Smart WorkPlace voor een gezonde en circulaire werkomgeving
1 UNLEASH • People • Mobility • BIM • Lifestyle • Change
De nieuwe Radial-tapijttegel van Interface biedt een nieuw type kleurverloop. Met een diagonale overgang vervangt de ene tegelkleur subtiel de andere. De zachte kleuren maken Radial een perfecte match voor eigentijdse designtrends. Radial is een uitstekende basis voor uw rustgevende +Positive space. CreÍer uw eigen positieve ruimte met Interface – meer informatie op interface.com/positivespaces.
SMART WORKPLACE VOOR EEN SLIMME, GEZONDE EN CIRCULAIRE WERKOMGEVING U heeft het kennisplatform Smart WorkPlace
EDUCATIEF EN INFORMATIEF
waarschijnlijk al ontdekt; onze deelname aan
Smart WorkPlace neemt u mee op reis naar
columns. Veel foto’s zullen meer doen dan de
diverse werkgroepen, de nieuwsberichten en de
nieuwe inzichten en nieuwe ontwikkelingen op
tekst ondersteunen; foto’s vertellen ook een verhaal
website. En nu is er het eerste magazine dat
het gebied van de toekomstige werkomgeving. In
en doen recht aan onze visie.
ook onderdeel van het kennisplatform uitmaakt.
de meest letterlijke zin zelfs tijdens TRIPS wanneer
Wat gaat dit magazine voor u betekenen?
leerzame projecten en locaties worden bezocht.
De tweede editie van het SWP Magazine
Dat is beknopt uit te leggen. Het magazine heeft
Maar ondermeer ook tijdens Masterclasses en
verschijnt in maart 2018, kort voor het congres
First’. Met actuele berichtgeving en prikkelende
een A4-plus formaat, dikker papier dan gangbaar,
het congres WorkPlace Day dat op 17 april
WorkPlace Day dat op 17 april in de RAI in
een vormgeving die past bij de onderwerpen,
wordt gehouden in de RAI in Amsterdam. Samen
Amsterdam wordt gehouden. Het volledige
en bovenal zeer informatieve artikelen en
met de experts van de Founding Partners bent u
programma over deze WorkPlace Day treft u
interviews.
up to date en ontwikkelt u een eigen visie.
begin 2018 aan op www.WorkPlaceDay.com.
Kortom, een magazine dat u mee naar huis
Het magazine moet inspireren en richting gevend
2018 wordt het jaar van Smart WorkPlace. Samen
neemt en dat u wilt bewaren. Om alle informatie
zijn. Zoals een lijfblad betaamt. Met inhoudelijke
met onze Founding Partners, lees ook hierover op
nog een keer te lezen. Het magazine is ook uw
artikelen, spraakmakende interviews en herken-
pagina 68, gaan we graag met u op weg naar
communicatiemiddel. Bijdragen, reacties, opinies
bare praktijkverhalen. Vanuit het credo ‘People
een slimme, gezonde en circulaire werkomgeving.
en nieuws van uw kant: het kennisplatform en het magazine biedt er ruimte voor, graag zelfs! SmartWorkPlace is een kennisplatform, een bron van permanente lering, een stimulans voor het verder ontwikkelen van uw inzichten. INITIATIEFNEMERS De eerste ideeën voor het oprichten van het kennisplatform Smart WorkPlace ontstonden in het najaar van 2016. Vele gesprekken bevestigden ons in de maanden daarna dat daadwerkelijk een revolutie aan de orde is voor de toekomstige manier van werken. Het openingsartikel op pagina 6 gaat hier dieper op in. De diverse artikelen en interviews verder vormen een pure bevestiging van de huidige veranderingen. Wij zijn bijzonder blij met de tien Founding Partners die ook de huidige ontwikkelingen onderkenden en zich bij ons aansloten. De volgende partijen zetten daarmee ook de karaktervolle punt van Smart WorkPlace: Breedweer, Colliers, Interface, ISS, JLL, Measuremen, Philips Lighting, RoyalhaskoningDHV, Twynstra Gudde en WPA.
FRED KLOET, WIM KOOYMAN EN WIETSE WALINGA
3
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 3
04/12/2017 14:06
11 MASTERCLASS 18 CULTUUR EN PERSOONLIJKHEID
IN DIT NUMMER
6 HOLISTISCHE EN TECHNOLOGISCHE REVOLUTIE
BEPALEN SUCCES WERKOMGEVING 24 INSPIRERENDE WERKOMGEVING VOOR WERKPROCES
12 INTERVIEW INGRID BOEKKAMP
30 SMART PERSONS VRAGEN SMART WORKPLACES
4
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 4
04/12/2017 14:06
29 COWORKING EN NOMADISCH WERKEN 37 COLUMN WIM KOOYMAN
54 INSTALLATIEBRANCHE LEVERT FUNCTIONALITEIT
66 WELL HELPT WERKOMGEVING GEZOND MAKEN
38 INTERVIEW LEO LAPEGA OVER BIM
57 ACCENTURE INNOVATION AWARDS
69 NIEUWE OPLEIDING SBO
42 BOUWAGENDA
59 EERSTE TRIP NAAR DE USA
70 NIEUWS
51 DIGITALISERING VAN HUMAN CAPITAL
61 RADICALE INNOVATIE
82 COLUMN FRED KLOET
44
62
ORGANISATIEEN MENSGERICHT MANAGEN
76
WORDT ZELFVAN RIJDENDE AUTO EINDGEBRUIKERS MOBIELE WERKPLEK? NAAR MENSEN
5 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 5
04/12/2017 16:49
HOLISTISCHE EN TECHNOLOGISCHE REVOLUTIE TEKST Fred Kloet
“
Werkomgevingen moeten overal beschikbaar en cognitief zijn.
6
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 6
04/12/2017 14:06
We kenden al Smart Homes, Smart Buildings en Smart Cities. Het werk-
tionaire disrupties voor. Kleinere
INTEGRAAL
proces van organisaties en hun medewerkers vindt in alle drie plaats. Toch
bedrijven met moderne software
INFORMATIEMANAGEMENT
werd de werkomgeving gezien als een fysieke werkplek in een fysieke ruimte.
maken slimme korte processen en
Digitalisering en informatisering
Weliswaar ondersteund door facility services, maar Human Capital-aspecten
leveren precies dat wat de eind-
maken mogelijk dat tastbare fysieke
waren nog steeds niet leidend. Dit jaar is dat in een revolutionair tempo
gebruiker wil. We leven nu in een
objecten een virtuele waarde krijgen.
verandert. Bernard Wientjes, voorzitter van de Taskforce Bouwagenda,
periode dat al deze revoluties bij
Vastgoed, de fysieke ruimte, komt
wil een revolutie in de bouwsector. Gesteund door de ministeries van Eco-
elkaar komen. De gebouwde om-
ook dichter bij de eindgebruiker te
nomische Zaken, Wonen en Infrastructuur is een breed pallet aan thema’s
geving wordt minder belangrijk en
staan. Kortom, het gebouw, de werk-
en roadmaps opgestart. Ook in de mobiliteitssector is een revolutie naar
de virtuele en sociale omgeving
plek, de facilitaire dienstverlening,
all-electric gaande. Lease-auto’s op benzine en diesel worden ingeruild voor
worden steeds meer gekoppeld aan
de technologie en de eindgebruikers-
milieuvriendelijke elektrische fietsen en mobiliteitsbudgetten. In de Human
engagement, ziekteverzuim en pro-
wensen integreren steeds beter.
Resources-sector is de flexibilisering van arbeid een belangrijke driver achter
ductiviteit. De werkomgeving krijgt
Zowel thuis, in het gebouw als in de
de steeds groter wordende hoeveel medewerkers die liever gezond en circu-
daardoor een andere lading en
stad. En zo ontstaat het fenomeen
lair werken dan met veel stress en zonder fun. Coworking en nomadisch
kantelt van een ‘space’ naar een
Smart WorkPlace. De scheidslijnen
werken worden steeds populairder. En ook in de IT doen zich veel revolu-
‘place’.
tussen werkplek, werkomgeving,
7 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 7
04/12/2017 14:07
gebouw, huis en stad vervagen.
dat niet het geval is zal een real-
omgeving’ krijgt dan een veel bredere betekenis. Het kan een fysieke plek
De werkomgeving is meer geworden
time betrouwbare positiebepaling
zijn, maar ook een virtuele op een server via een mobiel, laptop, robot, tv
dan een fysieke ruimte met een
van personen moeilijk zijn. Oplos-
of hologram. Waarde en impact van investering in zowel FM en bouw als
werkplekconcept. Steeds meer wil
singen als de Position Intelligence
Human Resources en IT wordt daardoor breder en groter.
en kan de eindgebruiker zelf de
Engine van Lone Rooftop gebruiken
locatie en het moment van productie
smart algoritmen en in het gebouw
bepalen. Een werkomgeving moet
aanwezige databronnen om het
overal beschikbaar en cognitief zijn.
interoperabel te maken. Een verge-
In een vorm die past bij de doelstel-
lijkbare oplossing is Neo4J, welke
lingen van een organisatie en de
op basis van Graph werkt en veel
individuele behoeften en competen-
in de bouw wordt gebruikt. Maar
ties van haar medewerkers, klanten
ook de grote softwarebedrijven als
en partners. Fysiek en/of virtueel.
Microsoft, Google, Trimble en Auto-
De context bepaalt de keuze en
desk zijn het gat tussen bouw en
kracht van de verbinding van Human
gebruik aan het sluiten. IBM werkt
Resources met de werkomgeving en
met EnOcean aan een nieuwe stan-
dus de impact die eindgebruikers
daard voor gebouwautomatisering
kunnen maken. En daarmee de
en Internet of Things. EnOcean
opbrengst van organisaties. De dis-
Alliance (https://www.enocean-
ruptieve invloed van technologie op
alliance.org/) heeft meer dan 400
sociale en economische structuren
leden. Microsoft heeft in Windows
is groot. De werkomgeving wordt
10 een IoT-achterdeurtje (AllJoyn)
gezond en circulair. De revolutie is
dat apparaten van de leden van de
gestart.
Allseen Alliance (https://allseenalliance.org/) verbindt. Met ‘Predic-
Voor integraal informatiemanage-
tive Analytics’ als resultaat. De
ment voor de werkomgeving zijn
Europese General Data Protection
standaarden nodig die een real-time
Regulation voor privacybescherming
uitwisseling van informatie vanuit
(www.eugdpr.org) is vooralsnog een
de bouw en vastgoed met de eind-
bedreiging.
gebruiker eenvoudig maakt. In de
8
bouw gebruikt men open standaar-
SYNCHRONICITEIT
den, zoals IFC, CB-NL, NL-SfB en
Er is sprake van synchroniciteit tussen
ETIM. Aan de gebruikerskant worden
de FM-, HR-, IT- en Bouwsector. Met
deze niet gebruikt en is men nog
de gezonde mens, het intelligente
niet voorbereid op wat de innovatie
object en het circulaire proces als
in de bouw zal brengen. Men kent
verbindende waarde. De opbreng-
de Bouwagenda niet en er is geen
sten van slimme procesintegratie zijn
‘Gebruiksagenda’. De gebruiker van
evident. Men kan samen de trans-
de werkomgeving gebruikt parkeer-
formatie van het klassieke lineaire
garages, wegen en steden met zijn
projectmodel naar een economisch
“
Wat begon als ‘hospitality’ en ‘engagement’ is nu ‘social’.
lease-auto. En kantoren, hotels,
gezond circulair model versnellen.
Human Resource-managers, vastgoedbeheerders, inrichters en werkplek-
restaurants, co-workinglocaties en
Met een ‘Common Data Environment’,
ontwerpers digitaliseren hun aanbod. Een gevolg is dat softwarebedrijven
het thuiskantoor zijn er om te werken.
‘Elektronisch Gebouw Dossier’ en
worden gedwongen met open standaarden te werken. De stip aan de
Als de informatiestructuur van de
‘Digitale Infrastructuur’ als onderlig-
horizon heet interoperabiliteit van plaats, mens en proces. Het gevolg van
woon-, leef- en werkomgeving dan
gend platform dat sensor- en internet-
deze ontwikkelingen is dat synchroniciteit toeneemt en versnelt. Met de
niet interoperabel is, zullen veel
data van de eindgebruiker integreert
ongebonden, ruimdenkende en zelfbewuste eindgebruiker als katalysator.
obstakels een Smart WorkPlace in
met de product- en onderhoudsinfor-
Deze weet dat het disruptief kan en begint zijn eigen kleine revolutie.
de weg staan. Software van infra-
matie van materialenleveranciers.
De eindgebruiker stelt niet alleen nieuwe vragen, maar ook eisen. Aanbieders
structuur, gebouwen en personen
Virtueel bouwen en virtueel gebruiken
zoeken elkaar op om de nieuwe vragen te beantwoorden. De versnelling
moet kunnen communiceren. Zolang
worden mogelijk. De term ‘werk-
is een feit.
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 8
04/12/2017 14:07
“
Smart werkplekken, gebouwen en steden verbeteren de gezondheid en verhogen de productie.
CIRCULAIR SAMENWERKEN
Informatie Infrastructuur zou dit
Gezondheid van eindgebruikers en circulariteit van materialen tijdens
proces sneller en makkelijker kunnen
exploitatie vormden eerst geen uitgangspunt voor het Smart Building. Maar
verlopen. Maar die moet wel aan-
met de komst van de smart workplace gaat dat veranderen. Ziekteverzuim
sluiten op de bij eindgebruikers
verlagen en productiviteit verhogen door echte integratie ‘aan de voorkant’
gehanteerde classificaties en infor-
is winstgevend voor eindgebruikers en organisaties. Maar de ideale werk-
matie-architectuur. Circulair samen-
omgeving bestaat niet. Eindgebruikers werken dan weer hier en dan weer
werken betekent denken in processen
daar. Real-time gebruiksdata analyseren voor betere prestaties en verhoging
in plaats van projecten. Wanneer
van gebruikswaarde is nog moeilijk door het traditionele silo-denken en de
bouw en gebruik zich ‘aan de voor-
gescheiden materialenbibliotheken. Met een Nationale Bouw & Gebruik
kant’ verbinden kunnen we zowel
9
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 9
04/12/2017 14:07
circulair bouwen als een slimme, gezonde en circulaire werkomgeving moge-
mobiliteit van mensen en goederen
lijk maken. Eindgebruikers en hun pensioenfondsen zullen ons dankbaar zijn.
al tot een minimum zou kunnen wor-
In alle onderzoeken komt vertrouwen geven en een zo persoonlijk mogelijke
den beperkt. Echter, de beide werel-
dienstverlening als de belangrijkste indicator voor een succesvolle slimme,
den zijn nog niet goed verbonden.
gezonde en circulaire werkomgeving naar voren. Op de voet gevolgd door
Er is nog weinig interoperabiliteit
inspiratie en uitdaging. Eindgebruikers voelen zich dan prettiger en meer
Mobiliteit tussen Smart City, Smart
gewaardeerd. Er ontstaat een positieve flow en houding. Samenwerking
Home, Smart Building en de Smart
wordt prettiger en gaat vlotter. Hospitality alleen is niet genoeg. Een belevenis
investering in de bouw van 19,8 m
ook niet. Eindgebruikers willen steeds meer het gevoel hebben van betekenis
vvo. Veel initiatieven richten zich
realisatie van gezonde en circulaire
te zijn. Lukt het de werkomgeving zo te organiseren dat dit gevoel wordt
echter sec op bouwmaterialen in
werkomgeving. ‘Anytime, Anywhere’
opgewekt dan hebben eindgebruikers vertrouwen in de werkgever, zijn trots
plaats van alle in de werkomgeving
is onmogelijk zonder virtuele toe-
2
WorkPlace is van grote invloed op
op het werk en hebben plezier met collega’s. Het ziekteverzuim daalt, de
gebruikte materialen. Gebruikers van
gankelijkheid van informatie op alle
productiviteit stijgt en de organisatie ontvangt vertrouwen van eindgebruikers,
een werkomgeving, zoals de leden
niveaus. Ja, vergroening van fysieke
leveranciers en klanten.
van de NFC Index Coöperatie,
mobiliteit is nodig en de informatie-
willen de data en informatie over
infrastructuur kan veel beter. Nee,
NETTO CONTANTE WAARDE
materialen verwerken in hun Asset
we hebben niet meer wegen, weg-
Investeren in circulair bouwen wordt aantrekkelijker als het circulaire verdien-
Information Management. Ze willen
restaurants en vrachtwagens nodig.
model zich verder manifesteert in de markt en levenscyclus. Een ‘Madaster’
het ‘virtuele’ gebouw en de daarin
Wel zijn bussen en treinen met werk-
voor het inbouwpakket, de inrichting van de werkomgeving en andere door
verwerkte objecten gebruiken in hun
plekken, OV-abonnementen inclusief
eindgebruikers in de werkomgeving gebruikte materialen is gewenst. Als dit
werkprocessen om eindgebruikers
loungeplekken op stations, buurt-
gebeurt kan ‘aan de voorkant’ de Netto Contante Waarde van het gebruik
mee te faciliteren. Voor data-driven
huizen met ZZP-voorzieningen en
van de werkomgeving duidelijk worden. Dat is dan een essentiële stap voor
FM is interoperabiliteit van data en
autovrije binnensteden voorzien van
investering in vergroening van het gebruik van gebouwen. Belangrijk is dat
informatie nodig. Net als de mate-
snelle OV-verbindingen nodig.
de grootbanken de leiding hebben genomen. Denk aan het ‘Circulair Bouwen’
rialen van Madaster krijgt ook een
Steden die slim, gezond en circulair
rapport van ING en het Circl-paviljoen van ABN AMRO, waar alle materia-
werkomgeving zo een identiteit
zijn, zijn prettig om in te werken.
len een paspoort krijgen.
passend bij de organisatie. En Netto
Ze zijn aantrekkelijk voor werkgevers
Contante Waarde.
en werknemers.
kantoorwerkplek bedroegen volgens de NFC Index in 2006 F 533 (exclusief
VIRTUELE MOBILITEIT
VERANTWOORDING
BTW) per m vvo. In 2016 was dat gedaald naar F 461 per m vvo.
De infrastructuur voor de virtuele
Het kennisplatform Smart WorkPlace
Een afname van 14 procent. Het mediane werkplekoppervlak bedraagt nu
mobiliteit is in Nederland zeer goed
(SWP) heeft haar inzichten ontleend
De totale integrale kosten van facilitaire voorzieningen voor de Nederlandse 2
2
19,8 m vvo. De mediane werkplekkosten bedragen F 9.128 per jaar, terwijl
georganiseerd. Feitelijk is met de
aan geraadpleegde bronnen en
de gemiddelde bezetting door de jaren heen is verhoogd. De waarde van
moderne technologie zoveel virtuele
onderzoeksresultaten van veel actieve
tien jaar gebruik van een werkplek is het veelvoudige van de eenmalige
mobiliteit mogelijk dat de fysieke
marktspelers. Dit heeft geleid tot de
2
publicatie van de SWP Gids 2017. Ook de eigenaren van de gebruikte afbeeldingen hebben SWP geïnspireerd. Waar mogelijk zullen wij als dank het komende jaar de eigenaren bij onze activiteiten inzetten. Bijvoorbeeld als Master voor Masterclasses, Expert bij Round Tables Tables, Inspirator voor Transformers en Host voor Trips. Bij aanmelding op de website www.smartwp.nl voor de Nieuwsbrief ontvangt men de digitale versie van de SWP Gids 2017. 10
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 10
04/12/2017 14:07
MASTERCLASS DOOR SOCIAL ENTREPRENEUR BREEDWEER Het concept Maximum Impact van Breedweer, Founding Partner van Smart WorkPlace, is winnaar geworden van de European Cleaning & Hygiene Awards 2017. In de categorie ‘Workforce – excellence in employee relationships, diversity & inclusion, rewards programmes, etc.’ is Breedweer bekroond. “Wij zijn een echte sociale onderneming. Het doel van de sociale onderneming is maatschappelijke meerwaarde creëren, ook wel ‘impact’ genoemd. Voor de uitvoering van onze dienstverlening maken wij, daar waar mogelijk, gebruik van de inzet van medewerkers vanuit de Participatiewet. Meer dan 45 procent van onze medewerkers komt uit deze doelgroepen,” zo stelt directeur Jack Stuifbergen. MASTERCLASSES DOOR MASTERS Smart WorkPlace helpt toekomstige slimme, gezonde en circulaire werkomgeving realiseren. Daartoe worden Masterclasses georganiseerd. De eerste Masterclass, gaat over social enterprise, wordt gegeven door Jack Stuifbergen en vindt plaats op 30 januari 2018.
LOCATIE EN TIJDSTIP
Aantal deelnemers: 12 tot 16. De
De Masterclass wordt op De Bouw-
Masterclass wordt ook incompany
Bij het toepassen van slimme technologie is branche-overstijgende proces-
campus in Delft gehouden. De Mas-
aangeboden! Omdat Smart Work-
integratie en een open samenwerking is vereist. Hoe kunnen de diverse
terclass start om 09.30 uur en eindigt
Place branche-overstijgende samen-
spelers in het proces samen slim de productie, gezondheid en circulariteit
stipt om 16.00 uur. Vooraf en achter-
werking als uitgangspunt hanteert
van de werkomgeving, organisaties en daarin werkende mensen faciliteren
af is een half uur beschikbaar voor
zal daarbij een (eind-)gebruiker
en bevorderen? En hoe worden dan de nieuwe gebouwen en dienstverle-
kennismaking en netwerken. Deelne-
worden uitgenodigd deel te nemen.
ningsprocessen gefaciliteerd? Wat is daarbij de rol van Human Resources,
mers lunchen op eigen gelegenheid
ICT, Bouw, Vastgoed, Facilitair Management en Inkoop? Smart WorkPlace
in het cafe op de TU Delft campus
U betaalt voor de Masterclass
laat professionals van elkaar leren, de nieuwe vraag stellen, en integraal en
tussen 12.30 en 13.30 uur.
F 695,00 exclusief 21 procent BTW.
open samenwerken aan impactvolle projecten. En daarbij brengen Smart WorkPlace en haar partners expertise, netwerk en eigen ervaring in.
Voor meer informatie: info@smartwp.nl. 1 De deelnemers dienen uiterlijk twee weken voor de Masterclass
Indien gewenst verbinden wij u met de Master voor inhoudelijke toelichting.
Masters die verbonden zijn aan SWP onderscheiden zich als een koploper
maximaal twee vragen in bij de
die de Smart WorkPlace missie en visie onderschrijven en hiervoor actief
Master. In de ochtend verbindt de
ACTIEF MEEDOEN
stappen willen zetten. Hun Masterclass is trendsettend, indrukwekkend en
Master het gemeenschappelijk
Uw deelname kan de transformatie
soms ook disruptief.
deel van alle vragen. In de mid-
en digitalisering van uw organisatie
dag geeft hij antwoorden op het
versnellen en uw werkomgeving slim,
PROGRAMMA MASTERCLASS
individueel variërende deel van
gezond en circulair helpen maken.
Als eerste Master treedt Jack Stuifbergen op. Zijn Masterclass heet ‘Kiezen
de vragen.
voor een echte Social Enterprise is gezond en circulair’.
De Masters van Smart WorkPlace 2 SWP. activeert door een (video)
Jack deelt zijn ervaring met en visie op aanbestedingen voor echte Social
leggen uit hoe ‘hun’ katalysator een
verslag te maken van de Master-
Smart WorkPlace helpt realiseren!
Enterprises. En met ‘echt’ bedoelt hij ook echt volgens de regels. Hij legt uit
class, deze te voorzien van kennis,
U brengt vooraf uw vraag in en de
wat de PSO-30+ en artikel 2.82 van de Aanbestedingswet 2012 betekenen.
innovaties en workflow tools en
Masters geven tijdens de Masterclass
Jack vertelt dus ‘The real thing’. ‘Practice what you preach’en ‘No green-
het resultaat beschikbaar te stellen
antwoord. Logischer kan het niet.
washing’. Voor de mensen die het verdienen.
aan de deelnemers.
Doet u mee?
11
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 11
04/12/2017 14:07
“ INTERVIEW
12
Workplace management vraagt om een integrale aanpak.
INGRID BOEKKAMP
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 12
04/12/2017 14:07
MET WORKPLACE MANAGEMENT PASSIE FACILITEREN
TEKST Peter Bekkering BEELD Michael Kooren
Celebrating life, every day, everywhere and for everyone. Dat is het motto van Diageo, een mondiale producent van alcoholische dranken. De filosofie geldt niet alleen voor de consument, maar is ook uitgangspunt voor de manier waarop Diageo workplace management voor haar medewerkers vormgeeft. Ingrid Boekkamp, Corporate Real Estate Service Manager Continental Northern Europe bij Diageo: “Wij willen ‘passionate people’ zo faciliteren dat ze als team optimaal gaan samenwerken.”
geven. En ‘ambassadors’ op de
voor de financiële ondersteuning.”
verschillende afdelingen om het agile
Het feit dat de vestiging in Amsterdam
working te promoten.”
veel medewerkers met internationale
Amsterdam zit onder de gewenste
functies heeft maakte het invoeren van
bezettingsgraad. “Dat heeft onder
agile working volgens Boekkamp
meer te maken met het aantal vier-
eenvoudiger: “Ze zijn meer bekend
kante meters waarover we al beschik-
met het flexibel werken, omdat ze
ken en die soms niet eenvoudig
dat in de praktijk al doen. Met een
evenredig zijn terug te geven. Maar
laptop en een headset in plaats van
ook met het feit dat Amsterdam van-
met een desktop. Eigenlijk zijn alleen
wege de functies die er zijn onder-
de medewerkers van Finance in
gebracht een ander kantoor is dan
Amsterdam nog gewend om aan
Ingrid Boekkamp is als Corporate Real Estate Service Manager Continental
Lausanne. Amsterdam is veel inter-
een vast bureau te zitten.”
Europe bij Diageo verantwoordelijk voor corporate real estate en facility
nationaler en er zijn veel medewer-
services voor de kantoorpanden in Noord-Europa tot en met Parijs en
kers met internationale functies. Zo
AGILE WORKING
Lausanne. De twee grote kantoorpanden bevinden zich in Amsterdam en
werken in Amsterdam bijvoorbeeld
De blueprint die werd opgesteld
Hamburg. In het kantoor in Amsterdam werken circa 220 fte’s en 30 natio-
hoofden marketing van de verschil-
bevatte niet alleen kengetallen over
naliteiten. De bezettingsgraad in Amsterdam zit rond de 50 procent.
lende merken en die hebben teams
bezettingsgraad en vierkante meter
Boekkamp: “Diageo heeft voor de herinrichting in 2015 een benchmark en
over de hele wereld zitten. Met als
per fte maar ook over de omvang
portfolioanalyse gedaan. Bovendien heeft een centraal team vanuit corporate
gevolg dat ze veel reizen.” Het be-
van de bar - belangrijk bij Diageo -
real estate een visie opgesteld hoe Diageo in de toekomst haar panden wilde
tekent ook dat de bezetting van het
en het aantal agile working spaces.
zien. Belangrijke uitgangspunten waren dat we de werkplekken informeler
pand erg kan fluctueren: “Op het ene
Bij het opstellen van de blueprint liet
wilden maken, dat we de afdelingen overal hetzelfde wilden hebben en dat
moment zijn ze onderweg en is het
Diageo zich nog niet leiden door
de werkplekken meer open moesten worden gegooid.”
pand half leeg, het andere moment
activiteitenprofielen met daaraan
nodigen de hoofden teams uit in
gekoppeld percentages concentratie-
BLUEPRINT
Amsterdam en zit het pand vol.”
ruimtes, overlegruimtes etc. en het
De benchmark en portfolioanalyse leidden uiteindelijk tot een blueprint voor
Het kantoor in Lausanne is een ander
aantal mensen dat daadwerkelijk op
Europa met een visie en een bezettingsgraad van 70 procent en 10 vierkante
verhaal: “Dat richt zich vrijwel alleen
kantoor werkte. “Dat missen we soms
meter per fte. “Amsterdam was een van de eerste locaties in Europa waar
op Zwitserland met medewerkers.
wel en we zijn de laatste jaren bezig
we die blueprint hebben kunnen gebruiken.” Vervolgens werd de keuze
Dat kantoor heeft vooral sales en
met de Measuremen en JLL om dit
herinrichting of nieuwbouw gemaakt. “Al snel kwamen we tot de conclusie,
daarnaast een paar medewerkers
alsnog in kaart te brengen.”
dat het pand, waar we inmiddels al vijftien jaar zitten, zich prima leende om de door ons gewenste blauwdruk te realiseren. Er moest alleen een refit plaatsvinden.” Daarvoor werd een werkgroep samengesteld met vertegenwoordigers uit verschillende disciplines. “Die werkgroep ‘vertaalde’ de blueprint naar aantallen vaste bureaus, flexbureaus, teamtafels, in hoogte verstel-
“
bare bureaus etc. Vervolgens zijn we met vlekkenplannen het verder gaan invullen. En daarna is een architect ingeschakeld om een en ander vorm te
Meer samenwerken en meer samenkomen is een belangrijke driver voor agile working.
13
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 13
04/12/2017 14:07
14
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 14
04/12/2017 14:07
“
Uiteindelijk is de medewerker zelf verantwoordelijk voor zijn wellbeing. 15 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 15
04/12/2017 14:07
Een andere driver voor de herinrich-
gezorgd dat ook de kleine meeting-
Het laat zien dat de dienstverlening
van Diageo: Celebrating life, every
ting en het invoeren van agile wor-
ruimtes van VC-units werden voorzien.
vanuit facilitair aan het veranderen
day, everywhere and for everyone.
king was de wens van het manage-
In feite hoef je daarvoor niet eens
is: waar FM vroeger zorgde voor de
“Op basis daarvan proberen we
ment dat mensen meer moesten gaan
naar kantoor te komen, dat zouden
werkplek op kantoor, moet FM nu
met passie op elk terrein het beste
samenwerken en ook letterlijk meer
ze ook vanuit huis kunnen doen.”
faciliteren c.q. supporten dat mede-
te bereiken, op het werk, maar ook
moesten gaan samenkomen op plek-
Om dit alles mogelijk te maken was
werkers zowel op kantoor als elders
in ons privéleven. En voor ons als
ken, waar ze konden zien waar hun
echter wel IT support nodig. “Mijn
of onderweg kunnen werken. En daar
organisatie betekent het in elke fase
collega’s mee bezig waren. “In het
facilitaire afdeling was meer gericht
komt veel IT bij kijken. Dus zul je als
van iemands carrière de optimale
agile working worden mensen meer
op de klassieke services en op zaken
FM met IS moeten samenwerken.
omstandigheden creëren zodat
gemotiveerd om daadwerkelijk als
als hospitality. Tegelijkertijd zie je dat
En kan IS op haar beurt niet een
mensen het beste uit zichzelf kunnen
één groot team samen te werken.
IT, dat bij ons Information Services
harde lijn trekken en zeggen het niet
halen. Je ziet het ook terug in de
Daardoor krijg je meer uit de mensen
(IS) heet, zich veel meer richt op de
hun pakkie-an is.” Boekkamp ziet
manier waarop we onze kantoor-
en meer uit de organisatie en dat is
hardware. Mensen krijgen een lap-
gelukkig dat de samenwerking steeds
panden branden, niet met alleen
belangrijk wanneer je zoals Diageo
top en vervolgens gaat IS er vanuit
beter gaat tussen Facilities en IS.
posters van onze producten, maar
tot de top wilt blijven behoren.”
dat mensen selfsupporting moeten
“Dat komt mede omdat we een
veel meer met een gevoel en een
zijn. Dat werkt in de praktijk bij de
bepaalde medewerker met IS delen.
beleving, zodat medewerkers er
Het internationale karakter van de
jongere generatie, maar levert bij
Die is voor 60 procent inzetbaar
zich op hun gemak voelen.”
vestiging Amsterdam betekende ook
de oudere generatie problemen op.
voor workspace management - het
INGRID BOEKKAMP
waarborgen dat de techniek support
Ze haalt een voorbeeld aan. “We
dat medewerkers overal kunnen
maakten een keer als facilitair team
werken - en 40 procent voor IS.”
gebruik van een hotel in Schotland,
Ingrid Boekkamp deed Vrijetijdskunde in Leeuwarden aan de Leisure
onder meer om daar de hospitality-
Management School Leeuwarden. Nadat ze bij Vodafone in aanraking
BEDRIJFSCULTUUR
gedachte te gaan bestuderen.
kwam met facility management studeerde ze FM bij ISBW. Vervolgens
Boekkamp schetst de bedrijfscultuur
Ik vroeg de manager of al zijn
besloot ze beide disciplines - leisure en FM - te combineren. Eerst bij
bij Diageo als internationaal, infor-
personeel hotelschool had gedaan.
adidas en sinds elf jaar bij Diageo.
meel en ‘plat’. Een ander belangrijk
Juist niet, was zijn antwoord. Mensen
uitgangspunt is de missie en visie
van een hotelschool komen soms
dat er bij de herinrichting extra aandacht was voor zaken als videoconferencing (VC). “In het begin hadden we alleen in de grote meetingruimtes de VC-units, omdat we uitgingen van grote teams die VC’s gebruikten. Totdat we ons realiseerden dat het momenteel individuen zijn die een VC gebruiken om in te bellen met hun teamleden in het buitenland. Plus dat Diageo zowel uit milieuoogpunt als om de kosten te drukken wilden dat medewerkers minder gingen vliegen. Dus hebben we besloten dat we meer gingen werken met videoconferencing en inbellen. Voor die internationale medewerkers was dat geen grote stap, die waren dat vanwege hun functie wel gewend.” Boekkamp zag dat medewerkers in Amsterdam vervolgens nog wel grote ruimtes gingen boeken voor video16
conferencing en heeft er toen voor
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 16
04/12/2017 14:07
JONES LANG LASALLE
Bij Diageo verzorgt Jones Lang Lasalle (JLL) al zeven jaar Integrated Facility Management. “Toen ik hier ruim tien jaar geleden kwam, binnen met een attitude ‘wij weten
gaan sturen op output.” Om te
was Diageo bezig met Project Elevator, bedoeld om de locaties
het, en zo gaan we het doen’. Als
borgen dat Diageo met agile working
van Diageo in beeld te brengen. Want tot aan dat moment was
hotel zijn we daarentegen juist op
op de goede weg is, vindt jaarlijks
alles lokaal geregistreerd en was er geen overzicht, laat staan een
zoek naar ‘passionate people’, dat
een medewerkerstevredenheid
portfolio. Als Corporate Real Estate Management hebben we alles
vind ik belangrijker dan de achter-
onderzoek plaats. Daarnaast doet
in beeld gebracht: de locaties, de mensen, de kosten en de manier
grond. Want ‘passionate people’
Facilities een jaarlijks onderzoek
waarop werd gewerkt.
halen het beste uit zichzelf. Als hotel
naar de eigen dienstverlening.
Bij Diageo werkte aanvankelijk alleen de Amerikaanse tak met JLL.
kunnen we ze daar bij begeleiden
Verder laten we door Measuremen
Zeven jaar geleden hebben we als Europea ook besloten om met
om het beste te worden. En dat is
jaarlijks een werkplekonderzoek
hen in zee te gaan voor Integrated Facility Management. En onlangs
precies wat we de laatste jaren bij
uitvoeren waarbij mensen gedurende
hebben we ze ook als broker aangesteld.”
Diageo ook doen. Mensen komen
een periode van twee weken via de
met verschillende achtergronden en
My place 2 work app enkele malen
van verschillende afdelingen op
per dag korte vragen beantwoorden
functies bij ons terecht omdat ze het
zoals: wat voor soort werk doe je,
dat ze door die open werkomgeving
afwisselend aan een hoog en een
op dat moment leuk vinden. Aan ons
waar doe je dat en voldoet die
wordt blootgesteld aan teveel infor-
laag bureau te werken of in een luie
om ze zo te faciliteren dat ze als
werkplek voor dit soort werk? Ook
matie. Terwijl ze ook behoefte hebben
stoel te gaan zitten. Zij zijn zich ervan
team optimaal gaan samenwerken.”
wordt het gebruik van de plekken
aan die vijf minuten rust. Want we
bewust dat ze zelf verantwoordelijk zijn voor hun eigen wellbeing.”
gemonitord. “Die gegevens worden
willen natuurlijk voorkomen dat ze
MEASUREMEN
vervolgens gebruikt om de werk-
door die te grote hoeveelheid prikkels
Het faciliteren en begeleiden van
omgeving te verbeteren. Zo hebben
overspannen raken.” Boekkamp wijst
Het feit dat Diageo een bijeenkomst
de medewerkers en het invoeren van
we sinds een paar maanden enclosed
erop dat uiteindelijk de medewerker
organiseert over ergonometrie past
agile working betekende ook een
phoneboots omdat we merkten dat
zelf verantwoordelijk is voor zijn
in een bredere context waarbij het
omslag voor de lijnmanagers. “Die
medewerkers behoeften hadden aan
wellbeing. Ze geeft een voorbeeld:
bedrijf zich inzet voor de wellbeing
worden binnen Diageo gecoacht
plekken waar ze even konden bellen
“Laatst hadden we een sessie over
van hun medewerkers. Zo mogen ze,
om te zorgen dat ze in plaats van
in plaats van steeds met de headset
ergonomie. Dat vond amper tien
vanwege het outputgestuurd werken,
directief, stimulerend en faciliterend
op te lopen. Een andere uitkomst uit
procent interessant. Terwijl we het
onder werktijd hardlopen of naar de
leiding gaan geven. En dat ze meer
de surveys was de behoefte aan
als bedrijf als onze verantwoordelijk-
gym. Ook kiest Facilities in alle
kleinere meetingruimtes. Die hadden
heid zien om die informatie aan te
panden waar het mogelijk is voor
we oorspronkelijk ingetekend omdat
bieden. Omdat we willen dat mensen
een gezonde kantine. “We selecteren
we uitgingen van grote teams. In de
zich bewust worden van het belang
onze cateraars daar ook op.”
praktijk blijkt het echter niet vaak voor
van een goede werkhouding. En dat
te komen en gebeurt het maar al te
wordt nog extra belangrijk omdat een
VISIE
vaak dat een enkeling die zich even
belangrijk deel van het werk zich
Hoewel Boekkamp naar eigen zeggen
wil afzonderen vervolgens een com-
buiten ons gezichtsveld afspeelt:
een uitgesproken visie heeft waar ze
plete grote meetingruimte gebruikt.”
we kunnen niet controleren of een
met Diageo naartoe wil, merkt ze in
medewerker die bijvoorbeeld in de
de praktijk dat die visie constant bij-
ZELF VERANTWOORDELIJK
trein zit wel de juiste werkhouding
stelling behoeft en dat ‘one size fits
Boekkamp ziet vooralsnog vooral
aanneemt. In ons kantoor kunnen
all’ niet werkt. “Neem de open werk-
voordelen van de open werkomge-
medewerkers overigens een workplace
omgeving. Die is niet voor iedereen
ving. “Het weerspiegelt de informele
assessment laten doen, waarbij ze
goed. Je zult je altijd moeten realise-
sfeer die we als Diageo graag willen
kijken of hun werkplek ergonomisch
ren dat je bij workplace management
uitstralen. Naar medewerkers, maar
verantwoord is. Als dat gewenst is,
met mensen werkt. Dat vraagt om een
ook naar bezoekers. Daarnaast
schakelen wij vervolgens een
integrale aanpak, waarbij zaken
maakt het dat je je collega’s gemak-
ergonometrist in.”
als FM, HR, ICT en bouw bij elkaar
kelijker aanspreekt en dat je beter
komen. Het idee om die zaken die nu
weet waar ze mee bezig zijn.” Een
Boekkamp maakt de vergelijking met
nog zijn verspreid over verschillende
belangrijk aandachtspunt daarbij is
Scandinavië: “Daar is de regelgeving
afdelingen onder te brengen in één
de akoestiek. “Vooral wanneer je
strenger. Zelfs werkbanken in een
afdeling is nog niet bij me opgekomen.
ernaar kijkt vanuit het perspectief van
keuken moeten in hoogte verstelbaar
De denkrichting spreekt me echter
health, safety en wellbeing. Met name
zijn. Het zit daar ook veel meer in
wel enorm aan. Het zou heel mooi
de huidige generatie loopt het risico
de genen van medewerkers om
zijn als het ooit ervan zou komen.”
17
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 17
04/12/2017 14:07
CULTUUR EN PERSOONLIJKHEID BEPALEN SUCCES VAN WERKOMGEVING
TEKST Sjoerd Memelink, Twynstra Gudde en Eelco Voogd, WPA
In de afgelopen decennia introduceerden talloze organisaties het concept van een activiteit-gerelateerde werkomgeving. Gepretendeerde voordelen zoals meer interactie en samenwerking, innovatie en verhoging van efficiëntie en productiviteit zijn echter lang niet altijd gerealiseerd. Succes is alleen mogelijk als het werkplekconcept past bij de cultuur van de organisatie en persoonlijke kenmerken van de medewerkers. Twynstra Gudde deed samen met WPA en TU Eindhoven onderzoek1. WAR ON TALENT
medewerker centraal en is efficiëntie
met afstudeerder Vera Kos van de
In een activiteit-gerelateerde werk-
per vierkante meter als enig criterium
TU Eindhoven onderzoek gedaan.
omgeving kiezen medewerkers,
niet meer houdbaar. De vraag is
Dit onderzoek ‘Organizational culture
afhankelijk van de werkactiviteit die
daarom relevant waardoor een
and activity-based office’ heeft zich
ze uitvoeren, een passende faciliteit,
activiteit-gerelateerde werkomgeving
specifiek gericht op de invloed van
bijvoorbeeld een concentratieruimte,
als concept slaagt of juist niet.
de organisatiecultuur en de persoons-
een open werkplek of een werkkamer.
kenmerken van de medewerker op
Het concept is in de afgelopen jaren
ONDERZOEK
de tevredenheid met de werkomge-
even zo vaak verguisd als geprezen.
Om beter te begrijpen welke factoren
ving. Zie ook figuur hieronder.
Het wordt verguisd als alleen vanuit
het succes bepalen van de implemen-
het kostenaspect naar de kantoor-
tatie van een activiteit gerelateerde
DE MENS ÉCHT CENTRAAL
omgeving wordt gekeken. Nu er een
werkomgeving hebben Twynstra
Een werkplekconcept dat écht werkt,
‘war on talent’ gaande is, staat de
Gudde en WPA in samenwerking
ontstaat wanneer bij het bedenken
18
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 18
04/12/2017 14:07
en ontwikkelen ervan niet alleen het
Dit gezamenlijke proces kan leiden
werk dat mensen doen (de activiteit)
tot een passende en goede werkom-
centraal staat, maar ook de orga-
geving. Productiviteit, tevredenheid,
nisatiecultuur en de persoonskenmer-
effectiviteit, maar bovenal werk-
ken worden meegenomen. Deze
plezier volgen dan automatisch.
aspecten zijn nog vaak een blinde
Dat leidt niet bij voorbaat tot een
vlek en moeten worden geobser-
activiteit-gerelateerde werkomgeving.
veerd, geanalyseerd en besproken
De uitkomst kan ook zijn dat een
in samenwerking met de organisatie.
traditionele werkomgeving het meest
Hoe komt het dat een activiteit-gerelateerde werkomgeving soms slaagt en een andere keer niet?
“
adequaat is. Om de mens centraal te stellen, moeten we onderzoek doen naar de cultuur van de organisatie (als geheel) en naar de persoonskenmerken van iedere medewerker (als individu). DE ORGANISATIECULTUUR De cultuur van een organisatie is de verzameling van normen, waarden en gedragingen die gedeeld worden door de leden van de organisatie en die op ook omgekeerd invloed heeft op de leden. Om organisatieculturen te kunnen vergelijken, hebben we gewerkt met het ‘Competing Values Framework’ – zie figuur bovenaan de pagina (Cameron & Quinn, 2006). In dit model worden organisaties op basis van twee organisatiewaarden (dimensies) beoordeeld. Het eerste geeft aan hoe flexibel dan wel stabiel een organisatie is. Het tweede aspect gaat over interne focus versus externe positionering. VIER TYPEN ORGANISATIECULTUUR Deze analyse levert vier typen organisatieculturen op: • Familie (interne focus, flexibel): medewerkers binnen deze cultuur zien zichzelf als onderdeel van
19
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 19
04/12/2017 14:07
De nieuwbouw van het Deventer Stadskantoor, dat in 2016 in gebruik werd genomen, bracht met zich mee dat alle medewerkers in één gebouw gingen samenwerken. ZEVEN PANDEN Facilitair adviseur Mark van Vilsteren van de gemeente Deventer vertelt hier enthousiast over: “Met de titel ‘Nieuwe stek, nieuwe stijl’ werd een plan geschreven hoe de toekomstige werkplek er uit zou moeten zien. Dit proces
MARK VAN VILSTEREN
werd aangestuurd door de afdeling P&O. Belangrijk daarbij was dat een traditioneel kantoorconcept ingeruild moest worden voor een open werk-
aan het kantoor van Microsoft op Schiphol gebracht. Om het implementatie-
omgeving waarin men een plek kan zoeken die men op dat moment nodig
proces zo voorspoedig mogelijk te laten verlopen werden er ook workshops
heeft. Door het werken in zeven verschillende panden waren de verschillen
georganiseerd. Er werden daarbij ook ‘Gebruikersafspraken’ ingevoerd in
in werkstijlen groot; er was tevens diversiteit in leeftijdopbouw en een groot
plaats van ‘Huisregels’. Deze gebruikersafspraken doen meer een beroep
deel van het aantal medewerkers was niet vertrouwd om geheel digitaal
op de persoonlijke inbreng en zijn minder afstandelijk dan de opgelegde
te werken.”
huisregels.“
IMPLEMENTATIEPROCES
TEVREDENHEID
“We hebben natuurlijk goed om ons heen gekeken,” zegt Van Vilsteren.
Van Vilsteren: “Momenteel hanteert de gemeente Deventer een flexfactor van
“Tijdens het project ‘Nieuwe Stek, nieuwe stijl’ zijn werkbezoeken afgelegd
0,7. Een korte periode van gewenning was noodzakelijk, maar momenteel
naar onder andere de gemeenten Haarlem en Oss. Ook werd een bezoek
zijn de medewerkers over het algemeen tevreden. “
“
De organisatiecultuur heeft veel invloed op het succes van een activiteit-gerelateerde werkomgeving.
een familie. Teams zijn van groot
cultuur in beeld gebracht bij drie
belang.
verschillende organisaties (overheid,
• Adhocratie (externe positionering,
bedrijfsleven en semi-overheid).
flexibel): medewerkers zijn in staat
Alle organisaties zijn overgegaan
snelle aanpassingen te doen.
op een activiteit-gerelateerde werk-
Flexibiliteit en creativiteit zijn
omgeving.
belangrijk en er worden tijdelijke
In een digitale vragenlijst zijn ver-
teams gevormd wanneer de situa-
schillende situaties voorgelegd met
tie erom vraagt.
de mogelijkheid aan te geven of
• Hiërarchie (interne focus, stabiel):
deze in meer of mindere mate aan-
binnen deze cultuur is alles ge-
sluiten bij de huidige en de gewenste
structureerd door vastgelegde
situatie. Een organisatiecultuur be-
procedures en formele regels.
staat zelden uit één type. De cultuur
Medewerkers vinden het belangrijk
wordt getypeerd door de hoogte
om dingen vooral goed te doen
van de score op de vier verschillende
en om betrouwbare en voorspel-
typen. De resultaten zijn weergege-
bare kwaliteit te realiseren.
ven in een web. Ter illustratie geven
• Markt (externe focus, stabiel):
we hiernaast de uitkomsten van een
deze cultuur is gericht op resultaat,
cultuurmeting onder de medewer-
productiviteit en concurrentie-
kers bij Twynstra Gudde.
vermogen. FAMILIE EN ADHOCRATIE
20
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 20
CULTUUR MEETBAAR MAKEN
Er is een duidelijke relatie tussen het
In de tweede helft van 2017 hebben
succes van een activiteit-gerelateerde
we volgens dit model de organisatie-
werkomgeving en de dominante cul-
04/12/2017 14:07
tuur van een organisatie. Wanneer
van het werk. Een hoge mate van
medewerkers zich onderdeel voelen
tevredenheid met het werk wordt
van een familie en het prettig vinden
mede bepaald door een goede
om flexibel in wisselende teams te
match tussen de persoon en zijn
werken, heeft een activiteit-gerela-
werkomgeving. Dat klinkt niet bij-
teerde werkomgeving goede kans van
zonder, maar in de praktijk wordt
slagen. In een marktcultuur en een
huisvesting passend gemaakt bij de
duidelijk hiërarchisch geleide organisatie is die kans een stuk kleiner.
“
Zet de medewerker centraal; niet alleen zijn activiteiten.
Iedereen krijgt dezelfde faciliteit:
Ons onderzoek laat zien dat extra-
organisatie en de werkzaamheden.
een werkkamer of bureauwerkplek.
verte en impulsieve mensen minder
Er wordt gekeken naar de functie,
De medewerker kan er zelf hoogstens
behoefte hebben aan privacy en
De belangrijkste inzichten uit dit
de afdeling, de werkzaamheden en
zijn ‘persoonlijke touch’ aan geven.
comfort in de werkomgeving. Intro-
onderzoek zijn:
de activiteiten van een medewerker
Toch is het evident dat de persoons-
verte en zorgvuldige mensen daar-
en minder naar zijn of haar persoon-
kenmerken van de medewerkers
entegen wel. Oudere medewerkers
lijke voorkeuren.
doorslaggevend zijn bij het succes
hechten ook meer belang aan hun
• In een organisatie met een sterke familie- of adhocratiecultuur zijn medewerkers sneller tevreden met
van een werkplekconcept. Is hij/zij
privacy en comfort dan jongere
privacy en comfort. Zij maken
Zelden spelen persoonskenmerken
introvert of extravert, jong of oud
medewerkers. Het is een uitdaging
meer gebruik van verschillende
een rol bij de inrichting van de huis-
(van geest of leeftijd), impulsief of
om mensen echt vrijheid te geven in
soorten werkplekken. Dit betekent
vesting. Dat gebeurde vroeger niet
zorgvuldig, stabiel of instabiel, open
hun keuze. Mensen kiezen hun eigen
dat deze organisatieculturen ge-
bij de traditionele kantoorconcepten
of gesloten? Het draait voor een
werkstijl. Waarom dan ook niet hun
schikt zijn voor een activiteit-gere-
zoals het cellenkantoor. Dat gebeurt
belangrijk deel om de zintuigen van
persoonlijke werkplek (zonder dat
lateerde werkomgeving met een
nu evenmin bij de ontwikkeling van
mensen (gehoor, zicht, geur en tast)
dit eventueel een eigen werkplek
diversiteit aan werkplekken en
innovatieve werkplekconcepten.
en beweging.
wordt)?
-faciliteiten. • Wanneer er een hiërarchische- of marktcultuur heerst, moet meer aandacht worden gegeven aan privacy en comfort. Een gebrek hieraan leidt snel tot ontevredenheid. Bij de huisvesting van organisaties met deze culturen moet rekening worden gehouden dat medewerkers minder gebruik maken van verschillende typen werkplekken. • Mensen binnen flexibele organisaties zijn sneller tevreden over de aspecten privacy en comfort terwijl mensen binnen stabiele organisaties hier minder snel tevreden over zijn. • Het verschil tussen interne focus en externe positionering heeft in het onderzoek geen significante verschillen opgeleverd in voorkeuren van medewerkers ten aanzien van activiteit- gerelateerde werkplekken. DE PERSOONLIJKHEID VAN MEDEWERKERS De persoonlijkheid van een medewerker speelt (hoe kan het ook anders) een belangrijke rol in vele facetten
21 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 21
04/12/2017 14:07
BREEDWEER Breedweer verkoopt geen facilitaire dienstverlening, maar voegt waarde toe met impact. De dienstverlening is kwalitatief hoogwaardig en Breedweer biedt continuïteit en opdrachtgeverstevredenheid. Het hoofddoel is impact maken! Deze visie van maximale impact leverde Breedweer in november 2017 internationale erkenning op. Breedweer won de European Cleaning & Hygiene Award in de categorie ‘Workforce – excellence in employee relationships, diversity & inclusion, rewards programmes’. Impact door maximaal terug te geven aan de maatschappij en de economie. Dit kan door circulair te ondernemen en waar mogelijk gebruik te maken van medewerkers met een afstand tot de arbeidsmarkt. Wilt u ook meedoen aan het verbeteren van de samenleving? Neem dan contact op met Breedweer!
22
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 22
Breedweer Facilitaire dienstverlening Molenwerf 58 1911 DB Uitgeest www.breedweer.nl 0251 - 237314
04/12/2017 14:07
Woningcorporatie Zayaz ontstond in 2007 uit een fusie van twee Stichtingen.
IMPLEMENTATIEPROCES
De huisvesting paste niet meer bij de nieuwe organisatie. Het oude pand
“Andere bedrijven zijn ons voorge-
van de fusiepartner bleek het meest geschikt voor renovatie. In 2015 is het
gaan en ieder op haar eigen manier,”
nieuwe gebouw in gebruik genomen.
zegt Jan van der Meer, teamleider Financiële- en Facilitaire dienstver-
Facilitair medewerkers Cindy Stump en Henk van Kempen van Zayaz waren
lening. “Wij brachten referentie-
zeer gemotiveerd: “We hebben in korte tijd veel bereikt en daardoor gerea-
bezoeken aan onder andere de
liseerd wat we voor ogen hadden. We werken nu in een open en transparant
Gemeente ’s-Hertogenbosch en
kantoor, dat het activiteitgericht werken optimaal faciliteert. De koffie is
Microsoft op Schiphol. Voor het
bovengemiddeld en ons werklunchcafé nodigt uit en fungeert als hart van
implementatieproces organiseerden
de organisatie.”
we workshops. Ook werkten we met acteurs om gedragspatronen te
PROJECT
doorbreken. Om uit de regels te
“We hebben gewerkt met interne projectteams en klankbordgroepen die van
blijven hebben we ‘Gedragsidealen’
samenstelling wisselden. Specifieke expertise en Twynstra Gudde stonden
ingevoerd. Inmiddels zijn ze een
ons bij in de projectcoördinatie. We bleven ruim binnen budget en planning
vanzelfsprekendheid. “
en daar zijn we trots op.” TEVREDENHEID FLEXIBEL EN DIGITAAL
Stump: “Zayaz hanteert een flex-
VAN LINKS NAAR RECHTS:
“Er was behoefte aan een pand waar ontmoeten centraal staat. Een gebouw
factor van 0,65. We wisten dat dit
CINDY STUMP, JAN VAN DER MEER EN
waar bezoekers welkom zijn, maar waar ook ingespeeld is op verdere digi-
ambitieus was, maar in de praktijk
HENK VAN KEMPEN
talisering van (klant)processen. In ons pand zijn enkele flexplekken, niemand
geeft dit nauwelijks problemen.
heeft een eigen werkplek. Het tijd, plaats en onafhankelijk werken wordt ge-
De verhuizing voelde voor velen
faciliteerd. Medewerkers hebben een laptop en een smartphone, waarbij de
zelfs als een nieuwe baan, het was
vaste- en mobiele telefonie is geïntegreerd in een cloudoplossing. Dit proces
spannend en men was blij met de
is voor de verhuizing gestart om een zogenaamde ‘big bang’ te voorkomen.”
verandering.”
HET BEGINT MET GOED
teitsverlies en uiteindelijk misschien
TWYNSTRA GUDDE
ONDERZOEK
wel tot het vertrek van waardevolle
TWYNSTRA GUDDE KAN U HELPEN MET EEN PASSEND ADVIES VOOR
Tevredenheid over de werkomgeving
medewerkers.
EEN WERKBARE WERKOMGEVING: SLIMME OPLOSSINGEN VOOR EEN
wordt beïnvloed door persoonsken-
WERKOMGEVING DIE PAST BIJ UW MEDEWERKERS, UW BEDRIJFSCUL-
merken van de medewerkers en de
Het inrichten van een werkomgeving
TUUR EN VERANDERENDE WERKPROCESSEN. AFHANKELIJK VAN UW
organisatiecultuur. De inrichting van
begint met een werkplekanalyse en
ORGANISATIE, DE DYNAMIEK EN DE AMBITIES GEVEN WE VORM AAN
de werkomgeving mag dus niet
onderzoek naar cultuur en persoons-
EEN GOED PLAN. WE WERKEN HET PLAN UIT TOT EEN BUSINESSCASE
worden gedicteerd door de doel-
kenmerken van medewerkers. Hoe
EN/OF EEN WERKENDE OPLOSSING BINNEN UW ORGANISATIE. KIJK
stellingen van de organisatie. Een
beter de werkomgeving daarbij aan-
VERDER OP: WWW.TWYNSTRAGUDDE.NL
standaard kantooromgeving ‘one
sluit, hoe groter de kans op succes.
size fits all’ bedenken zonder goed
Het vergroot de tevredenheid van de
WPA
te kijken en te luisteren naar de
medewerkers over de werkomgeving
WPA LEVERT TOONAANGEVENDE INTELLIGENTIE OVER HOE UW ORGA-
medewerkers, leidt vaak tot een
en de faciliteiten die worden gebo-
NISATIE WERKT: DE MIX VAN ACTIVITEITEN, CULTUUR EN DE RELATIES DIE
werkomgeving die de ambities niet
den. Organisaties als geheel, maar
BIJDRAGEN AAN SUCCES. KUNNEN WIJ ONZE BELOFTES WAARMAKEN
kan waarmaken. Het leidt tot onte-
zeker HR-managers en facility mana-
ALS ORGANISATIE? EN ZO NIET, WAT MOETEN WE VERANDEREN?
vredenheid, inefficiëntie, productivi-
gers hebben daar baat bij.
WPA EN HAAR PARTNERS HELPEN ORGANISATIES OM DEZE VRAGEN TE BEANTWOORDEN. KIJK VERDER OP WWW.WPA.WORKS
Deze tekst is gebaseerd op: Vera Kos, Organizational culture and activity-based office, master thesis, Faculty of Architecture, Building & Planning, University of Technology, Eindhoven, June 2017.
1
23
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 23
04/12/2017 14:07
EEN INSPIRERENDE WERKOMGEVING VOOR EEN WERKPROCES
24
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 24
04/12/2017 14:07
Een fysieke werkplek is en blijft iets persoonlijks. We kunnen het nog zo mooi ontwerpen, faciliteren en benchmarken. Uiteindelijk bepaalt de gebruiker of het een plek is waar goed kan worden gewerkt. Wat is het wel en wat is het niet? Alleen de fysieke bureaustoel en tafel? Ook online? De arbeidsplaats? En wat is nu het verschil tussen ‘Workplace’ en ‘Workspace’? Een eeuwig durende discussie, omdat de individuele behoefte varieert al naar gelang de functie, rol, taken, markt, sector en lichamelijke gesteldheid.
25 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 25
04/12/2017 14:07
Het toonaangevende Engelse Work-
weer ontstaan. Schermen helpen bij besloten werkplekken, en zelfs huisjes-
place Insight schaart een breed
achtige constructies zijn er om even alle storingen en geluiden buiten te houden.
scala aan thema’s onder wat wij de werkomgeving noemen. Architectuur,
TRANSFORMATIE
HR, vastgoed, overheid, design en
Ook de lijst van invloeden op wat de opbrengst van een werkplek is krijgt
FM. Feit is dat de fysieke werkplek
een steeds breder perspectief. De laatste trend is gebruik te maken van
steeds meer wordt opgenomen in
‘personality profiling’. Individuele competentiess matchen met rollen en taken
een bundel die als services wordt
van een functie. Gaan de acht Myers-Briggs Types daardoor straks de trends
aangeboden. In combinatie met een
in werkplekinnovatie bepalen? Nee. Maar we zitten wel midden in een
thuiswerkplek, treinreizen, online
echte transformatie. De databases van Measuremen en WPA worden steeds
giga-bites, events, vakantie en zelfs
beter gevuld en daarmee steeds intelligenter. Kunnen steeds beter worden
in combinatie met een vast contract
gebruikt om te voorspellen hoe individuele mensen slimmer, gezonder en
bij een werkgever. De fysieke werk-
circulair gebruik kunnen maken van een werkomgeving. Het wordt daarmee
plek heeft steeds meer het karakter
steeds beter mogelijk de productiviteit van individuele medewerkers te
gekregen van een ontmoetingsplek
verhogen(of te verlagen!) en de efficientie van de georganiseerde werkom-
voor samenwerking als een activiteit
geving te verbeteren. Ook Great Place to Work heeft de werkomgeving als
binnen een werkproces. De werkom-
concept gecombineerd met aandacht voor de individueel vorm te geven
geving is daarom zowel thuis, in de
werkomgeving. In die zin moeten we ons geen illusies maken: investeren in
stad en publieke ruimte als in een
de sociale communities en de menselijke factor van organisaties is big
gebouw te vinden. En de behoefte
business en zal hogere eisen gaan stellen aan zowel de fysieke werkplek
aan ‘private spaces’ in ruimten met
als de totale werkomgeving. Het inzetten van kennis en ervaring moet
een open karakter is daardoor ook
eenvoudiger, intuitiever, sneller en effectiever gebeuren.
26
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 26
04/12/2017 14:07
is die waarin staat dat een mede-
werkplek in de echte wereld. En die
DIT ZIJN DRIE VIDEO-URL’S DIE JE AAN HET DENKEN ZETTEN OVER
werker in Oostenrijk nu 12 vierkante
plek moet worden gemaakt, door
DE TOEKOMST VAN DE WERKOMGEVING:
meter heeft en in Duitsland 30 vier-
jezelf en/of door anderen. En dus
http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=G11t6XAIce0
kante meter. En er staan nog veel
verzamel je producten en diensten
http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=QoyBYYpal1Y
meer feitjes in over de werkplek,
die bij jouw behoefte passen.
https://www.youtube.com/watch?v=7y2X0JTh5YQ
zoals:
Een lekkere stoel, een mooi uitzicht,
• een medewerker ‘verliest’ gemid-
lieve collega’s of flexibele arbeids-
deld 86 minuten per dag en PEOPLE
voorwaarden. Maar uiteindelijk
• ‘informal unstructured collaboration’
moet er op de plek ook gewerkt
De resultaten van de door Cushman & Wakefield uitgevoerde ‘Workplace
beslaat 46 procent van de tijd die
worden. Geproduceerd. Omzet
Tranformation Survey’ zijn typerend voor de huidige transformatie. Human
is besteed aan samenwerking.
gegenereerd. En zo ontstaat er een
Resource-factoren als recruitment technologie, cultuur en work/life-balans
balans tussen genieten van je werk-
zijn belangrijker dan het verminderen van facilitaire kosten als het gaat om
De werkplek is als een leguaan.
plek en de werkomgeving functio-
change management. Het belang en imago van de werkomgeving verandert
Wat wil je dat het is? Een plek om
neel gebruiken.
snel. Ook Smart WorkPlace heeft er voor gekozen haar magazine een
geld te verdienen of om te leren en
people-karakter te geven. Geïnspireerd door het magazine 360° van Steel-
je te ontwikkelen? In essentie blijft
Smart WorkPlace magazine heeft
case (gratis App via iTunes beschikbaar en kijk op www.steelcase.com/
het een fysieke plek. Iets waar je
de markt van werkplekinrichters
research/360-magazine/) hebben we veel aandacht aan kwaliteit en
naar toe gaat en dat onderdeel
bestudeerd. De beelden op deze
vormgeving besteed. Net als Vitra en Bene dat doen. In de ‘The New I.Q.,
uitmaakt van de jouw individuele
pagina’s geven een goed beeld van
Innovation Quotient’ (editie 66 van 360°) gaat het over ruimte maken voor
werkomgeving. Inrichters hebben
de huidige transitie van werkplek-
innovatie en samenwerking. Meer creatief dan innovatief. Een leuk grafiekje
het natuurlijk vaak over de fysieke
denken naar werkomgeving-denken.
27 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 27
04/12/2017 14:07
28
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 28
04/12/2017 14:07
COWORKING EN NOMADISCH WERKEN
Ontegenzeggelijk is met coworking een nieuwe trend van werken in organi-
Wil je een jaartje Digital Nomad zijn? Dan is een Remote Year de ideale
saties aan het opkomen. Ook wordt wel gesproken over nomadisch werken
oplossing! Kijk op www.remoteyear.com
waarbij het gaat om de balans van leven en werken. In oktober sprak Smart WorkPlace met Wybo Wijnbergen, General Manager Northern Europe
Voor alle hyperlinks naar de genoemde organisaties en bronnen kijk op:
van WeWork (www.wework.com) aan de Weteringschans nadat eerder de
https://www.smartwp.nl/nieuws/20171029-coworking-en-nomadisch-
WeWork-locatie aan de Weesperstraat was bezocht. Beide locaties hebben
werken-gaan-om-balans-van-werken-en-leven
een 98 procent bezetting. Eerder werden Tribes (www.tribes.world) IMPACTHub (www.amsterdam.impacthub.net) bezocht. Naast deze coworking-plekken
Voor een interview met Wybo Wijnbergen kijk op:
bestaan ook Regus Coworking, The Office Operators, HNK, B Building
https://www.smartwp.nl/nieuws/20171031-wework-wil-mensen-inspireren
en nog meer alternatieven. Vaak zijn deze plekken gericht op ZZP-ers en start-ups en bedoeld als visvijvers voor de grotere bedrijven. Verschillende
JAARLIJKS MARKTONDERZOEK COMMERCIËLE
vormen, doelgroepen, culturen, sferen en investeerders.
COWORKING-LOCATIES
Tussen onze bezoeken door kwam er veel informatie via Instagram binnen
Het aanbod van locaties voor coworking, flexibel werken, nomadic,
over nomadisch werkenden. Mensen die aan ‘remote working’ doen. Dat
communities en allerlei andere commerciële werkplekconcepten blijft snel
zou thuiswerken kunnen zijn, maar veel jongeren gaan liever naar een inspi-
toenemen. Zelfs toepassingen van ‘corporate coworking’ ontstaan.
rerende plek die je normaal alleen tijdens vakanties bezoekt. Letsbenomads
IBM verplaatst 600 werkplekken naar WeWork en RoyalHaskoningDHV
bijvoorbeeld heeft 2.900 volgers, is webdeveloper en werkt op de mooiste
co-ontwikkelt Contact Amsterdam.
plekken op aarde. MRKTRS is een marketeer die iedereen laat weten waar
Smart WorkPlace bezocht in augustus en september een aantal van deze
je goed nomadisch kunt werken. Als nomade werken is weggelegd voor
werkplekconcepten. WeWork, ImpactHUB, Tribes, Regus, HNK en The Office
rollen als trainers, graphic designers, consultants, tekstschrijver, verkopers
Operators zijn alom bekend, maar er zijn nog veel meer aanbieders. Tijdens
en alle andere meer onafhankelijke en individuele rollen.
onze bezoeken vielen ons grote verschillen op in aspecten als functionaliteit en services. De transparantie en vergelijkbaarheid is daardoor zeer beperkt.
Wil je een maandje coworking over de wereld en nomadisch werken?
Zodoende vatte Smart WorkPlace het plan op hier jaarlijks marktonderzoek
Bekijk dan eens een Digital Nomad Guide op Instragram. Maar vraag jezelf
naar te gaan doen. Wie biedt welke services aan welke doelgroepen, waar
af of je rol en activiteiten nomadisch werken toestaan. Ook belangrijk is of
en tegen welke voorwaarden? Welke technologie, inrichting en services
je een netwerk hebt dat snapt dat jij ook op ‘remote’ locaties betrokken en
worden geboden? Wat is de achtergrond van de aanbieder? Wat is hun
productief kunt zijn. Want werken vergt discipline. Lees hierover op onze
strategie? Met welke partners werken ze en wie zijn hun klanten?
website het advies van een expert. Discipline is zeker vereist op een coworking locatie als de COCOHUB (www.cocohub.io) op Malta. Voor F 40
Smart WorkPlace voert het marktonderzoek uit met studenten van FM/Hotel-
per dag heb je een prive-kamer, prive-buro en ongelimiteerd koffie, water en
opleidingen. Uitgangspunten worden opgesteld in overleg met experts op
internet. Ze noemen het een ‘Digital Nomad House’. Het is een combinatie
het gebied van coworking, HR, vastgoed en FM. Voor meer informatie kunt
van coworking en nomadisch werken.
u contact opnemen met Fred Kloet (fred@SmartWP.nl)
29
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 29
04/12/2017 14:07
SMART PERSONS VRAGEN SMART WORKPLACES
VAN LINKS NAAR RECHTS: VINCENT LE NOBLE (MEASUREMEN), EELCO HOET (JLL), EDSAR WESTRA (MINISTERIE VAN DEFENSIE), ASAËL AKKERMAN (TEN TIJDE VAN HET GESPEK JLL, NU CUSHMAN & WAKEFIELD, RED.), FRED KLOET (SMART WORKPLACE), ROGIER VERBEEK (FACILICOM SOLUTIONS) EN WIM KOOYMAN (SMART WORKPLACE)
30
Het kennisplatform Smart WorkPlace organiseerde op 29 mei haar eerste Round Table. Vraagstukken over de toekomstige werkomgeving en de invloed van de technologie op het leven en werken van mensen stonden centraal. “Het faciliteren van mensen en hun behoeften wordt steeds nadrukkelijker het belang van een organisatie. En die ontwikkeling wordt gekoppeld aan het werk en de werkplek,” zo stelde Rogier Verbeek van Facilicom Solutions ondermeer vast.
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 30
“
Individualisering en nieuwe businessmodellen kantelen de context van leven en werken
TEKST Wim Kooyman
04/12/2017 14:07
“
Fred Kloet: Mijn droom is om bouw en gebruik te verbinden.
Gastheer Eelco Hoet van JLL onder-
Uiteindelijk gaat het om de gezond-
kent deze ontwikkeling in de markt.
heid en het welzijn van de mede-
“Het is de passie van Asaël Akkerman
werkers die voor een groot deel het
en mij om opdrachtgevers en eind-
succes van een organisatie bepalen.
gebruikers van gebouwen te helpen
Zoals Eelco al aangeeft is niet alleen
bij hun huisvestingsoplossing. Zeker
IT een belangrijk facet in dat verband,
in deze tijd met vele maatschappelijke
maar zeker ook HR. Een integrale
veranderingen en de nieuwe
manier van werken is een voorwaar-
generatie van Millennials is dat een
de voor productiviteit en succes.”
uitdaging. Het is dan belangrijk dat partijen elkaar vooraf begrijpen en
Het aanbieden van een integraal
kennen. Een integraal model van
pakket aan diensten lijkt vanzelf-
DE 1E ROUND TABLE VAN SMART WORKPLACE WERD OP
werken met afspraken aan de voor-
sprekend, maar is dat zeker niet.
MAANDAG 29 MEI BIJ JONES LANG LASALLE (JLL) IN AMSTERDAM
kant, het kennen van de opdracht-
Lang nog werd gedacht en gehandeld
GEHOUDEN. JLL EN MEASUREMEN ZIJN FOUNDING PARTNER
gever en haar data en het integreren
vanuit klassieke rollen en domeinen.
VAN SMART WORKPLACE. GASTHEER EELCO HOET REFEREERDE
facilitaire dienstverlening met it en hr
Juist in deze tijd – en vooral ook na
TIJDENS DE BIJEENKOMST AAN HET INTERNATIONALE ONDER-
is dan belangrijk. Met 35 workspace-
de crisis – daalt het besef in dat
ZOEKSRAPPORT FUTURE OF WORK (HYPERLINK NAAR RAPPORT)
consulenten en onze dochteronder-
partijen vooraf afspraken met elkaar
DAT JLL IN HET VOORJAAR VAN 2017 HEEFT UITGEBRACHT.
neming Tétris Design & Build zijn
moeten maken en gaande het proces
IN DIT RAPPORT WORDEN DRIE ASPECTEN BELICHT DIE IN DE
we daartoe in staat.”
VAN DE WERKOMGEVING: CONTINUOUS INNOVATION
INTEGRALE AANPAK
(NADENKEN OVER NIEUWE BUSINESS), DIGITAL DRIVE EN
Fred Kloet, initiatior en oprichter
HUMAN EXPERIENCE (AANTREKKEN VAN TALENTEN).
met elkaar in gesprek moeten blijven; daarbij horen begrippen als trans-
TOEKOMST VAN GROOT BELANG ZIJN BIJ HET ORGANISEREN
parantie en circulariteit.
van Smart WorkPlace vertelt over zijn
Rogier Verbeek: “Binnen Facilicom
droom. “Ik wil bouw en gebruik bij
Solutions hebben we ons eigen
elkaar brengen. En dat kan mede
Integrated Facility Management-
door de technologische middelen
model ontwikkeld, zo hebben we
die er zijn om mensen smart te laten
de hele keten van DBFMO-contracten
werken. De technologie staat in dienst
in huis en kunnen integraal in alle
van de gezondheid, de wellbeing
diensten en processen voorzien. Het
van de medewerker, en circulariteit.
maakt het werken voor de klant ook
Informatiemanagement is dan belang-
snel, flexibel en op maat. We hebben
rijk. Het is wenselijk dat vastgoed-
ook onze eigen bedrijfsstructuur hier
en bouwprofessionals niet meer
op aangepast, zo was Breijer binnen
lineair projectmatig werken, maar in
Facilicom een aparte organisatie,
processen leren denken, dan name-
maar is nu geïntegreerd. Hard- en
lijk kun je ook terugkijken en blijf je
softservices én het management
met elkaar in gesprek. Daarbij zijn
daarvan worden geheel integraal
data van groot belang opdat je de
vanuit één organisatie aan klanten
klant niet alleen kent, maar ook
geleverd.”
begrijpt. Die data moeten dan wel
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 31
beschikbaar zijn. Het gebruik van
Eelco Hoet: “Het geïntegreerd
BIM is dan een belangrijk middel.
aanbieden van huisvestingsoplos-
Dat bracht mij eerst tot het plan van
singen hoort absoluut bij deze tijd.
Circulair BIM en daarna tot Smart
Organisaties kunnen van de een op
WorkPlace waar de rol van de facility
de andere dag zeggen vandaag wil
manager nadrukkelijk aanwezig is.
ik hier met mijn mensen zitten en
Want de kernvraag blijft toch: Wat
morgen daar, maar mijn huisvesting
wordt er opgeleverd? Een bouw-
is niet flexibel genoeg. Dan moet je
project of een werkomgeving?
daar wel op in kunnen spelen. Niet
Die beginvraag moet veranderen.
voor niets is thema op het door JLL in
31
04/12/2017 14:07
samenwerking met CornetBenelux te organiseren
van de Millennials en de snelheid van de techno-
geautomatiseerd. Daarom wordt het nog belang-
Eindgebruikersdebat tijdens de PROVADA ‘De
logische ontwikkelingen wel van groot belang. Je
rijker om de blijvende vierkante meters effectief
impact van de kantooromgeving op het succes van
kunt de vraag stellen of bedrijven straks überhaupt
te beheren. De fysieke plek blijft, maar de vorm-
organisaties’. Sinds de opkomst van Het Nieuwe
nog wel huisvesting nodig hebben.”
geving wordt anders.”
wikkelingen in de maatschappij aan de orde. De
Vincent le Noble: “Dat is voor mij geen vraag.
GEZONDE WERKNEMERS
jongste generatie is opgegroeid met laptops en
Gebouwen zijn er en die zullen altijd nodig zijn.
Bij het ontwikkelen van de toekomstige werk-
smartphones, zij denken en doen naders. Er zijn
Ze zijn het enige tastbare bewijs dat een organi-
omgeving hebben organisaties er rekening mee
vraagstukken rondom duurzaamheid, mobiliteit en
satie heeft, een gebouw is dus een perfect verleng-
te houden dat jongeren het heft in eigen hand
gezond en gelukkig leven. Tijd om de balans op
stuk van de merkbeleving van de organisatie. Uit
nemen. Zij zijn autonoom en nemen afstand van
te maken. Zijn werknemers erop vooruit gegaan?
onze onderzoeksdata, Measuremen ruim 355.000
de traditionele faciliteiten. De rol van de nieuwe
Is de productiviteit van bedrijven verbeterd en zijn
werkplekken gemeten (mei 2017, red.), blijkt dat
generatie Millennials op de werkvloer inspireert
verhuurders en aanbieders van flexibele werkplek-
mensen altijd een plek willen hebben om gecon-
Asaël Akkerman van JLL: “Ik houd van een
ken meegegaan in de veranderende behoeftes?
centreerd te kunnen werken, om met elkaar te
mensgerichte aanpak bij huisvestingsoplossingen
En moeten medewerkers kunnen bepalen welke
sparren en elkaar te inspireren. Wel zie ik dat
waarbij we gedrag vertalen naar ruimte. Wat
locatie en type werkplek het beste bij hun activitei-
meer vierkante meters voor één werkplek beschik-
verklaart ons gedrag? In dergelijke fundamentele
ten past of moeten werkgevers dit voor hen doen?”
baar komen, maar dat het aantal werkplekken
vragen ben ik geïnteresseerd. We zijn veel te lang
Werken rond de eeuwwisseling zijn er vele ont-
afneemt. De footprint van een organisatie aan
blijven hangen in holle frases als Het Nieuwe
Edsar Westra: “Bij die integrale aanpak is het
kantooroppervlakte wordt kleiner, er zijn minder
Werken en de mens centraal. Ik ben het ook niet
hebben van voldoende inzicht in de voorkeuren
mensen die gaan werken, en er wordt meer
eens met de opvattingen over het wisselen van werkplekken. We wisselen helemaal niet van werkplek.”
Vincent le Noble: Mensen blijven altijd naar kantoor komen. Zeker de nieuwe generaties. Ze willen van elkaar leren en nieuwe mensen blijven ontmoeten.
Vincent le Noble: “Jongeren hebben niet alleen behoefte aan een plek om bij elkaar te komen, maar ook een uitgesproken voorkeur voor een gezonde werkomgeving. Hun welbevinden
“
32
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 32
04/12/2017 14:07
is enorm belangrijk. Belangrijker dan een dik salaris. Je kan hier misschien wel spreken van mindfullness.” Rogier Verbeek: “Die jongste generatie maakt
“
Rogier Verbeek: Uiteindelijk moet je als facilitaire dienstverlener expert worden op het gebied van Extreme Customer Centricity.
nog lang niet overal het verschil op de werkvloer. Ondanks de snelle laptops en de modernste
solide evidence base waarbij op single issues de
pelijke manier van leven en werken aan. Jongeren
smartphones zoeken ze in werkomgevingen elkaar
benefits zijn beschreven. De integrale business-
kiezen meer voor hun welzijn en geluk en kiezen
toch het liefste op. Wat daarbij ook speelt is dat
case die de som maakt van alle single issues is
van daaruit hun werkomgeving. Organisaties
ze vaak nog in een systeem werken waarin ze
nog niet gemaakt, degene die in staat is deze
moeten mee, maar hebben daarbij te maken met
door hun leidinggevenden worden beoordeeld
hard te maken is spekkoper.”
wetgeving.
werkplek wel willen veranderen, maar als het
Rogier Verbeek: “Inderdaad wordt in de
Eelco Hoet: “Er is zonder meer een tendens dat
systeem van beoordelen en presteren zo blijft
facilitaire wereld een shift gemaakt naar een
individuen meer initiatief ontwikkelen en dat doen
dan gebeurt er voorlopig niet veel en blijven
consumentgerichte manier van dienstverlening,
op gevoel van haalbaarheid. Vanuit die insteek
veranderingen voorlopig uit.
dat is een van de grootste veranderingen die ik
zie je ook nieuwe bedrijven ontstaan. Kijk naar
de laatste jaren heb meegemaakt. Er is een soort
de initiatieven van Uber, Facebook en Airbnb.
Asaël Akkerman: “Dat klopt. Maar de
van onderstroom merkbaar; ieder individu heeft
Daar worden niet eerst zware businessmodellen
Millennials zijn nog in ondertal op het geheel. Het
dienstverlening nodig om vitaal en succesvol te
ontwikkeld. Jongeren voelen aan waar de
merendeel van de werknemers is de generatie X.
zijn. Dat is tegelijk de norm. KPI’s zijn niet meer
behoefte ligt en kunnen digitaal veel organiseren.
Belangrijk is het dat de vernieuwers onder de
de wachttijd aan de kassa. Maar gezondheid,
Er wordt een omgeving gecreëerd waarin ieder-
Millennials zich uitspreken, zij vormen de onder-
geluk en performance van mensen en minder
een connected met elkaar is. Amazone is ook
stroom van een nieuwe periode. Dit is wat mij be-
ziekteverzuim vormen en topline impact.”
zo’n voorbeeld.”
om een platform te ontwikkelen waar ook studies
INDIVIDUALISERING
Rogier Verbeek: “Facilicom onderkent deze
en businesscases worden ontwikkeld die nieuwe
De leefstijl van de jongeren en de vele technolo-
individualisering. We ontwikkelen naar een con-
impact op de topline kwantificeren. Er ligt een
gische devices kondigen een nieuwe maatschap-
sumentgerichte benadering van mensen binnen
en dus in het gelid willen blijven. We kunnen de
treft ook het unieke moment voor Smart WorkPlace
33 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 33
04/12/2017 14:07
“
een organisatie. Een model waarin het individu optimaal bediend wordt opdat het collectief krachtig blijft. B2B, B2C en H2H (human to human). Een organisatie moet zich ook afvragen wat voor collectief het nodig heeft. We hebben al duidelijk te maken met smart persons en van daaruit kom
Eelco Hoet: Bij het inrichten van de werkplek van de toekomst moet er veel aandacht zijn voor de talenten van het individu. Het internationale JLL-rapport Future of Work geeft dat ook aan.
je al snel uit bij smart surroundings of smart workplaces en ook smart cities.” maar evenzo blijven mensen naar kantoor komen.
Rogier Verbeek: “Er gaan nieuwe waarde-
Rogier Verbeek: “We hebben echter ook te
Werkplekken waar mensen individueel gecon-
ketens ontstaan. Het geheel van persoonlijke
maken met een omvangrijke traditionele markt
centreerd kunnen werken zullen altijd blijven.
afstemmingen leidt tot het hogere doel van de
met een contractmatige manier van werken. Het
Data geven dat ook aan.”
missie van een organisatie. Dan kun je spreken
proces van verandering zal vooralsnog langzaam
van een supply demand-model. Wat dat betreft
gaan. Maar uiteindelijk moet je ook expert worden
Edsar Westra: “Ik zie dat anders. De klassieke
vind ik het a.s.r.-model erg fraai. Daar zijn de
op het gebied van mobiliteit, werkgeluk, gezond-
werkplek gaat verdwijnen. Jongeren willen elkaar
dienstverlening en huisvesting nadrukkelijk aan
heid en het circulair maken van gebruik. Faciliteer
ontmoeten en kiezen daarvoor een plek die
de ambitie en identiteit van de organisatie ge-
het individu en niet een organisatie of een proces.”
inspireert en hun ook productief maakt.”
koppeld; duurzaam, verbonden en transparant. De brasserie Plato die centraal in het gebouw is
Asaël Akkerman: “Er komen nieuwe business-
Fred Kloet: “Is ABN AMRO met haar circulair
gesitueerd, is gewoon voor iedereen toegankelijk.
modellen aan. De langjarige contracten van een
economie paviljoen Circl een goed voorbeeld?
Onderweg naar de brasserie tref je vrij toeganke-
organisatie in relatie tot huisvesting en mensen
Een open en innovatieve werkomgeving dat zich
lijke en hippe flexplekken aan waar bijvoorbeeld
houden geen stand want ze zijn niet flexibel en
richt op het kantoor van de toekomst?
studenten huiswerk zitten te maken en genieten
te langdurig. Werkplekken worden als interface gezien.”
van een Starbucks-koffie. Je beleeft in het gebouw Eelco Hoet: “Mij is niet duidelijk wat daar de
echt de identiteit van a.s.r.”
nieuwe werkplek is. Over het gebruik van de werk-
34
Vincent le Noble: “Ik zie de ontwikkeling ook.
plek hoor ik niks. Het zijn straks individuen die de
GEBREKKIGE KENNIS
Uit metingen blijkt dat de hoge bezettingsgraad
werkvloer als het ware gaan inrichten. Het concept
Op de stelling of organisaties goed op de hoogte
van werkplekken afneemt. Dat proces gaat door,
zou van mij wel hogere ambities mogen hebben.”
zijn van de mogelijkheden van de digitalisering
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 34
04/12/2017 14:08
“ Asaël Akkerman: Ik ben het ook niet eens
met de opvattingen over het wisselen van werkplekken. Recent wetenschappelijk onderzoek toont aan dat we helemaal niet wisselen van plek.
Dat de technologische ontwikkelingen en de maatschappelijke veranderingen elkaar uitdagen blijkt bijvoorbeeld uit de opkomst van de elektrische auto. “Hoe lang duurt het nog voordat leasemaatschappijen massaal elektrische auto’s aanbieden,” vraagt Fred Kloet zich af. “Dat tempo hangt ook weer af van de bijtellingsregeling die
is een ieder er wel van overtuigd dat organisaties
Fred Kloet: “Het begrip Activity Based Working
de overheid bepaalt,” geeft Asaël Akkerman aan.
nog lang niet zijn ingericht op smart workplaces.
vind ik achterhaald. Ik hecht veel meer aan het
Duidelijk is dat de overheid rondom thema’s als
faciliteren van competenties van mensen en spreek
ondermeer openheid van data, het toepassen van
dan ook liever over Competentie Based Working.”
BIM, energiebeleid en een duurzame samenleving
Vincent le Noble: “Er valt voor organisaties nog zoveel te ontdekken en te verbeteren. Ik weet
initiatieven moet ontplooien.
overigens ook niet of je de hele werkomgeving
NIEUWE WETGEVING
moet technologiseren. Techniek is geen driver. Het
Bij de stelling dat de digitalisering van onze
CHIPS
gaat om de mens. We moeten aandacht hebben
leef- en werkomgeving medewerkers gelukkiger
De stelling komt aan de orde of Smart Workplaces
voor de menselijke aspecten en ons als vakgebied
en productiever maakt, is ook een rol voor de
met al haar devices Het Nieuwe Werken 2.0 zijn.
niet blindstaren op technologische ontwikkelingen.”
overheid weggelegd.
Een vervolg op het plaats- en tijdonafhankelijk
Edsar Westra: “Er is niet alleen maar techniek.
Edsar Westra: “Ik maak me zorgen over
Hier ligt een mooie rol voor Smart Workplace.
ontwikkelingen als Internet of Things. Ik lees nu
Asaël Akkerman: “Dat is klinkklare nonsens.
Breng partijen bij elkaar en laat ze discussiëren
het boek ‘Future Crimes’ van Marc Goodman.
Het Nieuwe Werken heeft zijn tijd gehad.
over de gezonde en slimme werkomgeving.”
De misdrijven van de toekomst zijn vooral ICT-
Er is een duidelijke verschuiving van productiviteit
gerelateerd. Internet wordt onze grootste vijand.
naar werkgeluk, naar een gezonde werkplek.
Asaël Akkerman: “Bij smart workplace denk ik
Dus ja, is internet een zegen of een crime?
Een organisatie kan op werkgeluk impact
aan The Edge. Smart workplace moet verder gaan
En of het mensen gelukkiger maakt? Ik ben er
maken.”
dan alleen de tech. Workplace gaat over mensen,
somber over.”
werken.
Rogier Verbeek: “Die koppeling is zeker niet
maar nog te vaak over technische snufjes, de spiegeltjes en de kraaltjes, terwijl de impact die de
Asaël Akkerman: “Techniek moet faciliterend
op zijn plaats. Er is echt sprake van een nieuwe
techniek op productiviteit heeft al jaren afneemt.”
zijn. De jongste generatie is opgegroeid met de
tijd waarin mensen anders gaan leven en werken
beleving dat alles beschikbaar is, denk dan bij-
en zingeving een belangrijke plaats in alles krijgt.
Fred Kloet: “Ik heb meegedaan aan de aanbe-
voorbeeld aan het verkrijgen van kennis via inter-
Ik hoor niemand om me heen die zegt dat dat
steding voor het Amphia- ziekenhuis. Toen hebben
net. En die verwachtingen worden meegenomen
onzin is. Veel wordt gesproken over mensen
we onder andere gekeken naar The Edge. We
naar de werkvloer. Maar daar zit een gap, want
gezonder en succesvoller maken en werkgeluk.
zochten toen naar een integrale aanpak van Bouw
bedrijven zijn vaak nog niet ingericht op het
Ten opzichte van vijf jaar geleden is er dan al
en Gebruik en keken daarvoor naar The Edge.
beheren, delen en ontwikkelen van data.
heel veranderd. Het gaat veel minder over de
Het bleek dat er aan de gebruikerskant (sociaal)
werkplek en juist meer over het faciliteren van
wel data is, maar deze is niet geïntegreerd met
Fred Kloet: ‘Die data zijn inderdaad noodzake-
mensen in hun behoeften en welzijn dat aan hun werk wordt gekoppeld.”
data aan de vastgoedgebouwkant. Denk bijvoor-
lijk om processen aan de voorkant goed te orga-
beeld aan ruimtes bij oplevering waar na een jaar
niseren. Wat individuen betreft kunnen ze helpen
een tussenwand wordt geplaatst, en weg is je data.
om persoonlijke keuzes te kunnen maken voor je
Edsar Westra: “Ik voorzie toch wel revolutio-
Het faciliteren blijft, maar de vastgoedwaarde is
eigen geluk. Wat de overheid betreft is er wel
naire ontwikkelingen. En volgens mij zijn zelfs
weg. En dus moeten we aan de voorkant data bij
nieuwe wetgeving in de maak. Denk maar eens
apps en smart watches over hun hoogtepunt
elkaar brengen door gebruik te maken van het
aan de Wet digitalisering leefomgeving (per 1
heen. De toekomst ligt bij ingeplante chips die
Nationaal BIM Protocol.”
januari 2018) en de Wet kwaliteitsborging voor
aangeven wanneer je moet gaan bewegen of
het bouwen (per 1 januari 2019). Ook een over-
een appel moet eten om productief of fit te blij-
Eelco Hoet: “Een ander aspect dat meespeelt is
heidsorganisatie als Kadaster maakt grote stappen.
ven. Ik kan mij voorstellen dat zorgverzekeraars
dat we bij JLL vinden dat we naar het individu moe-
Maar de overheid heeft nu eenmaal ook diverse
daar wel op gaan sturen, zo van ‘u hebt minder
ten kijken. En dan bepalen welke werkplek het beste
andere afwegingen te maken op gebied als werk-
bewogen vandaag, dus u betaalt 5 euro meer
bij het individu hoort. We nemen persoonlijkheids-
gelegenheid en energieopwekking. Afwegingen
premie’. Het klinkt heftig, maar technisch kan het
tests af en kijken naar de kwaliteiten van mensen.
met een sociale impact. En dat maakt dat proces-
al. Wie zegt dat dit niet op deze manier toege-
Dan pas krijg je intelligente werkplekconcepten.”
sen ook weer traag kunnen zijn.”
past gaat worden?”
35
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 35
04/12/2017 14:08
De mens centraal in succesvolle huisvesting
Twynstra Gudde kan u helpen met het creĂŤren van een slimme en gezonde werkomgeving: oplossingen voor een werkomgeving die kan meebewegen met een snel veranderende markt. Afhankelijk van uw organisatie, de dynamiek en de ambities stellen we gezamenlijk met u een aanpak op. We werken het plan uit tot een werkende oplossing voor uw organisatie. Kijk verder op: www.twynstragudde.nl
Radboud Universiteit Nijmegen, tandheelkunde. Afgelopen zomer geopend en onderscheiden met de NRP Gulden Feniks 2017 voor het beste renovatieproject 36
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 36
04/12/2017 14:08
COLUMN
door Wim Kooyman
wim@smartwp.nl
In augustus kregen duizend brugklassers uit minimagezinnen in de gemeente
kwa leeftijd van de medewerkers bij
Den Haag een smartphone. De telefoon moet voorkomen dat de tieners
een techbedrijf als Apple? En wat
informatie van school missen en in een sociaal isolement raken. “Vanuit de
voor soort werkomgeving vraagt de
scholen en vanuit de minimagezinnen was vraag naar een smartphone voor
leef- en werkstijl van deze mede-
leerlingen,” zegt een woordvoerder van staatssecretaris Klijnsma.
werkers?
“Een smartphone is eigenlijk een van de basisvoorzieningen geworden.” Middelbare scholen communiceren tegenwoordig voornamelijk via internet
CREATIEF EN INSPIREREND
met leerlingen over huiswerk en lesroosters. Generatie Z groeit op in een
SAMENWERKEN
digitaal tijdperk. Als het ware krijgen ze ’s ochtends devices op hun boterham
En zo kom ik weer bij de brugklas-
gesmeerd. Zelf dacht ik terug aan 1970 toen ik beschikte over een liniaal,
sers van 2017-2018. De afgelopen
een geodriehoek en een Ryam Agenda. Een andere tijd dus.
drie decennia is er veel veranderd
Ook in augustus schreef journaliste Nikki van der Westen in de NRC over
in de manier van leven en werken.
de nadelen van een open kantoor. De aanleiding vormde Apple Park, het
Internet kwam op, mensen konden
nieuwe hoofdkantoor van Apple in Cupertino (Californië). Een fotoreportage
thuis werken en 24/7 bereikbaar
in The Wall Street Journal bracht Van der Westen tot het standpunt dat het
zijn. De Millennials (generatie Y,
aantal open ruimtes in dit gebouw aanzienlijk is. De quote ‘Shocked’ van
1981 en 1995) brengen deels al
John Gruber, host van een talkshow, over de creatie van deze open ruimtes,
een nieuwe stijl van denken en doen
deed de rest. Een journalistiek magere beurt van de NRC. Want men is er
met zich mee naar de werkomgeving.
niet wezen kijken en deskundigen ter plaatse zijn niet bevraagd.
En de eerste vertegenwoordigers van generatie Z (1995 tot nu) melden
GENERATIE
‘Z’& APPLE PARK
FLASHBACK
zich inmiddels. En dat is interessant
Het artikel in de NRC bracht mij eveneens terug naar de jaren zeventig.
want Apple zal zich toch wel gebo-
Toen kwamen de zogeheten kantoortuinen op – waar Van der Westen het in
gen hebben over de vraag hoe ze
haar artikel over had. Kantorentuinen waren een uitwerking van de toen
die Y- en Z-vertegenwoordigers het
gangbare visie op open kantoren. Veel medewerkers in een open ruimte bij
beste creatief en inspirerend kunnen
elkaar hoorde bij de tijdgeest van openheid en democratisering. Het cellen-
laten samenwerken?
kantoor raakte op de achtergrond en scheidingswandjes waren overbodig.
Smart WorkPlace organiseerde een
Een revolutionair voorbeeld uit die tijd is het kantoor van Centraal Beheer in
Round Table over de toekomstige
Apeldoorn, ontworpen door Herman Hertzberger. Een gebouw met veel open
werkomgeving. Experts als Rogier
plekken en veel planten, een kantoortuin met een meer letterlijke betekenis.
Verbeek (Facilicom Solutions), Eelco
Vlot constateerde de NRC dat open kantoren meer nadelen dan voordelen
Hoet (JLL) en Vincent le Noble
hebben en feitelijk passé zijn. Aan de hand van onderzoeksdata konden
(Measuremen) spraken over de
Arjen Raue (BBA Binnenmilieu) en Iris de Been (Center for People and Buil-
voorkeuren van toekomstige mede-
dings) de nadelen van een open kantoor schetsen. Daar is niks mis mee.
werkers uit de generaties Y en Z.
Wat wringt is het uitblijven van de reactie van de Apple zelf. Wat is het
Hoe willen zij leven? Hoe willen zij
beleid? Misschien zijn er door Apple onjuiste uitgangspunten gekozen,
werken? Het verslag van deze
maar nu weten we het niet.
Round Table is te lezen op pagina 22 in deze editie. Een verhaal over
Er blijven vragen. Wanneer is sprake van veel open ruimtes? Hoeveel mede-
mobiliteit en werkgeluk. Zoals Rogier
werkers zijn er en wat zijn zoal hun al dan niet gemeenschappelijke werk-
Verbeek treffend zei: “Faciliteer het
zaamheden? En wat is precies een open kantoor? Wat is de visie van Apple
individu en niet een organisatie of
op de werkomgeving en de manier van werken? Wat is de samenstelling
een proces.”
37
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 37
04/12/2017 14:08
INTERVIEW
38
LEO LABEGA
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 38
04/12/2017 14:08
VAN BOUW INFORMATIE MODEL NAAR BOUW INTEGRATIE MODEL
TEKST Peter Bekkering
Met alle stakeholders in een gelijkwaardige rol virtueel bouwen in BIM.
exploitatiefase en de sloopfase.
En daarna assembleren. Dat is de BIM-ambitie van Leo Labega, opleidings-
Daarbij ga je van grof naar fijn
manager en HIT-W bij BIM Engineer Avans+. Hij ziet in de nieuwe werkwijze
bouwen.” Hij legt uit: “De opdracht-
alleen maar voordelen: de opdrachtgever en gebruiker weten wat ze krijgen,
gever heeft een uitvraag die wordt
het wordt gemakkelijker om de energiedoelstellingen te halen, data en infor-
geformuleerd in een SMART gefor-
matie kan eenvoudiger worden hergebruikt en risicomanament wordt beter
muleerd Programma van Eisen.
beheersbaar. Labega ziet daarom geen alternatief voor BIM. “Het kan niet
En dat is het uitgangspunt om virtueel
anders. Er is geen andere manier waarop zo efficiënt gebouwd kan worden.”
te gaan bouwen. Zodat daarna het ‘echt’ bouwen vooral assembleren
Over Building Information Modelling bestaan veel misverstanden, vindt Leo
wordt. Het grote voordeel daarbij is
Labega. “Het grootste misverstand is dat je in je bedrijf al BIMt , als je een
dat risico’s en de enorme hoeveel-
3D-model maakt. Maar dat raakt voor mij niet de essentie van BIM: dat je
heden informatie beheersbaar
met alle betrokkenen bij een project – bouw, infra of gecombineerd – eerst
worden. En wat te denken van de
gezamenlijk virtueel gaat ontwerpen/engineeren en bouwen. En dat doe je
herbruikbaarheid van data?
niet alleen met het oog op de bouw, maar ook – en vooral – met het oog op
De voordelen zijn enorm.”
de gebruiksfase en op de hergebruik- c.q. sloopfase. Dat laatste is met name belangrijk vanwege de circulaire economie. Het gaat erom om meer vanuit
TRADITIONELE MANIER
Met alle risico’s vandien. “Want na
de Lifecycle gedachte te werken. Want materialen zijn eindig. Dat wordt de
Labega legt het verschil uit met de
de oplevering rent vaak iedereen
komende jaren namelijk een groter thema dan energieverbruik. Alternatieve
traditionele manier van werken.
van de bouw weg en is het aan de
energie is voldoende voorhanden.”
“Dat is een verzuilde wereld. Een
gebruiker om het gebouw te gaan
opdrachtgever wil iets en vraagt de
gebruiken. En die ontdekt tijdens het
BIM-AMBITIE
architect een plan daarvoor te maken.
gebruik vervolgens van alles.”
Tijdens de BIM praktijkdag in de Jaarbeurs in Utrecht, waar alle ketenpartners
De architect schakelt vervolgens
elkaar bijpraten over in BIM gerealiseerde projecten, schetste Labega in mei
adviseurs in en bedenkt met hen
Een juist gebruik van BIM kan dit
2015 zijn ‘BIM’-droom. In de maanden erna besloot hij de droom om te
samen een plan. Uiteindelijk wordt
ondervangen, aldus Labega. “Als je
bouwen tot ambitie. “Je gaat met alle stakeholders – opdrachtgever en
zo’n plan in bestekken en modellen
alle stakeholders aan tafel hebt,
gebruiker, de bedenkers (architecten, ingenieursbureaus en adviesbureaus)
gegoten, die worden aanbesteed aan
kunnen ‘makers’ namelijk meteen
en de makers (aannnemers, installateurs, fabrikanten en leveranciers) – als
de ‘makers’. Omdat in de praktijk
aangeven of dat wat opdrachtgever,
ook service providers virtueel bouwen met het oog op de bouwfase, de
zo’n plan vaak niet tot in detail-
gebruikers en ‘bedenkers’ willen,
niveau is uitgewerkt, moeten de
maakbaar en haalbaar is. Of dat er
“
Ik pleit ervoor dat het virtueel bouwen op basis van gelijkwaardigheid plaatsvindt.
‘makers’ dit gaan doen. Met vaak als
misschien een slimmere manier is
resultaat dat de bouwput een arena
om hetzelfde resultaat te bereiken.
wordt, waar nog (te) veel moet
Dat leidt tot creatieve en innovatieve
worden uitgezocht.” En dat vindt
oplossingen. Als je in de virtuele
Labega frustrerend: “Het gevolg van
bouwfase dat hele proces met elkaar
deze ‘oude’ manier van werken is
doorloopt, dan kun je op een
namelijk dat je bij het begin nog
gegeven moment dat virtuele model
niet weet wat je gaat bouwen.”
gaan opleveren. Daarbij start de
39
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 39
04/12/2017 14:08
Connected lighting kan meer dan alleen verlichten
Door licht te verbinden met het internet kan het informatie uitwisselen en de wereld beter laten werken. Als onderdeel van the Internet of Things wordt verlichting intelligenter en gebruiksvriendelijker. Zo maken we steden veilig en toegankelijk, winkelbezoeken inspirerend en werkplekken efficiĂŤnt en duurzaam. Zelfs thuis kun je via je netwerk lichtervaringen creĂŤren als nooit tevoren. Dit is licht dat meer kan. Dit is Light Beyond Illumination
40
philips.nl/connectedlighting
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 40
04/12/2017 14:08
“
Het gaat erom om meer vanuit de Lifecycle gedachte te werken.
opdrachtgever, die een gebouw nodig heeft voor
bouwkolom die overwegend verticaal georgani-
Holland dit voorjaar zelfs zover dat volgens hem
zijn processen, met een functionele uitvraag.
seerd is met een duidelijke pikorde. Ga binnen
zonder een gewijzigde Aanbestedingswet de
De bedenkers en makers gaan vervolgens eerst
die context maar eens veranderen. Dat is riskant
Bouwagenda de prullenbak in kan. Ik sluit me
kijken welke concepten ze voor welke discipline
en lastig. Ik pleit ervoor dat het virtueel bouwen
daar in grote lijnen bij aan. Gelukkig zijn vele
kunnen toepassen. Ze gaan kortom eerst concep-
op basis van gelijkwaardigheid plaatsvindt. Dat
partijen het daarmee eens. Er is overigens geen
tueel ontwerpen. Daarbij kijkt een installateur
betekent dat de bovensten in de pikorde van hun
weg meer terug. De digitalisering van de bouw en
bijvoorbeeld naar hoe hij energie gaat opwekken
voetstuk zullen moeten komen. En dat de installa-
daarmee BIM is onderdeel van de Bouwagenda
– met ketels, met zonnepanelen, etc – en kijkt een
teur ‘promotie’ maakt. Terecht, want tegenwoordig
en daarmee onderdeel van het nieuwe Regeer-
constructeur bijvoorbeeld naar de te gebruiken
zijn gebouwen installaties. Bovendien zie je de
akkoord. Daar spelen we binnen de opleiding
materialen. Dat leidt uiteindelijk tot conceptuele
ontwikkeling dat de installatieve aanneemsom
BIM Engineer op in. Een groep bestaande uit alle
keuzes, waarbij zowel wordt gekeken naar LCC
steeds meer de bouwkundige aanneemsom over-
denkbare stakeholders leert virtueel te bouwen
(LifeCycleCosts) en technische overwegingen als
stijgt. En ook dat is logisch want de impact van
volgens de BIM ambitie. De resultaten die binnen
ook naar de impact op duurzaamheid, circulari-
installaties wordt steeds groter.”
de opleiding duidelijk worden durf ik spectaculair
teit en beleving.” Na de conceptuele keuze volgt
te noemen.”
de verfijning. Hoe ga je de gemaakte keuzes
AANBESTEDINGSWET
verder uitwerken? “Je stelt je dan vragen als de
Maar ook de manier van aanbesteden bij projec-
hoogte van de ruimte, de locatie van de schach-
ten moet anders. Momenteel is het volgens de
ten, ruimtebeslag van instalaties etc.”
huidige Aanbestedingswet namelijk juridisch niet mogelijk dat de opdrachtgever tegen het consor-
ACCEPTATIEPUNTEN
tium zegt: ‘ga eerst eens virtueel bouwen’. “Dat
In zo’n virtueel bouwtraject kunnen per fase
moet anders. Rob van Gijzel ging tijdens Building
acceptatiepunten worden ingebouwd. “Dat bete-
BIM is omvangrijk en complex. Dat leer je niet zo maar op het werk.
“
kent dat aan de opdrachtgever wordt gevraagd of hij bepaalde keuzes accepteert. Dat doe je tot aan het laatste acceptatiepunt, waarna het gebouw kan worden opgeleverd. Een nieuw feestmoment in de bouw, want dan is er echt iets bijzonders gepresteerd.” Zo’n traject met acceptatiepunten heeft volgens Labega verschillende voordelen: “De opdrachtgever, en ook de eindgebruiker, weten wat zij gaan krijgen. Omdat ze veel meer bij het traject betrokken worden. Dat betekent natuurlijk ook dat zij hetzelfde commitment moeten tonen.” OMVANGRIJK EN COMPLEX Labega noemt naast het verzuilde karakter nog een andere reden waarom er nog niet massaal met BIM gewerkt wordt, het gebrek aan kennis. “BIM is omvangrijk en complex. Dat leer je niet zo maar op het werk. Dat blijkt uit concrete voorbeelden waarbij ervaren engineers, na het stil vallen van een BIM project, gingen deelnemen aan de opleiding BIM Engineer. Beter laat dan nooit. Daarbij worden in een groeiende economie steeds meer opdrachten verstrekt, binnen een
41 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 41
04/12/2017 14:08
BOUWAGENDA SWP IS PARTNER VAN DE BOUWCAMPUS
initiatieven van de Bouwcampus. Bijvoorbeeld
EN VRIEND VAN FMN
als het gaat om Circulair Bouwen en De Bouw-
is afgestemd op de behoeften van eindgebruikers
De bouwsector digitaliseert in een razendsnel
agenda.
ontwikkelt deze sector steeds meer van vakgebied
tempo. Niet alleen door Building Information
tot volwaardige markt. Fred Kloet, directeur van
Modelling (BIM). Ook de toenemende behoefte
De Bouwagenda heeft zes thema’s:
SWP, is lid van het kernteam van de Expertgroep
aan interoperabiliteit, integraliteit en klantgericht-
1. Circulair Bouwen
Technologie van FMN, welke lid is van de Bouw-
heid zorgen voor meer urgentie om met digitali-
2. Ontwerpen vanuit integrale visie: ontwerp-
coalitie van de Bouwagenda. De Expertgroep heeft
sering innovatie en productie te vergroten. Deze
kwaliteit
namens FMN een voorstel voor een Gebruiks-
urgentie en versnelling zijn de hoofdredenen voor
3. Digitalisering en informatisering
Agenda gedaan aan de Taskforce Bouwagenda.
Smart WorkPlace om Partner van de Bouwcampus
4. Human Capital
Niet om deze agenda te wijzigen, maar om er
(www.debouwcampus.nl) te zijn. Bernard Wientjes
5. Regeles en maatregelen die de verandering
voor te zorgen dat het eindgebruikersperspectief
van de Bouwagenda spreekt van een revolutie.
ondersteunen
‘aan de voorkant’ wordt ingebracht. Dit moet
En dat is het ook. Een reeks van veranderingen
6. Samenwerken vanuit vertrouwen.
voorkomen dat als de bouw haar project oplevert
dienen zich aan. Verdienmodellen kantelen.
Binnen de clusters infra, woningbouw en utiliteits-
de gebruikers en eindgebruikers van de gebouwde
Managementlagen staan onder druk. Project-
bouw wordt aan tien concrete maatschappelijke
omgeving worden geconfronteerd met een product
managers moeten vanuit in plaats van met klant-
opgaven en aan één lokaal-regionale opgave ge-
dat niet past in de werkwijze tijdens de 10 tot
perspectief gaan denken. De bouwsector wordt
werkt. Op de website www.debouwagenda.com
50-jarige gebruiksfase. Vooral op het gebied van
een kennisintensieve sector. Nieuwe manieren van
wordt de inhoud van elk van de Roadmaps
digitalisering en informatisering is samenwerking
werken doen haar intrede. De cultuur verandert.
uitgelegd.
bij de ontwikkeling van de Nationale Bouw Infor-
De Bouwcampus is de ontmoetingsplek waar
42
de ontwikkeling van Facility Management veelal
matie Infrastructuur voor eindgebruikers van groot
de open innovatie moet plaatsvinden. Oude bol-
Smart WorkPlace is naast Partner van de Bouw-
belang. De samenwerking zal zich gaan richten
werken verzetten zich soms nog tegen de trans-
campus ook Vriend van Facility Management
op de thema’s ‘Digitalisering en informatisering’
parantie en nieuwe manieren van delen. Samen
Nederland (www.FMN.nl). De vereniging die een
en ‘Ontwerpkwaliteit’ en de roadmap ‘Toekomst-
met Wim Pullen van het Center for People and
branche vertegenwoordigt waarin jaarlijks zo’n
bestendige en duurzame scholen’.
Buildings (www.cfpb.nl) brengt Smart WorkPlace
F 40 miljard omzet omgaat. Ook deze sector is
Naast de samenwerking in het kader van de
het eindgebruikersbelang op tafel in de diverse
in transitie als gevolg van digitalisering. Omdat
Bouwagenda is door FMN ook een samenwerking
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 42
04/12/2017 14:08
met het BIM Loket (www.bimloket.nl) gestart.
te helpen bij het ontwikkelen van een businesscase
en realisatie. We gaan als bouwagenda ook werken
Het BIM Loket is hét kennisplatform en centraal
voor investeerders. Met een fonds dat een scope
aan een menukaart voor de diverse onderwerpen
aanspreekpunt rond open BIM-standaarden in
van 20/30 jaar heeft zou het moeten lukken
die de digitalisering kunnen versnellen. Betrokken
Nederland. In het BIM Loket werken de betrokken
scholen snel, slim, gezond en groen te maken.”
beheerorganisaties nauw samen. Het BIM Loket
partijen moeten ‘agile’ kunnen denken én werken. En daarvoor hebben we goed opgeleide mensen
is opgericht door de Bouwinformatieraad
De Bouwagenda is niet voor niets op De Bouw-
nodig. Het is van belang dat MBO- en HBO-onder-
(www.bouwinformatieraad.nl). Geert van Offeren
campus gevestigd. Daar zit ook het BIM Loket.
wijs meer digitalisering, zoals BIM in hun curricu-
van de FMN Expertgroep Vastgoed-as-a-Service
Gebruik maken van Building Information Modeling
lum gaan opnemen. Onze scope is vier jaar. We
en medewerker van Planon en Fred Kloet van SWP
is een belangrijk vertrekpunt voor een duurzame
hebben een hoop te doen willen we de gebouwde
vertegenwoordigen de FM-softwareleveranciers in
lange termijn oplossing als het gaat om beheer en
werkomgeving slim, gezond en groen maken.”
het BIM Loket. Daarmee wordt geborgd dat ook
gebruik van gebouwen. Zowel voor scholen als alle
bij de verdere ontwikkeling van open standaarden
andere werkomgevingen. Het thema ‘Digitalise-
De projecten die de Bouwagenda ontwikkelt en
voor BIM en de digitaliseringsmogelijkheden
ring en informatisering’ heeft BIM als vertrekpunt.
oplevert hebben grote impact op het gebruik en
“In alles dat we doen pushen we het gebruik van
op de eindgebruikers. FMN is lid van de Bouw-
jarig onderhoud op basis van aantal leerlingen
BIM. Voor de renovatie en nieuwbouw dringen we
coalitie en werkt samen met Joanne Meyboom.
staan echter radicale stappen in de weg. Het
aan op virtueel bouwen in BIM. Hiervoor is het
Wil je meepraten of op de hoogte blijven?
Regeerakkoord zorgt ook niet voor een extra
belangrijk dat er standaardisatie komt in het ge-
Kijk op www.debouwagenda/actueel of neem
impuls. Schoolbesturen hebben, terecht, hun focus
bruik van BIM. De tweede pijler is samenwerking
contact op met de Expertgroep Technologie van
op de kwaliteit van onderwijs en het vinden van
met het Kadaster om tot een database van materi-
FMN via fmn@fmn.nl
de juiste leerkrachten. Veelal is de gemeente
alen te komen. Het zogenaamde Madaster. En om
die hier uit voortvloeien de eindgebruikers zijn vertegenwoordigd. Voor meer informatie over de activiteiten van de FMN expertgroepen en hoe je kunt bijdragen aan verbinding van Bouw en Gebruik kijk op www.fmn.nl/verdiepen. JOANNE MEYBOOM OVER GEZONDE SCHOOLGEBOUWEN EN BIM Smart WorkPlace sprak met Joanne Meyboom, lid van de Taskforce Bouwagenda en directeur van Building Technology bij Siemens Nederland. Joanne is trekker van de roadmap ‘Toekomstbestendige en duurzame scholen’ en het thema ‘Digitalisering & informatisering’. “Ons doel is scholen slim, gezond en groen te maken. Er zijn 3.000 tot 4.000 scholen niet op het gewenste niveau. Wij willen ons de komende vier jaar op deze scholen concentreren. Het eigendomsvraagstuk en de financiering van meer-
eigenaar van het schoolgebouw en wordt renove-
te zorgen dat we ook klaar zijn om aan een toe-
ren of nieuwbouw alleen overwogen als de
komstige vraag van data te voldoen is het belang-
kwaliteit van de leeromgeving er echt heel slecht
rijk om het aantal sensoren in de bouw uit te brei-
bij staat. Met de Bouwagenda ontwikkelen we
den. We willen dat ‘aan de voorkant’ technologie
daarom een strategie om de marktvraag te stimu-
en architectuur geïntegreerd samenwerken. We
leren. We proberen schoolbesturen en gemeente
willen een revolutie en versnelling van de innovatie
43
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 43
04/12/2017 14:08
VERANDERENDE WERKPATRONEN Scrollend en swipend door zijn agenda vraagt een kenniswerker zich af waar hij de komende dagen gaat werken. Het antwoord omvat verschillende plekken: een bespreking in een wegrestaurant na een ochtend thuiswerken, een middag (net)werken in een inspirerende coworking space vlakbij huis, een dag voor schrijf- en denkwerk in een vakantiehuisje en daarna een dag op kantoor om af te stemmen en bij te praten met collega’s. Binnen dat
TEKST Jan Gerard Hoendervanger, Theo van der Voordt en Jaap Wijnja
ORGANISATIE- EN MENSGERICHT MANAGEN VAN SMART WORKPLACES
44
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 44
Er komen steeds meer kenniswerkers. Hun werkpatronen zijn structureel aan het veranderen. Dit heeft grote invloed op de vraag naar huisvesting en de taakuitoefening van workplace managers. Om werkomgevingen te creĂŤren die zowel organisatiegericht als mensgericht zijn, is behalve kennis van gebouwen en organisaties ook inzicht nodig in de wensen en het gedrag van mensen. Een nieuwe fase in de professionalisering van workplace management dient zich daarmee aan.
04/12/2017 14:08
kantoor gebruikt hij verschillende plekken voor bureauwerk, informeel over-
dezelfde ontwikkelingen ook terug in
leg, vergaderingen en (video) calls. Hij kiest er bewust voor om bepaalde
het veranderende aanbod van huis-
werkzaamheden op bepaalde momenten op bepaalde plekken uit te voeren,
vesting, waarbij efficiency, duurzaam-
soms binnen en soms buiten de werkomgeving die zijn werkgever biedt.
heid en gezondheid steeds meer
De toegenomen mogelijkheden versterken zijn autonomie, al vraagt het ook
worden ondersteund door de toepas-
veel van zijn planvermogen en leidt het soms tot keuzestress.
sing van smart building technologie.
Maar wat betekent deze werkstijl, die steeds normaler wordt voor een groeiende groep kenniswerkers, voor degenen die binnen organisaties ver-
VERANDERENDE VRAAG
antwoordelijk zijn voor het realiseren en exploiteren van werkomgevingen?
NAAR HUISVESTING
We noemen ze hier workplace manager, in de praktijk heten ze vaak facility
De arbeidsmarkt verschuift al enkele
manager, corporate real estate manager of huisvestingsmanager. Hun opgave
decennia van landbouw en produc-
verandert ingrijpend door een samenloop van verschillende ontwikkelingen;
tiewerk naar kenniswerk en dienst-
zie kader op pag. 48. Deze ontwikkelingen veranderen de vraag naar huis-
verlening. Dit vraagt om een goede
vesting en vragen meer aandacht voor het individu. Dit stelt nieuwe eisen
afstemming van werkplekken op de
aan de rol en competenties van de workplace manager. Overigens zien we
wensen en verwachtingen van door-
45 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 45
04/12/2017 14:08
“
Kenniswerkers vragen een werkomgeving met keuzevrijheid in waar, wanneer en hoe te kunnen werken.
gaans hoog opgeleide kenniswerkers. Uit het
opleiden, motiveren en faciliteren van medewerkers
proefschrift van Iris Bakker (2014) over de invloed
en op het bevorderen van onderlinge samenwer-
van de gebouwde omgeving op de productiviteit
king en kennisdeling. Het promotieonderzoek van
blijkt dat kenniswerkers vooral behoefte hebben
Rianne Appel-Meulenbroek (2014) onderstreept
aan het zo volledig mogelijk ontwikkelen en toe-
het belang van de fysieke werkomgeving voor het
passen van hun talenten en competenties, aan
ondersteunen van kennisuitwisseling. Uit dagboek-
autonomie, sociale verbindingen, meesterschap
onderzoek en plattegrondanalyses blijkt dat drie
en doelgerichtheid. Dit vraagt om een werkom-
mechanismes een aantoonbare zij het bescheiden
geving die een hoge mate van vrijheid toestaat in
invloed hebben op kennis delen:
waar, wanneer en hoe men werkt. Kennisverwer-
1. toegankelijkheid van de plek (werkzaam in
king en kennisontwikkeling vragen om creativiteit
dezelfde ruimte, zichtbaar of hoorbaar vanaf de
en innoverend vermogen en daarmee om andere
werkplek);
managementconcepten dan wat gebruikelijk is
2. centrale ligging in het gebouw en
in productiebedrijven en bureaucratische organi-
3. nabijheid (werkzaam op dezelfde verdieping
saties. De nadruk ligt op het werven, binden,
en korte loopafstanden). Een zichtafstand van
46
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 46
04/12/2017 14:08
meer dan 8 meter en een loopafstand van meer
scrum) en het kunnen omgaan met nieuwe tools
sturing op resultaat kunnen steeds meer mensen
dan 22 meter verlagen de kans op kennis delen;
(zoals software voor video conferencing) van
‘anyplace, anytime’ werken. Dit geeft meer ruimte
90 procent van alle contacten vindt plaats tussen
groot belang voor de productiviteit. Hier ligt een
voor individuele verschillen, waardoor werk-
collega’s die niet meer dan 30 meter van elkaar
belangrijke taak voor HRM. Dat geldt ook voor
patronen meer gaan variëren. Bovendien leidt het
aan het werk waren. Tegelijkertijd is het faciliteren
het duurzaam bevorderen van vitaliteit en gezond-
ertoe dat mensen kritischer worden ten aanzien
van concentratiewerk, individueel of als team,
heid, zeker nu van medewerkers wordt verwacht
van de plekken waar zij hun werk uitvoeren.
van groot belang. Dat vraagt om méér dan het
dat zij tot op hogere leeftijd doorwerken dan
De opkomst van activiteitgerelateerde werkplek-
faciliteren van thuis werken. Uit tevredenheidson-
voorheen. ‘Zitten is het nieuwe roken’ is inmiddels
concepten (AGW) en de implementatie hiervan
derzoeken blijkt dat met name de mogelijkheden
een ingeburgerde slagzin. Daarnaast vormt
vragen om een nauwkeurige analyse van functies
voor concentratiewerk op kantoor nog veel te
mentale overbelasting een groot risico. Op beide
en werkprocessen alsook van persoonlijke
wensen overlaten.
vlakken, fysieke en mentale gezondheid, speelt
behoeften en voorkeuren. Het kantoor van de
de fysieke werkomgeving een rol. Daarbij gaat
werkgever krijgt steeds meer concurrentie van
Behalve de fysieke werkomgeving zijn ook vaar-
het niet alleen om een gezond binnenklimaat,
coworking spaces. Als het eigen kantoor niet
digheden in het organiseren van het eigen werk,
maar ook om voorzieningen voor beweging, rust
aantrekkelijk genoeg is, loopt het leeg doordat
moderne samenwerkingsvormen (zoals agile en
en ontspanning, en om het stimuleren van gezond
medewerkers elders gaan werken. De ‘war for
gedrag door middel van zogenoemde nudges:
talent’ dwingt organisaties om sterker in te zetten
ontwerpelementen die mensen onbewust prikkelen
op aantrekkelijk werkgeverschap – werving en
of verleiden tot bepaald gedrag. Zoals bijvoor-
binding van medewerkers, ook door middel van
beeld de plaatsing van de trap ten opzichte van
‘workplace branding’ en het creëren van een
de hoofdingang.
specifieke ‘user experience’. Dit vraagt om een sfeervolle en inspirerende werkomgeving die past
Een ander element in de veranderende vraag is
bij de identiteit van de organisatie. Al eerder
de toenemende behoefte aan flexibiliteit om de
noemden we het belang van vitaliteit en duurzame
‘flexibele schil’ van tijdelijke medewerkers en
inzetbaarheid. Deze thema’s komen hoger op de
ZZP-ers adequaat te kunnen huisvesten. Naast
agenda te staan. De fysieke werkomgeving kan
een flexibele schil is er ook steeds meer sprake
hier een belangrijke bijdrage aan leveren, mits
van samenwerking met ketenpartners, kennispart-
goed wordt ingespeeld op specifieke problemen/
ners en start-ups, waardoor de grenzen van de
behoeften van medewerkers.
organisatie en haar huisvesting vervagen. De werkomgeving moet vaker worden vernieuwd;
In de praktijk zien we de mensgerichte benade-
afstoten, uitbreiden en verplaatsen moeten liefst
ring bijvoorbeeld terug in de toepassing van
te allen tijde mogelijk zijn. Naast bouwkundige
persona’s. Dit is een techniek waarmee (zoals
flexibiliteit en flexibele huurcontracten kan ook
heel gebruikelijk is in de marketing) verschillende
het gebruik van externe coworking spaces in deze
doelgroepen kunnen worden gedefinieerd met
behoefte aan flexibiliteit voorzien. Deze plekken
bijbehorende behoeften-profielen. Zo kunnen
bieden voor veel kenniswerkers bovendien een
individuele verschillen hanteerbaar worden ge-
aantrekkelijk alternatief vanwege de sociale
maakt. In de wereld van huisvestingsmanagement
dynamiek, de inspirerende sfeer en de situering
wordt veel gewerkt met de dimensies rationeel
op ‘handige’ locaties.
versus emotioneel en individueel versus samen met anderen. Soms wordt onderscheid gemaakt
MEER AANDACHT VOOR HET INDIVIDU
tussen een persoonlijke focus versus een sociale
Behalve op de eisen en wensen van de organi-
focus en conservatief versus progressief. In relatie
satie als geheel dient de werkomgeving in toene-
tot huisvesting betekent dit bijvoorbeeld dat
mende mate ook aan te sluiten op de behoeften
sommige mensen zich vooral thuis voelen in een
en voorkeuren van de individuele medewerkers/
open setting, samen met anderen, en dat andere
gebruikers. Een samenloop van diverse ontwikke-
mensen beter functioneren in een wat meer beslo-
lingen maakt de functie van werkplekmanagers
ten setting. De een heeft voorkeur voor een hippe
complexer maar ook uitdagender. Werkpatronen
espressobar, bij de ander staat functionaliteit
van kenniswerkers zijn moeilijker te begrijpen
voorop. Qua werk hebben sommige mensen
en te voorspellen, wat vraagt om een meer diep-
behoefte aan structuur en voorspelbaarheid;
gaande analyse. Dankzij de ICT-revolutie en
anderen willen vooral spanning en dynamiek.
47
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 47
04/12/2017 14:08
WORKPLACE MANAGERS MOETEN NADRUKKELIJKER INSPELEN OP DE BEHOEFTEN EN VOORKEUREN VAN INDIVIDUELE KENNISWERKERS VANWEGE EEN SAMENLOOP VAN ONTWIKKELINGEN: • HET WERK WORDT STEEDS MEER EEN MIX VAN ACTIVITEITEN IN VERANDERLIJKE PATRONEN. • STEEDS MEER MENSEN KUNNEN EN MOGEN PLAATS- EN TIJDONAFHANKELIJK WERKEN. • EEN AANTREKKELIJKE WERKOMGEVING IS EEN WAPEN IN DE WAR FOR TALENT. • TOENEMENDE AANDACHT VOOR GEZONDHEID EN WELZIJN IN DE WERKOMGEVING. • DE INTRODUCTIE VAN ACTIVITEITGERELATEERDE WERKOMGEVINGEN VEREIST MAATWERK. • HET AANBOD VAN AANTREKKELIJKE COWORKING SPACES GROEIT SPECTACULAIR.
Een voorloper op dit gebied is Enexis, waar het werken met persona’s de
om sterkere vaardigheden op het gebied van ICT en data-analyse. Op die
basis vormt van het workplace management en van hun kandidatuur voor
manier kan moderne technologie de workplace manager helpen om meer
de Winning Workplace Award 2017. Het is nog een flinke uitdaging om
inzicht te krijgen in gedragspatronen en behoeften van gebruikers. Behalve
persona’s verder te verfijnen en te valideren op basis van praktijkonderzoek,
om uitbreiding van zijn competenties vragen de ontwikkelingen ook om een
zodat ze concreet vertaald kunnen worden in verschillende huisvestings-
verandering van de rol van de workplace manager. Deze zal zich steeds meer
behoeften en -oplossingen.
richten op samenwerking met andere disciplines, met name HRM en ICT. Bij het inspelen op behoeften van kenniswerkers kan de workplace manager
WORKPLACE MANAGEMENT: VERANDEREND VAKGEBIED
veel leren van de manier waarop coworking spaces worden geëxploiteerd.
Door deze ontwikkelingen wordt het belangrijker om inzicht te hebben in de te huisvesten populatie, haar gedragspatronen, persoonskenmerken, functie-
Het bekende model van Joroff dateert alweer van bijna 25 jaar geleden.
kenmerken, gezondheidstoestand, voorkeuren en kernwaarden. De workplace
Het schetst een aantal ontwikkelingsfasen in corporate real estate manage-
manager van nu heeft meer psychologische kennis nodig. Daarnaast vragen
ment, die ook van toepassing zijn op workplace management. De fasen
workplace analytics en data die worden verzameld binnen smart buildings
verlopen van een focus op (technisch) beheer en via kostenefficiency en
48
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 48
04/12/2017 14:08
“
De workplace manager zal zich steeds meer richten op disciplines als HRM en ICT.
via ad hoc ingrijpen naar breder sturen op prestatie indicatoren (kosten én
waarde – om het integreren van uiteenlopende belangen. Als verbinder,
kwaliteit), planmatig en proactief handelen in samenwerking met andere
die behalve van gebouwen, cijfers, projecten, markten en strategieën ook
disciplines, en strategisch afstemmen van de huisvesting op de visie, missie
verstand heeft van mensen, draagt de huisvestingsmanager zorg voor werk-
en doelen van de organisatie en de externe context. De fasen zijn cumulatief:
omgevingen die niet alleen organisatiegericht maar ook mensgericht zijn.
elke volgende fase omvat ook de voorafgaande fasen. Het model is nog steeds waardevol als richtsnoer voor professionalisering van workplace
Net als de eerdere stappen in het model bouwt ook deze zesde stap voort
management. Maar de wereld van organisaties en hun huisvesting is intussen
op de vorige. Gerichtheid op toegevoegde waarde voor de organisatie blijft
ingrijpend veranderd – en blijft veranderen. Op basis van de hiervoor
onverminderd van belang. Dit verschaft de kaders waarbinnen vervolgens
geschetste ontwikkelingen lijkt het tijd om een zesde trede aan de trap van
kan worden ingespeeld op de behoeften en voorkeuren van gebruikers.
Joroff toe te voegen. Het volgende niveau in het professioneel managen van
Zonder deze kaders zou het tevreden stellen van de gebruikers het enige/
huisvesting en smart workplaces vraagt – bovenop het zorgvuldig beheren
hoogste doel worden, wat ten koste kan gaan van (andere) organisatiedoelen.
van gebouwen, het minimaliseren van kosten, het standaardiseren van
Kortom: dé uitdaging voor de workplace manager van de toekomst is om
gebruik, het benutten van marktkansen en het leveren van toegevoegde
organisatiedoelen te integreren met gebruikersbehoeften.
OVER DE AUTEURS Jan Gerard Hoendervanger en Jaap Wijnja zijn beiden werkzaam bij de Hanzehogeschool Groningen. Jan Gerard is onderzoeker bij het KenniscenEEN VERDERE UITWERKING VAN DE INZICHTEN IN DIT ARTIKEL
trum NoorderRuimte en hogeschooldocent bij het Instituut voor Bedrijfskunde.
IS TE VINDEN IN HET BOEK HUISVESTINGSMANAGEMENT:
Jaap is hogeschooldocent bij het Instituut voor Facility Management.
VAN STRATEGIE TOT EXPLOITATIE. NOORDHOFF UITGEVERS,
Theo van der Voordt is emeritus universitair hoofddocent bij de Faculteit
TWEEDE HERZIENE DRUK, 2017.
Bouwkunde van de TU Delft, afdeling Management in the Built Environment,
ISBN 978-90-01-87324-0. 428 PAGINA’S, G 45.
en als senior onderzoeker betrokken bij het Center for People and Buildings in Delft. Samen schreven zij het boek ‘Huisvestingsmanagement: van strategie
DIT BOEK BEHANDELT DE KERNCOMPONENTEN VAN HUISVESTINGS-
tot exploitatie’ (zie kader).
MANAGEMENT: HUISVESTING ALS STRATEGISCH BEDRIJFSMIDDEL, SPEELVELD EN SPELERS, AFSTEMMING VAAG/AANBOD, IMPLEMENTEREN VAN EEN HUISVESTINGSSTRATEGIE (PROGRAMMEREN, MUTEREN EN EXPLOITEREN), POSITIONEREN VAN HUISVESTINGSMANAGEMENT IN EEN ORGANISATIE, EN EEN VISIE OP DE TOEKOMST.
HTTPS://WWW.NOORDHOFFUITGEVERS.NL/PRODUCT/-/WEBSHOP/HOGER-ONDERWIJS/RECHT/HUISVESTINGSMANAGEMENT/ 9789001873240
49 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 49
04/12/2017 14:08
INTERVIEW
50
FRANZ-JOSEF SCHÃœRMANN
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 50
04/12/2017 14:08
DIGITALISERING VAN HUMAN CAPITAL TEKST Fred Kloet
In oktober werd het tweedaagse congres HR Tech World 2017 in Amsterdam gehouden. De invloed van snelle technologische vooruitgangen op onze industrieën, banen en werkwijze stond centraal. Generieke workforce-oplossingen werden gepresenteerd met daarbij ook een aantal specifieke oplossingen voor flexwerkers. De Adecco Group koos dit evenement om haar nieuwe dienst YOSS te lanceren. Smart WorkPlace bezocht HR Tech World 2017 en sprak onder andere met Franz-Josef Schürmann, sinds 1 juli van dit jaar Chief Sales and Innovation van de Adecco Group. Franz-Josef Schürmann begon zijn loopbaan in 1996 bij Accenture waar
privacy en zee zijn eerder bereid
hij in 2008 Global Client Partner werd voor veel DAX 30-bedrijven. Van
informatie over zichzelf te delen.
2010 tot 2015 was hij Country Head van Duitsland voor Infosys. Franz-Josef
De oudere medewerkers passen zich
Schürmann is lid van de Acatech Senaat, de nationale academie voor
aan de nieuwe tijdsgeest aan.
wetenschap en engineering in Duitsland.
Opdrachtgevers worden geholpen compliant te zijn met de regelgeving.
Volgens Franz-Josef Schürmann is er een fundamentele kanteling in de wereld
“ Schürmann
van werk aan de gang. Schürmann: “In het alledaagse leven wordt de rol
GIG ECONOMY
van het individu door slimme technologie versterkt. Wie ben je? Wat doe je?
Gelijk met het nieuwe hoofdkantoor
Wat kun je? Wat wil je? En dat zet zich door in het werkproces en de werk-
heeft Adecco ook het bedrijf Yoss
omgeving. Technologie heeft de prikklok overbodig gemaakt. Met GPS,
opgericht dat de fundamentele kan-
sensoren en apps kan de aanwezigheid, start en resultaat van activiteiten
teling in de wereld van werk volgt.
worden doorgegeven. De exact gewerkte uren kunnen worden afgerekend.
Yoss is een 360 graden-platform
Dit is efficiënt, hetlevert informatie voor analyse en het bevordert de veiligheid
voor onder andere smart werkende
van medewerkers.”
freelancers, studenten, ondernemers,
overwerkte mensen te ontstressen
wil met Adecco de Future World of Work maken
zzp-ers, experts en start-ups. die
en talent in goede banen te leiden.”
Adecco Group staat op de zevende plaats van de wereldranglijst voor
tijdelijk werk met een kortere looptijd
Intuit voorspelde eerder ook dat in
multinationals van Great Place to Work en ziet zich als een community van
zoeken. Adecco wil met YOSS aan-
2020 40 procent van de werknemers
730.000 medewerkers voor HR Services. Hierdoor beschikt het over een
trekkelijke en onafhankelijke experts
in de Verenigde Staten zich onaf-
enorme database met informatie over het gedrag van medewerkers. Bijvoor-
en startups vinden en deze verbinden
hankelijk aanbieden. In Frankrijk is
beeld over hoe medewerkers naar hun werk gaan (OV, auto), hoe ze werk
met grote bedrijven. Het platform
al 35 procent van de Millennials freelancer.
zoeken en waar en waarom ze graag ergens werken. Het Adecco-bedrijf
richt zich hiermee volledig op de
Office Angels (www.office-angels.com) is het voorbeeld voor hun andere
‘gig economie’. Sander Roekx van
bedrijven hoe op basis van community management met onder andere
ADP stelde in 2015 al: “De gig
YOSS wil deze groep medewerkers
freelancers en zzp-ers kan worden samengewerkt.
economy bevat in theorie het recept
faciliteren om slim en gezond te kun-
voor de perfecte oplossing voor
nen werken in de ‘gig economie’. Het
NIEUW HOOFDKANTOOR
het bereiken van bedrijfsgroei met
flexibiliseert de inkoop van expertise
In augustus 2017 heeft Adecco Group haar nieuwe hoofdkantoor in Zürich
behoud van een gezonde work-life
en biedt services en advies op het
in gebruik genomen. Het kantoor kenmerkt zich door openheid en transpa-
balans voor medewerkers, vooral
gebied van verzekering, juridisch
rantie. De organisatie heeft er voor gekozen de cultuur van de jongere gene-
als het gaat om het aantal uren dat
en accountancy. YOSS zorgt voor
raties te volgen, die meer Angelsaksische kenmerken heeft dan Rijnlandse.
mensen werken. Door werk op te
een snellere betaling van freelance-
Deze jongere generaties willen geïnspireerd worden door anderen en denken
delen in behapbare klussen worden
facturen, omdat de bewijslast voor
ook anders over organiseren. Zij hebben ook veel minder problemen met
arbeidsprocessen een middel om
het leveren van de overeengekomen
51
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 51
04/12/2017 14:08
Wi ing Workpla Award Wij feliciteren VGZ met hun ‘Winning Workplace’
52
Wilt u ook een werkomgeving creëren waarmee de ambities van uw organisatie verwezenlijkt worden? JLL ontwikkelt Winning Workplace concepten met aantrekkingskracht voor talenten en waarmee het welzijn en plezier van uw medewerkers bevorderd wordt.
www.jll.nl Adv_Winning Workplace Award.indd 1 01.indd 52 L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk
22-11-17 14:08 15:58 04/12/2017
7 15:58
prestatie eenvoudig is. Een goed voorbeeld dus
nemers van bestuursniveau uit 120 landen inter-
deze ontwikkelingen te praten: Airbus, TomTom,
van technologie in de werkomgeving die het wer-
nationaal de leidende beurs en congres. Het jaar-
Uber, Daimler, Deutsche Bahn, IBM, SAP, Infor,
ken als individu smart maakt.
lijkse event vindt plaats in Amsterdam, London en
Adecco, Oracle, Shell, Teva, Deloitte, Atos,
YOSS is door Adecco Group X (www.agx.ai) in
San Francisco. als Richard Branson en Arianna
Accenture, Deutsche Telekom, L’Oreal, ING,
een partnership met Microsoft gebouwd. Met
Huffington hebben zich er aan verbonden. De
Booking.com, Philips, IKEA, ABN AMRO, Rabo-
Microsoft wordt veel samengewerkt en gebruikt
grote sponsors zijn onder andere SAP, WorkDay,
bank, Unilever en de Artificial Intelligence
men onder andere de Surface Hubs. Cisco wordt
IBM, ADP en Cornerstone. De inspirerende
adviseur van Elon Musk, Nick Bostrom. Allemaal
gebruikt voor beperking van reistijd en reiskosten
eigenaar Marc Coleman ziet zichzelf als een
CEO, CTO, CIO, directeur of vice-president. Het
en het geven van virtual reality training: de gig
‘creative contributor on the Future of Work’.
geeft aan hoe zeer dit onderwerp een brandpunt
economie. Impact op de werkomgeving (kantoor,
is in de organisatie. De in veel presentaties terug-
thuis, stad). YOSS biedt het beste van HR (Adecco)
PEOPLE ANALYTICS
en technologie (Microsoft).
Opvallend op de beurs van Unleash was de
Op de vraag welk type werkomgeving Franz-Josef
aandacht voor People Analytics. Het Hollandse
1 Cultuur
Schürmann zelf graag wil antwoordt hij: “A space
WorkPlace Analytics (www.wpa.works) analyseert
2 Talent management
where I can freely work, without owning a single
met hun software de gewenste samenwerking
3 Recruitment
desk, that fosters collaboration, enables a culture
en werkplekomgeving van een organisatie. Het
4 Employee Experience
kerende thema’s waren:
in which it is fun to work and delivers a logical fit
Australische Culture Amp (www.cultureamp.com)
5 Holistisch
of technology and environment.” Schürmann denkt
doet wat Leesman doet, benchmarking, maar dan
6 Augmented en 3D
dat cultuur, community, leiderschap, artificial intel-
voor HR-aspecten. Een samenwerking kan moge-
ligence talent management en holisme belangrijke
lijk interessante resultaten opleveren. Ze meten het
ONGEZOND
onderwerpen zijn in de nieuwe wereld van HR.
engagement, de experience en de effectiviteit van
En tussen al die technologie door kwam Arianna
Technologie en informatiemanagement zullen de
medewerkers, zoals ‘work & life blend’, ‘social
Huffington vertellen dat smartphones en laptops
HR-silo transformeren en integreren met andere
connection’ en ‘enablement’. Een echte cultuur-
vaker moeten worden uitgezet. Het is ongezond,
silo’s. Schürmann wil met zijn organisatie de
analyse dus. AEGON is een van hun klanten.
er komen ongelukken van, je slaapt er slechter
Future World of Work maken.
Op de beurs waren geen aanbieders die de
door en je wordt een robot. Echte inspiratie
relatie tussen mens en ruimte legden.
ontstaat nog steeds onder de douche, aldus deze
DE FUTURE OF WORK HR SHOW
Het congresthema was Future of Work door tech-
Amerikaanse dame uit de top 100 van meest
GENAAMD UNLEASH
nologie. Ook in de HR-sector zorgt de digitalise-
invloedrijke vrouwen ter wereld. Ze promoot de
In de wereld van Human Resource-technologie is
ring voor heroriëntatie en disruptie. Een rijke lijst
HR-versie van WELL: THRIVE. Voor meer informatie
Unleash (www.unleashgroup.io) met 8.500 deel-
van bedrijven vaardigden sprekers af om over
kijk op www.thriveglobal.com.
53
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 53
04/12/2017 14:08
DE INSTALLATIEBRANCHE LEVERT DE FUNCTIONALITEIT Werkprocessen worden uitgevoerd in zowel Smart
nend zijn een grote vlucht gaat nemen. Ook voor
maintenance’ en ‘as-a-service’-modellen worden
Buildings, de Smart City als het Smart Home.
wat betreft utiliteitsgebouwen, zoals kantoren en
steeds geavanceerder en daarmee interessanter.
En natuurlijk op de Smart WorkPlace. Anytime,
ziekenhuizen. Deze gebouwen moeten volgens
Het aanbrengen en onderhouden van sensoren
anywhere door anybody kunnen taken uitgevoerd
een verordening van de Europese Commissie in
door installateurs is een groeimarkt. Datascience
worden. De gebouwde omgeving om ons heen
2020 bijna-energieneutraal (BENG) zijn. Na 2025
en datamining maakt een verschuiving van reactief
bestaat uit een bouwkundig deel, maar steeds
mogen kantoren met een energielabel lager dan
naar proactief mogelijk. Samenwerking met
meer ook uit een installatietechnisch deel. De mo-
C niet meer worden verhuurd. Ook hergebruik
catering- schoonmaak- en onderhoudsbedrijven
gelijkheden die gebouw- en installatietechnologie
van materialen, de ‘circulaire’ economie, zal
wordt logischer.
biedt voor het gezonder, slimmer en circulair
impact hebben op de branche.
maken van de werkomgeving zijn enorm.
Booking.com wordt gebruikt als voorbeeld voor
De branche zelf wordt zich steeds meer bewust
De 3S-strategie ‘sensors, software en service’
een bedrijf dat als nieuwkomer de grenzen van
van de maatschappelijke rol die zij kan vervullen.
staat vol in de schijnwerpers bij het thema ‘Data
een branche heeft weggevaagd. In ‘Branche
Dat is de conclusie die je trekt na het lezen van
als grondstof’. Niet alleen Bosch ontwikkelt
zonder grenzen’ voorspelt de installatiebranche
CONNECT 2025 (voorheen Radar), de toekomst-
haar eigen IoT-cloud platform als alternatief voor
dat IKEA iets met domotica, energielevering
verkenning van Uneto-VNI, OTIB, TVVL, ISSO,
bijvoorbeeld Amazon Cloud Services. Het met
(SOLSTRÅLE) en prefab-gebouwen gaat doen.
KIEN, PIT en KvINL. Deze brancheorganisaties en
data beïnvloeden van het menselijk gedrag versus
Apple, Amazon, Facebook en Google worden
kennisinstituten, actief binnen de installatiebranche,
digitale veiligheid en weerbaarheid speelt ook in
genoemd als mogelijke bestuurders van licht en
zijn van mening dat de volgende zes thema’s de
de installatiebranche van de toekomst. ‘Predictive
klimaat in de werkomgeving. Siri, Echo, Alexa en
toekomst van de branche bepalen: 1. De Stad Nederland: op zoek naar de balans 2. Nul is norm: 0 uitstoot, 0 afval 3. Data als grondstof: verbinden, verzamelen en begrijpen 4. Branche zonder grenzen: flexibiliteit is noodzaak 5. Mensenwerk: oud naast nieuw 6. Nieuwe werkwijzen: samenwerking & dienstverlening centraal Voor de werkomgeving in ‘De stad Nederland’ is van belang dat individuele leaseauto’s en fietsen veel meer gedeeld gaan worden en het openbaar vervoer wordt uitgebreid. Het op basis van data managen van verkeersstromen zal het werkproces smarter kunnen maken. 3D-printing bij de klant als vervanging van verzending per pakje af fabriek ter vermindering van logistiek wordt als ‘lokale productie’ gezien. Men verwacht meer hoogbouw, herbestemming, domotica, aandacht voor luchtkwaliteit en monitoring van publieke ruimte. Voor wat betreft ‘Nul is norm’ zijn vooral de energietransitie en de woonomgeving grote aan54
dachtsgebieden. Men verwacht dat zelfvoorzie-
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 54
04/12/2017 14:09
het EIB/KNX-protocol kunnen ervoor zorgen dat
Voorgaande thema’s blijven ‘Mensenwerk’.
de werk- en woonomgeving naadloos op elkaar
De branche voorziet dan ook dat klantgerichtheid,
gaan aansluiten. Maar dit alles betekent ook een
de aansluiting tussen opleiding en praktijk belang-
noodzaak voor nieuwe bedrijfsmodellen. Siemens
rijker wordt en de robot een collega wordt. Er is
bijvoorbeeld bouwt een compleet ziekenhuis.
echter wel een hoger werk- en denkniveau nodig
Google, Cisco en IBM zetten vergelijkbare stap-
en de installateur moet de taal van de gebruiker
pen. In de toekomst zou een grote installateur
kunnen spreken. ‘Nieuwe werkwijzen’ zijn
misschien hetzelfde kunnen doen.
nodig. Prefab, integrale samenwerking met BIM
3. Ontwikkelen & Beproeven (van nieuwe technieken, vaardigheden en modellen) 4. Samenwerken, binnen & buiten (veranderen en innoveren, intern en extern) 5. Cultuur, identiteit & positionering (profilering, impact en aantrekkingskracht) Deze actielijnen laten zien wat de mogelijke opbrengsten zijn voor de branche en haar klanten en welke rol de installatiebranche cruciaal speelt in maatschappelijke transitie-opgaven. De brancheorganisaties en kennisinstituten zullen de branche helpen om toekomstbestendig ondernemen mogelijk te maken. Hiervoor zal men kennis uitwisselen en delen met andere branches om van elkaar te leren. Dat gebeurt al met partijen achter NL Next Level, zoals VNO-NCW maar kan nog breder worden getrokken. De opleidingsinstituten worden gestimuleerd naast in techniek en BIM ook veel in de, integraliteit, ‘menskant’ en training-on-the-job te investeren, zoals de Raab Karcher Academy en BuildUpSkills dat ook doen. Ondernemers worden geadviseerd over hun toekomstige bedrijfsmodel na te denken. Bijvoorbeeld in fieldlabs. Samen met ING worden twintig voorbeelden van Energy Service Companies uitgewerkt.
als kern, conditiegebaseerd onderhoud, servitiza-
De installatiebranche gaat gebruikerspanels
tion en ‘as-a-service’-proposities doen de branche
opzetten om beter te kunnen luisteren en de
kantelen naar dienstverlening. Smart WorkPlace
samenwerking te kunnen verbeteren. Men richt
Founding Partner Interface wordt hierbij als voor-
zich daarbij op vastgoedeigenaren en facility
beeld genoemd.
managers en bouwbedrijven, maar ook op particulieren en brancheverenigingen uit andere
Andere opvallende thematische constateringen zijn:
sectoren. Men onderschrijft de Bouwagenda:
• circulariteit van materialen kan betekenen dat
‘De bouw levert gebouwen, de installatiebranche
installateurs ook de-installateurs worden; • toepassing van gelijkstroom in plaats van wisselstroom kan 20% energie besparen; • klanttevredenheid wordt belangrijker dan de
geeft ze hun functie’. Dat alles gelijktijdig met een cultuuromslag, meer ondernemerschap en het steviger neerzetten van de toegevoegde waarde van de branche.
prijs en • de branche kan zich positioneren als voorloper en bruggenbouwer.
De installatiebranche gaat met Connect 2025 haar maatschappelijke verantwoordelijkheid dragen. Zelfbewust en zelfstandig. De technologie die de
Om als installatiebranche daadwerkelijk in te
gebouwde omgeving wordt verwerkt speelt een
kunnen spelen op de toekomst is er een actie-
steeds belangrijkere rol in de werkomgeving en de
agenda gemaakt die bestaat uit vijf actielijnen:
werkprocessen van eindgebruikers. De kanteling van de branche lijkt definitief plaats te hebben
1. Bewustwording & Kennisdeling (onderling en met anderen)
gevonden. Het is nu aan de ondernemers om het te gaan ‘DOEN’.
2. Onderwijs & Vaardigheden (kennis en kunde vormgeven)
Meer informatie: www.connect2025.nl
55
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 55
04/12/2017 14:09
INTERVIEW
56
HERMAN KNEVEL PIETER PAUL VAN OERLE
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 56
04/12/2017 14:09
ACCENTURE INNOVATION AWARDS TEKST Peter Bekkering
Door samenwerking van corporate partners met startups en van corporate partners onderling meerwaarde creeëren. Dat is een van de belangrijkste uitgangspunten voor de partijen die betrokken zijn bij de Accenture Innovation Awards Want uiteindelijk spelen bij de grote corporates veelal dezelfde thema’s. Startups kunnen daarvoor vaak oplossingen aanbieden. Daarvoor is het echter eerst nodig dat corporates en startups bij elkaar worden gebracht, middels de Startup Challenges die Accenture Workplace en ISS organiseren samen met de Accenture Innovation Awards. Randvoorwaardelijk is dat de corporates moeten beschikken over de juiste mindset, het mandaat en het budget om concreet met de startups aan de gang te gaan. HERMAN KNEVEL (LINKS) VAN ISS EN
De ontstaansgeschiedenis van de Accenture
meteen ruim 100 aanmeldingen op aan start-ups
Innovation Awards begon zo’n elf jaar geleden,
van young techbedrijven.
PIETER PAUL VAN OERLE VAN ACCENTURE
vertelt Pieter Paul van Oerle, Innovation Lead bij Accenture. Het ‘klassieke’ medialandschap werd
In de jaren erop volgden nieuwe categorieën
Accenture Workplace, kunnen wij als Accenture
in die tijd flink verstoord met de komst van initia-
zoals Telecom, High Tech en Financial Services.
niet specifiek voor ISS innovaties gaan scouten
tieven als nu.nl en de activiteiten van Google en
“Het was een indeling in industrieën waar bij je
die ze kunnen toepassen in hun werkveld. Waar-
mediabedrijven stelden zich de vraag op welke
steeds kijkt wat er in je eigen ‘vertical’ gebeurt.
bij Nederland kan dienen als proeftuin voor een
manier ze moesten innoveren om te overleven.
Daardoor konden we echter nog niet de relevantie
internationale toepassing. Vervolgens gingen we
“Als Accenture waren we zeer beperkt gepositio-
van bijvoorbeeld Uber zien voor de financiële
nog een stap verder: kunnen we gaan kijken of
neerd op het thema innovatie. En dat betekende
wereld. Om dat beter te kunnen, hebben we
de innovatie voor ISS ook niet interessant is voor
dat we niet aan de tekentafel zouden zitten bij
de indeling in industrieën vervangen door een
de andere partners.” Herman Knevel, Head of
nieuwe innovaties en daarmee de kans fors
thematische indeling met thema’s als circulaire
Innovation van ISS: “Bij –onze grote klanten als
verkleinden om later alsnog in beeld te komen.”
economie en health and wellbeing 1 Daarmee
Accenture, , Friesland Campina, PwC, Enexis en
Om dat te veranderen besloot Accenture tot een
bereik je alle spelers in de keten die bij een
Delta Lloyd NN zie je namelijk grotendeels
vlucht naar voren en een innovatieprijs uit te
bepaald thema betrokken zijn.”
dezelfde thema’s en dezelfde vragen terugkomen.
schrijven. “Door vervolgens met onze klanten
Bijvoorbeeld op het gebied maatschappelijke
daarover het gesprek aan te gaan stellen we
ISS
bijdrage, circulariteit en technologie. Door ver-
onze blik op innovatie scherper. We leren wat
In de loop der jaren ging Accenture bij het
volgens te gaan kijken waar start-ups mee bezig
succesvol is en waarom - wat is de achterliggende
platform van de Innovation Awards steeds meer
zijn, kun je gaan kijken in hoeverre er een match
maatschappelijke trend - en kunnen vervolgens
samenwerken met partners. Zo sloot in 2016 ook
is met de thema’s en vragen van de corporate
gaan kijken hoe we dat kunnen gaan toepassen.”
ISS aan. ‘’Vanuit de samenwerking tussen ISS en
bedrijven.” Bij het formuleren van de Startup
Het initiatief sloeg aan. De eerste editie van de
Accenture Workplace hebben we toen gedacht:
Challenge worden de thema’s en vragen gevali-
Media Innovation Awards in 2007 leverde al
ISS is ook op zoek naar innovatie voor bij
deerd bij de deelnemers tijdens speciale door Accenture begeleide sessies. Van Oerle: “Tijdens
“
die sessies definiëren we eerst de vraag en kijken
Het is de ambitie dat ook partijen uit healthcare en het publieke domein zich aansluiten.
we vervolgens welke start-up daar een oplossing voor heeft. Daarbij kan het soms zijn dat een van de partners al ervaringen heeft met een start-up. Die kan positief of negatief zijn, maar soms kan
57
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 57
04/12/2017 14:09
“
Het plan is om labs in te richten zodat initiatieven van startups snel kunnen worden uitgewerkt.
partijen uit healthcare of het publieke domein zich aansluiten. “De kracht is de combinatie van het vooraf samen definiëren van de thema’s, het commit-
iets ook niet werken bij de ene
ners vooraf gezegd dat ze bij de
ment, het samenkomen en dynamiek die er tijdens zo’n meetup ontstaat. We
partner maar wel juist interessant
meetup drie zaken moesten mee-
hopen dat daardoor ook bij andere partijen een gevoel ontstaat van daar
zijn voor een andere partner.”
brengen: een open mindset, een
wil ik bij horen. Daarbij willen we overigens niet te groot worden, omdat we
mandaat en een budget voor bij-
hechten aan de korte lijnen en het directe contact.”
MEETUPS
voorbeeld een pilot. Daarmee voor-
Vooralsnog hebben Accenture en ISS
komen we dat zo’n meetup blijft
Om het initiatief nog verder te brengen en de dienstverlening verder uit te
drie challenges met de corporates
hangen op het niveau van innovatie-
breiden denken Van Oerle en Knevel ondermeer aan een lab, waarin ze
geformuleerd op gezamelijke thema’s
toerisme c.q. innovatietheater. We
faciliteren dat initiatieven van startups die een samenwerking zijn aangegaan
en uitdagingen. De eerste op het
vragen ook bewust een kleine fee
met een corporate snel kunnen worden uitgewerkt, zonder dat daarmee
thema Sustainability vond dit najaar
om partner te worden, zodat je ook
alleen maar innovatie-theater wordt gefaciliteerd. Van Oerle: “Daarnaast
plaats. Van Oerle: “Daarbij lieten we
daarmee het commitment borgt.
zouden we op specifieke terreinen nog kunnen gaan specialiseren, bijvoor-
alle partijen een aantal favorieten
En als bijdrage in onze kosten voor
beeld door op zoek te gaan naar een specifieke gezondheidszorgcoalitie.
kiezen waardoor je een gewogen
het faciliteren, organiseren en scou-
Want als we één belangrijke les hebben geleerd is dat het met elkaar doen
gemiddelde kreeg. De dertien start-
ten van de juiste startups.” Knevel:
een enorme meerwaarde heeft.”
ups die vanuit een long list op die
“En dat is voor ons ook de waarde
manier waren gekozen hielden
van de gezamenlijke aanpak met
vervolgens tijdens de meetup eerst
initiatief met Accenture. Want als ISS
een korte pitch voor de hele groep
beschikken we nu niet over 11 jaar
PRAKTIJKVOORBEELDEN
partners. Vervolgens waren er 1-op-1
ervaring met startups en ook niet
Van Oerle noemt twee voorbeelden van startups die aansloten bij
meetings van 20 minuten van partners
over scouting capabilities.”
de vraag van de partners. Zo speelde bij Enexis een mobiliteits-
met hun geselecteerde start-ups.
vraagstuk. “Ze worstelden met de vraag hoe ze met de mobiliteit
We hebben de start-ups ook op die
Accenture, dat inmiddels een data-
van de medewerkers om moesten gaan inclusief de CO2-footprint
meetings voorbereid door hen speci-
base en netwerk heeft van enkele
daarvan. Met subvragen als welke rol kan flexibiliteit daarbij spelen
fiek de situatie bij de betreffende
duizenden startups, kan niet alle
en welke het OV. Zij kwamen in aanraking met Toogethr, dat via
partner te schetsen. Zodat ze al met
startups helpen met hun business-
een platform right sharing met collega’s mogelijk maakt. Van je
een voorstel op maat konden komen.
model. Wel krijgen winnaars van de
eigen bedrijf of van een bedrijf uit je omgeving. Bij right sharing
Een mooi voorbeeld is Toogethr,
Accenture Innovation Awards veel
deel je niet je auto, maar de rit. Je geeft dus aan: ik ga morgen van
een bedrijf dat zich bezighoudt met
support. Van Oerle: “Uiteindelijk gaat
Amsterdam naar Utrecht, wil er iemand mee? Of andersom: ik ga
autoritten delen. Zij werkten al met
het er ons daarbij om zowel de start-
van Amsterdam naar Utrecht maar heb geen auto. Tijdens de meetup
Accenture en kwamen tijdens de
ups als de partners verder te brengen.
had Toogethr een afspraak met Enexis. Hun centrale pitch maakte
meet-up in aanraking met Enexis.
Daarom kiezen we bij zo’n meetup
echter zo’n indruk, dat ook Delta Lloyd hen benaderde. Die gaan
Uiteindelijk bleek hun initiatief het
ook voor een beperkte omvang zodat
fuseren met Nationale Nederlanden met als gevolg dat er een aan-
ontbrekende puzzelstukje in het
je korte lijnen houdt.” Knevel: “Dat
tal belangrijke kantoren dichtgaan. En dat heeft ook consequenties
mobility beleid van Enexis te zijn.
was voor ons ook een motivatie om
voor de mobiliteit van medewerkers.”
Soms komt het echter ook voor dat
partner te worden. Wij zijn als
Een tweede voorbeeld is de startup Wastewatchers, een bedrijf
een start-up alleen een prototype
bedrijf goed in outsourcing, maar
dat voedselverspilling bestrijdt door bewustwording te stimuleren en
heeft, maar dat het idee een corpo-
hebben ook de verbinding nodig met
(big)data analyse. Van Oerle: “ISS werkte al met hen samen bij
rate zo aanspreekt, dat het bedrijf
andere netwerken en partijen om te
Accenture en PwC en naar aanleiding van de meetup gaan ze nu
de start-up de gelegenheid biedt om
weten wat er bij andere bedrijven
ook aan de slag bij Delta Lloyd NN. Wastewatchers gaat ver in hun
het in de praktijk te gaan testen.”
en in de markt speelt op innovatie,
aanpak. Ze kijken bijvoorbeeld ook naar het seizoen, de weers-
Want dat laatste gaat in de praktijk
daarbij maakt Accenture in feite deel
verwachting en zelfs naar de dag van de week. En op basis van
vaak nog mis, zegt Van Oerle: “Er
uit van ons innovatie ecosysteem.”
het data onderzoek kunnen zij een advies geven over wanneer welk
zijn meerdere initiatieven waarbij
58
bij de Innovation Award. Van Oerle en Knevel zouden graag zien dat ook
product het beste kan worden aangeboden. Daardoor zorg je voor
corporates en startups elkaar ont-
HEALTH AND WELLBEING
moeten. Vaak is er dan echter geen
Vooralsnog zijn het vooral partijen
opvolging en wordt een eerste
uit de private sector en dan met
kennismaking niet geconcretiseerd.
name corporates in een kantoorom-
Voor een volledige lijst van thema’s voor de Innovation Award zie
Daarom hebben we tegen de part-
geving die zich hebben aangesloten
https://innovation-awards.nl/themes
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 58
minder verspilling, maar ook voor omzetoptimalisatie.”
04/12/2017 14:09
EERSTE TRIP NAAR DE USA Als Kennisplatform organiseert Smart WorkPlace
stuwen uw organisatie de virtuele wereld in.
WeWork, Colliers, FM:Systems, JLL/BRG, EY,
onder de naam TRIPS ook reizen. TRIPS zijn een
Dit heeft grote invloed op het engagement van
Steelcase, IBM, HOK, Gensler, Interface, Silicon
expeditie naar de bron van relevante informatie,
eindgebruikers c.q. de medewerkers in uw orga-
Valley Bank, Hearst, AOL, CoreNet Global HQ,
kennis en wijsheid. Smart WorkPlace organiseert
nisatie. Invloed die reikt tot hun productie en hun
Aramark, Serco, General Atlantic, UBS, Trimble,
TRIPS zowel binnen Europa als naar de Verenigde
plezier in het werk. Tijdens deze TRIP hoort u zo-
Georgia Institute of Technology, BlackRock,
Staten, Australië en China.
wel van aanbieders van technologie en software
NBC, Kennesaw State University, Planon, Knoll,
Een TRIP van Smart WorkPlace is niet alleen rele-
alsook van gebruikers, eindgebruikers en service-
InterContinental Hotels Group, NELSON, CBRE,
vant voor uw organisatie, maar ook voor uw eigen
providers wat zij doen met de nieuwe technologie.
Autodesk, WELL, Rietveld Architects. Eventueel
groei. U bezoekt organisaties die de ontwikkeling
In hun projecten en hun dagelijkse processen.
met hun opdrachtgevers)
rondom een thema wereldwijd leiden. Tijdens de
Deze TRIP biedt u een overzicht wat er aan kennis
• Aantal deelnemers is 20: maximaal 16 personen
TRIP wordt u begeleid door een onafhankelijk
beschikbaar is en wat de vermoedelijk toekomstige
kunnen zich inschrijven + 2 SWP-begeleiders
expert, die door een student wordt bijgestaan.
werkomgeving gaat worden. De TRIP gaat alleen
Zij verzorgen vooraf een overzicht van relevante
door bij voldoende aanmeldingen.
• SWP streeft naar een inspirerende samenstelling
de reis, inclusief een online fotoalbum. Alles bij
UITGANGSPUNTEN VOOR DEZE TRIP
• Diners zijn op unieke plekken en de hotels zijn
elkaar een ‘Unforgettable Learning Experience’.
• Een grote variëteit aan sectoren, kennis, onder-
thematische informatie en maken een verslag van
van de groep die sales-gedrag vanzelf uitsluit.
werpen wordt aangeboden. DIGITALISERING IN DE USA De voorgenomen TRIP in juni 2018 heeft het thema ‘Digitalisering in de USA’. BigData, Internet of Things, Vastgoed-as-a-Service, sensoring, informatiemanagement, BIM, Augmented Reality en
• SWP-organisatie werkt samen met (leden van) CoreNet Global, IFMA, FMN, Bouwcampus en Duurzaam Gebouwd. • Programma wordt in overleg met Founding Partners en Partners van SWP samengesteld.
nog veel meer technologische ontwikkelingen
• Mogelijk te bezoeken: Microsoft, Verizon,
De TRIP in grote lijnen (exacte datum naar wens
WOENSDAG: FIRST CLASS NAAR NEW YORK
van de eerste 6 deelnemers)
• Vlucht met Delta Airlines
ZATERDAG: AMSTERDAM – ATLANTA
• Met VIP-bus naar site visit met lunch
• Ontvangst in lounge
• Naar hotel
• Rechtstreekse vlucht met KLM
• Avond vrij
• Transfer naar hotel
DONDERDAG
ZONDAG: ATLANTA
• Twee site visits met lunch
• Gezamenlijk ontbijt
• Gezamenlijk diner met leden IFMA New-York
• Bespreking programma, presentatie door expert en student
• Gezamenlijk ontbijt • Bespreking programma en evaluatie met
Foodstep (www.foodstep.com) • Prijsindicatie: maximaal F 4.950, inclusief begeleiding en genoemde vluchten, transport, hotel met ontbijt, lunches en diners met drankje. Exclusief BTW, privé-uitgaven, meer drankjes, minibar, taxi’s, etc.
expert en student
• Twee site visits met lunch
• Middag vrij
• Gezamenlijk diner met leden CoreNet Global
• Gezamenlijk diner met ‘NL in USA’ gastspreker
DINSDAG: VIP-BUSREIS NAAR RALEIGH/DURHAM
stijl van HIP Hotel (www.hiphotels.com) en
City Chapter
• Gezamenlijk diner met ‘NL in USA’ gastspreker
Chapter Atlanta
van uitstekende kwaliteit. Geïnspireerd op de
VRIJDAG
• Middag vrij MAANDAG: ATLANTA
+ 1 student + 1 thema-expert.
ZATERDAG: NEW-YORK – AMSTERDAM MET KLM (RECHTSTREEKS).
• Site visit met lunch in Charlotte • Site visit met diner in Raleigh/Durham
Voor informatie over deze TRIP kunt u contact
• Transfer naar hotel
opnemen met Fred Kloet (fred@SmartWP.nl) 59 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 59
04/12/2017 14:09
60
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 60
04/12/2017 14:09
RADICALE INNOVATIE Oud-denken stelt dat we op basis van een programma een ontwerp en
voeren facilitaire dienstverlening
deze radicale innovatie. De Natio-
bestek maken voor de fysieke realisatie van een werkomgeving. Dat besteden
moet omvatten. Voordeel hiervan is
nale Politie lijkt vanwege haar sterke
we aan en tijdens de realisatie ontstaat de gebouwde omgeving met
echter dat alle eindgebruikers de in-
technologische en mensgerichte
inbouwpakket en inrichting. Nieuw-denken stelt dat we eerst een virtuele
tegrale virtuele werkomgeving voor
combinatie bij uitstek geschikt voor
werkomgeving realiseren. Is deze compleet en voldoet deze aan alle eisen
realisatie van het bouwwerk volledig
toepassing van virtueel bouwen.
dan kunnen we de fysieke realisatie aanbesteden. Dit is dan niet meer dan
kunnen beoordelen en beleven. In
Immers, camera’s, sensoren, drones,
het assembleren van alle gekozen objecten tot een complete werkomgeving.
Virtuele of Augmented Reality.
wearables, slimme auto’s, etc. wor-
Bij het nieuwe-denken wordt dus de aanbesteding pas gestart als zowel gebouwde omgeving, inbouwpakket als inrichting geheel bekend zijn.
den de komende tijd in snel tempo Onlangs nam Smart WorkPlace
steeds meer door de politie gebruikt.
deel aan de voorbereidingen van de
Het Kadaster en Esri zorgen voor
Vaak wordt de Aanbestedingswet genoemd als obstakel voor innovatie in
Innovatie Challenge voor de huis-
steeds betere navigatiemogelijkheden.
de bouw. Dit argument wordt door virtueel bouwen aan de kant gezet.
vesting van de Nationale Politie.
Microsoft en Autodesk werken via hun
Ja, het betekent het einde van bestekken, omdat het virtuele model van de
Wij hebben daar sterk gepleit voor
gezamenlijke klanten ook al steeds
werkomgeving reeds alle gekozen eigenschappen omvat. Ja, het betekent ook dat de eindgebruiker zijn eisen en keuzen vroegtijdig op tafel moet leggen. Maar het betekent ook dat echte interoperabiliteit en integratie van bouw en gebruik van de werkomgeving mogelijk wordt. En het betekent ook dat faalkosten tot nul gereduceerd kunnen worden en ‘aan de voorkant’ volledig vertrouwen ontstaat over de feitelijke realisatie na aanbesteding. Aannemers kunnen hun Algemene Kosten en Risico verminderen en hun productiviteit verhogen, want het is volledig duidelijk wat er gebouwd moet worden. Voorwaarde is echter wel dat opdrachtgevers volledig open en professioneel hun behoeften duidelijk maken. Dit betekent dat invulling gegeven moet worden aan de rol van BIM Regisseur Opdrachtgever en dat de Informatie Levering Specificatie ook het volledige inbouwpakket, de inrichting, de IT en uit te meer aan dezelfde onderwerpen. Niet voor niets nam Microsoft deel aan de voorbereidingen. De Innovatie Challenge van de Nationale Politie wordt in februari gelanceerd. Consortia dienen in april hun inzending in. Begin juni pitchen de finalisten hun oplossingen. Er is een serieuze mogelijkheid voor de markt om het virtuele bouwen een enorme zet te geven. Smart WorkPlace adviseert vooral ook niet-bouwers deel te nemen aan de Challenge. Hou www.debouwcampus.nl in de gaten of meld je bij ons aan als je aan ons consortium wil deelnemen. 61 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 61
04/12/2017 14:09
WORDT DE ZELFRIJDENDE AUTO EEN MOBIELE WERKPLEK?
TEKST Fred Kloet
62
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 62
Smart WorkPlace sprak met Arie Brundel over de ontwikkelingen van de leasemarkt en de vraag naar slimme, gezonde en duurzame mobiliteit. Arie is seniorconsultant en trainer bij Fleet Support op het gebied van mobiliteit en fleetmanagement. Naast advies- en consultancyprojecten begon Fleet Support twaalf jaar geleden met een servicetak die voor organisaties het wagenpark beheert. Vandaag de dag wordt het beheer van zo’n 45.000 auto’s aan Fleet Support uitbesteed.
04/12/2017 14:21
“
De komende jaren wordt een hoge interesse verwacht voor de volledig elektrische auto en Athlon (voorheen Rabo dochter,
gemiddelde van F 50.000 per FTE
nu eigendom van Daimler).
aan salariskosten moet dus rekening gehouden worden met bijna 20
In totaal worden in Nederland circa
procent voor de mobiele en vaste
800.000 personenauto’s geleased.
werkomgeving.
Daarnaast rijden er nog 600.000 verkochte zakenauto’s. Het zijn
Trend 1: Elektrisch aangedreven
meestal inkopers, facility managers
auto’s
en HR-managers die verantwoorde-
De komende jaren wordt een hoge
lijk zijn voor het fleetmanagement.
interesse verwacht voor de volledig
Bij grotere wagenparken hebben
elektrische auto, ook vanwege de
organisaties veelal een fulltime fleet-
gunstige, lage bijtelling. De aanschaf-
manager. Al vanaf zo’n 150 auto’s is
waarde is hoog, maar de onder-
outsourcing van het beheer rendabel.
houdskosten en de energiekosten zijn duidelijk lager dan de auto met
Bij het uitbesteden van het wagen-
fossiele aandrijving. Dat betekent
parkbeheer zijn verschillende modu-
natuurlijk ook een verschuiving in de
les te kiezen, uiteraard afhankelijk
automotive branche, omdat er veel
van de behoefte van de klant. Soms
minder onderhoud nodig zal zijn.
kiest men alleen calculatiecontrole
Koplopers in elektrische mobiliteit
met benchmarkvergelijking. Soms
zijn volgens Arie vooral de bekende
betreft het calculatie- en factuurcon-
stroomleveranciers. Daar geldt nu al
trole. En er zijn uiteraard ook orga-
de verplichting van een ‘stekkerauto’
nisaties die het hele beheer volledig
(plug-in hybride of 100% EV) of bij-
uit besteden. Denk bijvoorbeeld aan
voorbeeld de keuze tussen de inzet
KPN, met een omvangrijk wagenpark
van een elektrische auto of OV.
van bijna 5.000 leaseauto’s. Trend 2: Inzet telematica LEASEBRANCHE
GEMIDDELDE KOSTEN
Wat voor de vaste werkomgeving
In de leasebranche zijn er uiteraard leasemaatschappijen, importeurs en
Als stelregel voor de gemiddelde
digitalisering is, is voor de auto-
garagebedrijven en beheerorganisaties zoals Fleet Support. En er zijn de
totale kosten inclusief brandstof wordt
branche telematica. Wat begon als
brancheorganisaties RAI (importeurs), BOVAG (levering en onderhoud) en
zo’n F 10.000,- per jaar aangehou-
een Blackbox heeft zich ontwikkeld
VNA (leasemaatschappijen) die meepraten met de overheid over wetgeving
den. Dat is F 1.000 meer dan een
tot een soort scart-stekker als aftap
en fiscaliteit.
gemiddelde kantoorwerkplek volgens
op het motormanagement voor ge-
de NFC Index. Voor dat bedrag krijg
bruiksregistratie. De telematica geeft
Leasemaatschappijen kopen auto’s in bij dealers en nemen het restwaarde-
je een middenklasser bij normaal
de mogelijkheid het zakelijk, woon/
risico over van de klant. Grote spelers zijn LeasePlan (lid van de NFC Index
gebruik, met een 4-jaars contract en
werk en privé-gebruik simpel bij te
Coöperatie), Alphabet (voorheen ING Car Lease, nu eigendom van BMW),
35.000 kilometer per jaar. Bij een
houden en te analyseren. Vooral de
63
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 63
04/12/2017 14:09
“
Werk je in hartje Amsterdam of op de Zuid-As dan is een auto ook niet zo praktisch
verhouding zakelijk en privégebruik wordt steeds vaker gemonitord, veelal met goedvinden en ook in het belang van medewerkers. Bij veel organisaties is er een vaste eigen bijdrage voor het privégebruik van de auto, ongeacht de omvang van dat privé-gebruik. Zowel werkgever als medewerker willen echter steeds meer flexibiliteit. Dankzij de genoemde telematica wordt de vaste eigen bijdrage variabel gemaakt, waarbij hoger privé-gebruik ook hogere bijdrage betekent en omgekeerd. Dit blijkt in de praktijk tot duidelijk lagere kosten en minder belasting voor het milieu bij te dragen. Trend 3: Geen auto maar een budget Zoals gezegd: flexibiliteit is meer gevraagd. De opkomst van het mobiliteitsbudget ter vervanging van de vaste leaseauto is daarvan ook het gevolg. In de basis zijn er twee varianten mobiliteitsbudget. Enerzijds allerlei vormen van mobiliteit faciliteren en het gebruik daarvan verrekenen met een fictief budget. Anderzijds regelt en betaalt de medewerker zelf zijn vervoer en krijgt een vergoeding: voor alle zakelijke reizen F 0,19 ct./km met daarnaast nog een arbeidsvoorwaardelijk bedrag. De vraag of een mobiliteitsbudget interessant is, ligt erg aan de persoonlijke omstandigheden. Mag je thuiswerken en is de werklocatie goed bereikbaar per OV? Dan is een mobiliteitsbudget interessant met daarbij de optie van OV. Kantoorlocaties van Arcadis en Nuon zitten bijvoorbeeld heel bewust dichtbij stations. Werk je in hartje Amsterdam of op de Zuid-As dan is een auto ook
64
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 64
04/12/2017 14:09
niet zo praktisch. De parkeerkosten zijn hoog en
Nederlanden, NS, Siemens, Stedin, RoyalHas-
parkeerplekken zijn schaars.
koningDHV en Volksbank hun ervaring en beleid.
Een mobiliteitsbudget geeft de werknemer flexibi-
De Leasewijzer kan gratis worden gedownload op
liteit, maar de werkgever natuurlijk ook. Als de
www.fleetsupport.com/nl/download-de-leasewijzer
arbeidsrelatie stopt, stopt ook het budget. Een
SWP organiseert samen met Fleet Support in
leaseauto kent een contractuele verplichting van
2018 een bijeenkomst over de relatie tussen
vier of vijf jaar, met vaak hoge kosten om het
mobiele, flexibele en vaste werkomgevingen.
tussentijds te beëindigen. Ook de IFRS-regels
Hiervoor worden leasemaatschappijen, impor-
kunnen bij de keuze voor een mobiliteitsbudget
teurs en fleetmanagers worden uitgenodigd. Doel
een rol spelen.
van de bijeenkomst is een aantal variabelen te identificeren die de keuze van een medewerker
FLEETSUPPORT, DUTCH EN NATUUR&MILIEU
Trend 4: Gezamenlijke initiatieven voor
voor het een of het ander bepalen. Interesse?
duurzame mobiliteit
Mail naar Redactie@SmartWP.nl
Van 2 oktober tot 3 november konden organisaties
ORGANISEERDEN OP 7 DECEMBER EEN
meedoen aan de ‘Low Car Diet’ (www.lowcardiet.nl).
CONCLUSIE
BIJEENKOMST OVER DE LEASEWIJZER, DIE
Een initiatief van De Reisbeweging, Urgenda,
Trends en ontwikkelingen in de fysieke werkom-
ALS DOEL HEEFT MOBILITEIT TE VERDUUR-
MVO Nederland en Samen op Reis dat in 2013
geving hebben consequenties in de keuze voor
ZAMEN. IN 2016 STEEG DE CO2-UITSTOOT
startte. Organisaties dagen hun medewerkers
het mobiliteitsmiddel. Als de werkplek mobieler
DOOR NIEUW AANGESCHAFTE AUTO’S
uit zo min mogelijk met de auto te rijden. De ge-
wordt en minder fysieke werkruimte nodig is dan
MET 10 PROCENT. DE UITSTOOT VAN HET
dachte is dat minder auto’s minder verplichtingen
willen investeerders wel investeren in het facilit-
WAGENPARK BEDRAAGT SOMS WEL 85
betekent, meer flexibiliteit en een aantrekkelijkere
eren van mobiliteit. Denk aan Regus en zijn
PROCENT VAN DE TOTALE VOETAFDRUK.
werkgever. Deelnemers waren onder andere
‘Rijdende kantoor’ en Mercedes met zijn ‘Gezond
IN DE LEASEWIJZER EN TIJDENS DE BIJEEN-
Twynstra Gudde, Achmea, ABN AMRO, Alliander,
makende auto’.
KOMST DELEN ABN AMRO, ARCADIS,
ANWB, Arcadis, Eneco, Rabobank en ProRail.
CENTRIC, NATIONALE NEDERLANDEN, NS,
Op maandag 13 november is dit programma
Meer keuzemogelijkheid qua aanbod betekent
SIEMENS, STEDIN, ROYALHASKONINGDHV
afgesloten met een slotbijeenkomst bij Arcadis.
meer flexibiliteit voor de werkgever en werknemer.
EN VOLKSBANK HUN ERVARING EN
Hunter Douglas werd de winnaar.
De vraag dient zich daarom aan of de zelfrijdende auto dan nog wel een auto of is dat het eigen-
BELEID. DE LEASEWIJZER KAN GRATIS WORDEN GEDOWNLOAD. KIJK OP
Fleet Support, dutch en Natuur&Milieu organi-
lijk een mobiele werkplek geworden? Wat wordt
WWW.NATUURENMILIEU.NL/ROAD-TO-
seerden op 7 december een bijeenkomst over de
de relatie tussen een 4-jarig leasecontracten en
ZERO/LEASEWIJZER/
Leasewijzer met als doel mobiliteit te verduur-
coworking. En is ‘reistijd’ dan niet ‘werktijd’
zamen. Na een jarenlange daling, steeg in 2016
geworden? Als dat zo is kan de productiviteit
SWP ORGANISEERT SAMEN MET FLEET-
de CO2-uitstoot door nieuw aangeschafte auto’s
sterk omhoog. Arie Brundel verwacht dat het nog
SUPPORT EEN BIJEENKOMST OVER DE
met 10 procent. De uitstoot van het wagenpark
drie tot vijf jaar duurt voor dat klanten bewust
RELATIE TUSSEN MOBIELE, FLEXIBELE EN
bedraagt soms wel 85 procent van de totale voet-
een strategie voor de zelfrijdende auto gaan
VASTE WERKOMGEVINGEN. HIERVOOR
afdruk van de organisatie. In de Leasewijzer
kiezen. Dus denk goed na voor dat je een nieuwe
ZULLEN LEASEMAATSCHAPPIJEN, IMPOR-
delen ABN AMRO, Arcadis, Centric, Nationale
kantoor huur of bouwt.
TEURS EN FLEETMANAGERS WORDEN UITGENODIGD. DOEL VAN DE BIJEENKOMST IS EEN AANTAL VARIABELEN TE IDENTIFICEREN DIE DE KEUZE VAN EEN MEDEWERKER VOOR HET EEN OF HET ANDER BEPALEN. INTERESSE? MAIL NAAR
65
REDACTIE@SMARTWP.NL
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 65
04/12/2017 14:09
WELL HELPT DE WERKOMGEVING GEZOND TE MAKEN ‘Een gezond gebouw draagt actief bij aan het welzijn van gebruikers.’ Jarenlang hebben facility- en HRmanagers ijverig gezocht naar onderbouwing van deze stelling, om goedkeuring te krijgen voor investeringen die bijdragen aan frisse, gezonde gebouwen. Het bewijs bouwt zich langzaam op en daardoor doemt een nieuwe businesscase op aan de horizon. Zo staan jonge en talentvolle professionals in de rij om aan de slag te gaan bij werkgevers die investeren in carrièremogelijkheden enerzijds en welzijn en levenskwaliteit anderzijds. Daarnaast laten succesvolle renovaties met vernieuwing van binnenklimaat zien dat een lager percentage ziekteverzuim direct gerelateerd is aan gebruik van gezonde materialen, voldoende aanvoer van frisse lucht en een persoonlijk beïnvloedbaar klimaat. Personeelskosten slokken 90% van de totale operationele kosten van
66
een gebouw op en ziekteverzuim ligt
Het onderzoek ‘Health, Wellbeing &
Gebouwgebruikers hebben voldoen-
moeten geven in hun ontwerp.
soms op wel 8%. Over deze forse
Productivity in Offices’ van de World
de licht nodig om hun activiteiten uit
Andere adviezen variëren van: ‘staan
percentages krabben veel facility
Green Building Council gaat in op
te voeren en donkere ruimtes worden
in plaats van zitten’ en ‘voldoende
managers en gebouweigenaren zich
deze probleemstelling. De belang-
idealiter vermeden als werkplek.
pauzes’ tot ‘voldoende water drinken
achter de oren. Zij zoeken naar
rijkste conclusies onderstrepen het
Experts vertellen nu dat het uitzicht
in plaats van frisdrank en koffie’.
bewijs dat een groen en toekomstbe-
belang van een goede werkomge-
op de natuur waarschijnlijk een be-
Dit zijn vooral activiteiten die tijdens
stendig gebouw inderdaad bijdraagt
ving. Een team van experts keek naar
langrijke factor is. Onze verbinding
de exploitatiefase van een gebouw
aan betere arbeidsproductiviteit,
onder andere luchtkwaliteit, thermisch
met de natuur en de wens om hiervan
nuttig zijn. Maatregelen zijn echter
lager ziekteverzuim en uiteindelijk
comfort, daglicht, akoestiek en
constant deel uit te maken betekent
dubbel effectief, wanneer gezond-
lagere kosten.
uitzicht van diverse kantoren.
dat architecten hieraan aandacht
heid en welzijn van medewerkers
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 66
04/12/2017 14:09
voeding, licht, vitaliteit, comfort en
• Vloerplannen
het rapport aan waar de onvolko-
een gezonde geest. Door deze ele-
• Mechanische tekeningen
menheden zitten.
menten in te vullen kan een project
• Algemene beschrijving van het
een zilver, goud of platina waarde-
project en benoemen belangrijkste
Als het WELL Report een ‘Pass’ aan-
ring behalen.
kenmerken
geeft, dan volgt de uitreiking van de certificering. In tegenstelling tot
In tegenstelling tot andere certifice-
Het insturen van de stukken gebeurt
andere certificeringen is het afgeven
ringsmethodieken vindt bij WELL een
via WELL Online. De volgende stap
van het certificaat geen garantie
periodieke controle plaats. Na de
is het inplannen van een prestatie-
voor de toekomst. Een project kan
afgifte van een WELL-certificaat blijft
scan, waarvoor een gebouw aan
een boete krijgen als het niet jaarlijks
het van belang om de kwaliteit en
enkele voorwaardes moet voldoen.
een indicatie geeft van onder andere
gezondheid te bewaken.
De prestatiescan wordt begeleid
het uitgevoerde onderhoud en het
door de WELL Assessor. Deze per-
certificaat kan ongeldig worden als
Een WELL-certificering begint met
soon is, afhankelijk van de grootte
niet wordt voldaan aan de eisen.
een registratie bij WELL Online.
van het project, enkele dagen aan-
Een geregistreerd project moet altijd
wezig om een check uit te voeren.
De eerste gebouwen die hiermee
een WELL-assessor hebben, die een
Het testen vindt plaats op diverse
aan de slag gaan zijn onder andere
beoordelende rol inneemt. Meer
vlakken:
het WTC Utrecht, het monumentale
adviserend en ondersteunend is de WELL Accredited Professional, een professional die ervaring heeft met
Parkhotel in Bergen en een bedrijfs• Luchtkwaliteit (organische en niet organische gassen)
pand in Son. “Iedereen wil gezond oud worden, maar niemand weet
toepassing van de WELL-principes
• Waterkwaliteit
hoe”, weet Dick Vink van Program
en deze correct vertaalt naar de
• Lichtattributen (kleurkwaliteit, inten-
Bouwmanagement, die betrokken is
uitvoering van projecten. Na de registratie en het toekennen van experts, is het zaak om alle randvoorwaarden rondom het project te bepalen en documenten hierover
siteit) • Thermische condities (luchtverplaatsingssnelheid, luchtvochtigheid) • Akoestische elementen (aantal decibel)
voor te bereiden.
bij de certificering van het gebouw in Son. “Niet het besparen van energie, maar de werkende mens moet centraal staan.” Om goed op te schalen naar een Nederland vol gezonde werkomgevingen, moet in
Binnen twee maanden na het indie-
zijn ogen nog veel gebeuren.
Deze documenten worden gebruikt
nen van de documentatie volgt een
“In het bouwproces moet niet de
als bewijs om aan te tonen dat de
WELL Report. Deze rapportage gaat
architect maar de facilitair en HR-
minimumeisen zijn ingevuld:
in op het al dan niet behalen van de
manager centraal staan. Laat ook
• Ontwerpdocumenten
minimumeisen. Als het project niet
de dokter en de eindgebruiker zich
voldoet aan bepaalde criteria, geeft
uitspreken.”
• Operationele planningen • Beleidsdocumenten • Andere materialen genoemd in het WELL Certification Guidebook Daarnaast dienen professionals wordt meegenomen in het ontwerp
‘Letters of Assurance’ in te sturen.
BRONNEN:
bij nieuwbouw of renovatie.
Dit zijn documenten die zijn vereist
HTTPS://WWW.WELLCERTIFIED.COM/CERTIFICATION
om te bevestigen dat WELL-eisen
HTTPS://WWW.WELLCERTIFIED.COM/SITES/DEFAULT/FILES/RESOURCES/
WELL BRENGT VERANDERING
zijn behaald. De partijen die
WELL%20CERTIFICATION%20GUIDEBOOK-01-12-17_0.PDF
Het uit Amerika overgewaaide
betrokken zijn en de Letters of Assu-
HTTPS://WWW.WELLCERTIFIED.COM/FAQ#N166
WELL houdt de menselijke factor als
rance kunnen insturen zijn tijdens
HTTP://WWW.DUURZAAMGEBOUWD.NL
leidraad aan bij ontwerp van een
ontwerp, realisatie en exploitatie
HTTP://WWW.BUILDINGHOLLAND.NL
werkomgeving. De gezondheids-
betrokken. Ten slotte dienen enkele
HTTP://WWW.WORLDGBC.ORG
piramide van een WELL-gebouw be-
algemene documenten te worden
HTTP://WWW.BLUEBUILDINGINSTITUTE.EU
staat uit de 7 elementen lucht, water,
ingezonden:
67 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 67
04/12/2017 14:09
toen deze op 8 november voor het eerst samen kwamen op de nieuwe locatie CONTACT van RoyalHaskoningDHV (RHDHV) in Amsterdam. CONTACT (www.contactamsterdam.nl) is een laire netwerken als Smart WorkPlace. Het verhaal achter de reis van RHDHV naar deze onverwachte huisvesting getuigt van een leerzame en gedurfde ‘Practice what you preach’ ervaring. Wim Kooyman opende de bijeenkomst en deelde zijn geluk over de succesvolle start van het kennisplatform Smart WorkPlace. Hij bedankte de Founding Partners voor hun vertrouwen. De Founding Partners voorzien eensgezind een belangwekkende rol voor Smart WorkPlace bij het brengen van kennis op tal van nieuwe ontwik-
EINDGEBRUIKER
EXPERTISE PUSH & PULL
ontspannen plek voor interdisciplinaire en circu-
VIRTUEEL
SOCIAAL
PLACEMAKING
MENS RUIMTE
IoT/SENSORING
BEGINGEBRUIKER
DESIGN THINKING
Partners van Smart WorkPLace van harte welkom
BEHEER & GEBRUIK
Gastvrouw Ellis ten Dam heette de tien Founding
CULTUUR
FOUNDING PARTNERS ONTMOETEN ELKAAR
MAATSCHAPPELIJK OPEN SOURCE
WELLBEING OPEN INNOVATIE
kelingen. Daarbij werden een reeks van trefwoorden gebruikt die zijn samengebracht in de graphic
enkele mogelijke nieuwe partner principieel of op
teiten die SWP reeds heeft gestart en welke nog
op deze pagina.
basis van concurrentie-overwegingen zal worden
gepland staan. Hij verduidelijkte de relatie met
uitgesloten. De openheid en inclusiviteit van het
zijn bedrijf DuurzaamGebouwd en de mogelijk-
Als mogelijke te behandelen onderwerpen en
netwerk vormt de sleutel tot het maken van echte
heden die dit biedt voor de verbinding van Bouw
thema’s werden onder andere genoemd: Biophilic
impact.
& Gebruik.
Privacy, Lifestyle Experience, Intrapreneurship,
Fred Kloet presenteerde de hardcopy versie van
De Founding Partners concludeerden dat Smart
Stilte, Healing Environment, Betekenisvol Onder-
de SWP Gids 2017 met de titel ‘Revolutie’. Deze
WorkPlace een speciaal Partner-pakket voor
nemen, Vastgoed-as-a-Service, Workplace-as-a-
publicatie kan men digitaal aanvragen door zich
Eindgebruikers zal gaan aanbieden. Dit pakket
Service, Review, Nudging en AI. De complete
online voor de SWP Nieuwsbrief te registreren.
is per 1 januari 2018 beschikbaar. Voor meer
levenscyclus van de werkomgeving en werk-
In het openingsartikel in dit magazine is op pagi-
informatie over dit pakket en alle activiteiten van
processen vormen de focus van Smart WorkPlace.
na 6 een samenvatting van de SWP Gids 2017
Smart WorkPlace kijk op www.SmartWP.nl of
De Founding Partners benadrukten dat geen
te lezen. Wietse Walinga presenteerde de activi-
mail met Info@SmartWP.nl
Design, Community Management, Cocreatie,
Client Scan CTRL Méét Project Logo measuremen Projectnr. 151203 Version 1.0 Artworker/s TS Date 13-01-16
Document name 151203_Measuremen_Logo_CMYK_130116
Substrate to use/ print method FULL COLOR
Used colors
68
C
M
Y
K
Other info
070 3837103 info@BooMcreatives.com www.BooMcreatives.com
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 68
Copyright © 2016 BooM creatives, a BooM holding company. All rights reserverd.
BooM creatives B.V. Saturnusstraat 60, unit 25 2516 AH Den Haag
04/12/2017 14:09
VISIE EN STRATEGIE VOOR EEN SMART WORKPLACE De opleiding ‘Facility Manager’
onderwerpen vanuit een holistische
van het Studiecentrum voor Bedrijf
visie te verbinden tot een integrale
en Overheid bestaat al heel lang.
strategie op de werkomgeving om te
Jarenlang was professor Dries van
vormen. En dat is niet langer voor-
Wagenberg de hoofddocent. Met
behouden aan de facility manager.
zijn afscheid is besloten de oplei-
Ook architecten, bouwers, HR-mana-
ding te innoveren. Het leveren van
gers en softwareleveranciers zijn
vakinhoudelijke basiskennis naar
steeds breder georiënteerd. Deel-
marktgerichte wijsheid past niet
nemers aan de Reis komen dan ook
langer binnen de muren van een
bij voorkeur uit alle sectoren die de
klaslokaal. Daarom is gekozen voor
werkomgeving financieren, ontwer-
een vorm die hoort bij deze tijd: een
pen, bouwen, beheren en gebruiken.
Reis. Onder leiding van docenten
De onderwerpen lenen zich goed
uit HR, IT, Bouw, Vastgoed, Design
voor een reisgezelschap dat van
en FM worden cross-sectorale onder-
elkaar wil leren:
werpen op inspirerende locaties
• Regie Partnerschap en Samen-
behandeld. Het reisprogramma is
werking
verdeeld over vier Inspiratiedagen
• Community en Engagement
en bezoekt locaties waar wat te leren
• De externe Service Provider
valt over de vier thema’s van de op-
• De Kanteling
leiding: De Gebouwde Omgeving,
• De Waarde van Bouwers en
De Werkplek, De Technologie en Modellen en Concepten. De reis begint met een Incheckdag. Onderweg
Installateurs voor FM • Circulair Bouwen en Duurzame Gebouwen
is er een Pitstop en aan het einde van
• Gebouwbeheer 2.0
dag is de Aankomst. De opleiding
• Architectuur, BIM en Informatie-
wordt afgesloten met een mondeling examen: Het Reisverslag. De deel-
management • FM op kantoor en op een campus.
nemers presenteren dan hun visie en strategie aan de examencommissie.
Elke dag is er een werklunch. Facili-
een geschikte opleiding voor wie
In totaal omvat de opleiding acht
com geeft dan zijn visie op de toe-
een visie en strategie voor een
dagen. De Reis begint op 12 april
komst van FM. Foodstep op Hospita-
Smart WorkPlace wil ontwikkelen.
in Utrecht en eindigt op 20 septem-
lity. ABN AMRO op de Circulaire
ber tijdens het Facility For Future,
Economie en het Meander Medisch
Meer informatie over de docenten en
het event van FMN.
Centrum op DBFMO. De acht dagen
de locaties op www.sbo.nl/facility.
zijn rijk van inhoud en inspirerend
Voor vragen bel Nancy Kager op
De onderwerpen zijn divers en
tegelijk. Door de integrale en sector-
040-2972774 of mail haar op
cross-sectoraal. De kunst is de
overstijgende aanpak is deze Reis
n.kager@sbo.nl .
69
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 69
04/12/2017 14:09
SWP. NIEUWS De ondernemersorganisatie voor de installatie-
weging. De branche moet kantelen en meer
branche en technische detailhandel, Uneto-VNI,
kennis delen. Als systemintegrator voor het thema
brengt door het organiseren van RADAR 2025
‘Naar de Stad’ zal de installatiebranche zich
de toekomst van haar markt in beeld. Naast het
veel meer moeten laten zien. Visie, showcases,
Centre for People and Buildings en Smart Work-
standpunten en eigenaarschap moeten worden
Place denken onder andere ING, Philips, TNO,
getoond. Door een goede infrastructuur van
Engie, Strukton, VNO-NCW, Bouwcampus, FHI
installaties (grid) kan de functie van de stad aan-
en Joulz mee. Net als in de Bouwagenda wordt
merkelijk worden verbeterd. Zeker is dat zo in
met thema’s gewerkt, welke uiteraard ook deels
combinatie met het thema ‘Data als grondstof’.
dezelfde zijn.
De bewustwording bij de eindgebruiker is daarbij onvoorwaardelijk en de branche zelf zal veel
Werkomgeving 2025 stelt eisen aan de installatiebranche
Om ‘CO2 naar nul’ te realiseren blijkt voor de
meer met dezelfde eindgebruiker moeten commu-
branche de transitie van productleverancier naar
niceren over data en ontwikkelingen. De verbin-
dienstverlener belangrijk maar lastig te zijn.
ding van domotica met het stadsgrid biedt bij-
Fabrikanten van producten zijn niet gebaat bij
voorbeeld mogelijkheden van een data-analyse
een lange levensduur en de waarde van comfort
die past bij de werkprocessen van eindgebruikers.
en energiebesparing verdienen een zwaardere
Een probleem daarbij is dat de data-kennis veelal bij de producenten zit. Ook zal de standaardisering en de certificering op de nieuwe ontwikkelingen moeten worden bijgesteld. De klankbordgroep noemt samenwerking met het BIM Loket en bedrijven als Microsoft, Google en IBM logisch. RADAR 2025 ziet kansen als het om ‘Branchevervaging’ gaat, maar dan moet wel de identiteit worden verbeterd. Het pakken van de regierol kan alleen als de focus verschuift van techniek naar dienstverlening, exploitatie en integrator. Net als in de Bouwagenda lijkt daarom ook in RADAR2025 aandacht nodig voor de ontwikkeling van Human Capital. De relatie met het thema ‘Nieuwe werkwijzen’ is evident. Bewustwording, ondernemerschap en leiderschap zijn vereist om de branche niet langer volgend op ‘de bouw’ te laten zijn. Ondernemers dienen andere competenties en skills te selecteren, te sturen op cultuurverandering en het accent te leggen op ‘Gebruik’ en Total Cost of Ownership’. Voor informatie over RADAR2025 neem dan contact op met Terry Heemskerk van Uneto-VNI (t.heemskerk@uneto-vni.nl) of Hugo Gelevert
70
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 70
(Hugo.Gelevert@tno.nl).
04/12/2017 14:09
Sensoren zijn de nieuwe TomTom en ANWB
Smart WorkPlace sprak Jene van der Heide van
en locatie van assets is van belang voor vast-
het Kadaster toen hij voor de Bouwagenda aan het
goedmanagement in steden.
hoofdstuk ‘Digitalisering & Informatisering’ schreef.
Met ‘predictive analytics’ functionaliteit kan
Het kadaster heeft dit thema omarmt en kwam
energie en water worden bespaard en kan afval
ook met ‘Nederland in 3D’. Een 3D-kaart van
worden voorkomen. Gebruikers en eindgebruikers
Nederland is belangrijk voor het vastleggen van
kunnen gebruik maken van de software om hun
de positie van een sensor, want deze is veelal uit
werkprocessen te optimaliseren. En daarmee kan
zowel een X, een Y en een Z-coördinaat opge-
een stad en haar bevolking slimmer, gezonder en
bouwd. Zo’n kaart is nodig om assets, zoals een
circulair worden gemaakt. Zeker als de sensoren
leaseauto, meubilair, ziekenhuisbed, kopieer-
in de stad als een netwerk van zelflerend Artifi-
machine of beamer, van een sensor te voorzien
ciële Intelligente systemen gaan samenwerken.
om de plaats ervan te kunnen bepalen. Zeker
Iets wat weleens de stip aan de horizon van
ook voor registratie in gebouwen. Ook aard en
bijvoorbeeld Google Deep Mind kan zijn. Een
nagelvaste ‘ontvangers’ zijn nodig. Een infra-
register van sensoren beheert door het Kadaster
structuur van vaste sensoren communiceert met
is dan de infrastructuur van informatie.
sensoren die zich bewegen. Dat kunnen assets zijn, maar ook mensen.
Voor de werkomgeving kan een register van sensoren allerlei voordelen bieden bij de verbinding
Vooralsnog lijkt een nationaal sensorenregister
van werkprocessen met de gebouwde omgeving.
vooral interessant voor Smart Cities, Retail, Leisure
Als de bouw- en vastgoedsector ‘hun’ assets
en Hospitality. Amsterdam, Rotterdam en Eindhoven
intelligent maken en deze assets kunnen commu-
lopen technologisch voorop. Het bedrijf Living
niceren met sensoren van eindgebruikers dan is
Plan-IT (www.living-planit.com) is al enkele jaren
voorspelling van gebruik van assets mogelijk.
met de technologie bezig. Gekoppeld aan Urban
Standaardisering van asset-benaming, vastgoed-
Operating Software gebaseerd op Microsoft
concepten, werkscenario’s en rollen van eind-
technologie komt bij hen het Internet of Things
gebruikers is dan wel gewenst voor betrouwbare
echt tot leven. Bekijk bijvoorbeeld op YouTube
voorspelling. Eindgebruikers kunnen dan commu-
hunvideo over Mailbox en UoS. Logistiek, routing
niceren met de gebouwde omgeving.
71
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 71
04/12/2017 14:09
Van Zetten: “De AVG stelt dat dit alles moet gebeuren in een ‘gestructureerde, algemeen gebruikte, leesbare en interoperabele vorm’. Welke vorm dat dan precies is ligt niet vast, de wetgever laat het aan de markt over dat te bepalen. Dat zijn onderwerpen waarvan wij zeggen, spreek dat gezamenlijk af, want dan wordt het vanzelf uitwisselbaar. Nog een grote wijziging is dat de oude richtlijn van toepassing was op gegevens die in de EU werden verwerkt. De nieuwe verordening is van toepassing op de gegevens van personen die in de EU gevestigd zijn, ook als die gegevens buiten de EU worden verwerkt. Het volgen van beveiligingsnormen als ISO 27000 en ISO 7510 is niet voldoende om aan de AVG te voldoen.” “Op Europees niveau is er binnen CEN en CENELEC besloten een technische commissie op te richten voor
Nieuwe wet gegevensbescherming stelt bedrijven voor problemen
cyber security en data protection”, aldus Van Zetten. Die gaat als het goed is, uiteindelijk via normen invulling geven aan de GDPR. Die
In 2018 wordt de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG)
komt dan met richtlijnen hoe je als
ingevoerd. Alle bedrijven die aan gegevensverwerking doen moeten de
bedrijf aan de GDPR kunt voldoen.
regels in deze nieuwe wet naleven. De eisen liggen in de wet vast, maar hoe
Die technische commissie heeft
je precies het beste aan die wet kunt voldoen niet. SWP sprak met Jolien
binnenkort een eerste workshop om
van Zetten, standaardisatieconsulent van het NEN. “De AVG vervangt de
na te gaan denken over een werk-
bestaande Europese Privacyrichtlijn uit 1995. Een grote verandering is dat
programma en in november gaan ze
het gaat om een verordening in plaats een van een richtlijn. Een verordening
echt van start. Sluit je er bij aan, in
is in alle lidstaten volledig en rechtstreeks van toepassing. Officieel geldt de
plaats van zelf het wiel uit te vinden.
wet voor ‘bedrijven die gegevens verwerken’, en dat zijn heel veel bedrijven.
De Nederlandse input aan de nieuwe
Zelfs de winkel die de klanten om hun postcode vraagt verwerkt gegevens.”
technische commissie (TC) wordt
“Een van de zaken die voor organisaties een grote impact heeft wordt ‘data
‘Informatiebeveiliging, Cyber Security
portabiliteit’ genoemd. Het vergroten van de controle van betrokkenen op
en Privacy’. In deze normcommissie
hun persoonsgegevens. Een betrokkene kan zelf bepalen welke gegevens hij
zijn alle partijen vertegenwoordigd
deelt en met wie. Burgers krijgen daarmee niet alleen het recht om aan be-
die belang hebben bij standaarden
drijven waaraan zij hun gegevens hebben gegeven te vragen welke gege-
voor dit werkgebied. Eind november
vens dat precies zijn, maar die burgers mogen ook aan zo’n bedrijf vragen:
gaan we daarvoor informatiebijeen-
‘Ik heb jou al heel veel gegevens verstrekt, en nu heb ik voor een ander be-
komsten organiseren om partijen te
drijf dezelfde gegevens nodig, ik heb geen zin om alles opnieuw in te voe-
informeren wat die Europese TC
ren, dus lever jij die gegevens rechtstreeks aan het andere bedrijf.’ Je hebt
precies gaat doen en hoe ze daarbij
dus als burger het recht om de data die bij het ene bedrijf vastligt, te laten
betrokken kunnen raken.”
verzorgd door de normcommissie
72
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 72
transporteren naar een ander bedrijf dat ook die gegevens nodig heeft.”
04/12/2017 14:09
Realisme regeert tijdens Leesman-presentatie
Een andere conclusie van de analyse
de werkomgeving, hoe hoger het
is dat het generatie-denken sterk over-
risico dat de productie daalt als die
dreven is. De focus op de jongere
aanpassing niet goed mogelijk is.
generaties is misleidend. Slechts
Een te hoge bezetting in een kan-
4,4 procent van de eindgebruikers
toortuin is dus contra-productief,
Meten en benchmarken van het functioneren van de mens in zijn werk-
is jonger dan 25 jaar. Interessant
tenzij het sterk gestandaardiseerd
omgeving is hot. Het Leesman-rapport ‘The Next 250k’ gaat daarover.
voor de media misschien, maar niet
werk betreft zoals in een call-center.
Het bevorderen van engagement zou tot productiviteitsbevordering leiden.
goed voor de werkgevers. De belang-
Als de juiste balans gevonden wordt
Maar wat is dan engagement? Leesman verzamelt al langer meningen
rijkste groep is de 35 tot 44-jarigen
tussen rollen van eindgebruikers en
van eindgebruikers over hun werkomgeving. Hoe ze dat doen lees je op
(30,8 procent). Tenminste, hier
aangeboden faciliteiten kan het be-
www.leesmanindex.com. In Nederland wordt onder andere samengewerkt
valt de grootste winst te behalen
vorderen van de mobiliteit van eind-
met ISS, Colliers en RHDHV - alle Founding Partners van Smart WorkPlace.
qua engagement en productiviteit.
gebruikers helpen de productiviteit
Alle leeftijdsgroepen vinden de
te laten stijgen.
Op 5 oktober presenteerde Chris Moriarty van Leesman UK & Ierland de
stoel, werktafel, koffie of thee en
conclusies van de analyse van de sinds 2013 uitgevoerde 250.000 surveys.
de mogelijkheid van individueel
Dus: hoe complexer het werk, hoe
In een periode waarin iedereen de waarde van Activity Based Working ter
geconcentreerd kunnen werken het
diverser de benodigde faciliteiten,
discussie stelt, probeerde Chris tijdens zijn presentatie evidence-based
belangrijkst.
hoe hoger de mogelijke stijging
realisme aan te brengen. En dat lukte hem goed.
van productiviteit bij aanbod van
Belangrijke uitkomst van de analyse is dat 27 procent van de werkomgevin-
En dan de open-plan kantoren. De
een passende werkomgeving en
gen naar mening van de gebruikers hen niet het gevoel geeft dat deze de
grote open ruimten waar je misschien
diensten. Kijk daarbij vooral naar
persoonlijke productiviteit ondersteunt. Leesman meet geen absolute produc-
wel je eigen plek hebt, maar geen
de leeftijdsgroep van 35 tot 44 jaar.
tiviteit, maar de beleving daarvan door de gebruiker. Met name bij indivi-
eigen ‘voordeur’. Uit de data-analyse
Deze zitten vaak op hun piek van
dueel concentratiewerk is het verband tussen werkomgeving en productiviteit
blijkt dat deze wel goed presteren,
competenties. Een Activity Based
daarom het duidelijkst meetbaar. Naarmate er meer samenwerking in de rol
maar dat belangrijk is te beseffen
Working-werkomgeving is daarom
van de eindgebruiker zit wordt het verband minder duidelijk. De complexiteit
voor welke specifieke rollen en acti-
meestal vooral geschikt voor verho-
van de functie bepaalt daarom in sterke mate het te behalen nivo van
viteiten. Hoe meer een rol vraagt om
ging van het engagement en de
engagement en productiviteit.
controle, invloed en aanpassing van
productiviteit van deze groep.
73 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 73
04/12/2017 14:09
Client Project Projectnr. Version Artworker/s Date
Scan CTRL Méét Logo measuremen 151203 1.0 TS 13-01-16
Document name 151203_Measuremen_Logo_CMYK_130116
Substrate to use/ print method FULL COLOR
Used colors
C
M
Y
K
Other info
BooM creatives B.V. Saturnusstraat 60, unit 25 2516 AH Den Haag 070 3837103 info@BooMcreatives.com www.BooMcreatives.com
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 74
Copyright © 2016 BooM creatives, a BooM holding company. All rights reserverd.
74
04/12/2017 14:09
SWP. NIEUWS
Zorgverzekeraar VGZ wint JLL Symposium Healthy Workplaces Winning Workplace Award 2017 Op 30 november organiseerde het
Meetwaarden
Beleving en vitaliteit, met die kenmerken heeft de werkomgeving van zorg-
Living Lab ‘Healthy Workplaces’ aan
Uit de reacties van deelnemers bleek
verzekeraar VGZ de JLL Winning Workplace Award 2017 binnengesleept.
de Hanzehogeschool in Groningen
dat ze directe inzage in meetwaar-
een symposium waar de eerste on-
den (zoals CO2-gehalte en tempera-
Deze tweejaarlijkse award van JLL is een onderscheiding voor kantoor-
derzoeksresultaten naar de gezonde
tuur in de werkomgeving) interessant
gebruikers die op een vooruitstrevende manier invulling geven aan de
werkplek van de toekomst werden
vinden, maar dat dit niet voldoende
werkplek als drijvende kracht van organisatiedoelstellingen. De focus van
gepresenteerd. Gesteld kan worden
is om gezond gedrag te bevorde-
de jury lag op drie aspecten van het jaarthema van de prijsvraag ‘Human
dat werknemers meer specifieke,
ren. Er is behoefte aan meer speci-
Experience’: engagement, empowerment en fulfilment.
persoonsgebonden informatie en tips
fieke, persoonsgebonden informatie
willen om zelf de omgevingscondities
en aan tips om zelf de omgevings-
‘FIT FORWARD’ PROGRAMMA
in de werkomgeving te kunnen
condities te kunnen beïnvloeden.
Remco van der Mije, Head of Strategic Consulting bij JLL: “Vanaf het moment
beïnvloeden.
Al deze inzichten worden gebruikt
dat je bij VGZ binnenkomt tot het moment dat je het kantoor verlaat, staat
om het project Healthy Workplace
beleving centraal. Voor zowel de medewerker als de bezoeker. De missie
Interessante inzichten
de komende jaren verder te ontwik-
van de organisatie om Nederland gezonder te maken is terug te zien in de
De eerste onderzoeken hebben
kelen. De onderzoeken vinden
huisvesting. Het stimuleren van vitaliteit komt onder andere tot uiting in het
interessante inzichten opgeleverd.
plaats in een living lab, waar met
‘fit forward’-programma, gezonde voeding, ergonomische oplossingen en
Zo blijkt dat veel werkgevers een
behulp van sensoren, experience
ruimte voor ontspanning.”
gezonde werkomgeving willen
sampling en wearables data verza-
realiseren, maar daarbij stuiten op
meld wordt op het gebied van ge-
“Daarnaast biedt de werkomgeving van VGZ een grote diversiteit aan
lastige vragen zoals welke interventies
zondheid, gedrag en omgevings-
alternatieve werkplekken. VGZ is hét voorbeeld van de trend die we zien
effectief zijn of dat de kosten tegen
condities. De combinatie van deze
in de markt dat ‘workplace’ niet langer een containerbegrip is, maar een
de baten opwegen.
datastromen maakt analyses moge-
strategisch onderwerp wordt van de kernactiviteiten van bedrijven.”
De ingebruikname van zit/sta bureaus
lijk om bijvoorbeeld andere werk-
liet zien dat veel mensen graag meer
plekken te gebruiken, meer te bewe-
TALENT BEHOUDEN
willen bewegen tijdens het werk,
gen of beter te ontspannen.
Richard Helmus, Manager Facility & Real Estate bij coöperatie VGZ: “Onze
maar dat het erg lastig is om een
In het Living Lab Healthy Workplace
organisatie en de werkomgeving zorgen er niet alleen voor dat we elke dag
duurzame gedragsverandering te
werken naast Menzis en de
met plezier naar ons werk gaan, maar het helpt VGZ ook talent aan te
realiseren; je vergeet je goede voor-
Hanzehogeschool Groningen ook
trekken en werknemers te behouden, zodat we onze verzekerden maximale
nemens wanneer je in een ‘flow’ zit.
de volgende partijen samen: EN-
kwaliteit kunnen leveren.”
Naast voorlichting, begeleiding en
GIE, Health2Work, Measuremen en
cultuurverandering zijn er mogelijk-
Planon.
heden op het gebied van ‘nudging’ en e-coaching.
75
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 75
04/12/2017 14:09
VAN EINDGEBRUIKERS NAAR MENSEN
TEKST Harold Coenders
De jaarlijkse Focus-trendrapportage van Colliers verschijnt binnenkort. Een voorproefje daarvan is op deze pagina’s te lezen. De mens staat centraal, van creatief individu tot ondernemende persoonlijkheid. Daarbij is de toekomstige werkomgeving van groot belang: hoe kan het talent het beste worden gefaciliteerd. Over ‘The Lifestyle Office’, ‘The Sound of Silence’ en ‘The Rise of Intrapreneurs’. THE LIFESTYLE OFFICE
DRIEVOUDIGE TRANSFORMATIE KANTOREN
Voor jonge talenten is de baan minder bepalend
De toekomst van kantoren wordt bepaald door
voor hun identiteit dan de groep waar zij bij
de focus naar community. De transitie naar een
willen horen. Wie wil je zijn? Welke levensstijl of
community-focus gebeurt op drie manieren:
community heeft de meeste aantrekkingskracht? Het antwoord zal leiden tot belangrijke verande-
Van huurders naar medewerkers
ringen in de kantorenmarkt en de werkomgeving.
Wat willen mijn huurders? Welke faciliteiten moeten we bieden? De crisis heeft vastgoed-
ONVERWACHTE WINNAARS
eigenaren gedwongen om zich in de wensen van
Jarenlang bestond de kantorenmarkt uit het
kantoorgebruikers te verdiepen. De markt waarin
aanbieden van werkruimte met de locatie als
huurders het steeds meer voor het zeggen hebben
enige onderscheidende factor. De vastgoedcrisis
is een typische business-to-business markt waarin
heeft twee onverwachte winnaars opgeleverd:
vastgoedaanbieders in gesprek gaan met
aanbieders van full-service kantoren en aanbieders
vastgoed- en facility managers. De volgende stap
van flexibele kantoorruimte voor startende bedrij-
is transformeren naar een business-to-consumer
ven. Full-service kantoren zijn nieuwe kantoor-
benadering en te focussen op de wensen van de
concepten zoals Spaces, Frame, HNK en Tribes
consument die op kantoor werkt (zoals gemak,
die in de laatste drie jaar een stormachtige groei
beleving en kwaliteit) in plaats van de organisatie
hebben doorgemaakt naar 335 locaties. Hier
(zoals efficiëntie en effectiviteit).
draait het niet om werkplek kwaliteitsverschillen,
76
maar om verschillen in uitstraling, werkstijl en de
Van multifunctioneel naar bestemming
aanwezige community. Dit verschil in ‘lifestyle’ is
In de jaren ‘90 moesten medewerkers naar
nog duidelijker in gebouwen die zijn gericht op
kantoor komen om te werken. Internet maakte
start-ups. Zo biedt Het Schieblok in Rotterdam en
flexibel werken mogelijk. Om de aantrekkings-
het B. Amsterdam gebouw minimale gebouw-
kracht te vergroten veranderden kantoren naar
kwaliteit, maar een maximaal aanbod aan start-up
gebouwen met een goede mix van kantoor-,
community en lifestyle. Nieuw werkzoekend talent
winkels- en restaurantvoorzieningen. In deze tijd
kiest eerst het gebouw en bekijkt daarna het
is dat niet meer voldoende. Succesvolle kantoor-
werkaanbod van gevestigde bedrijven. Het
communities bewijzen dat er een boeiend aanbod
kantoor is een merk geworden en een succesvol
van lezingen, beurzen, conferenties en events
kantoor is niet alleen een plek om te werken,
nodig is om mensen naar het kantoor te trekken.
maar een community waar je bij wilt horen.
En het kantoor moet urgentie creëren om op
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 76
04/12/2017 14:09
kantoor te komen. Door het missen van de sociale
Van marketing naar events naar verhalen
paalt dit de aantrekkingskracht van het kantoor
interactie, de teamdynamiek of die unieke spreker
Een kantoor genereert merkwaarde door het
als bestemming. Dit betekent dat het plannen van
of event maak je geen deel uit van de community
opbouwen van de eigen community. Naast werken
evenementen voor de community een positieve
en roept een gevoel van FOMO (fear of missing
wordt er geïnnoveerd, markten veroverd en
impact heeft op haar opbouw.
out) op. Dit vraagt om een community manager
carrières gemaakt. Medewerkers versterken de
die het kantoor omvormt van plek waar je moet
community en het merk. Zij delen deze momenten
HET TIJDPERK VAN HET LIFESTYLE OFFICE
werken naar een community thuisbasis waar je
via berichten, foto’s, video’s, artikelen en blogs.
Medewerkersbetrokkenheid maakt het verschil
wilt zijn: het kantoor als bestemming.
Daarmee wordt de community het merk en be-
tussen succesvolle en minder succesvolle bedrijven.
77 Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 77
04/12/2017 14:09
De transformatie naar een focus op
DE NEGATIEVE IMPACT
anders. De aanname is dat slimme,
om zaken te overdenken en te
mensen, bestemming en gedeelde
VAN GELUID
voorbereide mensen beter in staat
beschouwen om tot nieuwe inzichten
verhalen leidt tot een betrokken
Er zijn twee types geluid die een
zijn om ontdekkingen te doen via
te komen.
community. Met als bindende factor
negatieve impact hebben op onze
toeval. De Amerikaanse onderzoeker
de manier van leven. Lifestyle geeft
gezondheid en productiviteit. Hard
Julius Comroe omschrijft dit als
Huidige wetenschappers concen-
antwoord op de vraag wie je wilt
geluid zoals een drilboor en heien
“het zoeken naar een speld in een
treren zich steeds meer op stilte als
zijn. Dit vraagt een andere aanpak
of geluid dat zorgt voor verstoring
hooiberg en eruit rollen met een
fenomeen en het positieve effect
van de ontwikkeling van de werk-
van werkzaamheden, zoals een
boerenmeid”.
ervan. Nieuwe inzichten stellen dat
omgeving. Werkprocessen blijven
telefoongesprek van een collega.
belangrijk, maar vragen een extra
Maar de impact van continue
De schaduwzijde hiervan is het
actief aan de slag gaan, schakelt
“lifestyle laag” om het kantoor
verstoringen van het werkproces
toenemend aantal verstoringen op
het brein van de nadenkmodus over
onderscheidend en aantrekkelijk te
door geluid wordt onderschat.
de werkvloer. De universiteit van
naar de actieve modus gericht op
California heeft onderzocht dat de
het uitvoeren van een handeling. En andersom.
maken. Marketing en HR moeten een
ons brein nooit stil staat. Als we
grotere rol opeisen bij huisvesting-
De transformatie naar open kantoren
gemiddelde kenniswerker elf minuten
en werkomgevingskeuzes.
is ingezet in de jaren zeventig. In
gefocuste tijd heeft tussen verstoringen
die kantoortuinen had iedereen een
door. Vanuit bedrijfseconomisch
ELKE WERKOMGEVING
De vastgoedbeheerder en facility
eigen werkplek, omdat er geen
perspectief is dat niet uitsluitend slecht,
EEN BIBLIOTHEEK
manager moeten niet faciliteiten
IT-mogelijkheden waren voor plaats-
omdat de onderzoekers ook stellen
Stilte organiseer je door een goede
beheren, maar meebouwen aan de
onafhankelijk werken. Werkversto-
dat onderbroken werkzaamheden
balans tussen werkzones waar
community en daaromheen, de pas-
ringen waren toen beduidend minder.
sneller worden uitgevoerd dan tijdens
interactie centraal staat en zones
sende werkomgeving, sfeer, events
Eind jaren negentig werd de activiteit-
ongestoord werk. De verstoringen
waar stilte is gegarandeerd. Een
en faciliteiten organiseren. Niet de
gerelateerde werkomgeving geïntro-
hebben echter een prijs. Medewerkers
goed voorbeeld is de ouderwetse
beheerdersrol heeft de toekomst,
duceerd met een variëteit aan werk-
ervaren meer werkdruk, meer stress,
bibliotheek. Zo’n gezamenlijke
maar de community manager. Het
plekken. De medewerker is niet
meer frustratie en meer tijdsdruk.
bibliotheek heeft als voordeel boven
nieuwe kantoor gaat verder dan
langer verplicht om op de eigen
alleen het creëren van een beleving
plek te concentreren, te bellen en te
DE MEERWAARDE VAN STILTE
werkers zich er niet in kunnen
en vereist FOMO. Met het Lifestyle
overleggen, maar kan de meest
Stilte heeft een positieve invloed op
verbergen en als persoonlijk kantoor
persoonlijke stilteruimtes dat mede-
Office verhoog je de medewerkers-
geschikte plek kiezen. Hierdoor levert
creatief denkwerk en besluitvormings-
toe-eigenen. Omdat er niet gebeld
betrokkenheid binnen de werkom-
deze werkomgeving een actieve
processen. Contemplatie betekent
mag worden, verblijven zij hier func-
geving en vorm je een sociale laag
bijdrage aan het reguleren van
letterlijk “het scheiden van iets uit zijn
tioneel, omdat ze zich niet kunnen
binnen het vastgoed.
geluid en verstoringen.
omgeving”. Op de werkomgeving
permitteren lang onbereikbaar te zijn.
Met de opkomst van agile werken
gaat het er om je te kunnen onttrekken
Zo wordt in stilte werken mogelijk
verschuift de focus van het individu
aan de dagelijkse kantoordynamiek
zonder dat dit ten koste gaat van het
THE SOUND OF SILENCE
naar het team. De kernovertuiging is dat het bij elkaar brengen van
Agile werken, scrummen en Het
verschillende disciplines de motor is
Nieuwe Werken stellen interactie en
van hogere productiviteit. Dit geeft
De documentaire In Pursuit of Silence van Patrick Shenbrengt een
samenwerking centraal. Open vloeren
meer nadruk op teamwork met direct
hommage aan de waarde van stilte. Nieuws- en opiniewebsite Huffington
en centrale ontmoetingsplekken
onderling contact op één plek. De
Post over deze film: “It testifies to the sheer loveliness of anything
verdringen ruimtes voor individueel
muren tussen afdelingen worden
— everything — when drenched in silence.” Cal Newport constateert
werk. Parallel hieraan is de hoeveel-
afgebroken voor het stimuleren van
in zijn boek Deep Work (2016) dat de noodzaak van geconcentreerd
heid communicatie exponentieel toe-
multifunctionele teams.
genomen. Stilte, ruimte voor reflectie
78
werken om maximaal te presteren, een vaardigheid is die we langzaam zijn kwijtgeraakt in een “blur of social media, email and other info
en contemplatie zijn hierdoor schaars
POSITIEVE IMPACT VAN
snack addictions.” En Nicolas Carr, misschien wel de eerste denker over
geworden. Terwijl dit belangrijke
SERENDIPITEIT
dit probleem, stelde al in 2011 dat de continue stroom van impulsen
pijlers zijn onder een hoge mede-
Bij agile werken staan wendbaarheid
ons brein op lange termijn anders programmeert. Niet alleen in de
werkerstevredenheid. 2018 is het
en inspelen op veranderende
werkomgeving staat geluid in de schijnwerpers. Volgens de World
jaar waarin de Sound of Silence
omstandigheden centraal. De heilige
Health Organisation zijn de geluidsniveaus in ziekenhuizen te hoog
weer gewaardeerd wordt als een
graal is serendipiteit: het vinden van
en heeft dit een negatieve invloed op het herstel van patiënten.
kwaliteit in de werkomgeving en
iets onverwachts en bruikbaars,
een arbeidsvoorwaarde.
terwijl je op zoek bent naar iets
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 78
04/12/2017 14:09
Door het ondernemende karakter van intrapreneurs kunnen nieuwe ideeën sneller naar de markt worden gebracht dan bij R&D afdelingen. En doordat zo’n 75% van de wereldwijde beroepsbevolking in 2025 uit Millennials zal bestaan (Brookings. edu, 2014), is intrapreneurship voor bedrijven de formule om Millennials aan te trekken of te binden. Met intrapreneurs investeert een bedrijf in nieuwe ideeën. De focus van organisaties moet liggen op het inrichten van de benodigde processen die de teamproces. Stilte kan ook digitale
sfeer en dynamiek. Voor de groep
neurs. Met succesformules vanuit de
ideeën van intrapreneurs in nieuwe
stilte zijn. Ruimtes waarin geen data-
die de toekomst van de organisatie
startup- en incubatorwereld wordt
producten en diensten omzetten.
verkeer ontvangen kan worden.
bepaalt behoort het hoofdkantoor
hen een plek geboden om nieuwe
als visitekaartje tot de verleden tijd.
strategieën, producten of services
IN-HOUSE INCUBATORS
WHITE NOISE
Het meest ironische voorbeeld is IBM
voor de organisatie te ontwikkelen.
Er zijn in de afgelopen tien jaar
Een tussenoplossing is het creëren
die een ruimte in B. Amsterdam huurt
Een cultuur waar ondernemerschap
zo’n 350.000 meer zzp’ers en
van persoonlijke stilte via “witte ruis”.
voor haar ‘intrapreneurs’, terwijl B.
en creativiteit wordt beloond maakt
start-ups in Nederland bijgekomen.
Er wordt een gelijkblijvend stabiel
Amsterdam het oude hoofdkantoor
de organisatie aantrekkelijk. Hierdoor
Hierbij ontstonden co-working spaces
geluidsniveau gecreëerd dat versto-
van IBM was. De afstand tussen
zal het corporate traineeprogramma
zoals B. Amsterdam, Spaces en
ringen naar de achtergrond verdrijft
beide gebouwen is slechts honderd
tot het verleden behoren.
WeWork. Kantoren met een grote
en de focus versterkt. Dit kan via een
meter, maar een wereld van verschil.
interne dynamiek die zich hebben INTRAPRENEURSHIP
ontwikkeld tot platforms, gericht op
zoals boeddha machine, binaural
VOORLOPERS
Intrapreneurship geeft ondernemend
innovatie en creativiteit (in-house
en brainfm.
Bedrijfsformules zoals Rituals
talent een stabiele basis om te
incubators). Samen met de opkomst
(Unilever), Knab (Aegon) en Ploy
experimenteren en om ideeën uit te
van intrapreneurs heeft dit directe
Te lang is er alleen aandacht geweest
(Randstad) groeiden zelfstandig,
ontwikkelen naar winnende formules
gevolgen voor de fysieke omgeving
voor geluid als verstoring zonder de
maar onder de vleugels van het
en producten onder begeleiding
van kantoorgebouwen. Geen gesloten
kwaliteit van de stilte zelf te waar-
moederbedrijf. Een kenmerk van deze
van een netwerk van ervaren onder-
vesting, maar een letterlijke openstel-
deren. Stilte en contemplatie zijn
formules is dat innovatie buiten de
nemers, potentiële klanten en inves-
ling zodat intrapreneurs in contact
echter een essentiële aanvulling op
bestaande organisatiestructuur
teerders. Bij intrapreneurship bieden
komen met de buitenwereld en
de hyper interactieve samenwerkings-
en/of kantoormuren plaatsvond.
organisaties direct de vraagstukken
samenwerkingen kunnen bevorderen.
cultuur en nodig om werkstress van
Intrapreneurs ontwikkelen producten
om aan te werken. Met toegang tot
Dit heeft impact op gebouwzonering
medewerkers te verlagen.
die zij op de markt brengen.
testlabs, masterclasses en bedrijfs-
en waar organisaties de beveiligings-
Grote bedrijven willen meeliften
coaching, werken intrapreneurs op
schil leggen.
op deze innovatiekracht. De term
een plek die kenmerken heeft van
hoofdtelefoon en white noise apps
THE RISE OF INTRAPRENEURSHIP
‘intrapreneur’ is afkomstig van
een incubator. Intrapreneurship kan
Het hoofdkantoor is niet de standaard-
Norman Macrae van The Economist:
worden gezien als de perfecte balans
plek waar jong talent moet werken.
“De intrapreneur is de werknemer
tussen zekerheid en creativiteit en
Dit heeft een effect op de benodigde
Een werkplek op het hoofdkantoor
die binnen of over de grenzen van
de drive van het individu om iets bij
ruimte. Geen traditionele scheiding
was voor jong talent en high poten-
een bestaande organisatie heen
te dragen aan het bedrijf. Dit is
tussen het hoofdkantoor en de back-
tials in het verleden de ‘holy grail’.
een ondernemersrol vervult, daarbij
kenmerkend voor de steeds grotere
office, maar een mix van panden en
Daar moest je zijn om op te vallen
zelfstandig te werk gaat, maar niet
groep Millennials en Generatie Z’ers
locaties gericht op de werkprocessen
en carrière te maken. Nu is het
in strijd komt met de belangen van
in de werkomgeving.
en wensen van de medewerkers. Zo
hoofdkantoor de plek waar ze zich
zijn werkgever(s).” INNOVATIE ALS VERDIENMODEL
een out-house huisvesting. De lifestyle
juist niet thuis voelen doordat de
betekent een in-house incubator juist
start-up mentaliteit en lifestyle
In 2018 stellen innovatieve bedrijven
Creativiteit en innovatie zijn voor
wordt leidend voor de werkomgeving,
behoefte niet overeenkomt met de
hun kantoren open voor intrapre-
veel grote ondernemingen schaars.
maar ook voor de pandkeuze.
79
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 79
04/12/2017 14:09
ServiceFutures ServiceFutures is hét nieuwe kennisplatform met nieuws, trends en de laatste inzichten over workplace experience.
Het platform neemt u mee in de toekomst van workplace experience en de vele onderwerpen die dit thema omvat: wekelijks zijn er nieuwe blogs, interviews met experts, video’s op locaties en uitnodigingen voor de meest inspirerende evenementen binnen dit vakgebied. Hét platform voor uw wekelijkse dosis kennis, inspiratie en praktische tips die direct toepasbaar zijn.
80
Ga naar www.servicefutures.com/nl en meld u aan. U wordt direct op de hoogte gehouden van de laatste ontwikkelingen!
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 80
04/12/2017 14:09
THE HUMAN WORKPLACE ANDY SWANN (2018) Het met de juiste intenties, authentiek
voor vandaag en morgen kunt
en ‘Bouw geen organisaties maar
en op democratische wijze ontwik-
ontwerpen. Zijn stelling is dat juist de
platforms’.
kelen van een werkomgeving waarin
mens de vaste factor is in het geheel.
Andy stelt dat een ‘Human Work-
de mens centraal staat, is het recept
Niet de gebouwde omgeving of de
place’ zichzelf vanuit een People
voor succes. Het boek van Andy
organisatie. Uitgaan van de gebruiker
First proces ontwikkelt, niet lineair is,
Swann legt uit hoe je dit doet. Het
is daarom het beste wat elke onder-
open is en gericht op samenwerking,
behandelt het geven van betekenis
nemer, investeerder, ontwikkelaar
communicatie, welzijn, creativiteit
en identiteit, het maken van verbin-
en architect kan doen. Zijn stelling is
en verbinding. Deze werkomgeving
ding met de organisatie, elkaar en
dat wanneer mensen groeien hun
biedt een groeiplatform voor eind-
de community. Volgens Mark Levy van
organisaties groeien. De toekomst
gebruikers, de medewerkers die de
Airbnb is het boek een gids die ver-
van werk draait om de menselijke
werkomgeving van de organisatie
telt hoe je door design kunt groeien.
factor en niets anders.
gebruiken om hun product te leveren
ment, werkplekinnovatie, informatie-
aan hun klanten.
management, cultuur, architectuur
Andy werkt als Change Maker bij
In zijn boek doet hij uitspraken als
BDG Architecture in London. Hij pro-
‘Gedraag je niet als een startup’,
The Human Workplace is een gids
Een ideaal boek voor wie met het
beert in dit boek antwoord te vinden
‘De wereld is digitaal by default’,
die toepasbaar is in elke sector. Het
idee rondloopt voor een nieuwe
op de vraag hoe je een organisatie
‘Complexiteit vertraagt innovatie’
behandelt zowel change manage-
werkomgeving.
COLOFON
als ondernemerschap en technologie.
Foto cover: Bene GmbH_Mark Glassner
Vrijwaring: Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste
Het magazine verschijnt in een oplage van 2.000
Foto’s binnenwerk: Adecco, AFAS, Atos, Bene,
weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever
exemplaren en is een uitgave van Smart WorkPlace.
Bouwinformatieraad, Bushbar, De Bouwcampus,
en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de
Colliers, Daimler, Fleet Support, Gensler,
juistheid of volledigheid van de informatie.
Initiatiefnemers: Fred Kloet, Wim Kooyman,
Marco Heyda, Andrea Hirsch, Michael Kooren,
Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen
Wietse Walinga.
Wim Kooyman, Lofe, NFC Index, Oas1s, Opel,
enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke
Jasper Sanidad, Shutterstock, Siemens, Steelcase,
aard dan ook.
Redactie: Fred Kloet, Wim Kooyman
Tesla, Vitra, SBO/Euroforum, Villa FM Holding,
redactie@smartwp.nl
WeWork, Mariska van Zutven.
ISSN 2589-367X
Aan dit nummer werkten mee: Asaël Akkerman,
Concept, vormgeving en realisatie: Real Concepts BV
Smart WorkPlace werkt samen met Duurzaam
Peter Bekkering, Ingrid Boekkamp, Jack Breedweer, Arie Brundel, Harold Coenders, Marc Coleman,
Gebouwd, is vriend van FMN en partner van Informatie: info@smartwp.nl
De Bouwcampus
Terry Heemskerk, Jan Gerard Hoendervanger, Eelco Hoet, Herman Knevel, Fred Kloet, Wim
Losse nummerprijs: 25 euro (exclusief
Kooyman, Leo Labega, Sjoerd Mekenkamp,
verzendkosten)
Joanne Meyboom, Richard Mulder, Vincent le No-
Jaarprijs: 99 euro (exclusief verzendkosten)
ble, Pieter Paul van Oerle, Frans-Josef Schurmann, Cindy Strump, Rogier Verbeek, Mark van Vilsteren,
Adres: Beekhuizenseweg 11, 6881 AA Velp
Eelco Voogd, Theo van der Voordt, Wietse Walinga, Edsar Westra, Jaap Wijnja.
www.smartwp.nl
81
Smart WorkPlace | december 2017
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 81
04/12/2017 17:02
COLUMN
door Fred Kloet
fred@smartwp.nl
De impact van de fysieke werkomgeving op de zintuigen van medewerkers
oplossing binnen de eigen silo?
in een organisatie wordt vaak onderschat. Daar praat ik geregeld over met
Of zoeken we naar de gemeenschap-
HR-managers. Als je bij iemand op bezoek komt proef, zie, ruik, voel en hoor
pelijke factor die voor iedereen be-
je de sfeer van een organisatie. Wil je daar werken? Voel je je betrokken
tekenis en waarde heeft? We kunnen
genoeg? In een split-second heb je een eerste oordeel. Het is net liefde.
nog wel tien kennisplatforms en
Facility managers, hun regiemodel en horeca-concepten. De afstand tot
agenda’s formuleren, maar we
de interne klant is groter geworden en met een hoge knip wordt uitbesteed.
bereiken ons doel niet als we ieder
Externe professionals leveren marktconform diensten, liefst risicodragend
apart onze eigen innovatie in
en met een kortlopend contract. Dat gaat wringen en dat weet je eigenlijk
dezelfde stad of hetzelfde gebouw
vooraf al. Met klantgerichte apps en 3D-visualisaties wordt nu getracht weer
implementeren. Zo delen we de stad
in verbinding met de eindgebruiker te komen.
op in introverte werelden van woningcorporaties, zorg en bedrijven. De
HET
NUT
ACE-professionals (architectuur, bouw en engineering) willen materialen
eindgebruikers en huurders betalen
kunnen demonteren, hergebruiken en energieverbruik tot nul op de meter
de prijs van de mismatch. Het ont-
terugbrengen. Een eigen systeem wordt ontwikkeld waarin alle gebruikte
breekt aan interoperabiliteit van
materialen kunnen worden vastgelegd. Sinds mijn ervaring bij het Italiaanse
informatie en een holistische visie.
Rijksvastgoedbedrijf (Agenzia del Demanio - domeinen) kijk ik anders naar
Eindgebruikers moeten we daarom
overdreven hoge eisen aan de multifunctionaliteit en demonteerbaarheid van
nog meer bij de eerste stap betrekken.
gebouwen. Hoe minder je aard- en nagelvast maakt, hoe meer flexibiliteit
Onvoorwaardelijk en onafhankelijk
een gebruiker heeft. Dat geldt ook voor installaties. Het inbouwpakket en de
van de experts in onze eigen silo.
inrichting zijn veel belangrijker tijdens de gebruiksfase. Vernieuwing geeft het gebouw elan en trekt nieuwe gebruikers aan.
Ik pleit daarom voor het betrekken van Community Management-profes-
Vastgoed (RE) wil rendement op geïnvesteerd vermogen leveren.
sionals. Niet voor het ontwikkelen van
Banken, verzekeraars en pensioenfondsen willen projectontwikkeling.
virtuele, 3D-, online communities,
Nieuwe gebieden, nieuwe visies, toekomstbestendige woon- en werkomge-
maar voor het opzetten van cross-
COMMUNITY
vingen. De cultuur van het bestaande is al snel ouderwets. De grote spelers
sectorale groepen. Geef hen opdracht
bepalen graag het fysieke beeld van de wereld om ons heen. Een beeld
businesscases te ontwikkelen die voor
MANAGEMENT-
waar Prefab Tiny Houses en wolkenkrabbers niet in passen. En dat is vreemd,
HR, FM, ACE en RE rendement op
want de vraag naar kleiner en individueler wonen is groot. Tiny Houses en
lange termijn opleveren. Laat hen een
wolkenkrabbers kosten relatief weinig. Realisatie is eenvoudig. Moeten we
review geven op bestaande plannen
nu duizend woningen per dag bouwen dan lukt dat nooit met 2-onder-1-kap-
die behoefte hebben aan een holis-
woningen en grote appartementencomplexen alleen. We moeten echt in de
tische aanpak. Laat ze zoeken naar
hoogte bouwen en ruimte bieden aan meer kleinere woningen.
verbindingen, gemeenschappelijke
Gelukkig worden gebruikers van de producten en diensten van HR, FM,
doelen en eindgebruikers die daar
ACE en RE steeds vaker naar hun mening gevraagd. Betrokkenheid is dan
behoefte aan hebben. En laten we
het credo. Ben ik als eindgebruiker van betekenis in de ontwikkeling en het
minstens net zoveel investeren in
gebruik van mijn werkomgeving? Kan ik in de stad, thuis en op het werk
sociale innovatie als in technologi-
mijn ei kwijt? Heb ik echt invloed en waar blijkt dat uit?
sche innovatie. Opdat eindgebruikers
VAN
PROFESSIONALS
snappen wat we straks aan ze op82
L17-20.098 SWD Magazine - Binnenwerk 01.indd 82
Het woord ‘gemeente’ en het Italiaanse ‘commune’ geven het antwoord.
leveren, zodat ze er op duurzame
Wat hebben we gemeen? Zoeken HR, FM, ACE en RE ieder hun eigen
wijze gebruik van kunnen maken.
04/12/2017 14:09
Slimme en gezonde werkomgevingen voor meer inspiratie, betrokkenheid en effectiviteit
De werkomgeving draagt bij aan het succes van de organisatie en staat in dienst van de werkprocessen en de werknemer als individu. Flexibiliteit, comfort en circulariteit zijn hierbij essentieel. Digitalisering maakt het gebruik en beheer van werkomgevingen effectiever en comfortabeler. Enhancing society together is waar wij voor staan. Samen met onze klanten en partners werken wij aan zinvolle oplossingen voor de werkplek van nu en de toekomst. Wij creĂŤren gezonde werkomgevingen die getalenteerde professionals aantrekken en werkprocessen ondersteunen waardoor medewerkers productiever, creatiever en meer betrokken raken. Wij doen dit voor publieke en private organisaties, zoals multinationals, banken en overheden. Wij dagen u en onszelf uit om samen tot toekomstbestendige oplossingen te komen. Wij gaan graag met u in gesprek! Neem contact op met Ellis ten Dam, ellis.ten.dam@rhdhv of via 06 53319260.
royalhaskoningdhv.com
Het kennisplatform SWP wil de kennis en de integrale samenwerking van de eindgebruiker met de aanbiedende marktpartijen op het terrein van de werkomgeving vergroten en versterken. In het bijzonder waar het gaat om het juist toepassen van de snel groeiende technologische mogelijkheden voor de gezonde werkplek en de circulaire werkomgeving.
Op 17 april 2018 organiseert Smart WorkPlace in de RAI haar eerste event: WorkPlace Day. Voor meer informatie registreer je op de nieuwsbrief op www.SmartWP.nl
De volgende uitgave van het SWP Magazine verschijnt 9 maart 2018. Suggesties kunnen naar Reda ctie@ S ma rtW P. nl
www.smartwp.nl
december 2017