wordt er over de hele lengte van het gebouw een opbouw op de 4e en 5e verdieping gerealiseerd. Er zijn maatregelen genomen om de gevel van het complex duurzaam te maken. De voorzijde van het complex is voorzien van een buitengevelisolatiesysteem genaamd Alprotect Quattro van alsecco. Het systeem is door een samenspel van organische componenten resistent tegen mechanische belasting, is warmte-isolerend en tevens ongevoelig voor vuil. Het isolatiesysteem wordt afgewerkt met steenstrippen, speciaal voor de locatie ontwikkeld op kleur, structuur en afmeting. Alle kozijnen aan de voorzijde zijn vervangen, waarna de vlakken boven en onder de kozijnen zijn voorzien van een sierpleister op basis van siliconenhars. Ze zijn afgewerkt met Muresko CoolProtect. Deze siliconenhars buitenmuurverf zorgt voor een optimale reflectie van zichtbare en onzichtbare zonnestraling. Hiermee is het mogelijk om gevels voorzien van een buitengevelisolatiesysteem toch in donkere kleuren af te werken. De muurverf voorkomt een te sterke opwarming van het geveloppervlak en reduceert daarmee de kans op schades als gevolg van thermische spanningen.

Korte berichten uit de markt

Agenda Duurzaam Gebouwd Minimale duurzaamt/m juni 2017 heidseisen nieuwe huizen en kantoren Datum

Bijeenkomst

Locatie

donderdag 16 februari

Duurzaam Gebouwd Op Locatie: Smart Building

QNH Amsterdam

11-13 april

Building Holland 2017

Amsterdam RAI

diverse dagen mei 2017

Duurzaam Gebouwd Seminars: Scholen

nog niet bekend

donderdag 8 juni

Duurzaam Geobuwd Op Locatie: Renovatie & Transformatie

nog niet bekend

diverse dagen juni 2017

Duurzaam Geobuwd Seminars: Corporaties

nog niet bekend

Vanaf 2018 wil minister Stef Blok van Wonen en Rijksdienst minimumeisen voor de duurzaamheid van nieuwe huizen en kantoren. Hierbij telt de productiewijze van de gebruikte materialen, het transport, de levensduur van de materialen en de manier van verwijderen. Blok wil een grens voor milieubelasting van huizen en kantoren van 2018 opnemen in het Bouwbesluit. Dit voorstel moet nog naar de Tweede Kamer. De bouwmaterialen van nieuwe huizen en kantoren mogen het milieu niet onnodig belasten, vindt hij. Door de milieugegevens van alle gebruikte materialen in een computerprogramma in te voeren, geeft deze software een uitkomst over de duurzaamheid van het hele gebouw. “De bouwsector experimenteert sinds 2012 vrijwillig met de milieuprestaties van gebouwen”, zegt Blok. “Ze heeft hiermee dus ervaring.”

Luchtdicht bouwen is energie besparen Voor een duurzame en energiezuinige woning is een luchtdichte binnenschil van essentieel belang. Een goede luchtdichting minimaliseert warmteverlies en resulteert in een besparing van de energiekosten. Kijk op PLAKAGROUP.NL voor meer informatie over: Compressie- en schuimband Brandwerende afdichtingsoplossingen Afdichtingstapes en afdichtingsfoliëen Lucht- en waterdichtende coatings

duurzaam gebouwd | februari 2017

159

Een gesprek met ons werpt een heel nieuw licht op duurzaam bouwen. Bel 088 666 8080

Leds Save Energy www.ledsupplyeurope.nl

en daardoor nog beter bestand tegen vervuiling sneldrogend, dus minder mosvorming

Nooit eerder had duurzaam zo’n strak design Beton is eerste keus als het gaat om duurzame dakdekking voor hellende daken. De lage milieubelasting bij productie, de lange levensduur en de recyclingsmogelijkheden vormen een onverslaanbare optelsom. Bij Monier zijn we de uitdaging aangegaan om dit duurzame topproduct een ultrastrak design te geven. Met succes! Een Innoslate-dak vormt optisch vrijwel één naadloos vlak. Daarmee is de Innoslate perfect voor iedereen die niet kan kiezen tussen duurzaamheid en esthetiek.

Gezond en duurzaam verwarmen of koelen Plafond- en wandverwarming/koeling en vloerverwarming

BioClina capillaire klimaatmatten als oppervlakte afgiftesysteem geeft verwarmen d.m.v. straling vanuit plafond, wand of vloer en koelen vanuit plafond of wand, een nieuwe dimensie. Vanwege zeer efﬁciënte activering, dicht aan de oppervlakte (2-6 mm), kleine capillaire PP buisjes (ø 4,3 mm) met geringe onderlinge buisafstand (20 mm) en het kleine temperatuurverschil tussen aanvoer en retour (3K), kunnen ruimten al voldoende worden verwarmd met watertemperaturen van 30/27˚C. Voordelen: • Verwarmen of koelen met één systeem • Voor zowel renovatie als nieuwbouw • 100% corrosieveilig, lange levensduur • Hoge stralingscompensatie • Onderhoudsvrij, geen verstoppingen

• • • • •

Minimale inbouwhoogte Onzichtbaar weggewerkt in (leem)stuc Zeer korte reactietijd: 6 – 10 min Nachtverlaging zonder problemen Superieur comfort, geen stofcirculatie

Beton Oppervlakte Activering (BOA) Comfortabel en zeer energiezuinig verwarmen/koelen vanuit plafond: fabrieksmatig instorten van klimaatmatten in breedplaatvloer. De matten bevinden zich 2-3 mm van de onderkant van een breedplaatvloer. Navos Klimaattechniek B.V. Kleveringweg 20, 2616 LZ Delft • T: 015 – 215 37 28 W: www.BioClina.nl • E: BioClina@navos.nl

Winnaar Innovatieprijs

Duurzaam Gebouwd Colofon

Website

Duurzaam Gebouwd is een uitgave van DGB BV

www.duurzaamgebouwd.nl

en verschijnt in een oplage van 12.500 exemplaren.

www.buildingholland.nl

Uitgeverij / redactieadres

Verspreiding

DGB BV, Beekhuizenseweg 11, 6881 AA Velp

DGB BV, info@duurzaamgebouwd.nl

T: +31 (0)85 273 59 70

Opmaak en druk

Redactie

Real Concepts BV, Velp

Tijdo van der Zee, eindredactie Bekijk voor het volledige colofon de website van Duurzaam Gebouwd Tim van Dorsten, Redactie

(DuurzaamGebouwd.nl) en klik op ‘Over Duurzaam Gebouwd’. Hier vindt u

E: vandorsten@duurzaamgebouwd.nl

tevens meer uitleg over onder andere de missie van Duurzaam Gebouwd.

T: +31 (0)85 273 59 70 Marvin van Kempen, Redactie E: vankempen@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Aan Duurzaam Gebouwd nr. 36 werkten mee: Geanne van Arkel, Milène Bekkers, Wim van den Beucken, Ton Brands, Marieke Buijs, Johanna Quelle-Dreuning, Wil Groenhuijzen, Henk-Jan Hoekjen, Tom de Hoog, Remco Kerkhoven, Marie van der Poel, Ingrid Rompa, Robert Tjalondo, Ton Verheijen, Bert Wiltjer, Frits van Wolveren.

162

februari 2017 | duurzaam gebouwd

Alle advertentieplaatsingen worden afgesloten conform de Regelen voor het Advertentiewezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook. © DGB BV Het verlenen van toestemming tot publicatie in Duurzaam Gebouwd houdt in dat de uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het Koninklijk Besluit van 20 juni 1974 (Stb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet 1912; te innen en/of daartoe in een buiten rechte op te treden. ISSN 2210-5689

Fotograaf: Hennie Raaymakers

TOGETHER FOR BETTER ramen, deuren, vliesgevels en zonwering

Kijk op www.reynaers.nl of bel +31 (0)492 â&#x20AC;&#x201C; 56 10 20

Samenwerking met meerwaarde

ENERGIENEUTRALE WONINGBOUW-CONCEPTEN

Duurzaam Gebouwd # 36 | februari 2017

ALL-ELECTRIC WARMTEPOMP-OPLOSSINGEN VOOR LAAG- EN HOOGBOUW

Opzoek naar een warmtepomp-oplossing? Bestel de brochure via:

WWW.ALKLIMA.NL

# 36 | februari 2017

Gezond binnenklimaat

Maatschappelijk vastgoed

Met onder meer Geanne Arkel over de voordelen van biomimicry voor het binnenklimaat, en de nieuwe functie van de gesloten mijnen in Heerlen.

Met onder meer de vernieuwende manier waarop Eindhoven de verduurzaming van het gemeentelijk vastgoed aanpakt en het nieuwe zwembad van Landal Greenparks Ooghduyne.

‘Duurzaam renoveren is de toekomst’ Bol.com opent toekomstbestendig distributiecentrum ‘Corporaties, geef duurzaamheid de aandacht die het verdient!’