ANU JATI V ANU JAMATITIL GRAMIN V SHAHARI BHAGATIL VIDHYARTHI V VIDHYARTHINCHYA BHAVNIK PARIPAKVTECH

Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies, Online ISSN 2278-8808, SJIF 2016 = 6.17, www.srjis.com UGC Approved Sr. No.49366, NOV-DEC 2017, VOL- 4/37

अनु. जाती व अनु. जमातीतील ामीण व शहरी भागातील िव ाथ व िव ािथनी या भाविनक प रप वतेचा तु लना मक अ यास

गु णवं त सोनोने , Ph. D.

तु त सं श ोधनाचे उ श े 1) अनु. जाती व अनु. जमाती या िव ा या या भाविनक प रप वतेचा शोध घेण.े 2) अनु. जाती व अनु. जमातीतील ामीण व शहरी भागातील िव ाथ व िव ािथनी या भाविनक प रप वतेचे तु लना मक मापन करणे, िनधा रत कर यात आले आिण शहरी भागातील िव ा याची भाविनक प रप वता ामीण भागातील िव ा या या भाविनक प रप वतेपे ा अिधक असते, ही प रक पना िनि त कर यात आली. तु त सं शोधनाक रता वणना मक सं श ोधन प तीतील सव ण प तीची िनवड कर यात आली. तु त सं शोधन शाळे सी सं बं िधत अस याने शालेय सव ण प तीची िनवड कर यात आली. तु त सं शोधनाक रता सु गम या ि छक नमु ना िनवड प तीतील लॉटरी प तीचा उपयोग यादश िनवडीक रता कर यात आला. तु त सं शोधनाक रता यवतमाळ िज ातील उ च ाथिमक शाळे तील इय ा आठवीम ये अ ययन करणा या अनु.जाती व अनु. जमातीतील ामीण व शहरी भागात वा त यास असलेले ४०० िव ा याची (मु ल व मु ली) यादश हणू न िनवड कर यात आली. तु त सं शोधनाक रता डॉ. यशवीर िसं ह आिण डॉ. महेश भागव यां ची ‘भाविनक प रप वता चाचणी’चा उपयोग कर यात आला. तु त सं शोधनाक रता डॉ. यशवीर िसं ह आिण डॉ. महेश भागव यां या ‘भाविनक प रप वता चाचणी’ या सहा याने उ च ाथिमक शाळे तील ामीण व शहरी भागात वा त यास असलेले अनु. जाती व अनु. जमातीतील ४०० िव ा या ारे (मु ल व मु ली) मािहती सं किलत कर यात आली. सं किलत मािहतीचे िव े षण व अथिनवचन कर याक रता म यमान, माण िवचलन, ‘t’ मू य या गत सां ि यक य तं ाचा अवलं ब कर यात आला. याआधारे पु ढील िन कष मां ड यात आले. 1) अनु. जाती व अनु. जमातीतील िव ा या त भाविनक प रप वता समान आढळली. 2) ामीण व शहरी भागातील िव ा यात भाविनक अि थरता व नेतृ वतिहनता समान असू न भाविनक दमन, सामािजक कु समायोजन, याि म व िवघटन यात साथक फरक आढळला. 3) ामीण भागातील िव ा यापे ा शहरी भागातील िव ा यात भाविनक दमन, सामािजक कु समायोजन, याि म व िवघटन अिधक माणात आहे असा िन कष िनघतो. 4) ामीण भागातील िव ा यावपे ा शहरी भागातील िव ा याची भाविनक प रप वता अिधक आढळू न आली. पा रभािषक श द : अनुसू िचत जाती, अनुसू ि चत जमाती, ामीण, शहरी, िव ाथ , भावना, प रप वता, भाविनक प रप वता.

Scholarly Research Journal's is licensed Based on a work at www.srjis.com

तावना : िव ा याचा सवागीण िवकास करणे हे िश णाचे येय ! िवकासाक रता प रप वतेचे मह व अन यसाधारण आहे. य म ये प रप वता नसेल तर िवकासाची गती मं द होते. िव ा या या सं दभात Copyright © 2017, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

Dr. Gunwant Sonone (Pg. 8430-8438) 8431

ाना मक, भावना मक व ि या मक े ात िवकास अिभ ते आहे. या ित ही े ातील िवकासात प रप वतेचे थान मह वपूण आहे . प रप वतेचा िव ा या या शै िणक सं पादनावर यथायो य प रणाम होत असलेला िदसू न येतो. शारी रक, मानिसक, सामािजक प रप वतेबरोबरच भाविनक प रप वतेचा िव ा या या यि म व िवकासावर प रणाम होतो. कौमायाव थेचा काळ य

या यि म व िवकासातील मह वपूण काळ मानला

जातो. या काळात अनेक शरीर-मानस बदलामु ळे अनेक प रवतन यि म वाम ये घडतात. िचं ता, तणाव, नैरा य, भाविनक अ थैय इ. सम या िनमाण होतात. ामीण व शहरी भागातील वातावरणाचाही प रणाम होतो. ामु याने अनुसू िचत जाती व अनुसिू चत जमातीतील िव ा या या भाविनक प रप वतेचा तु लना मक अ यास कौमायाव थेम ये ये णा या िव ा या या सं दभात करणे गरजेचे आहे. कारण अनु. जाती व अनु. जमातीतील िव ा या या सामािजक पा भूमीचाही भाव भाविनक प रप वतेवर होत असलेला िदसू न येतो. भावनां चा अथ (Meaning of Emotion) बेरोन, बन व कै टोिवज या मते, ‘भावनेचा सं बं ध एका अशा आ मिन भावनेशी / भाविनक अव थेशी असतो. यामु ळे वैिश ् यपू ण वतनही घडते.’ आथर टी जिस ड के अनुसार, ‘सं वगे श द िकसी भी कार से आवेश म आने, भडक उठने अथवा उ े िजत होणे क दशा को सु चीत करता है ।’ प रप वतेचा अथ (Meaning of Maturaty) हरलॉक (1981) या मते, ‘ य

या आनुवंिशक गु णाचे यथाकाल गटीकरण होणे हे प रप वन

होय.’ मॅकॅडलेस (Macandless 1961) या मते, ‘कालपर वे िकं वा वयानुसार य चा िवकास होत जाणे हणजे परीप वन होय.’ भाविनक प रप वता (Emotional Maturaty) “An Adult level of emotional control and expression as opposed to children emotional behavior.” - Encyclopedic Dictionary of psychology

Copyright © 2017, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

Dr. Gunwant Sonone (Pg. 8430-8438) 8432

“भावनां ना यो य कारे वाव देवनू यां ना यो य माणात दिशत करणे, यालाच भाविनक प रप वता हणतात.” “आयु यातील कोण याही सं गाला सामोरे जा याची भाविनक िस ता हणजे भावनीक प रप वता होय.” अनु सू चीत जाती ि टीश सं सदेने भारतीय शासन िवषयक इ.स. 1935 चा जो कायदा सं मत के ला, यात ‘अनुसिू चत जाती’ हा श द योग थम वापर यात आला. भारतीय घटने या कलम 341 नु सार, “ या जाती, वं श वा जनजाती अथवा जाती याचे भाग अथवा यातील गट यां चा अनु सू िचत जाती हणून उ लेख के ला असेल, याच सामािजक गटां ना ‘अनुसू िचत जाती’ असे मानले जाईल.” अनु सू चीत जमाती “भारतीय रा यघटने या कलम 342 (1) नुसार रा पत नी घोिषत के ले या जमात ना ‘अनुसिू चत जमाती’ असे सं बोधले जाते. यात सवसाधारणपणे एकाक , ड गरावर व जं गलात राहणारे व यां ना आधु िनक सं कृ ती व जीवन प तीचा जवळजवळ प रचय होवू शकला नाही अशां चा समावेश आहे. िगरीजन व आिदवासी अशा नावानेही ते ओळखले जातात. महारा ातील हलबा, वारली, ग ड अशी या ठळक गटाची नावे आहेत. सं शोधन िवषयाची गरज व मह व अनु. जाती व अनु. जमातीतील िव ा या या भाविनक प रप वते चा ामीण व शहरी भागातील िव ाथ व िव ािथनी या सं दभात तु लना मक अ यास करणे उपयु

आहे. कौमायाव थेतील अनु. जाती व अनु.

जमातीतील िव ा या या भाविनक प रप वते या अ यासा ारे यां यातील भाविनक प रप वतेचे तु लना मक मापन करता येते. कौमायाव थेतील िव ा याची भाविनक प रप वता िकतपत िवकिसत झाली. यां या मापना या

ीने

तुत सं शोधन मह वपूण आहे . भाविनक प रप वतेचा िव ा या या शै िणक सं पादनावर

होणा या प रणामाचे परी ण करता येते. अनु. जाती व अनु. जमाती हा समाजघटक सवागीण िवकासा या ीने आजतागायत वं िचत होता. याचा प रणाम या या भाविनक प रप वते वर िकतपत होतो याचा पडताळा पाह यात येते. एकं दरीत तुत सं शोधन हे अनु. जाती व अनु. जमातीतील िव ा या या शै िणक सं पादन, यि म व िवकासावर भाविनक प रप वतेचा होणारा प रणाम अ यास या या

ीने मह वपूण आहे . ामीण व शहरी

Copyright © 2017, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

Dr. Gunwant Sonone (Pg. 8430-8438) 8433

भागातील िव ाथ व िव ािथनी या भाविनक प रप वतेचेही तु लना मक मापना ारे भाविनक प रप वते या िवकासाक रता कौटुं िबक, शालेय, सामािजक वातावरण कसे असावे, सहशालेय उप म कोणते राबवावे, या ारे भाविनक प रप वते या िवकासाक रता उपयु उपाययोजना राबिव याक रता उपयु ठरते. ता पय,

तुत सं शोधन मानसशा ीय, सामािजक, शै िणक े ात उपयु व मह वपू ण ठरे ल, असे

सं शोधकाचे ामािणक मत आहे. सं शोधनाची उि ् ये तु त सं शोधनासाठी खालील उि ् यिनधा े रत कर यात आली. i.

अनु. जाती व अनु. जमाती या िव ा या या भाविनक प रप वतेचा शोध घेण.े

ii.

अनु. जाती व अनु. जमातीतील ामीण व शहरी भागातील िव ाथ व िव ािथनी या भाविनक

प रप वतेचे तु लना मक मापन करणे. सं शोधनातील चले तु त सं शोधनात खालील चलां चा िवचार कर यात आला. अ) वा यी चल : भाविनक प रप वता आ) आ यी चल : अनु.जाती व अनु. जमातीतील िव ा याचे ा ां क. प रक पना तु त सं शोधनातील प रक पना पु ढील माणे शहरी भागातील िव ा याची भाविनक प रप वता ामीण भागातील िव ा या या भाविनक प रप वतेपे ा अिधक असते . गृहीतके 1.

अनु. जाती व अनु. जमाती या िव ा या या भाविनक प रप वतेचा शै िणक सं पादनावर प रणाम

होतो.

2.

भाविनक प रप वतेचा िव ा या या सवागीण िवकासावर प रणाम होतो.

सं बं िधत सािह याचा व सं शोधनाचा आढावा तुत सं शोधनाक रता सं बं िधत सािह याचा व सं शोधकां या24 पूव सं शोधनाचा आढावा घे यात आला.

Copyright © 2017, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

Dr. Gunwant Sonone (Pg. 8430-8438) 8434

सं शोधन प तीची िनवड तु त सं शोधन यवतमाळ िज ातील उ च ाथिमक शाळेतील इय ा आठवीम ये अ ययन करणा या अनु.जाती व अनु. जमाती या िव ा या या भाविनक प रप वतेचा तु लना मक अ यास अस यामु ळे या िव ा याना भाविनक प रप वता चाचणी घेवनू मािहती सं कलन कर यात आले. अनु. जाती व अनु. जमातीतील िव ा या या भाविनक प रप वतेचा ामीण व शहरी भागा या सं दभात तु लना मक अ यास होणे आव यक आहे ही सम या शालेय तरावरील असू न याबाबत स ाि थती जाणून यावयाची अस यामु ळे शालेय/ िव ालय सव ण प तीचा अवलंब कर यात आला. यादश तु त सं शोधनासाठी यवतमाळ िज ातील यवतमाळ, नेर, दार हा, िद स, पुसद, उमरखेड, आण , महागां व, घाटं जी, कळं ब, बाभूळगाव, राळेगां व, पां ढरकवडा, वणी, मारे गां व, झरी जामणी या 16 तालु यां पैक 10 तालु याची िनवड कर यात आली. या 10 तालु यातील येक तालु यातू न एका ामीण व एका शहरी शाळे ची िनवड कर यात आली. ामीण भागातून 10 शाळा व शहरी भागातू न 10 शाळाची िनवड कर यात आली. 10 तालु यातून उ च ाथिमक शाळे तील शै िणक स 2007-2008 इय ा आठवीम ये अ ययन करणा या 200 अनु. जाती व 200 अनु. जमातीतील असे एकू ण 400 िव ा याची िनवड कर यात आली. सारणी . -1 यादश िनवड सारणी तालु के

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10

एकू ण

अनु.जाती (200) ामीण (100) शहरी (100) िव ाथ िव ाथ नी िव ाथ िव ाथ नी (50) (50) (50) (50) 05 05 05 05 05 05 05 05 05 05 50

05 05 05 05 05 05 05 05 05 05 50

05 05 05 05 05 05 05 05 05 05 50

05 05 05 05 05 05 05 05 05 05 50

अनु.जमाती (200) ामीण (100) शहरी (100) िव ाथ िव ाथ नी िव ाथ िव ाथ नी (50) (50) (50) (50) 05 05 05 05 05 05 05 05 05 05 50

05 05 05 05 05 05 05 05 05 05 50

05 05 05 05 05 05 05 05 05 05 50

Copyright © 2017, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

05 05 05 05 05 05 05 05 05 05 50

एकू ण िव ाथ

40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 400

Dr. Gunwant Sonone (Pg. 8430-8438) 8435

सं शोधनाची साधने तुत सं शोधनात मािहती सं कलनाक रता डॉ. यशिवर िसं ह आिण डॉ. महेश भागव ारा मािणत ‘भाविनक प रप वता चाचणी (Emotional Maturity Scale - EMS)’ चा उपयोग कर यात आला. मािहती सं कलन, िव ले षण व अथिनवचन तुत सं शोधनाक रता डॉ. यशिवर िसं ह आिण डॉ. महेश भागव ारा मािणत ‘भाविनक प रप वता चाचणी’ या सहा याने उ च ाथिमक तरातील ामीण व शहरी भागात वा त यास असलेले अनु.जाती व अनु.जमातीतील ४०० िव ा या ारे (मु ल व मु ली) मािहती सं किलत कर यात आली. सं किलत मािहतीचे िव े षण व अथिनवचन कर याक रता म यमान, माण िवचलन, ‘t’ मू य या गत सां ि यक य तं ाचा अवलं ब कर यात आला. ामीण व शहरी भागातील िव ा याची ‘भाविनक प रप वता’ दशिवणारी सारणी सारणी . 2

गट

यादश म यमान

ामीण 200 शहरी 200

माण वािधनता िवचलन मा ा

112.83 30.27 121.52 27.55

398

माण म यमाना ा त‘t’ सारणी साथकता साथक टु ी तील मू य ‘t’ तर आहे/नाही फरक मू य 2.89 8.69

3.002 1.96

0.05

साथक

121.52 140

112.83

120 100 ामीण

80

शहरी

60 40 20 0

आले ख . 1 ामीण व शहरी भागातील िव ा याची ‘भाविनक प रप वता’ दशिवणारा आले ख Copyright © 2017, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

Dr. Gunwant Sonone (Pg. 8430-8438) 8436

वरील सारणी व आलेखाव न असे िनदशनास येते क , ामीण भागातील िव ा याचे म यमान 112.83 व शहरी भागातील िव ा याचे म यमान 121.52 आहे. म यमानातील फरक 8.69 आहे. 398 वाधीनता मा ेक रता नमुना ‘t’ मू य 0.05 तरावर 1.96 अपेि त आहे. ा त ‘t’ मू य 3.002 आहे व ते 0.05 तरावर साथक आहे. याचाच अथ असा क , ामीण व शहरी भागातील िव ा या या ‘भाविनक प रप वतेत’ फरक आहे. ामीण भागातील िव ा यापे ा शहरी भागातील िव ा याची ‘भाविनक प रप वता’ अिधक माणात आहे. प रक पने चे प र ण ‘शहरी भागातील िव ा याची भाविनक प रप वता ामीण भागातील िव ा या या भाविनक प रप वतेपे ा अिधक असते.’ सारणी व आलेखानुसार प होते क , ामीण भागातील अनु. जाती व अनु. जमातीतील िव ाथ आिण शहरी भागातील अनु. जाती व अनु. जमातीतील िव ा या या भाविनक प रप वतेत फरक आहे. शहरी भागातील अनु. जाती व अनु. जमातीतील िव ा याची भाविनक प रप वता ही ामीण भागातील अनु. जाती व अनु. जमातीतील िव ा यापे ा अिधक माणात आहे. यामुळे प रक पनेचा वीकार करावा लागतो. िन कष : ‘अनु. जाती व अनु. जमातीतील ामीण व शहरी भागातील िव ाथ व िव ािथनी या भाविनक प रप वतेचा तु लना मक अ यास’, या िवषयावरील

तुत सं शोधन िवषयाचे िन कष मां डत असतां ना उ च

ाथिमक शाळे तील इय ता आठवी या िव ा याकडू न डॉ. यशवीर िसं ग व डॉ. महेश भागव ारा मािणत ‘भाविनक प रप वता चाचणी’ सोडवून घे यात आली व पुढील िन कष मां डलेले आहे.

1.

2.

अनु. जाती व अनु. जमातीतील िव ा यात भाविनक प रप वता समान आढळली. ामीण व शहरी भागातील िव ा यात भाविनक अि थरता व नेतृ विहनता समान असू न भाविनक दमन,

सामािजक कु समायोजन, यि म व िवघटन यात साथक फरक आढळला.

3.

ामीण भागातील िव ा यापे ा शहरी भागातील िव ा यात भाविनक दमन, सामािजक कु समायोजन,

यि म व िवघटन अिधक माणात आहे असा िन कष िनघतो. प रप वतेबाबत Pattramon Jmmpangprn Copyright © 2017, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

Dr. Gunwant Sonone (Pg. 8430-8438) 8437

(1986) यां या “शहरी भागातू न आलेला महािव ालयीन िश क-िव ाथ ामीण भागातू न आले या िश किव ा यापे ा जा त प रप व असतो’’ या िन कषाशी पूणपणे िवसं गत आहे.

4.

ामीण भागातील िव ा यापे ा शहरी भागातील िव ा याची भाविनक प रप वता अिधक आढळू न

आली. सं दभ ं थ : मराठी आळं दकर जयकु मार ा., (1975), “अिभनव शै िणक मानसशा ’’, पुणे , ठोकळ काशन. कडके , िशरगावे, शडगे, (ऑ टो. 2006), “अ ययनाथ चे मानसशा आिण अ यापन ि या’’, को हापूर , फडके काशन. क हाडे बी.एम., (जुलै 2007), “शा ीय सं शोधन प ती’’, नागपुर , िपं पळापुरे ए ड पि लशस. काड ले वसं तराव, महाले सं जीवनी, (2002) “सं शोधनात सां ि यक य तं ाचे उपयोजन’’, नािशक, य.च.म.मु. िव ापीठ. गग स. मा. (सं पादक), (1986), “भारतीय समाजिव ान कोश खं ड - 1’’, पुणे , क पना मु णालय. गावं डे एकनाथराव, झ बाडे वषा, (2000), “मू यािधि त िश ण ि या आिण उपचार’’, अमरावती, िनमल काशन. घाटोळ रा. ना., (2003), “समाजशाि य सं धोधन त वे प प ती’’, नागपुर , मं गेश काशन. घोरमोडे के .यु., घोरमोडे कला, (2008), “शै िणक सं शोधनाची मू लत वे’’, नागपुर , िव ा काशन. जगताप ह.ना., (1991), “शै िणक व ायोिगक मानसशा ’’, पुणे , नूतन काशन. जोशी अनं त, महाले सं िजवनी, (मे 2006), “मु त िव ापीठीय सं शोधन’’, सं शोधन मागदशन मािलका, पु प पिहले, नािशक, य.च.म.मु. िव ापीठ. पं डीत र.वी., (जून 2007), “शै िणक मानसशा ’’, नागपूर , िपं पळापुरे काशन ए ड पि लशस. पारसिनस न.रा., (1992), “ गत शै िणक मानसशा ’’, पुणे , नूतन काशन. पोखरापु रकर राजा, (2006), “सं शोधनासाठी नमुना िनवड’’, सं शोधन मागदशक मािलका,पु प 11 वे, नािशक, य.च.म.मु. िव ापीठ. भागवतवार .आ., जोगावार व.िव., बो डे रा.र., (1976), “समायोजन मानसशा ’’, पुणे , िव ाथ गृह काशन. िभंताडे वी.रा., (1989), “शै िणक सं शोधन प ती’’, पुणे , नुतन काशन. मु ळे रा. शं. आिण उमाठे िव.तु., (1998), “शै िणक सं शोधनाची मू लत वे’’, नागपूर , महारा ं थ िनिमती मं डळ. शेवतेकर-बडवे शारदा, (स ट. 2004), “िवकासाचे व अ ययनाचे मानसशा ’’, नागपूर , िव ा काशन.

Copyright © 2017, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

Dr. Gunwant Sonone (Pg. 8430-8438) 8438

सारं गपाणी मधुसु दन, सारं गपाणी सरोिजनी, (1967), “सामा य मानसशा ’’, पुणे , िव ामं िदर काशन. सोमवं शी अिनल, (2002), “राजक य िस ां त आिण राजक य िव लेषण’’, अमरावती, बोके काशन. सोहनी शं. कृ ., (मे 1993), “शै िणक टीपाकोश’’, पुणे , िहं द ु थान मु णालय. िह दी पाठक पी.डी. (2006), “िश ा मनोिव ान’’, नागपूर , िपं पळापरे काशन ए ड पि लशस । भटनागर सु रेश, (2001), “िश ा मनोिव ान’’, मरे ठ, सूया पि लके शन । मं गल एस. के ., (1975), “िश ा मनोिव ान’’, लुिधयाना, काश दस ऐ युकेशन पि लके शन । माथु र एस.एस., (1981-82), “िश ा मनोिव ान’’, आगरा, िवनोद पु तक मं िदर । इं जी Best J.W. and Khan J. V., (2000), “Research in Education”, Prentice hall of India, Pvt. ltd.

Bhagi Manjula, Sharma sunita, (1994), “Encyclopedic Dictionary of psychology”, New Delhi, Anmol Publication.

Buch M.B., “Second survey of Research in Education”, (1979), Baroda, Published by Society for Educational Research and Development.

Buch M.B., “Third Survey of Research in Education”, (1978-1983), New Delhi, Published by N.C.E.R.T. Buch M. B., “Forth survey of Research in Education”, Vol. No. 1, (1982-1988), New Delhi, Published

by N.C.E.R.T. Buch M. B., “Fifth survey of Research in Education”, Vol. No. 1, (1988-1992), New Delhi, Published

by N.C.E.R.T. “Six survey of Research in Education’, Vol. No. 1, (1993-2000), New Delhi, Published by N.C.E.R.T. Mangal S.K. (2003), “Advanced Educational Psychology”, New Delhi, Prentice Hall of India.

Roy B.K. “Census of India”, Reginal Devision of India, (Cartographic Analysis Occasional Paper) Series 1, Vol. 12, ( 1988) New Delhi, Maharashtra Govt. Of India.

Saksena N.R. Sharma B.K. Mohanthy R.K, “Fundamental of Educational Research”, Surya Publication, Meerut, 2003.

Singh Yashvir & Bhargava Mahesh, “Mannual for Emotional Maturity scale”, (1990), Agra, National Psychology Corporation.

Copyright © 2017, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies