Esseghemiseenwijkmeteengeschiedenis.1 Haarnaamverwijstnaardetijdvande Franken,eenverzamelingvanoorsprongGermaansestammen,dienahetverdwijnenvan hetRomeinseRijkdemachtoverWest-Europaovernamen.HetRomeinselevenhadzich afgespeeldinsteden,maardeFrankenleefdenhoofdzakelijkopenvanhetplatteland.Ze bouwdener villae,groteruraledomeinenmettientotvijftigensomsmeerbewoners.De domeinenwerdenvangeneratieopgeneratieovergedragen.Sommigenvormdenhetbeginvan gehuchtenofdorpen,ofvanparochies.Maarsteedsbleefdeplekdenaamvandeeerstebewoner dragen.
Doorgaanswordtaangenomendat‘Esseghem’een verbasteringisvanhetFrankische‘Esso-Inga-Heim’:“de hofstede(heim)vandeafstammelingen(inga)vanHeer (clanleiderofedelman)Adzo(Esso)”.Hetgrondgebiedvan hethuidigeJettezoudestijdsvierFrankischehofstedenof ruraledomeinengekendhebben.Esseghemwasereenvan.
Straatmozaïek in de Esseghemstraat, geïnspireerd op een tapijt, gerealiseerd door René Magritte en zijn echtgenote Georgette, tentoongesteld in het Magrittemuseum in de Esseghemstraat (door Anne Minne)
Erbestaanoverigenswelmeer‘Esseghems’inBelgie.2 Zostonderooiteenkasteel‘Esseghem’op hetgrondgebiedvandeOost-VlaamseparochieBalegem.Erwasookeengrotepachthoeve(van 17ha)metdienaamvlakbijHofstade,eigendomvandeMarkiezenvanLede.Maarofalle Esseghemsgestichtzijndoorafstammelingenvaneenendezelfdeoorspronkelijkeclanleiderof edelmanmetdenaamAdzo,isonmogelijkmetzekerheidtezeggen.Hetkangaanom naamgenoten.‘Adzo’kanzelfsevengoedverwijzennaarhetFrankischewoordvoor‘vadertje’.
InJetteheeftdetijdallesporenvandeFrankischedomeinenuitgewist.Alleendenamenhebben detijdoverleefd.InJetteduiktdenaam‘Esseghem’voorheteerstindocumentenopin1321.De naam‘Jette’zelfwasaleerderopgedoken,in1095,enwerdtoenals‘Jetta’vermeld.Waaropdat ogenblikpreciesdegrenzenlagenvanhetgehuchtEsseghem, isnietpreciesaftebakenen.Quaoppervlaktewashetalleszins groterdandehuidigewijkmetdienaam.Ooitstrektehetzich inhetnoordenuittotaanwatnudeHoubadeStrooperlaanis. Daarstondtussen1879en1912deEsseghemmolen(ten oostenvanhethuidigeBrugmann-ziekenhuis).Maartoende molengebouwdwerd,haddeaanlegvandespoorlijntussen BrusselenGent,driedecenniaeerder,hetgehucht(ende gemeente)middendoorgesneden.Daardoorisdenaam ‘Esseghem’gaandewegenkelnogophetzuidelijkedeelvanhet gehuchtgaanslaan,dehuidigeEsseghemwijk.
De Esseghemmolen
VanafdeMiddeleeuwengingJette,endusookhetgehuchtEsseghem,overinopeenvolgende adellijkehandenenkendehetdiversepolitiekebestuursvormen(schepenbank,heerlijkheid, graafschapen,tenslotte,gemeente).Hethistorischehartvanhetgehuchtwerdgevormddoor enkelehofsteden,zoalstezienisopkaartenuit1777en1810.Hetsitueertzichongeveerwaar nuhethuizenblokligtdatgevormdwordtdoordehuidigeJulesLahaye-,Delathouwer-, Loossens-enEsseghemstraat.DankzijdeMolenbeekwashetdestijdsomgevendooreenreeks visrijkevijvers(waarnudeAugustijnernonnenstraat,hetkerkhofvanJetteendePrins Leopoldsquareliggen).Voorhetgebruikvandievijversmoestendeinwonersvanhetgehucht eenjaarlijksecijnsbetalen.Tegenhetmiddenvandenegentiendeeeuwwarendemeestevijvers echterdraslandgeworden.
Langetijdbeperktehetgehuchtzichhoofdzakelijktotenkelehofsteden,omgevendoor weilandenenboomgaardenenmethierendaareenkasteelofeenlandhuisvaneenwelgestelde familie.Inhetzuiden–opdewegdieGanshorenmetLakenverbond–lageenergpopulaire afspanningmetbrouwerij, ‘Pannenhuis’.Wanneerdie preciesisgebouwd,is onduidelijk.Sommigebronnen vermeldende16de eeuw,terwijl anderenopmerkendatde afspanningpasinhetlaatste kwartvandeachttiendeeeuw vermeldwordt.Hoedanook,het iseenvandeoudstegebouwen vanhetnoordenvanBrussel.In hetbeginwashetdevastestek vanlandbouwersenhandelaars dievanuithetnoordennaarde Brusselsemarktenafzakten.Nadien kwamdeBrusselse beau monde erverpozingzoekentijdenshetwandelen.Vanhierhaddenze immerseenprachtigvergezichtopBrusselendeomliggendeweidenenvelden.Deplekwaszo populairdaterin1830eentweede,grotereafspanningwerdgebouwd,neternaast,de‘Nouveau Pannenhuis’,meteenmini-hippodroomvoordekinderen.Eeneeuwlaterwerddieechter geslooptbijdeverbredingvandePannenhuisweg(hetbeginvandelatere Rechtschapenheidsstraat).Deoorspronkelijke‘AncienPannenhuis’bleefgespaard–totopde dagvanvandaag.
De oude en de nieuwe Pannenhuis
Indeloopvande19de eeuwwasJetteingrijpendbeginnenveranderen.Hetbehieldweliswaar nogenigetijdzijndorpskarakter,maardoordeverbindingswegmetLakenteplaveienin1850 werdhetnugemakkelijkbereikbaar.DatwasnogmeerhetgevaltoenJetteenkelejareneen stationkreegopdespoorlijnBrussel-Gent.Debevolkinggroeidelangzaam,maarzekeraan. Openbaregasverlichtingdeedzijnintrede.Een beau monde vanrenteniersenwelgestelden bouwdeerlandhuizen,villa’senkasteeltjes.Jettewerdzode‘rijkebuiten’vanBrussel,eenvan demooistebuitenwijkenvandehoofdstad,schreefde Moniteur (hetBelgischStaatsblad)in 1868.3 OokinEsseghemkwamengefortuneerdefamilieslandhuizenbouwen.
MaarookinhethistorischehartvanEsseghemnamdebevolkinggestaagtoe,zokunnenwe opmakenuiteenkaartvan1870.Dieinwonershaddenechterweinigtemakenmetdegegoede
burgersenhunlandhuizenenvilla’s.Hetwarenvermoedelijkpachtersenkleine‘zelfstandigen’, vanvodderapers(‘kajoeberers’)overbakkersenmandenmakerstotlantaarnaanstekers (‘lanteirnemannen’)enmessenslijpers(‘scheresliepers’).Enherbergen,veelherbergen,net zoalsinderestvanJette.DitdeelvanEsseghemwerdeenvolkswijkvansteegjesen binnenhofjes,meteenheeleigenaardengebruiken.Opdejaarlijksekermisinaugustuswerd eenKeizergekozen.Dekermiseindigdesteevastmeteen“grote jaarmarkt van grote ezels en wilde konijnen, leege borzen en portemonnaies te koop in het groot”.4
Dekomstvaneenpaardenbaanlangsdespoorwegopheteindevandeeeuw,deelsophet grondgebiedvandeEsseghemwijkendeels opLaken,brachteenheelnieuwedynamiek indewijk.Dehippodroomtrokimmerseen helereeksnevenbedrijfjesaan:bookmakers, paardentuigwinkels,paardenkopers,jockeys, ateliers,fouragewinkels.Kortom,de Esseghemwijkwerdeen‘paardenwijk’.5 Ze trokookheelveelvolkaan,zoveelzelfsdatde Jetsepolitieagentenhunbeklagdedenoverhetoverwerkdatzeveroorzaakte.6 Eenreisgids–meteenzweemvannostalgienaarvervlogentijden–schreefin1895dathetpubliekdatde estaminetsindebuurtvandehippodroombezocht–zoalsde‘AncienPannenhuis’–“ erg ordinair [was] geworden”.7
Enkelejarenlater,nieuwemetamorfosevoordeEsseghemwijk.In1907moetdehippodroom sluitenomwillevandeaanlegvaneennieuweringlaan(waardeSmetdeNaeyerlaandeelvan uitmaakte).Opdeterreinenvandehippodroomkwamnueennieuwe‘gasfabriek’.Deoude gasfabriekaandeoverzijdevandespoorweg(enwaaraandenogsteedsbestaandeGasstraaten derijenarbeidershuisjesaanweerszijdenvandeLedeganckstraatherinneren)was ontoereikendgewordenvoordetoegenomenvraagnaargas(voorstadsverlichtingénvoor
Plan van het historisch hart van Esseghem (P.C. Popp, ca. 1870)heteluchtballonnen!).Uitbreidingvandeoudefabriekwasnietmogelijkdoordevelehuizendie intussenronddefabriekwarengebouwd.
(Foto rechts) Ledeganckstraat (op de achtergrond zien we een van de torengebouwen van de Jetse Haard, gebouwd op de plek waar eerder de (nieuwe) gasfabriek stond.)
Evenleekheteropdatdenieuwefabriekernietzoukomen.Fellokaalprotest,geleiddoor burgemeesterEdmondTircher,deedhetplanbijnakapseizen.Maarnaeendirectetussenkomst vanLeopoldIIhaaldendevoorstandershunslaguiteindelijktochthuis.8 Denieuwefabriek bestonduitvier‘gazometers’eneeninstallatieomgastewinnenuitsteenkool.
DeemotiesronddekomstvandegasfabriekdoendenkenaanwatStijnStreuvelsnetindiejaren schreefoverdegevolgenvandemoderniseringvoorhetoudedorpsleven:
“[…] onder ’t gerucht en ’t gehamer der werkhuizen en ’t gedruisch der indringende menigte vreemdelingen, gaat de oude dorpsziel te loor. Het nieuwe dorp is een ding zonder eigen karakter geworden, waarin de oude inwoners rond dolen en zoeken naar iets, dat ze verloren hebben; ze voelen zich vreemd, overweldigd in hun eigen dorp, dat ze niet meer verkennen en voor ’t eerst van hun leven ondergaan zij de triestigheid van het heimwee.”9
Gehamerwaserzeker.TussenhetstationvanJetteendegasfabriekbegonnentreinstellennu voortdurendheenenweerterijden,geladenmetsteenkool.Zedeponeerdenhunvrachtophet uitgestrekteterreinvandefabriek.10 Destankvandefabriekomzwachteldebijmomentende helewijk.
DenieuwegasfabriekbrachtookveelnieuwvolknaarJette–een“indringende menigte vreemdelingen”omStreuvelsteciteren(alsprakenzevermoedelijkallemaaleenVlaamsdialect –ennaverloopvantijdhetJetsenalleenmaarJets).Deoudevolkswijkwerdnueen arbeiderswijk,zoalseerderronddeoudegasfabriek.Watovereindbleef,warendevele herbergenéndeplaatselijkegebruiken:eeneigenkaatsploeg(‘PeloteEsseghem’),een ballodrooméneen(uitstekende)voetbalploeg.Endejaarlijksekermismetdeverkiezingvan een‘keizer-president’.MaardaarkwamnueenMissEsseghemverkiezingbij.
Dewijkstondookbekendomhaar“gamins van den Esseghem”.Diehaddeneenbedenkelijke reputatieinderestvanJette,vooralalszeindewoonwagensvandeKleineEsseghemstraat woonden,indeschaduwvandegasketels.Hetiswaarschijnlijkdoordekomstvandegasfabriek endetransformatievandeEsseghemwijkineenarbeidersbuurtdatdewijkhaarkwalijke reputatieverwierf. Classes laborieuses, classes dangereuses. Vroegerleefdende beau monde in hunlandhuizenendebewonersvandekrakkemikkigehuizeninhethistorischehartvandewijk instriktgescheidenwerelden.Detoenemendeurbanisatiebrachtdearbeidersvan‘Laag-
Esseghem’nuechterindenabijheidvandegroeiendemiddenklassediezichin‘Hoog-Esseghem’ gingvestigen.DehuidigeJulesLahayestraat(vroegerheettediedeLakenstraat)vormdedaarbij zowatdefysiekegrenstussenLaag-enHoog-Esseghem.
TijdsbeeldenvanLaag-Esseghemtoneneenverloederdesloppenwijk,methierendaarnogeen restantvaneenhoeve.DatwasookdeconstateringvanhetBeschermcomitéder Werkmanswoningenvanhetarrondissement,datdaaromin1913deonteigeningbevalvaneen reekshuizen.
Laag-Esseghem
(Foto links) Hoek Jules Lahaye- en Kleine Esseghemstraat (met de ketels van de gasfabriek op de achtergrond)
Esseghemstraat 83
Kleine Esseghemstraat
TotverindetwintigsteeeuwvermedenveleJettenarennaarLaag-Esseghemtekomen. Kinderenwerdophethartgedrukternietrondtehangen.StratenalsdeJosephLoossensstraat endeG.Delathouwerstraat–hethistorischehartvanEsseghem–warentotinhetmiddenvan dejarenvijftigonverhardelandwegen-zonder-naam,diebijelkeregenbuiveranderdenin modderpoelen.Woningenwarenernogvochtigekrottigehuisjesenwellichtwarensommige ervannietaangeslotenophetdrinkwaternetenderiolering.Tientallenwoonwagensstonden decennialangopgesteldinde(Kleine)Esseghemstraat,“een smal middeleeuws steegje met ronde kasseikoppen, aan weerskanten bebouwd met kleine witgekalkte kabouterwoningen”,naarde woordenvanJettenaarDirkLahaye11 Delaatstewoonwagensverdwenenerpasergensophet eindevandejaren1980.IndatdeelvandeEsseghemstraatzijntotopdedagvanvandaagnog
ruïnestezienvanwatooitdeoudearbeiderswijkwasénhetallerlaatsteoverblijfselvandevele steegjesenimpassesdiedewijkooittelde.
‘Laag-Esseghem’stakschrilaftegen‘Hoog-Esseghem’tenzuidenvandeJulesLahayestraat, pakwegtussenhetkasteel‘Esseghem’12 (opdehoekvandehuidigeJosephLoossensstraatmet deEsseghemstraat,waarnudeFranstaligegemeenteschoolJacquesBrelstaat))en‘LaCloche’, eencafé/laiterie-annex-hondendressuur‘AuClubduChienBerger’opdehoekmetdeLeopold-Istraat.
Kasteel ‘Esseghem’
Hoog-Esseghem
La Cloche
Ruïne van oude wasserij (Kleine) Esseghemstraat 2 (2023)
Het laatste steegje van de Esseghemwijk (2023)
OokHoog-Esseghemwassindsdeeeuwwisselingforsgaanveranderen.Helemaalbovenaan,in deLeopold-I-straat,enophetzelfdemomentalsdebouwvandenieuwegasfabriek,hadeen kloosterorde,diezichsindshonderdenjareninzettevoorarmenenziekeninBrussel,beslisteen bijhuisopterichten 13 In1906begonnendeGasthuiszusters-Augustinessenerviastromannen bouwgrondenaantekopen,alsookeen uitgestrektdomeinmeteenstatig landhuis,gebouwdin1821doortoenmalig burgemeesterNicolasBonaventure(en nadienverscheidenekerendoorverkocht, waaronderaandefamilieVanRoye, eigenaarsvaneenbrouwerijeneen mouterij,enalslaatsteeigenaaraanIvan Theyssens,raadsheerinhetHofvan Cassatie)14 Dezustersverhoogdenhet landhuiseerstmeteenverdiepingen breiddenhetdanuitmeteenimmense dubbelehoekvleugel,diedehelebuurtdomineerde.Hetcomplex,datdenaam‘SintAugustinusgesticht’kreeg(later‘Sint-Augustinusinstituut’),hadeeneigenkerkje,alsookeen boomgaard,boerderij,kleineveestapelenstallen,voordebevoorradingvanzowelhetrusthuis alshetSint-JanshospitaalinhartjeBrussel.In1909opendehetdedeurenenontvinghetzijn eerstebejaardenenzieken.VeledecennialaterzouhetSint-Augustinusinstituutzijn moment de gloire kennenalsdecorvoordedrukbekekentv-reeks‘JeroomenBenzamien’(1966)endefilm ‘HomeSweetHome’(1973).
VoordedagelijksewerkingvanhetrusthuisstondendeGasthuiszusters-Augustinessenin.Maar voorhetbeheervandegrondendiedeordehadlatenaankopensinds1906,richttenzein1908 eenapartenvop.Destromannendiemethetgeldvandeordedegrondenenhetlandhuis haddengekocht,werdendehoofdaandeelhouders.Zebrachtendezeeigendommenineninruil verwiervenzeaandelenindenv.Belastingontduikingdoordezusters?Grondspeculatie? Misschienwatvanbeide.Hetisalvastvandezenvdateenaantaltoekomstigebewonersvande EsseghemwijkhunbouwgrondindeEsseghemstraatkocht.
MaarerwasnógmeerdatHoog-Essegheminhetvoorbijedecenniumingrijpendhadveranderd. AandevooravondvandeEersteWereldoorloghadhetbisdomMecheleneennieuweparochiein dewijkgepland,omdatdebestaandeSintPietersparochiedesneltoenemende bevolkingvanJettenietmeerkon opvangen.KardinaalMerciergafopdracht aanMichelSwalus,onderpastoorvande Sint-Pieterskerk,omeenkerkjete bouwen.15 Swalus,eenfervent Mariavereerder,bekwamdathetkerkjeén denieuweparochieaanOnzeLieveVrouw vanLourdeszouopgedragenworden.Het kerkjewerdingehuldigdin1913.
OpPinstermaandag1915kwamen4000bedevaarders(onderbezielingvandeFranciscanen)er debeschermingafsmekenvanMariavoordesoldatenaandeIJzer.Omdathetkerkje
onvoldoendeplaatsboodaanzoveelbedevaarders,organiseerdeMichelSwalusdeplechtigheid opeenbraakliggendterreinnaasthetkerkje.Diezelfdedagnogbeslistehijomdaareenreplica vandeLourdesgrotoptetrekken.InaugustusvandatjaarhuldigdekardinaaldoorMercierhet geheelin.Indevolksmondzouhetalsnelhet‘Grotteke’wordengedoopt.
HetGrottekegroeideuittoteenpopulairbedevaartsoordvoortienduizendenpelgrims,dievan heindeenverrenaardeEsseghemwijktoestroomden–zekertoendeoorlogbedevaartennaar Lourdesonmogelijkmaakte.DeVlaamsedichterenschrijverKarelvandeWoestijne,dietijdens deEersteWereldoorloginLakenwoonde,getuigtin1916vanhetsuccesvanhetnieuwe bedevaartsoord:
“Zo zijn ze van heinde en verre gekomen, uit alle hoeken van Brabant, meestal te voet, enkele in sjezen, de witte wegen langs, op de sukkeldraf van dikkoppige paardekens, oude platte knollen, die hun grijsheid of hun amechtige krankheid voor opeising gespaard heeft: hun moede poten, die ze bij iedere stap van iedere hoef als een straatsteen uit de witte weg schijnen te lichten (het beeld is, geloof ik, van Francis Jammes), zeulen van uit de verste gehuchten de bedevaarders naar het heiligdom waar zij van de Moeder Maagd de vrede gaan afsmeken.”16
Nadeoorlogwerdhetterreinuitgebreidmeteenpark,kruiswegeneenzesmeterhoogbeeld vanJezusopeencalvarieberg.
Vrij België, 28 april 1916
Nogradicalervoordewijkwasdehertekeningvan haargrondplanwaartoedegemeenteraadin1916 hadbeslistomdesnelgroeiendebevolkingopte vangen.Zevennieuwestratenwerdenaangelegd. Oudehuizenwerdengeslooptofonteigend.HoogEsseghemwerdverbreedvan6tot12mengeplaveid Nieuwerioleringwerdaangelegd.Hetresultaatliet nietopzichwachten.Nieuwehuizenwerden gebouwd,vaakmetart-deco-elementen.Vanafde jarentwintigkwamenbedienden,artiestenenonderwijzerserzichvestigen.Grootverschilmet Laag-Esseghem:debewonerswoondeningrotehuizenéninhetgroen,wantdekantvande straatmetparehuisnummersbleefnoglangetijd,totindejarenvijftig,grotendeelsonbebouwd, openkeleeenzamehuizenna,enmetvooralveelbraakliggendegrond,moestuintjeseneen bloemenkwekerij.
RenéMagritte,dievan1930tot1954inHoog-Esseghemwoonde,heefteenheeleigenversievan zijnstraatgeschilderd.Hetschilderijzelfisverlorengegaan,maareenvoorbereidendeschets bleefbewaard.17 Hetiswelnietzekerdatzijnburenerzichinzoudenherkendhebben.Magritte kennenzenatuurlijkwel.MaartoenhijinJette woonde,washijnognietdecultfiguurdiehij laterzouworden.“Een schilder,”zoherinnert eenbuurietshogeropdeEsseghemstraat, MarcelCoolsaet,hemzichlaterineenvanzijn notitieboekjes.
Magritte, La rue Esseghem (1950)
1 Tenzijandersaangegeven,isdegeschiedenisvandeEsseghemwijkgebaseerdop:J.Lindemans,De plaatsnamenuitgaandeop-ghemen-inghen. Eigen Schoon,1911,jg.1,nr.1,pp.14-16enOnze plaatsnamen. Eigen Schoon,1911,jg.1,nr.8-9,p.141;V.Steurs,DeFrankischeoptochtdoorheen’t Mechelsche. Gazet van Mechelen,15februari1942; Op ontdekking naar Jette en haar verleden,Jette,s.d.;de artikelsvanRobertVandenHautein Ons Graafschap,Jaarboeken1992en1993-1994vandeGeschied-en HeemkundigeKringvanhetGraafschapJetteenOmgeving.Defoto’svanLaag-Esseghemzijnontleendaan deErfgoedbankBrussel.
2 Bijdebeschrijvingvandeverschillende‘Esseghems’inBelgiëkreegikdehulpvanverscheidene heemkundigen.EenwoordvanoprechtedankaanGeorgesVandeWinkel(HetLandvanAalst),Marc UyttersprotenBartVanLangenhoven.
3 Le Moniteur belge,20april1868,p.1975.
4 JosGeerts,HetKeizerrijkEsseghem. Ons Graafschap,Jaarboek1995vandeGeschied-enHeemkundige KringvanhetGraafschapJetteenOmgeving.
5 AndréMonteyne,DestraatnamenvanJette(17). Gazet van Jette,november1995.
6 RobertVandenHaute,FeuleshippodromesdeJetteetenvirons. Ons Graafschap,Jaarboek22,1992.
7 Environs de Bruxelles. Guide de l’excursionniste.Brussel,GuidesMontaigne,1895,p.33.
8 AndréMonteyne,DestraatnamenvanJette(52). Gazet van Jette,januari2011.
9 StijnStreuvels,VeldenDorp.MaxRooses, Vlaanderen door de eeuwen heen.Amsterdam,Elsevier,1912, p.38.
10 Inzijnmemoires, De Ket van Jette (uitgegevenineigenbeheerin2014),schetstDirkLahayeeen levendigbeeldvanhetleveninJettenetvoorennadeTweedeWereldoorlog.HijwoondeindeSintNorbertusstraat,netbovendeEsseghemwijk.
11 DirkLahaye, De Ket van Jette,p.127.
12 Het‘KasteelEsseghem’waseenkasteelvilla,indenegentiendeeeuwgebouwddoorondernemeren rentenierDelattre,dieergactiefwasindeSint-Pietersparochie.Nazijnoverlijdenwerdzeverkochtaan defamilieJeanEyermanendefamilieDansette.NadienkochtdegemeenteJettehetgebouwenrichtteer in1921deeersteapartemeisjesklasin.In1938werdhettenslotteafgebrokenomplaatstemakenvoor eenvolwaardigemeisjesschool.
13 ErzijnweiniggepubliceerdebronnenoverhetJetseSint-Augustinusinstituut,openkeleparagrafenna inM.DeMeulemeester, De Gasthuiszusters van Brussel (Leuven,Sint-Alphonsusdrukkerij,1934)enW.Van Goubergen, De Gasthuiszusters-Augustinessen van Brussel (1186-1986), 800 jaar ziekenzorg (Deurne, 1986).Erwerdvooralgeputuitdearchievenvandeorde,dieberustenbijKADOCinLeuven,netzoalsde archievenvandeZustersvandeOnbevlekteOntvangenisuitDinant.
14 BenoîtMihail, De kastelen.UrbanBrussels,2020;ArchiefvanDeGasthuiszusters-Augustinessenvan Brussel,KADOC(Leuven),BE/942855/1360/94.
15 Kerk en Leven,11mei2005.VoordegeschiedenisvandeOnze-Lieve-Vrouw-van-Lourdesparochieheb ikookkunnenplukkenuitdewebsitevandepastoraleeenheidL’OlivierinJette (https://www.upolivier.be/Grotte%20Notre-Dame%20de%20Lourdes.nl.htm)enuiteenbijdragevan AndréMonteyne,DestraatnamenvanJette(36). Gazet van Jette,15november2008.
16 KarelvandeWoestijneinde Nieuwe Rotterdamsche Courant van15mei1916.Herdruktin LACATijdingen,jaargang26,2,april2015.
17 HetJetseMagritteMuseumiszovriendelijkgeweestommijdeschetsvoor La Rue Esseghem (1950)te signaleren.ZijstaatafgedruktinDavidSylvester, Catalogue raisonné de René Magritte. NewYork,The MenilFoundation&PhilipWilsonPublishers,1992,Vol5.