Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Dr Jacek Feduszka

Zarys historii

DRUKARSTWA ZAMOJSKIEGO Zarys historii drukarstwa zamojskiego

ISBN 978-83-62033-51-5

Zamość 2015

Dr Jacek Feduszka

Zarys historii

drukarstwa zamojskiego

Zamość 2015

Książkę wyprodukowano na: papierze Lux Cream 1,80 90g/m2 dostarczonym przez firmę

Ilustracje wykorzystane w publikacji pochodzą ze zbiorów: Muzeum Zamojskiego w Zamościu Książnicy Zamojskiej w Zamościu

Wydawca: GREENart Jacek Kardasz ul. Partyzantów 61 22-400 Zamość tel. 601 197 984 ISBN 978-83-62033-51-5 Projekt, druk i oprawa: Attyla sp. j., ul. Partyzantów 61 22-400 Zamość, tel. 84 627 19 16 www.attyla.eu

Sp. z o.o.

zanowni Państwo Książka, którą trzymają Państwo w ręku to pozycja ze wszech miar niezwykła. Z jednej strony jest to opowieść o ludziach, którzy przez dziesięciolecia, często w ekstremalnie niesprzyjających warunkach, tworzyli historię zamojskiej poligrafii – historię, dodajmy, niezwykle bogatą i ciekawą, zaś z drugiej – to świadectwo na to, że Zamość, z założenia wielokulturowy, czerpiący po równo z tradycji Wschodu i Zachodu, od zawsze był miejscem, w którym niezwykłe osobowości realizowały śmiałe idee.

Ta książka, prowadząca nas od XVI do XX wieku, to także dowód, że my, zamościanie, potrafimy czerpać z naszej tradycji to, co najlepsze, wyciągając z dokonań poprzednich pokoleń trafne wnioski i dopasowując je do wymagań współczesnego świata. Warto zagłębić się w tej lekturze. Szczerze polecam!

Andrzej Wnuk Prezydent Miasta Zamościa

Wnętrze drukarni. Drzeworyt Josta Ammana z 1568 r.

elem niniejszego opracowania jest przedstawienie zarysu historii drukarstwa i oficyn wydawniczych w Zamościu i regionie. Nie jest to pierwsza próba opisu historii drukarstwa w regionie. Wcześniej już czynili to w swoich pracach monograficznych i artykułach, tacy badacze i regionaliści jak: Zdzisław Spaczyński, Andrzej Kędziora i Sławomir Myk. Podejmując temat zawarty w tytule, staraliśmy się jednak wskazać na te zjawiska w dziejach drukarstwa zamojskiego i ruchu wydawniczego w regionie na przestrzeni blisko 400 lat, które w istotny sposób wpłynęły, zarówno na rozbudzenie zainteresowania słowem drukowanym i jego rozpowszechnieniem wśród elit naukowych i intelektualnych, na przestrzeni od XVI do XX wieku, a z drugiej strony na inspiracje dla rozwoju drukarstwa i wydawnictw regionalnych, mające różne źródła w różnych epokach ich funkcjonowania. Podstawę niniejszego opracowania i rozważań w nim podjętych, stanowią przede wszystkim monografie i artykuły już opublikowane, a dotyczące zagadnień rozwoju ruchu wydawniczego i drukarstwa w Zamościu i regionie.

6 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

rzed wprowadzeniem druku książka docierała do Polski dzięki bezpośrednim kontaktom z zagranicą oraz dzięki księgarzom. W XV wieku handel książkami był ożywiony, toteż i w tych dziesięcioleciach, kiedy polskie drukarnie jeszcze nie powstały, można odnotować znaczny napływ piśmiennictwa drukowanego. Utarło się w nauce przekonanie, że pierwszy warsztat drukarski założony został w Krakowie w końcu 1473 lub na początku 1474 roku i działalność swą zainaugurował łacińskim kalendarzem ściennym (Almanach Cracoviense ad Annum 1474) na rok 1474. Druk ten wykonany został w warsztacie wędrownego drukarza Kaspra Straube, pochodzącego z Bawarii. Almanach Cracoviense uważany jest za pierwszy druk łaciński na ziemiach polskich.

Utarło się w nauce przekonanie, Oprócz informacji astronomicznych zawieże pierwszy warsztat drukarski rał także wiadomości praktyczne z dziedziny założony został w Krakowie medycyny domowej. Oprócz kalendarza Kaw końcu 1473 lub na początku sper Straube opublikował także, nakładem 1474 roku i działalność swą zaBernardynów w Krakowie, trzy inne dzieinaugurował łacińskim kalendarzem ściennym (Almanach ła: Franciszka de Platea Opus restitutionum Cracoviense ad Annum 1474) z 1475 roku, Jana Turrekrematy Explanatio na rok 1474. Druk ten wykonain Psalterium (1475/1476) oraz św. Auguny został w warsztacie wędrowstyna Opuscula (1476/1477)1. Polska, z nonego drukarza Kaspra Straube, pochodzącego z Bawarii. wym sposobem powielania ksiąg zapoznała się więc dość wcześnie, zaraz po Francji (1470), jednocześnie z Niderlandami i Węgrami (1473), ale przed Anglią (1476 r.). Według badaczy umowne przyjęcie końca roku 1500 jako cezury dzielącej inkunabuł od książki nowożytnej usprawiedliwione jest wielkim przełomem, jaki książka w tym czasie przeżywa. Już to, co książka przynosi w swej treści jako dobro kulturalne, uległo wielkim przeobrażeniom.

Wskutek przenikającego humanizmu przekształca się gruntownie treść książki tego czasu, nie są to już tylko teksty religijne, wywody teologiczne, obok Ojców Kościoła publikowani są autorzy klasyczni oraz współcześni humaniści, wielcy satyrycy, 1

H. Szwejkowska, Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław-Warszawa 1987, s. 45;

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 7

reformatorzy, politycy, uczeni i poeci. Wnoszą oni krytyczne i realne spojrzenie na świat i ludzi. W XVI stuleciu ukazują się teksty m.in. Erazma z Rotterdamu, Tomasza Morusa, Nicolo Machiavellego, czy Mikołaja Kopernika i Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Rozbudzona polemika pisarzy Reformacji sprawia, że literatura, W XVI stuleciu ukazują się a więc i książka staje się narzędziem inforteksty m.in. Erazma z Rottermacji, polemiki i wiadomości o przejawach damu, Tomasza Morusa, Nicożycia i sprawach współczesnych. Zmienia się lo Machiavellego, czy Mikołaja również zewnętrzny obraz książki. W miarę Kopernika i Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Rozbudzona postępu typografii książka odbiega zdecydopolemika pisarzy Reformacji wanie od wzorów rękopisu. Praktyka drukarsprawia, że literatura, a więc ska kształtuje w tej epoce wszystkie elementy i książka staje się narzędziem książki: nagłówki, kartę tytułową, paginację informacji, polemiki i wiadomości o przejawach życia i sprastron i wszelkie ozdobniki (ramki, listwy), wach współczesnych. Zmienia kształt czcionki. Książki nabierają własnesię również zewnętrzny obraz go stylu i przejrzystości, zanikają natomiast książki. W miarę postępu tywszelkie barwne dodatki rękopiśmienne, tak pografii książka odbiega zdecycharakterystyczne dla epoki poprzedniej2. dowanie od wzorów rękopisu.

Praktyka drukarska kształtuje W tej to epoce zmian narodziły się w tej epoce wszystkie elementy pierwsze inicjatywy drukarskie w regionie książki: nagłówki, kartę tytunajbliższym Zamościowi. Są one związane łową, paginację stron i wszelprzede wszystkim z XVI-wiecznym rozkie ozdobniki (ramki, listwy), wojem życia umysłowego i edukacji, którą kształt czcionki. Książki nabierają własnego stylu i przejrzystoprzyniosła Reformacja – w tym przypadku ści, zanikają natomiast wszelkie z wyznawcami i zwolennikami Jana Kalwibarwne dodatki rękopiśmienne, na – kalwinami oraz szybko rozprzestrzetak charakterystyczne dla epoki niającą się w naszej części Europy sztuką poprzedniej. drukarską w tym stuleciu. Jednym z prężnych ośrodków życia umysłowego społecz-

2

K. Głombiowski, H. Szwejkowska, Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu, Warszawa 1979, s. 159-160; H. Szwejkowska, Książka drukowana XV-XVIII wieku, op. cit., s. 69;

8 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

ności kalwińskiej w XVI wieku w regionie, stał się Łaszczów – miasto lokowane w 1549 roku, założone przez Łazarza Łaszcza3.

W 1561 roku powstała tutaj, z inicjatywy rodu Gorajskich – ówczesnych właścicieli miasta, oficyna drukarska, zorganizowana przez typografa Daniela z Łęczycy, poprzednio mistrza drukarskiego w Pińczowie – znakomitym ariańskim ośrodku wydawniczym i naukowym. Drukarnia łaszczowska, jak większość drukarni założonych w małych miasteczkach, miała charakter tymczasowy. Już w 1562 roku przerwała działalność. Wznowienie druku książek rozpoczęto ponownie w Łaszczowie w 1606 roku, dzięki staraniom Krzysztofa Kraińskiego (1556-1618) – kalwina, autora wielu prac (katechizmów, kancjonałów, agend i postylli), superintendenta kalwińskiego dla Małopolski w latach 1600-1602 konseniora kalwińskiego, który od 1602 roku osiadł w Łaszczowie. Z oficyny łaszczowskiej, oprócz wielu prac K. Kraińskiego, wychodziły kalwińskie druki teologiczne oraz polemiki religijne, przede wszystkim z arianami. W 1610 roku w Łaszczowie opublikowano dzieło Jakuba Biskupskiego, ministra zboru kalwińskiego pt. „Rachunek sumariusza prawdy katolickiej w przedniejszych artikulech”, dedykowane Andrzejowi i Janowi Firlejom oraz Janowi Kaszowskiemu, protektorom kalwinizmu. Jak ocenia Zdzisław Spaczyński: „drukarnia kalwińska w Łaszczowie spełniła doniosłą rolę w rozwoju kultury polskiej doby Odrodzenia, nie tylko na terenie dzisiejszej Zamojszczyzny, ale i poza jej granicami, przyczyniając się do upowszechnienia książki, piśmiennictwa i języka narodowego”4.

Ponieważ w Polsce XVI wieku bardziej tolerancyjnie odnoszono się do spraw wyznaniowych i bardziej szanowano wolność osobistą przekonań, niż na Zachodzie Europy, nigdzie nie powstało tyle odłamów nowego wyznania, co tutaj. Nieraz zdarzało się, że cudzoziemcy prześladowani w swych krajach za przekonania religijne w Rzeczypospolitej znajdowali azyl. Ale namiętne spory i dogmatyczne dysputy toczące się wśród innowierców rozbijały i osłabiały ich obóz i autorytet. Taki stan rzeczy wpływał znacznie na życie umysłowe społeczeństwa polskiego. Ustawiczne zebrania, synody, dysputy rodziły literaturę polemiczną, którą starano się szybko 3 4

Z. Spaczyński, Kartki z dziejów drukarstwa na Zamojszczyźnie, Lublin 1980, s. 9-10; Z. Spaczyński, Kartki z dziejów drukarstwa na Zamojszczyźnie, op. cit., s. 14-15; Idem, Drukarnia kalwińska w Łaszczowie, w: Zamojski Kwartalnik Kulturalny (dalej: ZKK), Nr 2 (48), 1996, s. 15-17;

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 9

rozpowszechniać. Wywoływało to potrzebę większej liczby oficyn drukarskich, a dzięki intensywnej pracy wydawniczej nastąpił żywszy obieg książki w kraju. Gdy zaś w odpowiedzi na akcję reformacyjną powstały oficyny obozu kontrreformacyjnego, pod koniec XVI wieku i na początku XVII stulecia, wytwórczość książki wzrosła ilościowo wydatnie i rozszerzyła się na miasta prowincjonalne5.

Wiek XVI przyniósł znaczne rozszerzenie możliwości studiów wyższych w Rzeczypospolitej. W 1548 roku powstał luterański uniwersytet w Królewcu, ściągający studentów z Prus, Korony i Litwy, w latach 1578-1579 do rangi Akademii podniesione zostało kolegium jezuickie w Wilnie (stało się to za sprawą biskupa Waleriana Protasewicza, decyzję biskupią zatwierdził przywilejem król Stefan Batory).

Trzecią nową inicjatywą akademicką w XVI stuleciu na ziemiach polskich było powołanie do życia przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego (1542-1605) w 1594 roku Akademii ZaTrzecią nową inicjatywą akademicką w XVI stuleciu na mojskiej. W przeciwieństwie do Akademii ziemiach polskich było powoWileńskiej i Uniwersytetu Krakowskiego, łanie do życia przez kanclerza mających za podstawowe zadanie propai hetmana wielkiego koronnego gowanie kultury polskiej na Litwie i Rusi, Jana Zamoyskiego (1542-1605) Akademia Zamojska była uczelnią nowew 1594 roku Akademii Zamojskiej. go typu. W intencjach Jana Zamoyskiego i działaniach przez niego podejmowanych w czasie organizacji uczelni, szkoła zamojska była przede wszystkim szkołą obywatelską (scholam civilem), kładącą nacisk na kulturę prawa, wykształcenie klasyczne (pełne, w stylu uczelni francuskich i włoskich), a nade wszystko umiejętności praktyczne, które po ukończeniu Akademii przez synów szlacheckich, byłyby z powodzeniem wykorzystywane w działalności politycznej (w sejmie i senacie), urzędach administracyjnych i trybunałach.

5

H. Szwejkowska, Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny, op. cit., s. 127-128;

Herb Jelita Zamoyskich. Drzeworyt w: T. Drezner, Institutionum, iuris Regni Poloniae, Zamość 1613

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 11

łówną siłą napędową ruchu wydawniczego w Zamościu był sam założyciel Akademii i drukarni akademickiej oraz organizator uczonego kręgu profesorów i dworzan zamojskich – kanclerz i hetman Jan Zamoyski. Wprawdzie jego wpływ na publikacje poszczególnych książek był zazwyczaj tylko pośredni, lecz bez jego udziału całe przedsięwzięcie po prostu by nie istniało. Dzielnie sekundowali mu przy tym inni, jak Jan Herbest (ok. 1540-1601), Piotr Ciekliński (1558-1604), Szymon Szymonowic (15581629), Szymon (1574-1626) i Fabian (1566-1636) Birkowscy czy Adam Burski (ok.1560-1611). Oni też zajęli się bezpośrednio edycją konkretnych tekstów6. Najświetniejszy rozwój uczelni zamojskiej przypada na pierwsze dziesięciolecie jej istnienia 1595-1605, pomimo, że było to stadium organizacyjne. Śmiałe i nowatorskie plany Jana Zamoyskiego przyciągały do Zamościa wiele wybitnych osób. Ukazał się w tym czasie w drukarni akademickiej szereg wartościowych dzieł świadczących o rozwoju zarówno nauk filologicznych (szczególnie studiów nad literaturą grecką i rzymską), jak i nauk prawnych7. Drukarnia Akademii Zamojskiej, powstająca razem z uczelnią w latach 1593-1594, w ciągu bez mała dwóch stuleci swojego ist6 7

S. Myk, Edytorstwo i nakładcy druków zamojskich (XVI-XVIII w.), w: W kręgu akademickiego Zamościa, red. H. Gmiterek, Lublin 1996, s. 303-314; Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, tom 6. Małopolska – Ziemie ruskie, oprac. A. Kawecka-Gryczowa i in., Wrocław – Kraków 1960, s. 18-19;

12 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

nienia zmieniała dość gruntownie swój charakter, tak pod względem prawnym, jak też, co do organizacji wewnętrznej, wyposażenia oraz co do zakresu i poziomu wydawniczego. Początkowo drukarnia była własnością założyciela Akademii Zamojskiej, po jego śmierci 5 VI 1605 roku, zgodnie z zapisem kodycylu z 1601 roku, do testamentu Jana Zamoyskiego sporządzonego w 1600 roku, drukarnia przeszła na własność Akademii8.

Szymon Szymonowic.

Ze zbiorów Muzeum Zamojskiego Zależność od uczelni trwała aż do utworzenia przez zaborcze władze austriackie w 1784 roku „Liceum Królewskiego”, w miejsce zlikwidowanej Akademii Zamojskiej.

Badacze wyodrębniają w dziejach drukarni zasadniczo dwa okresy jej funkcjonoGłówną siłą napędową ruchu wania. Pierwszy z nich, stanowiący początwydawniczego w Zamościu był ki drukarni jako prywatnej własności Jana sam założyciel Akademii i druZamoyskiego, różni się zasadniczo przede karni akademickiej oraz orgawszystkim swym zasobem, jak i relacjami nizator uczonego kręgu profesorów i dworzan zamojskich personalnymi od okresu następnego, kie– kanclerz i hetman Jan Zady to na zamówienie fundatora i Szymona moyski. Wprawdzie jego wpływ Szymonowica zaopatrzył drukarnię w bogana publikacje poszczególnych ty zasób „pięknych pism łacińskich, greckich książek był zazwyczaj tylko poi polskich”. Czcionki odlano w Krakowie weśredni, lecz bez jego udziału całe przedsięwzięcie po prostu by dług projektu Jana Januszowskiego (1550nie istniało.

1613), najwybitniejszego polskiego drukarza i księgarza krakowskiego, utrzymującego

8

„Drukarnię leguję Akademijnej ze wszystkimi jej potrzebami i nadto na zapomożenie jej naznaczam z dochodów tegorocznych majętności mojej 1000 złp. I proszę, aby nie były nieoprzewłocznie od ich MMPanów opiekunów oddane. Także daruję Akademią pożytkiem, który będzie za egzemplarze „Speculi Saxonum” w drukarni przeznaczony już wydrukowane, których ma być 1200, a każdy, tuszę, że po sześci a nami [po pięci zlotych będzie mógł być przedany (…)”, (Testamenty Jana, Tomasza i Jana „Sobiepana” Zamoyskich, oprac. W. Kaczorowski, Opole 2007, s. 49-50);

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 13

bliskie kontakty z Zamościem i Janem Zamoyskim9. Drukarnia utworzona została przez Jana Zamoyskiego zgodnie z przywilejem królewskim z 1590 roku. W tym to roku odnotowano wydatek z kasy ordynackiej „na drukarza do Zamościa sprowadzonego”, z roku 1591 zachował się natomiast druk „w Zamościu w drukarni Mikołaja Szarfenbergera odbity”. Mikołaj Szarfenberger (1519-1606), drukarz i księgarz krakowski, w latach 1565-1606 właściciel samodzielnej drukarni, w latach 15901591 nawiązał ściślejsze kontakty z Janem Zamoyskim, na którego zlecenie i użytek zorganizował wcześniej tzw. „drukarnię latającą”. Obecnie jednak, w związku z decyzją kanclerza o założeniu warsztatu drukarskiePoczątkowo drukarnia była własnością założyciela Akadego w Zamościu, Mikołaj Szarfenberger, opumii Zamojskiej, po jego śmierci blikowaną część nakładu „Konstytucyi seymu 5 VI 1605 roku, zgodnie z zaz 1591 roku”, zaopatrzył w adres „W Zamopisem kodycylu z 1601 roku do ściu, w Drukarni Mikołaja Szarfenbergera”. testamentu Jana Zamoyskiego Był to jednak adres fikcyjny, umieszczony sporządzonego w 1600 roku, drukarnia przeszła na własność zapewne dla podkreślenia wkładu pieniężAkademii. Zależność od uczelni nego Jana Zamoyskiego w publikację „Kontrwała aż do utworzenia przez stytucji…”. Nawiązane stosunki z możnym zaborcze władze austriackie mecenasem trwały nadal i doprowadziły w 1784 roku „Liceum Królewskiego”, w miejsce zlikwidowado zorganizowania przy pomocy Mikołaja 10 nej Akademii Zamojskiej. pierwszego, małego warsztatu w Zamościu .

Drukarnia zamojska uzyskała tymczasowe, skromne wyposażenie oraz czeladnika. Był nim drukarczyk Jarosz, którego miał odwieźć do Zamościa Mikołaj Szarfenberger, o czym zawiadomił kanclerza Zamoyskiego listem z dnia 24 XII 1593 roku. Drukarnia ta będąca pierwszym warsztatem drukarskim w Zamościu rozpoczęła pracę na przełomie 1593 i 1594 roku11.

Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 6, op cit., s. 20-21; S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, Zamość 1994, s. 38 przypis 10; A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, Zamość 2012, s. 127; 10 Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, tom. 1, Małopolska, cz. 1 Wiek XV-XVI, pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1983, s. 268; 11 Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 6, op cit., s. 23-24; S. Łempicki, Działalność Jana Zamoyskiego na polu szkolnictwa 1573-1605, Kraków 1922, s. 110; 9

14 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Karta tytułowa dzieła Jana Herburta pt. Statuta Regni Poloniae..., Zamość 1597

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 15

Za pierwszy druk oficyny zamojskiej przyjmuje się odezwę na otwarcie Akademii Zamojskiej z 5 IV 1594 roku. Zgodnie z uzyskanym przez Jana Zamoyskiego urzędowym pismem papieskim (brewe) papieża Klemensa VIII z 29 X 1594 r., potwierdzającym fundację kanclerską, nadzór nad działalnością Akademii miał sprawować biskup chełmski, kontrolę zaś nad publiDrukarnia utworzona została przez Jana Zamoyskiego zgodkacjami z drukarni akademickiej, nuncjusz nie z przywilejem królewskim apostolski w Rzeczypospolitej. Jednak Jan z 1590 roku. W tym to roku Zamoyski postarał się szybko, aby uprawnieodnotowano wydatek z kasy ornia kontrolne sprawowały miejscowe instydynackiej „na drukarza do Zatucje kościelne: kapituła kolegiaty zamojskiej mościa sprowadzonego”, z roku 1591 zachował się natomiast oraz biskup chełmski. Kanclerz uzyskał takdruk „w Zamościu w drukarni że później przywilej królewski, datowany na Mikołaja Szarfenbergera od6 VI 1597 roku, zakazujący m. in. przedruku bity”. Mikołaj Szarfenberger ksiąg zamojskich na przeciąg 10 lat12.

(1519-1606), drukarz i księgarz krakowski, w latach 1565-1606 W kilka miesięcy po publikacji odezwy właściciel samodzielnej drukarna utworzenie Akademii, drukarnia zamojni, w latach 1590-1591 nawiąska wydała dwa podobne do siebie druki zał ściślejsze kontakty z Janem szkolne, były to: „De grammatica liber pro Zamoyskim, na którego zlecenie elementariis Hippei Samosciani” św. Augui użytek zorganizował wcześniej tzw. „drukarnię latającą”. styna oraz Donata Aeliusa, „Garmmatica pro elementariis Hipppei Samosciani”. Obydwa druki przygotowane zostały przez jednego z pierwszych profesorów Akademii Zamojskiej, lekarza, filologa i doktora filozofii, Jana Ursinusa (ok.1562-1613) i przeznaczone były dla akademickich klas najniższych. Na żadnym z tych druków nie widnieją nazwiska drukarzy. Drukarnia mieściła się w pałacu Ordynata, miała dwie prasy i potrafiła pracować naprawdę szybko.

Mówi o tym dokument „Potrzeby do Drukarniej” sporządzony później przez Mar12 Ibidem, s. 127; Przywilej zawierał pochwałę tłoczni, zaopatrzoną kosztem Jana Zamoyskiego w „elegantissimo genre Latinorum, Graecorum et Polonicorum typorum adornaverit…”(„piękne pisma łacińskie, greckie i polskie…”), aby mogła ona pełnić służbę społeczną pożyteczną akcją wydawniczą i rozsławiać Akademię. Przywilej przedrukowany został w: A. Burski, Dialectica Ciceronis, quo dispere in scriptis reliquit, maxime ex stoicorum sententia, cum commentariis, quibus ea patrim supplentur, partim illustrantur… Samosci Martin. Lenscius, Acad. Typogr. Excudebat… M.DC.IV [1604];

16 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

cina Łęskiego, a omawiający przygotowania do wydania „Statua Regni Poloniae” (1597 r.) Jana Herburta13.

Oficyna zamojska po wydaniu trzech druków w 1594 roku zawiesiła działalność.

Być może przyczyniła się do tego nieobecność Jana Zamoyskiego, który w 1595 roku wyruszył na wojenną wyprawę wołoską. Sprawa drukarni odżyła po powrocie hetmana. Zwrócono się do Jana Januszowskiego o dostarczenie czcionek. Dostarczył on czcionki greckie oraz antykwę i kursywę Za pierwszy druk oficyny zamojłacińską. Nowe oblicze zawdzięczała drukarskiej przyjmuje się odezwę na otwarcie Akademii Zamojskiej nia nie tylko odnowionym warsztatom, ale z 5 IV 1594 roku. Zgodnie z uzytakże działalności nowego typografa i drukaskanym przez Jana Zamoyskiego rza. Od 1597 roku datuje się najświetniejszy urzędowym pismem papieskim okres działalności drukarni zamojskiej. Był to (brewe) papieża Klemensa VIII z 29 X 1594 r., potwierdzającym czas niewątpliwie ożywionej działalności kulfundację kanclerską, nadzór nad turalnej i literackiej oraz rozmachu studiów działalnością Akademii miał filologicznych w Akademii Zamojskiej. Ten sprawować biskup chełmski, czas w funkcjonowaniu Drukarni akademickontrolę zaś nad publikacjami kiej łączy się przede wszystkim z nazwiskiem z drukarni akademickiej, nuncjusz apostolski w Rzeczypospoprzybyłego do Zamościa typografa i drukarza litej. Jednak Jan Zamoyski postaMarcina Łęskiego (zm. po 1616 r.). Podpisuje rał się szybko, aby uprawnienia on wytwory drukarni Akademii od roku 1597 kontrolne sprawowały miejscoz niewielkimi przerwami, aż do 1616 roku. we instytucje kościelne: kapituła kolegiaty zamojskiej oraz biskup Wraz z przybyciem Marcina Łęskiego do chełmski.

Zamościa rozpoczyna się okres tzw. drugiej drukarni, kiedy to światło dzienne ujrzało wiele niezwykle interesujących druków. Spora ich liczba nawiązywała, treścią i nazwiskami autorów, do programu ułożonego przez Jana Zamoyskiego dla Akademii. Spod pras drukarskich wyszły w tym czasie m.in. wspomniane „Statua Regni Poloniae” Herburta, pierwsze wydanie „Sielanek” Szymona Szymonowica i inne dzieła. Produkcja drukarni zaspokajała potrzeby Akademii, 13 S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s. 12; Idem, Wczesne dzieje Drukarni Akademii Zamojskiej, w: ZKK, nr 2, 1991, s. 9-12;

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 17

tłoczono więc dzieła profesorów akademickich, podręczniki, dysertacje, opisy wydarzeń współczesnych, czy panegiryki. Oficyna drukowała także dzieła nadsyłane spoza środowiska zamojskiego. Ponieważ w organizowaniu oficyny współdziałały takie osoby jak: Szymon Szymonowic czy Jan Januszowski. Drukarnia zamojska dysponowała znakomitym materiałem typograficznym i urządzeniami technicznymi. Posiadała kilkanaście kompletów pism, piękne czcionki kroju włoskiego, kursywę, pisma greckie, „nowy karakter” Januszowskiego. Drukarnia Od 1597 roku datuje się najbyła więc przystosowana do podejmowania świetniejszy okres działalności prac, jakich wymagały wysokie zamierzenia drukarni zamojskiej. Był to czas niewątpliwie ożywionej dziajej fundatora i organizatorów na miarę wybitłalności kulturalnej i literackiej 14 nej placówki polskiego Odrodzenia . oraz rozmachu studiów filoloWśród znakomitych druków opublikogicznych w Akademii Zamojwanych w początkach XVII wieku w drukarskiej. Ten czas w funkcjonowaniu Drukarni akademickiej ni Akademii Zamojskiej wymienić należy: łączy się przede wszystkim z na„Processus judiciarius Regni Poloniae” (1601, zwiskiem przybyłego do Zamo1602) Tomasza Dreznera, „Iuris provincialis ścia typografa i drukarza Marquo Speculum Saxonum” (1601-1602), Micina Łęskiego (zm. po 1616 r.). kołaja Jaskiera, będące monumentalnymi Podpisuje on wytwory drukarni Akademii od roku 1597 z niedziełami z zakresu prawa. Z zakresu filolowielkimi przerwami aż do 1616 gii i filozofii ukazały się m.in.: „De collocaroku. tione verborum” (1602, 1604) Dionizjusza z Halikarnasu, Pseudo-Hereniusza, „Enarratio” (1604), Cycerona, „Elementa seu loci” (1609), Adama Burskiego „Dialectica Ciceronis” (1604), a oprócz tych prac ukazały się w Zamościu greckie „Listy” św. Ignacego15. Żywą działalność prowadziła drukarnia Akademii Zamojskiej również pod kierunkiem następnego typografa i kierownika technicznego Krzysztofa Wolbramczyka, który od 1616 roku podjął pracę w Zamościu, wcześniej pracując jako typo14 A. Birkenmajer, Typograficzny zasób drukarni Akademii Zamojskiej z r. 1616, Kraków 1936; H. Szwejkowska, Książka drukowana XV-XVIII wieku, op. cit., s. 190; 15 S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s. 12;

18 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Sielanki Szymona Szymonowica. Ze zbior贸w Muzeum Zamojskiego

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 19

graf w Wilnie i we Lwowie. Według obliczeń badacza dziejów drukarni zamojskiej Sławomira Myka, Krzysztof Wolbramczyk wytłoczył w drukarni Akademii trzynaście druków16.

W czasach swojej świetności Drukarnia Akademii Zamojskiej mieściła się już w nowym, specjalnie dla niej wybudowanym lokalu. Zakład posiadał czternaście rodzajów odlanych pism i inne elementy składu drukarskiego. Zgodnie z inwentaW organizowaniu oficyny współrzem profesora Akademii, Walentego Ptadziałały takie osoby jak: Szymon miusa z 1617 roku, większość z nich miała Szymonowic czy Jan Januszowswoje matryce, a niektóre stalowe puncony17. ski. Drukarnia zamojska dyspoTypografia zamojska opatrywała niektóre nowała znakomitym materiałem swoje druki sygnetem drukarskim. Sygnet, typograficznym i urządzeniami technicznymi. Posiadała kilkaw pięciu odmianach, przedstawiał Belleronaście kompletów pism, piękfonta dosiadającego Pegaza uderzającego ne czcionki kroju włoskiego, kopytem w górę Helikon, z której wytryska kursywę, pisma greckie, „nowy strumień Hippokrene. Sygnet wyrażał prokarakter” Januszowskiego. Drukarnia była więc przystosowana gram Akademii Zamojskiej, łączący męstwo do podejmowania prac, jakich i sztukę. Według obliczeń badaczy w druwymagały wysokie zamierzenia kach zamojskiej drukarni do 1627 roku syjej fundatora i organizatorów gnetu użyto 58 razy, a jego wariant piąty już na miarę wybitnej placówki polw 1597 roku. Stałym elementem wyróżniająskiego Odrodzenia. cym druki Akademii Zamojskiej była także rycina bereł akademickich. Do roku 1627 użyto ją pięć razy, używano jej także później w dwóch wariantach18.

Pierwsze dwudziestolecie XVII wieku wyznacza koniec szczytowego okresu działalności drukarni Akademii Zamojskiej. Oficyna zamojska w następnych latach nie osiągnęła już takiego poziomu, jaki reprezentowała w pierwszym okresie swo16 Ibidem, s. 15, 39 przypis 18; 17 A. Birkenmajer, Typograficzny zasób drukarni Akademii Zamojskiej z r. 1616, op. cit., s. 20; S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s. 15, 39; 18 Ibidem, s. 15; Ikonografia sygnetu drukarni akademii zamojskiej omówiona została dokładnie w pracach: J. Kowalczyka, W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego, Lublin 1980, s. 168-174; P. Buchwald-Pelcowej, Drukarnia Akademii Zamojskiej, w: Czterysta lat Zamościa, red. J. Kowalczyk, Wrocław 1983, s. 76-78;

20 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

jego istnienia. Następni drukarze zamojscy starali się jednak dorównać poziomem edytorskim, wypracowanym przez Marcina Łęskiego czy Krzysztofa Wolbramczyka.

W 1619 roku techniczny zarząd oficyny akademickiej przejął Szymon Niziołkowicz, podpisujący się często „Nizolius”. W tym czasie Akademia Zamojska funkcjonowała prężnie. W latach 1617-1625 immatrykulowano w uczelni 688 studentów.

Oficyna akademicka wydawała głównie panegiryki, chociaż w 1619 roku ukazała się w Zamościu gramatyka łacińska Jana Ursinusa (zm. 1613 r.): „Grammathicae methodicae libri quatuor”. Edytorem tej edycji był profesor Kasper Trądkowski, który zamieścił w niej m.in. biografię autora. W 1620 roku ukazały się Jana Ostroroga: „Sławnej Koronie Polskiej… swe służby i miłość” oraz Andrzeja Wargockiego dzieło teologiczne „O Krzyżu i Ukrzyżowanym…”, zawierające Wśród znakomitych druków opublikowanych w początkach m.in. kilka drzeworytowych rycin, w tym wiXVII wieku w drukarni Akadezerunki Marcina Lutra i Melanchtona, będące mii Zamojskiej wymienić należy historią relikwii z Krzyża Świętego, które po „Processus iudiciarius Regni Powielu perypetiach trafiły do Lublina i za któloniae” (1601, 1602), Tomasza Dreznera, „Iuris provincialis quo rych sprawą miały miejsce cuda. W 1621 roku Speculum Saxonum” (1601ukazało się następne dzieło religijne: „Próba 1602), Mikołaja Jaskiera, będące weryfikatiej omylnej” Tymoteusza Symanowimonumentalnymi dziełami z zacza, które rozpoczyna serię druków stających kresu prawa. w obronie Unii Brzeskiej i Unitów. Zasadniczo dysertacje akademickie i podręczniki wypełniają niewielką część ówczesnej produkcji drukarni. Spraw ogólnopaństwowych także dotykało niewiele dzieł wychodzących spod pras zamojskich, m.in.: zwycięstwo hetmana Koniecpolskiego nad Tatarami opisywał „Diariusz prawdziwy zwycięstwa nad Tatarami otrzymanego R. M.D.C. XXIIII. Dnia dwudziestego czerwca” (1624 r.), śmierć i zwycięstwa hetmana Chodkiewicza przedstawiali: Melchior Stephanides („Kazanie żałobne przy obchodzie szczęśliwej pamięci… Jana Karola Chodkiewicza”, 1624 r.) i Stanisław Roszyński („Panegyris rerum praeclare cum virtuti gestarum ab …

Joanne Carlo Chodkiewicz…”, 1625 r.)19.

19 S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s. 16-17; Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 6 op. cit., s. 40-41;

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 21

Szereg pozycji wydawniczych drukarni zamojskiej, jak np.: „Pietas in …dominum…Janussium Paulum ducem in Ostrog etc. a nobili juventute Collegii Kostkoviani S.J. …”(1619 r.) i A. Sierakowskiego „Conclusiones ex uniwersa philosophia defendendae in Collegio Lublinensi Soc. Jesu….” (1623 r.) świadczy o tym, że oficyna zamojska nie ograniczała się tylko do wydawania druków jedynie dla swojej uczelni i swoich profesorów, ale chętnie przyjmowała zamówienia z zewnątrz.

W produkcji wydawniczej tego okresu zwraca uwagę zbiór wierszy franciszkanina Sitańskiego (Sitaniusa): „Poematum variorum libri IV” (1626 r.) oraz wznowienie „Sielanek” Szymona Szymonowica (1626 r.), Typografia zamojska opatrywała niektóre swoje druki sywydanych po raz pierwszy w Zamościu gnetem drukarskim. Sygnet, w 1614 roku. Wyjątkową pozycją w dorobku w pięciu odmianach, przedstaSzymona Niziołkowica w Zamościu stanowi wiał Bellerofonta dosiadającego praca z zakresu wojskowości, Włocha AnPegaza uderzającego kopytem w górę Helikon, z której wydrea dell’Aqua: „Della congregatione et schola tryska strumień Hippokrene. di bombardieri…”, która ukazała się w języku Sygnet wyrażał program Akawłoskim, a potem po polsku20. demii Zamojskiej, łączący mę6 VI 1627 roku wielki pożar Zamościa strastwo i sztukę. Według obliczeń wił sporą część miasta, w tym wiele budynków badaczy w drukach zamojskiej drukarni do 1627 roku sygnetu należących do Akademii. W mieście spłonęło użyto 58 razy.

96 domów, w tym bursa akademicka21. Spłonął także w tym czasie budynek, w którym mieściła się drukarnia. Uległy zniszczeniu prasy wraz z pismami polskimi, greckimi i łacińskimi, z wyjątkiem prawdopodobnie punconów i matryc. Skutkiem tego drukarnia akademicka zaprzestała działalności na blisko siedem lat22. Odnową drukarni akademickiej zajęto się dopiero w 1632 roku.

Profesorowie Akademii zwracali się kilkakrotnie do II Ordynata Tomasza Zamoyskie20 S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s. 17-18; Zob. T. Nowak, Przegląd polskiego piśmiennictwa z dziedziny fortyfikacji i inżynierii wojskowej w XVI-XVIII wieku, w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości (SMHW), t. 11, cz.2, Warszawa 1965, s. 126; Idem, Polska technika wojenna XVI-XVIII, Warszawa 1970, s. 30; Zob. też: Wstęp w: Andrea dell’Aqua, Praxis ręczna działa, oprac. Tadeusz Nowak, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969; 21 A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, Zamość 2012, s. 541; 22 Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 6 op. cit., s. 42;

22 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Karta tytułowa Procedury sądowej Królestwa Polskiego Tomasza Dreznera, Zamość 1601

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 23

Sygnet. Ze zbior贸w Muzeum Zamojskiego

24 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Sygnet II.

Sygnet III.

Sygnet IV.

Sygnet V.

go z prośbami o „ (…) odrestaurowanie drukarni, która po ostatnim pożarze funkcjonować przestała i [o] mieszkanie dla drukarza”. Ordynat dopiero w 1633 roku przekazał 500 złp na rzecz drukarni. Była to suma stanowiąca drugą część legatu na utrzymanie drukarni, przeznaczonego jeszcze przez kanclerza Jana Zamoyskiego w testamencie.

W tym też roku ukazał się pierwszy druk zamojski po dłuższej przerwie23. W 1633 23 Carmen nuptiis Samuelis Brzezinki Barbaram Woyno in sponsam ducentis oblatum per Hieron Zaboklicki, Zamoscii excudebat, Andreas Lob. Acad. Typographus, 1635; J. S. Bandtkie, Historya Drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskiem…, Kraków 1826, t. 2, s. 331;

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 25

roku także do Zamościa przybył nowy typograf Andrzej Lob i on podjął się zadania odnowienia zniszczonej oficyny zamojskiej. Na drukach zamojskich jego nazwisko pojawia się po raz pierwszy ok. 1635 roku. Po publikacji kilku druków panegirycznych w latach 1634 i 1635, przede wszystkim związanych z pobytem w Zamościu króla Władysława IV. W roku następnym oficyna zamojska ponownie zaprzestaje działalności, prawdopodobnie tym razem z przyczyn technicznych. Andrzej Lob udał się z Zamościa do Lublina, być może zachęcony lepszymi możliwościami zarobkowania24.

Od 1637 roku pracuje w Zamościu tySzereg pozycji wydawniczych pograf Andrzej Jastrzębski. Pochodził on drukarni zamojskiej, jak np.: „Pietas in …dominum…Januszapewne z rodziny krakowskich typogra25 sium Paulum ducem in Ostrog fów Jastrzębskich . Z przerwami działa on etc. a nobili juventute Collegii w Zamościu do 1661 roku. Za jego czasów Kostkoviani S.J. …”(1619 r.) pojawiały się na kartach tytułowych drui A. Sierakowskiego „Conclusioków także i inne nazwiska typografów: nes ex uniwersa philosophia defendendae in Collegio LublinenAleksandra Pawłowicza (1639-1640 r.), si Soc. Jesu….” (1623 r.) świadczy Jana Sułajewskiego (1639-1640), Maksyma o tym, że oficyna zamojska nie Sawicza (1643-1644), Pawła Radyckiego ograniczała się tylko do wyda(1644-1646), Wilhelma Feliksa Korkowania druków jedynie dla swojej uczelni i swoich profesorów, ale czyńskiego (1647-1648). Byli oni współprachętnie przyjmowała zamówiecownikami Andrzeja Jastrzębskiego, ale nia z zewnątrz. tłoczyli samodzielnie druki, na równych z nim prawach. Także w tym czasie działania drukarni zamojskiej podstawą produkcji drukarskiej były panegiryki, tłoczone na zamówienie miejscowych autorów i z zewnątrz. Jednakże ukazywały się także rozprawy akademickie pisane przez studentów Akademii Zamojskiej pod opieką profesorów. W tym okresie ukazały się m.in.: dzieła zamówione z zewnątrz: „Monstra wdzięczności” (1640 r.) zamówione przez jezuitów z Jarosławia, „Odmalowanie obrazu leżajskiego” (1646 r.) Ludwika Jani24 Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 6, op. cit., s. 42; 25 J. S. Bandtkie, Historya Drukarń, op. cit. t. 2, s. 331; Z. Spaczyński, Kartki z dziejów drukarstwa na Zamojszczyźnie, op. cit., s. 44; S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s. 40 (przypis 41);

26 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

dły, zamówione przez bernardynów z Leżajska, czy „Phoenix redivivus” (1646 r.)

Jakuba Suszy, zamówiony przez bazylianów z Chełma26.

Okres zamykający się latami 1637-1661 obfitował w wydarzenia, które wytrąciły Akademię Zamojską z jej zwykłego trybu działania. Oblężenie Zamościa przez Kozaków Bohdana Chmielnickiego w 1648 roku oraz przez Szwedów w 1656 roku, a także wypadki drugiej połowy lat 50. XVII wieku odbiły się ujemnie na życiu uczelni oraz na produkcji oficyny drukarskiej. W tych latach rocznie ukazywało się tylko kilka druków. Na przykład w 1654 roku ukazał się tylko jeden znaczący druk autorstwa Mikołaja Świńskiego (zm. 1678 r.), w latach 6 VI 1627 roku wielki pożar 1644-1678 biskupa pomocniczego chełmZamościa strawił sporą część skiego, założyciela szkoły i kolegium księży miasta, w tym wiele budynków należących do Akademii. pijarów w Chełmie, pt. „Kazanie na UroczySpłonął także w tym czasie bustość Zwiastowania Panny Naświętszey przy dynek, w którym mieściła się katedrze Chełmskiey w Krasnymstawie…”27, drukarnia. Uległy zniszczeniu którego wyjątkowość polega także na tym, że prasy wraz z pismami polskimi, greckimi i łacińskimi. Skutkiem był to pierwszy druk w Polsce, w którym potego drukarnia akademicka zajawia się w tekście drukowanym „ó”28. przestała działalności na blisko Brak druków z 1656 roku potwierdzałoby siedem lat. przypuszczenie, że mogła nastąpić przerwa w działalności oficyny zamojskiej. Niestety trudno jest także potwierdzić zapis podany przez znakomitego bibliografa polskiego Karola Estreichera jakoby „z powodu rozruchów drukarnia w Zamościu ustała, [a] druk przeniesiono do Tyszowiec”29. W 1656 roku ksiądz Atanazy Rudziński ogłosił (być może w Tyszowcach) swoje kazanie 26 S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s. 19; 27 Opublikowany: „W Drukarni Akademiey Zamoyskiej, Drukował Andrzej Jastrzębski, [1654]; Egzemplarz w zbiorach Muzeum Zamojskiego w Zamościu, sygn. MZ/862/B; Zob. S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s. 63, poz. 32; 28 [M. Świński], Kazanie na Uroczystość Zwiastowania Panny Naświętszey przy katedrze Chełmskiey w Krasnymstawie…

[1654], k. [2]: „(…) Seminarium Solenitatum Zwiastowanie Chwalebne Przeczystey Panny Prawdziwie/ principium Veris, verte felicitatis, Felix Dies (mówi S. Epiphanius) Vigesima Quanta Martiy; quo creatus & recreatus homo (…)”; Zob. A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, op. cit., s. 501; 29 Cyt. za: Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 6, op. cit., s. 43; S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s. 20;

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 27

pt. „Od Nowonarodzonego Chrystusa Pana kolęda Jaśnie Wielmożnym Panom – Jana Okres zamykający się latami Kazimierza prawdziwym senatorom (…) Ry1637-1661 obfitował w wydacerstwu Niebieskim na ziemi konfederatom rzenia, które wytrąciły Akade– wiary Rzymskiey Kawalerom, bracie natenmię Zamojską z jej zwykłego trybu działania. Oblężenie czas chrystusowey (…) ofiarowana. Na kazaniu Zamościa przez Kozaków Bohw Tyszowcach w dzień Trzech Króli RP 1656 dana Chmielnickiego w 1648 (…)”, w którym umieszcza m.in. list uczestroku oraz przez Szwedów ników sławnej Konfederacji Tyszowieckiej w 1656 roku, a także wypad30 przeciwko Szwedom . Do 1661 roku druki drugiej połowy lat 50. XVII wieku, odbiły się ujemnie na karnia akademicka w Zamościu wykonywała życiu uczelni oraz na produkcji również panegiryki, m.in. z racji budowy nooficyny drukarskiej. W 1654 wego gmachu akademickiego (Jan Kolumbin roku ukazał się tylko jeden znaBytomski, „Momentum”, 1639 r.) i innych czący druk autorstwa Mikołaja Świńskiego (zm. 1678 r.), uroczystości akademickich oraz czciła Ordyw latach 1644-1678 biskupa natów Zamoyskich np. piórem Szymona Stapomocniczego chełmskiego, ropolskiego („Elogium funebre”, 1638 r.), Anzałożyciela szkoły i kolegium drzeja Abreka mł. („Sacra nuptialia”, 1658 r.), księży pijarów w Chełmie, czy Bazylego Rudomicza („Euphrasia Charpt. „Kazanie na Uroczystość 31 Zwiastowania Panny Naświęttum”, 1659 r.) . szey przy katedrze Chełmskiey Po odejściu typografa Andrzeja Jastrzębw Krasnymstawie…”, którego skiego jego miejsce na krótko zajął w 1662 wyjątkowość polega także na roku Sebastian Wierzchowisk, który pracotym, że był to pierwszy druk w Polsce, w którym pojawia się wał w Zamościu przez rok. Potem pracami w tekście drukowanym „Ó”. drukarni kierował w latach 1664-1673 Teodor Lubowieński. Około 1673 roku używał zaszczytnego tytułu „Typografa Akademii Zamojskiej” drukarz zamojski Stanisław Krasiński. Znany jest jednak tylko jeden druk pt. „Viaticum Franciscanorum” przez niego złożony i opatrzony własną dedy30 A. Kersten, Z badań nad Konfederacją Tyszowiecką, Rocznik Lubelski, t. I, 1958, s. 99-116 (szczególnie s. 113-115); Idem, Stefan Czarniecki 1599-1665, Lublin 2006 (Wyd. UMCS), s. 292-293; S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej.

Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s. 20, 41 (przypis 51); 31 S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej. Jej dzieje i wydawnictwa, op. cit., s.19;

28 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Phoenix Redivivus Zamość XVIII w. Ze zbiorów Muzeum Zamojskiego

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 29

Phoenix Redivivus Zamość XVIII w. Ze zbiorów Muzeum Zamojskiego

30 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Phoenix Redivivus Zamość XVIII w. Ze zbiorów Muzeum Zamojskiego

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 31

kacją32. Kolejnymi drukarzami zamojskimi byli: Szymon Prątkiewicz (w latach 16731680), Krzysztof Palecki (w latach 1680-1681) i Bartłomiej Brzezinki (w roku 1682).

Odrobinę dłużej zamojską oficyną akademicką kierowali: Jan Jarmużewski (od 1683 do 1689 roku), a także Jan Rutkowski (od 1692 do 1698 roku). Ostatnim zamojskim drukarzem w XVII wieku był Maciej Nekowicz, pracujący w Zamościu od 1698 do 1711 roku. W tym czasie starano się wciąż odnowić drukarnię, która przynosiła generalnie niskie dochody, chociaż zdarzały się lata, gdzie uzyskiwano większe zyski. Drukarzom jednak trudno było utrzymać się w Zamościu. Przykładowo Maciej Nekowicz w 1700 roku zwrócił się do Akademii o zapomogę w wysokości 200 złp i otrzymał ją, co interesujące, z dochodów drukarni zamojskiej. Miał tą sumę spłacać „kwartalnie po 20 florenów [złp]”33. W odnowionej drukarni zamojskiej od 1671 roku uzupełniono zasób typograficzny. Ten sam giser pochodzący z Krakowa, odlewał czcionki drukarskie do 1677 roku. W rok później w giserni akademickiej pojawił się Andrzej Rudnicki, który pracował w niej do przełomu 1698/1699 roku, kiedy to zastąpił go Zielanowski, współpracujący z odlewnikami we Lwowie i Warszawie.

W tym czasie wydatki na tłocznię zamojską były duże. Łącznie z wynagrodzeniem drukarzy za druk ciągle wznawianej „Gramatyki” łacińskiej Jana Ursinusa wydatki wyniosły „781 florenów groszy 23” (czyli ponad 781 złp). W 1699 roku przybył do Zamościa król August II, którego powitał scholastyk Andrzej Abrek. Wkrótce po wizycie króla do Zamościa przybył legat papieski i car Piotr I. Dwie ostatnie wizyty wypadły dla Akademii Zamojskiej niemiło, gdyż władze uczelni przebywały na wypoczynku i nie było nikogo, kto mógłby powitać znakomitych gości w imieniu uczelni34.

Od 1698 roku administratorem oficyny zamojskiej był Tomasz Ormiński, doktor medycyny. Zarówno on, jak i Stanisław Niewieski jako zarządzający drukarnią żywo interesowali się warsztatem drukarskim w Zamościu ze względu na publikowane tutaj od lat 70. XVII wieku kalendarze ich autorstwa35.

Do dziś znamy ponad 90 tytułów pierwodruków akademickich z okresu świetności drukarni i pracowni typograficznej Akademii Zamojskiej. Przeważają wśród nich łacińskie panegiryki, układane m.in.: przez Dawida Hilchena (1561-1610) i Szymo32 33 34 35

Ibidem, s. 21; Ibidem, s. 21; Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 6, op. cit,. s. 49; Ibidem, s. 49;

32 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Mikołaj Świrski, Kazanie na Uroczystość, 1654 r. Ze zbiorów Muzeum Zamojskiego

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 33

Mikołaj Świrski, Kazanie na Uroczystość, 1654 r. Ze zbiorów Muzeum Zamojskiego

34 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Mikołaj Świrski, Kazanie na Uroczystość, 1654 r. Ze zbiorów Muzeum Zamojskiego

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 35

Gramatyka Łacińska Jana Ursinusa. Ze zbiorów Muzeum Zamojskiego

36 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Gramatyka Łacińska Jana Ursinusa. Ze zbiorów Muzeum Zamojskiego

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 37

Gramatyka Łacińska Jana Ursinusa. Ze zbiorów Muzeum Zamojskiego

38 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

na Szymonowica (1558-1629). Trzecią część produkcji wydawniczej drukarni w XVI i XVII wieku stanowiły jednak poważne dzieła naukowe, prawne, medyczne, filologiczne i filozoficzne, pisane obok języka łacińskiego także w języku polskim lub opatrzone polskim tłumaczeniem. W okresie prawie dwuwiekowego istnienia drukarni akademickiej spod pras zamojskich wyszło ok. 1500 druków, wydawanych nie tylko w języku polskim lub łacińskim, lecz także w greckim. Niektóre dzieła filologiczne, dzięki pięknemu i starannemu wykonaniu, zyskały sobie uznanie także poza granicami kraju. Z zamojskiej drukarni wyszło wiele wartościowych dzieł, które dzisiaj jeszcze uznawane są za „białe kruki” o nieprzemijającej wartości36.

Funkcjonowanie w Zamościu Akademii, a także jej nieodłącznej części, jaką była Od 1698 roku administratorem drukarnia, jak pisze prof. Ryszard Szczygieł, oficyny zamojskiej był Tomasz „wpływało na sławę miasta w europejskim Ormiński, doktor medycyny. kręgu uczonych i intelektualistów, z których Zarówno on, jak i Stanisław wielu chciało utrzymywać kontakty z fundaNiewieski jako zarządzający drukarnią żywo interesowali się torem Akademii. Przyczyniało się także do warsztatem drukarskim w Zaformowania miejscowego środowiska intemościu ze względu na publikolektualnego, które oddziaływało na wszystwane tutaj od lat 70. XVII wieku kich mieszkańców Zamościa. Była to zbiorokalendarze ich autorstwa. wość dynamiczna, ciągle ulegająca zmianom i umożliwiająca przenikanie się stanów. Kilkusetosobowa społeczność profesorów i studentów stanowiła specyficzną zbiorowość wśród mieszkańców miasta (...)”37. Zamość był wielofunkcyjnym ośrodkiem miejskim, posiadającym krąg władzy skupiony wokół pałacu Zamoyskich, krąg religijny związany z kolegiatą i Kapitułą oraz klasztorami oraz krąg intelektualny związany z Akademią Zamojską. Ten ostatni powiązany był z pozostałymi licznymi więzami formalnoprawnymi i finansowymi, szczególnie z kolegiatą i Kapitułą kolegiacką.

36 J. K. Kochanowski, Drukarze zamojscy, w: Kronika Powiatu Zamojskiego, Nr 16, 1918, s. 50-52; M.M. Pieszko, Zamość Gród kanclersko-hetmański, Zamość 1928, s. 17; J. Kołodziejczyk, Zamość jako ośrodek wydawniczy, w: Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. K. Myśliwski, Zamość 1969, s. 329-342; Zob. A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, Chełm 2000, s. 81-84 37 R. Szczygieł, Społeczność Akademii Zamojskiej w życiu miasta w końcu XVI i początkach XVII wieku, w: Akademia Zamojska w dziejach i życiu miasta, red. R. Szczygieł, A. Urbański, Zamość 1996, s. 39;

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 39

Kalendarz na rok 1760. Ze zbior贸w Muzeum Zamojskiego

40 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Kalendarz na rok 1760. Ze zbior贸w Muzeum Zamojskiego

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 41

kademia Zamojska uległa likwidacji przez władze zaborcze w 1784 roku. Bezpośrednio przed kasatą Akademii ostatnim typografem pracującym w Drukarni Akademickiej był Michał Kamieński, a opiekę nad drukarnią sprawował Walenty Temper. W 1788 roku zinwentaryzowano majątek opuszczonej drukarni akademickiej (wraz z gisernią i introligatornią). W 1789 roku drukarnia wznowiła działalność, a od 1802 roku, za sprawą XII ordynata Stanisława Kostki Zamoyskiego (1775-1856) odnowiono drukarnię, nad którą zarząd przejęła Ordynacja Zamojska. Drukarni nadano nowoczesny oświeceniowy charakter, który znalazł odzwierciedlenie także w formie zewnętrznej wydawnictw i przejrzystym, nowoczesnym druku. W drukarni pracowały cztery osoby, a ostatnim jej zarządcą był Jan Karol Pruski (zm. 1823 r.).

W 1812 roku wobec zagrożenia wojennego i nadchodzącego oblężenia twierdzy zamojskiej, drukarnię zlikwidowano, a jej wyposażenie będące własnością Ordynacji Zamojskiej przeniesiono do Zwierzyńca. Tam też utworzono typografię ordynacką, działającą w oparciu o przewiezione z Zamościa wyposażenie Drukarni Akademickiej jeszcze do lat 60. XIX wieku38.

38 A. Kędziora, op. cit., s. 82;

42 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

W regionie, w początkach XIX wieku istniała jedynie niewielka drukarnia w Łaszczowie, którą założyli tamtejsi Żydzi. W drukarni drukowano m.in. księgi talmudyczne. Był to zakład niewielki i niewielki był zasięg jego produkcji. Niestety nie dysponujemy bliższymi danymi, co do funkcjonowania tego zakładu, całość dokumentacji dotyczącej tej drukarni uległa zagładzie wraz ze zniszczeniem synagogi łaszczowskiej w czasie II wojny światowej39.

W innym ważnym dla regionu ośrodku drukarskim, jakim stał się w połowie XIX wieku Tomaszów Lubelski, początki tego rzemiosła wiążą się – jak oceniają badacze – z przybyłymi z sąsiedniego Józefowa, żydowskimi drukarzami. W Józefowie bowiem w latach 30. i 40. XIX wieku, tamtejsi Żydzi Akademia Zamojska uległa liprowadzili dobrze prosperującą drukarnię. kwidacji przez władze zaborcze w 1784 roku. Bezpośrednio Sprawiały to przede wszystkim dogodne waprzed kasatą Akademii ostatnim runki nabycia papieru w ordynackiej papiertypografem pracującym w Druni funkcjonującej w Hamerni k/Józefowa. karni Akademickiej był Michał Papiernia ta zaopatrywała również typograKamieński, a opiekę nad drukarfię ordynacką w Zwierzyńcu. Przed I wojną nią sprawował Walenty Temper.

W 1789 roku drukarnia wznoświatową, w Tomaszowie Lubelskim funkcjowiła działalność, a od 1802 roku nowała niewielka drukarnia żydowska, która za sprawą XII ordynata Stanisłanależała do Sztainwurcla. Tomaszowskie iniwa Kostki Zamoyskiego (1775cjatywy wydawnicze związane były także z ty1856) odnowiono drukarnię, nad którą zarząd przejęła Ordypografią Chaima Szyflingera. Po odzyskaniu nacja Zamojska. przez Polskę niepodległości, w 1918 roku nastąpił ogromny wzrost zainteresowania społeczeństwa literaturą i dziejami narodu. Ożywiły się zainteresowania związane z tradycją i kulturą regionu. Na ówczesną działalność wydawniczą inteligencji tomaszowskiej, światłych mieszczan i tamtejszej młodzieży niewątpliwy wpływ miała działalność braci Zygmunta i Stefana Pomarańskich oraz przykład zamojskiego Koła Miłośników Książki40.

39 Z. Spaczyński, Kartki z dziejów drukarstwa, op. cit., s. 16; 40 Z. Spaczyński, Kartki z dziejów drukarstwa, op. cit., s. 73; Zob. A. K. Gromek, Lubelskie inicjatywy wydawnicze niezrealizowane w latach 1900-1918, w: Materiały sesji naukowej „Prasa lubelska. Tradycje i Współczesność”, Lublin 1979;

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 43

Na pierwsze lata XX wieku przypadają początki drukarstwa i działalności wydawniczej w Hrubieszowie. Wtedy to właśnie Wiktor Kiesewetter, w 1909 roku założył w Hrubieszowie księgarnię, a w kilka lat później drukarnię z introligatornią.

Oficyną kierowała żona Kiesewettera – Bogumiła z Wiśniewskich (1876-1944).

Ta pierwsza drukarnia hrubieszowska, jak większość tego typu zakładów w innych miastach powiatowych, wykonywała przede wszystkim druki akcydensowe dla potrzeb lokalnych. Drukowano także broszury, afisze, ulotki oraz lokalne czasopisma.

W latach 1910-1914 w drukarni Bogumiły Kiesewetter drukowano czasopismo „Rolnik Hrubieszowski”, którego pierwszym Po odzyskaniu przez Polskę redaktorem był Bogdan Janiszewski. W laniepodległości, w 1918 roku nastąpił ogromny wzrost zaintetach okupacji austriackiej, w okresie I wojny resowania społeczeństwa literaświatowej czynna była w Hrubieszowie druturą i dziejami narodu. Ożywiły karnia Gutfelda. Tutaj, w latach 1915-1918 się zainteresowania związane ukazywał się nieregularnie „Dziennik Urzęz tradycją i kulturą regionu. Na ówczesną działalność wydawnidowy C. i K. Komendantury Obwodowej czą inteligencji tomaszowskiej, w Hrubieszowie”. W latach 1920-1939 żywą światłych mieszczan i tamtejszej działalność przejawiała Drukarnia Sejmiku młodzieży niewątpliwy wpływ Powiatowego w Hrubieszowie, znana też miała działalność braci Zygpod nazwą Drukarni Wydziału Powiatomunta i Stefana Pomarańskich oraz przykład zamojskiego Koła wego. Od 1920 do 1925 roku z Drukarni Miłośników Książki.

Sejmiku Hrubieszowskiego wychodził tygodnik o nazwie „Przegląd Hrubieszowski”41.

Tego typu inicjatywy, tak charakterystyczne dla wielu ośrodków powiatowych w Odrodzonej Polsce, miały również i swój odpowiednik w Zamościu tego czasu.

Dla kultury Zamościa w 2. połowie XIX wieku i początków XX wieku, bardzo ważne znaczenie miało niewątpliwie funkcjonowanie księgarń i drukarń. Pierwszą drukarnię – Typografię rosyjsko-polską, założył w 1872 roku Mojżesz Hernhut 41 Z. Spaczyński, Kartki z dziejów drukarstwa, op. cit., s. 98-99; Tenże, Drukarnie i wydawnictwa, w: ZKK, Nr 2-3 (52-53), 1997, s. 105-107; Zob. A. L. Gzella, Kim byli działacze hrubieszowskiej prasy?, w: Biuletyn Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego, Nr 3 (56), 1978;

44 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

(1843-1913). Ten zawodowy drukarz urodził się w Chełmie, na stałe zaś zamieszkał w Lublinie. Praktykę zawodową zdobywał w lubelskiej drukarni Michaliny Kossakowskiej (1836-1894). Drukarnia Hernhuta mieściła się w Zamościu od 1872 roku przy ulicy Ślusarskiej 22 (obecnie ul. Żeromskiego). Była to największa i najbardziej zasobna w materiały drukarnia zamojska. W drukarni wykonywano blankiety urzędowe dla potrzeb handlu i przemysłu, etykiety, reklamy, wizytówki oraz afisze wszelkich rodzajów. W początkach XX wieku drukarnia wykonywała także pocztówki Pierwszą drukarnię – Typografię m.in. z widokami ówczesnego Zamościa werosyjsko-polską, założył w 1872 dług fotografii Jana Strzyżowskiego (1871roku Mojżesz Hernhut (18431938).

1913). Ten zawodowy drukarz Zakład drukarski Hernhuta cieszył się urodził się w Chełmie, na stałe zaś zamieszkał w Lublinie. dużą renomą nie tylko w regionie, ale i w caDrukarnia Hernhuta mieściła łym Królestwie, często też zlecenia przychosię w Zamościu od 1872 roku dziły z terenów Cesarstwa. Drukarnia tym przy ulicy Ślusarskiej 22 (obecsamym rozrastała się, w 1886 roku właściciel nie ul. Żeromskiego). Była to wyposażył firmę w warsztat litograficzny. największa i najbardziej zasobna w materiały drukarnia zamojPrzy drukarni z czasem powstał skład paska. W drukarni wykonywano pieru, materiałów piśmiennych i magazyn blankiety urzędowe dla potrzeb książek. W 1908 roku Hernhut zwrócił się handlu i przemysłu, etykiety, do Gubernatora Lubelskiego o zezwolenie reklamy, wizytówki oraz afisze wszelkich rodzajów. na założenie księgarni. Prośbę właściciela oddalono jednak ze względu na opinię Zarządu Gubernialnego Żandarmerii. Agenci żandarmerii bowiem donieśli, że w drukarni Hernhuta w 1907 roku drukowano nielegalną gazetę polską pt. „Głos Ziemi Zamojskiej” i kolportowano „Głos Żydowski” – tygodnik społeczno-polityczny w języku polskim, zamknięty przez władze rosyjskie za propagowanie kultury polskiej i solidaryzowanie się z rewolucją 1905-1906 roku.

Dopiero złagodzenie działań cenzury rosyjskiej i odwilż polityczna po 1905 roku umożliwiła m.in. w Zamościu, na otwarcie nowych drukarń. W 1908 roku zezwolenie na założenie drukarni otrzymał Szaja Szper wspólnie z żoną Chawą Szper (ur. 1875 r.). Nosiła ona nazwę „Nowa Typografia”. Od 1911 roku dru-

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 45

karnię stworzył Aron Józef Szmajser, który od 1894 roku prowadził w Zamościu wyrób stempli kauczukowych i pieczęci. W 1913 roku działał również w Zamościu drukarz Hersz Gelibter.

Istotne znaczenie dla kultury miasta na przełomie XIX i XX wieku, miało upowszechnianie książki i prasy, jedynych źródeł informacji w owym czasie. Po likwidacji twierdzy zamojskiej powstały w Zamościu dwa punkty sprzedaży książek.

Pierwszy z nich znajdował się w sklepie Dawida Szyfmana, drugi zaś w sklepie Michaela Fiedlera, tam też znajdował się pierwszy punkt wypożyczania książek. Dawid Szyfman sprzedawał m.in. podręczniki szkolne w języku polskim i rosyjskim, natomiast M. Fiedler sprzedawał i wypożyczał książki wyłącznie w języku polskim.

W latach 80. i 90. XIX wieku Oba punkty w niedługim czasie zostały zapodejmowano wiele prób zakłamknięte. Ponowne zezwolenie na handel dania nowych księgarń. Inicjaksiążkami w 1872 roku uzyskał tylko Dawid tywy podejmowane przez osoby Szyfman (a następnie kolejny kupiec i księpochodzenia polskiego kończyły się z reguły fiaskiem. Wystarczył garz Salomon Goldman w 1874 roku). Księbyle pretekst lub najmniejsze pogarnia Szyfmana, przedstawiciela znanej rodejrzenie o „nieprawomyślność”, dziny kupieckiej w Zamościu, istniała przez by uniemożliwić zamiar stwoponad 30 lat (do ok. 1903 roku). Szyfman rzenia tego typu placówki. utrzymywał przy swojej księgarni ręczny warsztat drukarski z czcionkami polskimi i rosyjskimi. Po odkryciu i skonfiskowaniu warsztatu w 1880 roku, Szyfman postarał się o zalegalizowanie warsztatu z zastrzeżeniem, że będzie go używał tylko do druku modnych wówczas wizytówek. W latach 80. i 90. XIX wieku podejmowano wiele prób zakładania nowych księgarń. Inicjatywy podejmowane przez osoby pochodzenia polskiego kończyły się z reguły fiaskiem. Wystarczył byle pretekst lub najmniejsze podejrzenie o „nieprawomyślność”, by uniemożliwić zamiar stworzenia tego typu placówki42.

W 1881 roku władze odmówiły Tytusowi Żukowskiemu, buchalterowi zamojskiej kasy powiatowej, który chciał założyć księgarnię przy ulicy Piotra I (zwanej 42 A. Kędziora, op. cit., s. 85;

46 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

także „Pietrowską”, obecna ulica Grodzka na odcinku od ul. Akademickiej do Rynku Wielkiego). Uznano, że dwa istniejące punkty księgarskie w sklepach Szyfmana i Goldmana „w zupełności zaspokajają miejscowe potrzeby”, a ponadto prowadzenia księgarni nie da się pogodzić z pracą zawodową Żukowskiego. W 1888 roku nie wydano zezwolenia na agendę kolportażu czasopism Anieli Tomorowicz jako Polce. W roku następnym taką samą odmowę otrzymała Henrietta Krzyczkowska z Lipska. Jedyną osobą, która otrzymała jednak pozwolenie na prowadzenie „sklepu Ważne miejsce w kulturze Zaz książkami i prasą” była Feliksa Tokarska, mościa i upowszechnianiu słowa córka byłego właściciela majątku Sobieszczadrukowanego spełniały bibliony w powiecie lubelskim, siostra poczmistrza teki. Na bibliotekę publiczną Stacji Pocztowej w Zamościu. Sklep Tokarz prawdziwego zdarzenia, zaskiej znajdował się w Nowej Osadzie. opatrzoną w polskie książki, Zamość musiał czekać długo. DoOżywienie w księgarstwie zamojskim napiero po 1905 roku utworzone stępuje dopiero po roku 1905. W tym włastowarzyszenia: „Polska Macierz śnie czasie, przy ówczesnej ulicy Stolarskiej Szkolna” i „Światło”, przystąpiły (obecnie ul. Staszica od ul. Bernarda Modo organizowania polskich bibliotek. Pierwsza biblioteka pod rando do Kolegiaty zamojskiej) założył księnazwą: „Bezpłatna Biblioteka garnię Julian Kasprzycki, przedtem zarządca i Czytelnia” powstała 25 X 1906 majątku Wierzbica i Iłowiec, pozbawiony roku przy ulicy Sadowej w domu pracy z powodu parcelacji majątku i złego należącym niegdyś do komenstanu zdrowia. Była to pierwsza księgarnia danta twierdzy zamojskiej, gen.

Filipa Kannabicha. nastawiona wyłącznie na popularyzację polskiej książki. Istniała jeszcze w 1911 roku.

Od 1909 roku Julian Kasprzycki był właścicielem pierwszego w Zamościu kinematografu o nazwie „Oaza”. W 1913 roku funkcjonowało w Zamościu sześć księgarń. Oprócz nich funkcjonował handel straganiarski. Na odpustach, targach i jarmarkach sprzedawano książki i broszury, przede wszystkim o charakterze religijnym, modlitewniki, a także kalendarze, podręczniki szkolne, beletrystykę oraz książki rolnicze. Otwierano także pierwsze sklepiki z dewocjonaliami. Takowy prowadził od 1911 roku na Przedmieściu Lubelskim Jan Michałkiewicz.

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 47

Ważne miejsce w kulturze Zamościa i upowszechnianiu słowa drukowanego spełniały biblioteki. Na bibliotekę publiczną z prawdziwego zdarzenia, zaopatrzoną w polskie książki, Zamość musiał czekać długo. Pierwsze wypożyczalnie książek istniały przy niektórych składach księgarskich np. wspomnianego już Fiedlera czy Goldmana. Obok czytelni i bibliotek rosyjskich np. przy Bractwie cerkiewnym św. Mikołaja (ok. 1900 książek i czasopisma o treści religijnej i historyczno-prawnej), czy w klubie dla oficerów, które poza Rosjanami nie cieszyły się popularnością wśród ludności polskiej czy żydowskiej Zamościa, jedynymi możliwościami wypożyczania książek były składy i sklepy księgarskie. Dopiero po 1905 roku utworzone stowarzyszenia: „Polska Macierz Szkolna” i „Światło”, przystąpiły do W latach 1917-1921 funkcjonowały w Zamościu cztery druorganizowania polskich bibliotek (jak rówkarnie żydowskie. Najwięcej nież polskich szkół). Pierwsza biblioteka pod drukowano w drukarni Szmajnazwą: „Bezpłatna Biblioteka i Czytelnia” sera (m.in. „Nowiny Zamojskie”, powstała 25 X 1906 roku przy ulicy Sadowej „Głos Zamościa” i „Ziemię Zaw domu należącym niegdyś do komendanta mojską”) i w drukarni Hernhuta („Gazetę Zamojską” i „Kurier twierdzy zamojskiej, gen. Filipa Kannabicha.

Zamojski”). Dopiero jednak Bibliotekarką była tam Anna Kiełbińska, córw lipcu 1921 roku z inicjatywy ka aktualnego właściciela domu, w którym Sejmiku Zamojskiego jako jedno umieszczono placówkę. Na początku biblioz jego przedsiębiorstw, uruchomiono Drukarnię Sejmikową. teka liczyła 1500 tomów książek i 10 tytułów czasopism codziennych i tygodników43.

W latach 1917-1921 funkcjonowały w Zamościu cztery drukarnie żydowskie. Drukowały one oprócz druków akcydensowych i okolicznościowych (w tym afisze) także miejscową prasę. Najwięcej drukowano w drukarni Szmajsera (m.in. „Nowiny Zamojskie”, „Głos Zamościa” i „Ziemię Zamojską”) i w drukarni Hernhuta („Gazetę Zamojską” i „Kurier Zamojski”). W tych latach podejmowano także próby otwarcia polskiego zakładu typograficznego: m.in. Drukarni Polskiej i Drukarni Chrześcijańskiej (w 1918 r.) oraz Towarzystwa Akcyjnego „Grafika” (w 1919 r.). Dopiero jednak w lipcu 1921 roku z inicjatywy Sejmiku Za43 J. Feduszka, Zamość w minionym XX wieku. Katalog wystawy, Zamość 2000, s. 9; A. Kędziora, op. cit., s. 85;

48 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Ziemia Zamojska. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 49

Michał Pieszko. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

50 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

mojskiego jako jedno z jego przedsiębiorstw, uruchomiono Drukarnię Sejmikową, zatrudniającą początkowo kilkanaście osób.

W latach 20. XX w. kierował Drukarnią Mieczysław Klauznicer. W latach 20. i 30. XX w.

Drukarnia Sejmikowa oferowała szeroki wachlarz usług poligraficznych, a także wyrób pieczęci. Dzięki kierownikowi zakładu, dbającemu o formę zewnętrzną druków i wydawnictw, drukarnia cieszyła się niesłabnącym powodzeniem. Duży wpływ na jej znakomitą pracę miał niewątpliwie związek z zamojskim Michał Pieszko. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej Kołem Miłośników Książki i regionalistami zamojskimi, którzy także drukowali tutaj swoje prace (m.in. Michał Marian Pieszko). W latach 30. XX w. zakład wzbogacił się o nowoczesne maszyny i bogaty zasób poligraficzny, sprowadzając m.in. nowoczesną czcionkę Półtawskiego (w 1937 r.).

Drukowano tutaj również wszystkie miejscowe czasopisma w latach 20. i 30., również ilustrowane. Wśród tytułów były: „Ziemia Zamojska”, „Słowo Zamojskie”, „Prawda”, Drukowano tutaj również „Teka Zamojska”, „Nasza Myśl”, „Nasze Jest wszystkie miejscowe czasopiJutro”, „Myśli Młodociane”, „Ognisko Zamojsma w latach 20. i 30.: „Ziemia skie”, „Wolność Sumienia”, a także czasopisma Zamojska”, „Słowo Zamojskie”, „Prawda”, „Teka Zamojska”, regionalne m.in.: „Echo Biłgorajskie”, „Nad „Nasza Myśl”, „Nasze Jest Jutro”, Poziomy” – ukazujące się w Krasnymstawie „Myśli Młodociane”, „Ogniczy horyniecką „Pobudkę”44. sko Zamojskie”, „Wolność SuWażne miejsce w produkcji drukarskiej mienia”, a także czasopisma Drukarni Sejmikowej, zajmowała publiregionalne m.in.: „Echo Biłgorajskie”, „Nad Poziomy” – ukakacja większości pozycji Koła Miłośników zujące się w Krasnymstawie.

Książki oraz książek Wydawnictwa „Księgarnia Polska”.

44 A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, op. cit., s. 84;

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 51

Michał Pieszko. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

52 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Słowo Zamojskie. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 53

Słowo Zamojskie. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

54 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Słowo Zamojskie. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 55

Słowo Zamojskie. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

56 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Teka Zamojska. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 57

Teka Zamojska. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

58 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Teka Zamojska. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 59

Teka Zamojska. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

Inicjały uşywane w starodrukach zamojskich

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 61

unkcjonujące w Zamościu Wydawnictwo „Księgarnia Polska” (powstałe 15 XII 1917 roku pod nazwą „Zygmunt Pomarański – Księgarnia Polska”, a od 1918 r. funkcjonujące pod nazwą: „Księgarnia – Z. Pomarański i S-ka”) braci Stefana i Zygmunta Pomarańskich miało zasięg ogólnokrajowy. W szczytowym okresie rozwoju posiadało filie w Hrubieszowie (od 1923 r.), Włodzimierzu Wołyńskim (1923-1928), Krasnymstawie (1924-1925) i Warszawie (od 1925, przy ul. Marszałkowskiej 52/19).

Wydawnictwo znane było z wielu pożytecznych i ciekawych inicjatyw edytorskich, a jego działalność nakładowa trwała 13 lat. Pomysłodawcą i przez wiele lat inspiratorem większości poczynań wydawniczych był Stefan Pomarański. Jego brat Zygmunt zajmował się stroną organizacyjną i finansową firmy. Wśród licznych czasopism lokalnych, polskich i żydowskich, wysokim poziomem naukowym wyróżniały się pierwsze inicjatywy wydawnicze m.in. utworzenie w 1918 roku dwutygodnika „Kronika Powiatu Zamojskiego” oraz ukazującego się od tego roku kwartalnika „Teka Zamojska”, wydawanego z przerwami przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Oprócz niego ukazał się w Zamościu m.in.: jeden z trzech tomów „Rocznika Tatarskiego” pisma społeczności tatarskiej zamieszkałej w Polsce.

62 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

W początkowym okresie funkcjonowania wydawnictwa dominowały tematyczne serie wydawnicze, w większości o charakterze popularyzatorskim (m.in. seria „Czytajmy”, „Biblioteczka Dydaktyczna”, „Biblioteka Żołnierza”, „Biblioteczka Kroniki Powiatu Zamojskiego”, „Obrona KreFunkcjonujące w Zamościu Wysów”, „Biblioteczka Historyczna”). Od 1919 dawnictwo „Księgarnia Polska” (powstałe 15 XII 1917 roku pod roku wydawnictwo publikowało również nazwą „Zygmunt Pomarański – pozaseryjne pozycje książkowe, począwszy Księgarnia Polska”, a od 1918 od publikacji naukowych (m.in. M. Handelr. funkcjonujące pod nazwą: smana „Historyka” (1921) – pierwszy polski „Księgarnia – Z. Pomarański i S-ka”) braci Stefana i Zygmunpodręcznik metodologii historii, publikacje ta Pomarańskich. Znane było naukowe znakomitego hellenisty polskiez wielu pożytecznych i ciekago i europejskiego Tadeusza Zielińskiego), wych inicjatyw edytorskich, poprzez książki popularnonaukowe (m.in. a jego działalność nakładowa dotyczące historii Polski, w tym szczególnie trwała 13 lat. Pomysłodawcą był Stefan Pomarański. Jego brat powstania styczniowego 1863-1864 i postaZygmunt zajmował się stroną ci Józefa Piłsudskiego) i wreszcie literaturę organizacyjną i finansową firmy. popularną, w tym powieści obyczajowe i kryWśród licznych czasopism lominalne mało znanych dzisiaj autorów polkalnych, polskich i żydowskich, wysokim poziomem naukowym skich i obcych. Łącznie wydawnictwo opuwyróżniały się pierwsze inicjatyblikowało ponad 180 druków, w większości wy wydawnicze m.in.: utworzebyły to wydania broszurowe (w tym odbitki nie w 1918 roku dwutygodnika z „Teki Zamojskiej” i „Kroniki Powiatu Za„Kronika Powiatu Zamojskiemojskiego”). Tylko ok. 7% publikacji wygo” oraz ukazującego się od tego roku kwartalnika „Teka Zamojdrukowano w Zamościu, resztę wydawnictw ska”. drukowano przede wszystkim w Warszawie, Krakowie i Lwowie, a także w Krzemieńcu, Włocławku, Tomaszowie i Wierzbniku.

Wszystkie wydawnictwa posiadały, co prawda skromną szatę graficzną, ale zdobił je znak wydawniczy firmy, wzorowany na sygnecie dawnej oficyny Akademii Zamojskiej (jeździec na uskrzydlonym koniu – Belerofont).

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 63

Zygmunt i Stefan Pomarańscy, założyciele Księgarni Polskiej w Zamościu, wydawcy wielu publikacji naukowych i popularno-naukowych w latach 1917-1936

Trudności finansowe początku lat 30. XX wieku zmusiły jednak właścicieli do zamknięcia wydawnictwa w 1931 roku. Zygmunt Pomarański, który od 1930 roku był samodzielnym właścicielem firmy, wyjechał do Kraśnika, jego żona nadal jednak prowadziła księgarnię, którą 9 II 1933 roku odkupił Lucjan Kąpicki45.

45 A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, op. cit., s. 188-189;

64 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Kronika Powiatu Zamojskiego. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 65

Kronika Powiatu Zamojskiego. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

66 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Rocznik Tatarski. Ze zbior贸w Muzeum Zamojskiego

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 67

Istnienie Wydawnictwa „Księgarnia Polska” braci Pomarańskich, było niewątpliwie najważniejszym przedsięwzięciem w dziejach ruchu umysłowego w międzywojennym Zamościu i najbliższym regionie. Wpływało ono w istotny sposób na charakter działań naukowych i edukacyjnych Zamościa w latach 1918-1939, inspirowało i inicjowało podejmowane przez środowiska inteligenckie regionu działania kulturalne, naukowe i edukacyjne. Żadne późniejsze próby stworzenia zbliżonych choćby inicjatyw, o nie mniej szerokim kontekście działań, nie dorównują i nie osiągnęły w Zamościu i regionie analogicznego W 1939 roku funkcjonowazasięgu, jaki posiadało i zrealizowało w Nieły w Zamościu trzy drukarnie żydowskie: oficyna Szpera – podległej Polsce, w wymiarze regionalnym, Rynek Wielki 17, Szmajsera – wydawnictwo braci Pomarańskich. ul. Moranda i Hernhuta oraz W 1939 roku funkcjonowały w ZaDrukarnia Sejmikowa. Po wymościu trzy drukarnie żydowskie: oficyna buchu wojny i zajęciu ZamoSzpera – Rynek Wielki 17, Szmajsera – ścia przez Niemców, okupant zlikwidował drukarnie żydowul. Moranda i Hernhuta oraz Drukarnia skie, przejmując ich majątek.

Sejmikowa. Po wybuchu wojny i zajęciu W oficynie Hernhutów Niemcy Zamościa przez Niemców, okupant zliutworzyli filię drukarni powiakwidował drukarnie żydowskie, przejmutowej, którą pod zarządem niemieckim stanowiła przedwojenjąc ich majątek. W oficynie Hernhutów na Drukarnia Sejmikowa.

Niemcy utworzyli filię drukarni powiatowej, którą pod zarządem niemieckim stanowiła przedwojenna Drukarnia Sejmikowa. W drukarni powiatowej drukowano przede wszystkim afisze i obwieszczenia okupacyjne władz miejskich oraz częściowo kartki żywnościowe i druki administracyjne niemieckie. W drukarni pracowali Polacy. Od początku prowadzono w drukarni z narażeniem życia pracę konspiracyjną dla ruchu oporu. Przygotowywano tam w konspiracji druki, dokumenty i pieczęcie dla struktur podziemia. W czasie okupacji wydrukowano także konspiracyjnie m.in. „Pieśni oddziałów partyzanckich Zamojszczyzny” w nieznanym dzisiaj nakładzie. W tym czasie także w drukarni znalazło zatrudnienie wiele osób zagrożonych wywiezieniem przez Niemców na roboty przymusowe.

68 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Drukarnia Sejmikowa w Zamościu – pracownicy, koniec lat 20-tych. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Zamościu

W 1944 roku drukarze zamojscy z narażeniem życia uratowali przed wywiezieniem przez okupanta maszyny drukarskie i wyposażenie drukarni powiatowej. Zabezpieczyli także poważny zapas papieru, co umożliwiło bezpośrednio po ucieczce Niemców, rozpoczęcie pracy. W drukarni zamojskiej, w sierpniu 1944 wydrukowano pierwsze afisze informacyjne i obwieszczenia powiatowej Delegatury Rządu RP po wyjściu z konspiracji, a także zarządzenia starosty zamojskiego.

W drukarni przygotowano pierwszą emisję bonów zastępczych zamojskich, będących w obiegu na terenie Zamościa i powiatu do momentu emisji polskiego pieniądza w początkach 1945 roku. Powstawały tutaj także książeczki wojskowe, zeszyty szkolne i przedrukowywane tymczasowo niemieckie znaczki pocztowe z polskim nadrukiem.

W tak trudnych latach zasadniczych przemian społecznych i politycznych starano się nawiązać do tradycji przedwojennych w nader skromnym zakresie. W 1944 roku w Zamościu ukazały się drukiem cztery pierwsze w Polsce powojennej tomiki poetyckie: Julina Przybosia, Adama Ważyka, Mieczysława Jastruna i Jerzego Putramenta.

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 69

Pieśni Oddziałów Partyzanckich Zamojszczyzny. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

70 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Pieśni Oddziałów Partyzanckich Zamojszczyzny. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 71

Julian Przyboś Póki my żyjemy. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

72 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Adam Ważyk Serce granatu. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 73

Jerzy Putrament Wojna i wiosna. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

74 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Opublikowano także 4 tomy materiałów do dziejów okupacyjnych, zebrane przez dr. Zygmunta Klukowskiego, prace naukowe i dzienniki urzędowe, a także pierwsze czasopismo w powojennym Zamościu: ówczesny „Tygodnik Zamojski”. Na niwie społecznej pojawiają się także wtedy nowe postacie wśród regionalistów zamojskich, są to przede wszystkim nauczyciele: Jeremi Dragan, Hipolit Kozioł i Stefan Litwin. Obok nich starają się przywrócić charakter badań regionalnych i twórczości kulturalnej miasta: Michał M. Pieszko, Michał Bojarczuk, Władysław Romanowicz i dr Tadeusz Onyszkiewicz. Jednak z czasem aktywność w duchu W tak trudnych latach zasadi w formie przedwojennej nie jest już możliniczych przemian społecznych i politycznych starano się nawiąwa z przyczyn przede wszystkim polityczzać do tradycji przedwojennych nych. Ruch wydawniczy zasadniczo zamiera w nader skromnym zakresie. na dłuższy okres czasu. Produkcja drukarni W 1944 roku w Zamościu ukazamojskiej funkcjonującej pod zarządem pozały się drukiem cztery pierwsze w Polsce powojennej tomiczątkowo Rady Powiatowej, później Powiatoki poetyckie: Julina Przybosia, wej Rady Narodowej, sprowadza się do proAdama Ważyka, Mieczysława dukcji druków akcydensowych, sporadycznie Jastruna i Jerzego Putramenta. jedynie publikując większe wydawnictwa.

Opublikowano także 4 tomy Przedstawiciele „nowego porządku”, jaki materiałów do dziejów okupacyjnych, zebrane przez dr. Zygzapanował po roku 1945 przeciwstawiali munta Klukowskiego. się, aby o korzystaniu z dóbr kultury, w tym także o reaktywowaniu czy zapoczątkowaniu ruchu wydawniczego, rozstrzygał sektor prywatny, mający w ich ocenie na celu zysk, a nie wytyczne PPR. Centralnie planowano więc utworzenie Rady Organizacji Kultury, do której weszliby przedstawiciele związków zawodowych, stowarzyszeń twórczych i nauczycieli. Miała ona pełnić funkcję organu doradczego przy ministrze, zajmującego się opracowywaniem statutu organizacji kultury oraz ustaw: bibliotecznej, wydawniczej i o domach ludowych. Istotne było zabezpieczenie odpowiedniej bazy materialnej w postaci bibliotek, muzeów, instytucji badawczych, drukarni, sal teatralnych, kinowych, koncertowych, rozgłośni radiowych, publikacji książek. Wszystkie środki służące popularyzacji kultury upaństwowiono, a pracownikom tego sektora wyznaczono

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 75

Zamojszczyzna w walce z Niemcami 1939-1944. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

76 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Zamojszczyzna w walce z Niemcami 1939-1944. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

Zarys historii drukarstwa zamojskiego | 77

rolę narzędzia kształtującego „nowe społeczeństwo”. Te decyzje umożliwiły komunistom PPR rozpoczęcie procesu indoktrynacji negatywnie nastawionego do nich społeczeństwa. Zdawano sobie sprawę, że żadnym dekretem nie stworzą podporządkowanej sobie inteligencji, bez której działanie w sferze kultury jest niemożliwe. Stąd też nim wykształcili ludzi dyspozycyjnych wobec nowej władzy, podjęli kroki zmierzające do zjednania sobie, jak największej grupy osób apolitycznych. Na łamach organu prasowego PPR „Kuźnicy”, Z czasem aktywność w duchu i w formie przedwojennej nie Stefan Żółkiewski domagał się, aby wśród jest już możliwa z przyczyn artystów i oświatowców szerzyć ideologię przede wszystkim politycznych. komunistyczną. Inteligencja popierająca Produkcja drukarni zamojskiej lewicę miała w tym duchu oddziaływać na funkcjonującej pod zarządem społeczeństwo. Postulował on przejęcie początkowo Rady Powiatowej, później Powiatowej Rady wszystkiego, co dotąd rządziło się prawami Narodowej, sprowadza się do wolnego rynku i zorganizowania zinstytuprodukcji druków akcydensocjonalizowanych form życia kulturalnego, wych. Przedstawiciele „nowego co uniemożliwiłoby istnienie czegokolwiek porządku”, jaki zapanował po 46 niezgodnego z wizją partii . roku 1945 przeciwstawiali się, aby o korzystaniu z dóbr kultury, Życie kulturalne w regionie rozwijało się w tym także o reaktywowaniu w myśl naczelnych postulatów upowszechczy zapoczątkowaniu ruchu wyniania kultury i sztuki, nad całokształtem dawniczego, rozstrzygał sektor prac czuwał wojewódzki wydział kultury prywatny, mający w ich ocenie na celu zysk, a nie wytyczne PPR. i sztuki w Lublinie. Jako organ doradczy powstała we wrześniu 1945 roku Wojewódzka Rada Kultury i Sztuki. Odpowiednikami na szczeblu powiatowym były komisje kultury i sztuki. W okresie wojny i zaraz po jej zakończeniu cenzura, podporządkowana Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego, działała zupełnie bez jakichkolwiek podstaw prawnych. Usankcjonowanie tego działania nastąpiło 5 VII 1946 roku, po wydaniu dekretu o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Na jego mocy komuniści przejmo46 S. Żółkiewski, Uwagi o polityce kulturalnej, w: Kuźnica, Nr 27, 1947, s. 1, cyt. za: E. Kuźma, Polityka kulturalna PPR-PZPR na Lubelszczyźnie z latach 1944-1956, Zamość 2009, s. 19

78 | Zarys historii drukarstwa zamojskiego

Wydawnictwo materiałów do dziejów Zamojszczyzny w latach wojny. Ze zbiorów Książnicy Zamojskiej

wali nadzór nad publikacjami i widowiskami. Sformułowania zawarte w dekrecie umożliwiały niedopuszczenie do rozpowszechniania każdego tekstu niezgodnego z ideologią komunistyczną. Jednocześnie dawało to PPR, a później PZPR monopol na działalność kulturalną, zmierzającą do indoktrynacji całego narodu47.

W województwach powołano biura kontroli, a w powiatach – jednoosobowe placówki cenzury. Kompetencje tego urzędu były ogromne. Odbierał on koncesje, konfiskował prywatne drukarnie, reglamentował papier, weryfikował przedwojenne zasoby bibliotek, pełnił merytoryczny nadzór nad repertuarem kin, teatrów, imprez rozrywkowych. Kodyfikował on kierunki ataków na AK, NSZ, religię, politykę II Rzeczypospolitej, Rząd RP w Londynie. W ślad za tym szły uderzenia w zespoły redakcyjne, zwalnianie dziennikarzy, uniemożliwianie jakiejkolwiek kontynuacji działań przedwojennych w sferze kultury i życia społecznego. Od 1949 roku polecono urzędom kontroli usuwanie z literatury wszelkich akcentów katolickich, liberalnych i estetycznych48.

47 E. Kuźma, op. cit., s. 19; 48 E. Kuźma, op. cit., s. 31;

Sygnatura Biblioteki Akademii Zamojskiej

DYSTRYBUTOR PAPIERU MATERIAŁÓW OPAKOWANIOWYCH I PODŁOŻY DO KOMUNIKACJI WIZUALNEJ

PaperlinX Sp. z o. o.

Biuro w Krakowie ul. Kocmyrzowska 13A 31-750 Kraków tel. (+12) 684 39 80 faks (+12) 684 39 81

PaperlinX Sp. z o. o.

Biuro w Warszawie Al. Jerozolimskie 212 02-486 Warszawa tel. (+22) 592 29 29 faks (+22) 592 29 07

INFOLINIA 801 322 333 INFOLINIA PPX LOGISTICS 801 022 044 e-mail: info.pl@zing.com.pl www.zing.com.pl

Dr Jacek Feduszka

Zarys historii

DRUKARSTWA ZAMOJSKIEGO Zarys historii drukarstwa zamojskiego

ISBN 978-83-62033-51-5

Zamość 2015