Online rapport geheugen collectief vakmanschap de smid als centrale figuur voor website

De smid als centrale figuur in de landelijke gemeenschap van de Kempen

Dit rapport werd opgemaakt door Peter Van der Hallen en Hannelore Vandebroek, onderzoekers van Geheugen Collectief in opdracht van het Domein Bokrijk. Š Geheugen Collectief vzw 2016

Voorwoord In opdracht van het Domein Bokrijk voerde historisch projectbureau Geheugen Collectief onderzoek naar vakmanschap op het Kempense platteland tussen 1600 en 1914 en naar een aantal gebouwen van het Openluchtmuseum.

Voor elk van de geselecteerde gebouwen en vakmanschappen werd een onderzoeksrapport opgesteld. In de zogenaamde locatierapporten onderzoeken we telkens een gebouw dat vandaag in Bokrijk staat: we hebben aandacht voor de geschiedenis van het gebouw zelf – wie woonde erin of wie gebruikte het – en voor de context: de geschiedenis van het dorp waaruit het gebouw afkomstig is. In de vakmanschapsrapporten is er aandacht voor de geschiedenis van het product of het beroep en de eraan gerelateerde materiële cultuur. Daarnaast werden bij elk vakmanschap één of meerdere ‘focussen’ uitgewerkt: een afgebakend thematisch en chronologisch verhaal over een aspect van het leven op het platteland in de periode 1600-1914.

Inleiding De smid was een van de eerste en belangrijkste vakmannen op het platteland in het verleden. Quasi elk dorp had zijn smid en hij was voor de plattelandsgemeenschap zo goed als onmisbaar. De smid had een bijzondere en mysterieuze status: hij beheerste het metaal. Hoe hij dat deed was ‘het geheim van de smid’. Dit werkte ontzag op bij de rest van de gemeenschap. Als bewerker van metaal was hij betrokken bij het maken van gereedschappen voor de landbouwers en bij bijna elk ander vakmanschap in de landelijke gemeenschap. De smid moest daarom nauw samenwerken met andere beroepen en kwam zo in contact met bijna alle bewoners van het dorp. De smid was er (als hoefsmid) tevens verantwoordelijk voor dat paarden – de belangrijkste krachtbron in het verleden – goed konden functioneren.

Smeden waren centrale figuren in het dorpsleven en speelden vaak een belangrijke rol in de dorpspolitiek.

Door de mechanisering en de ontwikkelingen in de metaalindustrie nam het belang van de algemene smid vanaf het einde van de negentiende eeuw sterk af. De hoefsmid bleef belangrijk zolang paarden een grote rol bleven spelen in de landelijke economie. Na de Tweede Wereldoorlog deed de mechanisering de rol van het paard in de landbouw verdwijnen. Ook in de Kempen verdween met het paard de smid uit het leven van het dorp.

1.Globale geschiedenis van het smeden Smeden is een bijzonder oud vakmanschap. Het gaat terug tot de prehistorie. De eerste metalen die door de mens bewerkt werden, waren waarschijnlijk goud, zilver en koper. Die metalen komen immers vaker in een zuivere toestand voor in de natuur en zijn bovendien, als zachtere metalen, gemakkelijk smeedbaar. Het belang van de evolutie van de gebruikte metalen voor de geschiedenis van de mensheid

uit zich in het gebruik ervan voor het benoemen van de opeenvolgende tijdsvakken van de prehistorie.

Goud en zilver werden vooral voor juwelen gebruikt door de voorlopers van kunsten edelsmeden.1 Het eerste metaal dat regelmatig voor gebruiksgereedschappen werd gebruikt, was koper. De oudste vondsten dateren van ca. 5000 voor Christus, het begin van het zogenoemde kopertijdperk in het Midden-Oosten. In de daarop volgende periode, het bronzen tijdperk, ontdekten de mensen dat tin bij koper voegen het metaal steviger maakte. In Europa liep het bronzen tijdperk van ca.

2300 tot 700 voor Christus.

In de volgende periode, de ijzertijd, begonnen mensen ijzer te gebruiken om voorwerpen te vervaardigen.2 De technieken om ijzer te bewerken bereikten Europa vanuit het oosten. IJzer verving al snel brons als metaal voor wapens en gereedschappen omdat het sterker was. Daarenboven was ijzer gemakkelijker te vinden en te ontginnen dan koper en tin. Het smeden van ijzer vergde echter meer kunde en kennis dan het bewerken van brons. De smeedtechnieken voor het bewerken ervan waren anders. Er waren hogere temperaturen voor nodig en het metaal kon niet via verhitting gehard worden. Bij ijzer gebeurde het harden door langdurig op het materiaal te slaan.

IJzerbewerking ontstond niet enkel in Europa en het Midden-Oosten. Ook in NoordAmerika en Midden-Afrika ontwikkelde de mens technieken om ijzer te bewerken, al leidde dit nooit tot grootschalig gebruik ervan. Ook in China kwam de ijzerproductie op gang. Omdat het smeltpunt van het lokaal gevonden ijzer door het hoge fosforgehalte daar lager lag, kwamen sommige technieken, zoals het produceren van gietijzer, daar sneller tot bloei dan in Europa.3 Ook in België en meer specifiek in de Kempen werd vanaf de ijzertijd ijzererts ontgonnen. In de ijzertijd waren de Kelten, die toen het latere België bewoonden, meer vertrouwd met de ijzerbewerking dan de toenmalige Romeinen en Grieken, ondanks het relatief lage technologieniveau van de Keltische beschaving. De smid was in die lokale gemeenschappen een belangrijk persoon. Hij kon als enige zorgen voor de metalen voorwerpen die van groot nut waren in de maatschappij.

De smid bleef belangrijk. Al vanaf de middeleeuwen had bijna elk dorp in Europa zijn eigen smid. Smeden waren van belang voor de hele maatschappij omdat voor bijna alle harde gereedschappen en gebruiksvoorwerpen ijzer gebruikt werd. De smid, die kon zorgen voor die metalen voorwerpen, had heel wat aanzien in de lokale gemeenschap. In de steden ontstonden er doorheen de middeleeuwen georganiseerde gilden of ambachten. De smeden waren bij de eersten die zich op die manier organiseerden.4 Er ontstonden verschillende specialiteiten binnen het vakmanschap zoals hoefsmid, wapensmid, koperslager, edelsmid, sleutelsmid, spijkermaker, muntslager, …5 Die uitsplitsing in specialisaties beperkte zich grotendeels tot de stedelijke context, op het platteland moest de smid vaak van alle markten thuis zijn.6 1 VAN REMOORTERE, In den tijd van Jan de Scharensliep en Smidje Smee. Oude ambachten in woord en beeld, 128-136.

2 http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=13&Itemid=20, geconsulteerd op 21 augustus 2015.

3 Ibidem.

4 VAN BOUCHAUTE, Grondstof, stof tot nadenken: metaal, 9. Zie voor meer informatie over vakmanschap in stad en platteland het algemeen rapport.

5 Zie ook: BAUMEISTER, Die Dorfschmiede, 8.

6 KERKHOFS, Bocholt, heden en verleden, 160.

In de middeleeuwen vonden enkele innovaties plaats in de ijzerbewerking. IJzer werd vanaf de vroege middeleeuwen ook in laagovens – geladen met steenkool en erts – gesmolten. Zo bleven er nog wel heel wat onzuiverheden in het metaal achter, die de smid tijdens het smeedproces moest verwijderen. Tegelijkertijd zorgde de ontwikkeling van de mechanische aandrijving van de blaasbalg door waterkracht ervoor dat het ijzer gemakkelijker kon vrijkomen uit het erts. 7 Vanaf de achttiende eeuw werden er voor het smelten van ijzererts hoogovens gebruikt, gestookt met houtskool. Die evolutie kwam uit Duitsland en verspreidde zich daarna over de rest van Europa. De hoogoven kon een hogere temperatuur bereiken dan de laagoven. Daardoor smolt het ijzer beter en had het een homogenere structuur. Zo nam de kwaliteit van het metaal toe, waardoor het voor sommige toepassingen beter bewerkt kon worden. 8 Het ijzer uit hoogovens werd vooral gebruikt voor gietijzeren producten. Voor gesmede voorwerpen bleef men langer ijzer uit laagovens gebruiken.

Tijdens de negentiende eeuw maakten verdere technologische ontwikkelingen de productie van modern staal mogelijk. Dat leidde tot de massaproductie van metalen onderdelen en gereedschappen in gemechaniseerde fabrieken. Vooral vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw kwam het vakmanschap van de smeden door de opkomst van die massaproductie onder druk te staan. Volgens de industrietelling van 1910 waren er in België nog 7506 smederijen, waar in totaal 15080 mensen actief waren.9 Dat aantal zakte verder doorheen de twintigste eeuw.

Smeedijzer, gietijzer en staal IJzeren voorwerpen bestaan zelden uit zuiver ijzer. Ze zijn gemaakt uit legeringen met andere elementen, waarbij koolstof naast ijzer het belangrijkste element uitmaakt. De drie belangrijkste soorten ijzer – smeedijzer, gietijzer en staal – hebben allemaal een ander gehalte aan koolstof, wat hen andere eigenschappen geeft en geschikt maakt voor andere toepassingen.

Gietijzer bevat een hoog koolstofgehalte (rond vier procent). Het is erg hard, maar ook zeer bros en kan barsten of breken bij een stevige schok. Het kan niet gesmeed worden en werd daarom gegoten in mallen om in de juiste vorm af te koelen. 10 Het is erg geschikt voor sommige zaken, zoals huishoudgerei of kachels, maar minder voor zaken die een zekere flexibiliteit moeten bezitten. Gietijzer kon sinds het einde van de achttiende eeuw geproduceerd worden in Europa op vrij grote schaal met behulp van hoogovens.11 Om van ruwijzer smeedijzer te maken moet een groot deel van de koolstof uitgebrand of uitgehamerd worden door lang op het hete metaal te slaan (tot minder dan één procent koolstof). Smeedijzer is moeilijk smeltbaar maar kan goed in vorm gehamerd worden of op andere manieren bewerkt worden. 12 Het is zeer flexibel en schokbestendig, maar minder hard dan gietijzer. Bovendien is het goed bestand tegen corrosie waardoor het geschikt is voor toepassingen in de open 7 http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=15&Itemid=22, geconsulteerd op 21 augustus 2015.

8 CORTHOUT, Vakkennis voor de metaalbewerker, 4.

9 SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, 3.

10 LANDES, Arm en Rijk, 206.

11 http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=16&Itemid=222, geconsulteerd op 04 augustus 2015.

12 DECAT, ‘Oude ambachten en folklore: de smid’, 69.

lucht.13 Traditioneel werkten smeden met smeedijzer geproduceerd met behulp van laagovens, waarin lagere temperaturen konden worden bereikt dan in hoogovens.

Vanaf het midden van de negentiende eeuw verminderde de interesse in smeedijzer. Het werd duurder dan gietijzer en daarenboven werd het verdrongen door staal, waarvoor op dat moment nieuwe procedés werden ontwikkeld. 14 Staal met een gemiddeld koolstofgehalte (één tot drie procent) combineert voor een groot gedeelte de goede eigenschappen van gietijzer met die van smeedijzer.

Het is tegelijk hard en ook flexibel.15 Vanaf het midden van negentiende eeuw werd de productie van staal goedkoper. Goedkoop staal nam vanaf die periode steeds meer de rol over van smeedijzer. Een nadeel was dat staal vrij snel roestte, tot in het begin van de twintigste eeuw het roestvrij staal of zogenoemde ‘inox’ werd ontwikkeld. Een nadeel van inox is dat het dan weer sneller breekt.

2.IJzer en ijzerwinning in de Kempen Vermoedelijk werd er al sinds de prehistorie ijzererts gewonnen in de Kempen. Dat ijzererts werd vooral gewonnen uit zogenoemd ‘ijzeroer’ of limoniet en in mindere mate uit ijzerzandsteen. IJzeroer komt voort uit ijzerhoudende grondlagen – zogenoemde ‘oerbanken’ – vaak gelegen in vochtige laaggelegen gebieden tussen dekzandruggen, die typisch zijn voor de Kempen. Om die reden werd er ook over ‘moerasijzererts’ gesproken. Oerbanken ontstonden doordat opgelost ijzer werd verplaatst door grondwater. Ze waren herkenbaar aan hun roestkleur. IJzeroer werd vaak gewonnen in veengebieden waar ook turf werd gestoken. Het ijzeroer werd opgegraven en op open vuren verhit zodat de onzuiverheden uit het erts verdwenen.

In de zestiende eeuw werd er ijzererts gewonnen in de streek tussen Genk en Zutendaal. De regio rond Genk bleef ook later belangrijk voor de ontginning van moerasijzererts.16 In de streek van Kapellen en Brasschaat en in de westelijke Limburgse Kempen werd er eveneens op vrij grote schaal naar ijzererts gegraven.

Vooral in de negentiende eeuw nam de ontginning van ijzererts in de Kempen toe, als grondstof voor de sterk ontwikkelende ijzer- en staalindustrie in België. De ontginning nam een hoge vlucht vanaf 1870 en ging zeker tot in het begin van de twintigste eeuw verder. In de provincie Antwerpen was er in 1912, het topjaar, een productie van 143 000 ton. Er werkten 244 arbeiders aan die ontginning.17 De ijzeroerlagen lieten geen water door en waren dus slecht voor de landbouw.

Opkopers van ijzererts boden zich daarom aan als grondverbeteraars, die de landbouwgrond voor de boeren verbeterden door de ondoordringbare lagen weg te graven en de grond te egaliseren. Sommige boeren groeven echter ook zelf ijzererts uit, soms in die mate dat ze er knechten voor aannamen en hun landbouwbedrijf verwaarloosden. Steeds meer opkopers boden zich aan en boeren verkochten hun erts aan de meest biedende. De verbetering van de landbouwgrond verdween daarbij naar het achterplan. Tegen de Eerste Wereldoorlog waren de meest winstgevende gronden uitgeput en nam de productie sterk af.

13 LANDES, Arm en Rijk, 206.

14 http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=16&Itemid=222, geconsulteerd op 04 augustus 2015.

15 LANDES, Arm en Rijk, 206.

16 ‘Archeologische berichten’, 103.

17 DREESEN, ‘IJzerwinning in de Kempen’.

Op sommige plaatsen werd er in de Kempen ook ijzer uit ijzerzandsteenlagen gewonnen. De meeste vindplaatsen bevonden zich in de zuidelijke en westelijke rand van de Hoge Kempen. Ook in Neeroeteren – waar de smidse in Bokrijk vandaan komt – waren er zulke ijzerzandsteenlagen waar mogelijk ijzererts werd gewonnen. 18

3.IJzerbewerking en smeden in de Kempen in de negentiende eeuw De bewerking van ijzer bleef in de Kempen in de negentiende eeuw bij uitstek een kleinschalig beroep. De smid was in de Kempense dorpen doorheen het ancien régime een alomtegenwoordig vakmanschap.19 In het midden van de achttiende eeuw was er slechts in enkele dorpen geen smid aanwezig. Heel wat dorpen hadden er zelfs meerdere. Dat bleef zo tijdens de negentiende eeuw. In Kalmthout waren er in 1835 bijvoorbeeld drie smeden actief,20 in Elen waren er in 1886 twee,21 in Retie in 1900 minstens drie.22 Grotere gemeenten hadden er nog meer. In het negentiende-eeuwse Genk waren er zelfs zeven smeden; vier hoefsmeden en drie gewone smeden.23 In de provincie Antwerpen waren er in 1846 ongeveer 2700 personen actief in de metaalnijverheid. 1292 van hen waren gewone (hoef)smeden. Verder waren er 482 sloten- en kachelmakers en 440 koper- en ketelslagers. 24 De kleinschalige smid of metaalbewerker bleef dus zeker het belangrijkste beroep van de sector. In de landelijke gemeenten van de provincie Antwerpen waren er in 1846 656 smeden – waaronder zes vrouwen – en 164 personen die als ‘helpers’ (gewoonlijk meehelpende gezinsleden) werden gekwalificeerd. In de landelijke gemeenten van Limburg ging het om 370 smeden – waaronder één vrouw – en 220 helpers. 25

De metaalnijverheid Er waren in de Kempen enkele centra met een meer grootschalige ijzerbewerking.

Herentals was daarvan waarschijnlijk het belangrijkste. De smeden van Herentals kregen al in 1545 een keurbrief voor de oprichting van hun gilde. Het was echter vooral tijdens de Industriële Revolutie dat de ijzerbewerkers er inspeelden op de verhoogde vraag naar metalen producten. In de negentiende eeuw werden er heel wat grote smederijen en ijzergieterijen opgericht. Vooral de grote ijzergieterij ‘Van Aerschot’ speelde een belangrijke rol in de Herentalse metaalindustrie. Die onderneming groeide in de loop van de negentiende eeuw zeer sterk en leverde heel wat machines, maar bijvoorbeeld ook metalen kanaalbruggen voor de nieuwe Kempense kanalen.26

18 Idem.

19 VAN UYTVEN, 'Peiling naar de beroepsstructuur op het Brabantse platteland omstreeks 1755', 172 e.v.

20 GOOSSENS, Het platteland uit het isolement, 96.

21 DRIESSEN, 'Nijverheid in Elen, 1840-1940’, 5-12.

22 STAPPAERTS, De Lozie: uit het leven van een Kempens boerendorp tussen 1900 en 1930, 197.

23 MEUWISSEN, 'Ambachten en beroepen te Genk in de 19de eeuw', 127.

24 VERAGHTERT, 'De metaalverwerkende nijverheid’, 165.

25 Bevolkingstelling van 1846: Population, récensement général (15 octobre 1846).

26 COOLS, Uit het metaalverleden van Herentals, ijzergieterij en smederij Van Aerschot., 4-5.

Ook in sommige andere Kempense gemeenten ontstond er een beperkte metaalindustrie. In Essen was er in het begin van de twintigste eeuw de ijzergieterij ‘Fonderies Anversoises’. Die onderneming vergaarde haar knowhow onder meer door gespecialiseerde vaklieden uit Herentals aan te trekken. In Lier waren er in 1846 negen messenateliers en in Turnhout waren er in dezelfde periode drie naaldenfabrieken.27

De (hoef)smid Door de landelijke context en de afwezigheid van grote steden, was er in de Kempen weinig sprake van de specialisatie van het smedenvak die elders wel in de steden te vinden was. De smeden in de dorpen waren meestal hoefsmeden of algemene smeden die het merendeel van de taken zelf uitvoerden. De smid was er bijvoorbeeld ook vaak slotenmaker.28 In de grotere gemeenten was er soms wel een beperkte specialisatie, zoals kunstsmeden, wapensmeden, kachelsmeden, ...

De belangrijkste taken van de landelijke smid in de Kempen bestond, naast het beslaan van paarden,29 vooral uit het maken en herstellen van gereedschappen, het aanleggen van hoepels op karrenwielen30 (in samenwerking met de wagenmaker) en vanaf de negentiende eeuw ook het installeren en herstellen van olie- en kolenkachels.31 Een groot deel van het werk van de smid was erg seizoensgebonden omdat de vraag van zijn klanten, voornamelijk landbouwers, dat ook was. Zo moesten de smeden op het moment dat er geploegd werd, in het voorjaar en in het najaar heel veel boerenploegen opnieuw aanscherpen en herstellen. 32 Het vervangen van kachels en het repareren van olie- en kolenkachels en kachelbuizen vond gewoonlijk plaats rond Pasen of Allerheiligen. Mensen hadden immers de gewoonte om na de winter hun plaatijzeren kachels uit elkaar te halen en ze in het najaar opnieuw te installeren, uitgelezen momenten voor de smid om herstellingen te verrichten. 33 In de zomer was de smid vaak druk bezig met het opnieuw leggen van hoepels rond karrenwielen. Die hadden immers de neiging om bij warm weer los te komen. 34 In de winter lagen heel wat landbouwactiviteiten stil. Dan had de smid tijd voor andere zaken. Klanten kwamen dan bij hem langs voor minder dringende zaken. Zo werden er bijlen, schoppen en ander gereedschap gerepareerd tijdens de winter. 35 Verder maakte de smid heel wat zaken voor zijn voorraad zoals hoefijzers, klinken, grendels, muurankers, …36 Rond de sinterklaasperiode maakten sommige smeden zelfs kinderspeelgoed, zoals draaitollen. 37 Het beslaan van de paarden gebeurde het 27 TIRELIREN, ‘IJzergieterij “Fonderie Anversoises” (1907-1920)’, 151; VERAGHTERT, 'De metaalverwerkende nijverheid’, 165.

28 JORDAENS, Een wandeling door mijn dorp, 180.

29 BAUMEISTER, Die Dorfschmiede, 42.

30 STAPPAERTS, De Lozie: uit het leven van een Kempens boerendorp tussen 1900 en 1930, 198.

31 DIJKHUIS, 'Het geheim van de smid', 41-43.

32 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 23.; DIJKHUIS, 'Het geheim van de smid. Vijf generaties smeden', 41.

33 JORDAENS, Een wandeling door mijn dorp, 177; VAN TERHEYDEN-OUDENHUYSEN, ‘De smid’, 136.

34 JORDAENS, Een wandeling door mijn dorp, 177; SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, 15-16; Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

35 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

36 VAN TERHEYDEN-OUDENHUYSEN, ‘De smid’, 138.

37 Idem, 139.

hele jaar door, wanneer het nodig bleek, maar bij winterse omstandigheden had de smid wel extra werk. Veel paarden kwamen dan langs om ‘kalkoenen’ onder de hoefijzers te laten zetten.38 Dat waren schroeven die aan de hoefijzers vastgeschroefd konden worden en bij winterse gladheid voor extra grip zorgden.

De meeste smeden in de Kempen kregen de stiel gewoon van thuis uit mee, van vader op zoon – smeden waren bijna altijd mannen. Soms bleef een smidse zelfs eeuwenlang in het bezit van dezelfde familie.39 Er zijn talloze voorbeelden te vinden van generaties van smeden in de Kempen. Het smidsvak ging bij de familie Nulens uit Heusden over van vader op zoon. 40 Hetzelfde gold in de smedenfamilie Van Hoof uit Achel.41 Ook de smeden van de familie Telemans werkten generaties lang in dezelfde smidse; de naar Bokrijk verplaatste smidse van Neeroeteren.

Andere smeden leerden het vak als leerjongen van een plaatselijke smid. Tijdens de negentiende eeuw leerden sommige smeden uit de Kempen het ambacht in een officiële opleiding, op een vakschool. 42 Zo leerde August van Aerschot uit Herentals in de eerste helft van de negentiende eeuw het smedenvak in vakscholen in Antwerpen en Brussel, voor hij in 1845 terug naar Herentals kwam en er voor eigen rekening ging werken.43 Vanaf het einde van de negentiende eeuw werden door de toenemende industrialisatie veel van de taken van de smid overgenomen door machines in fabrieken. Het beroep van algemene smid ging sneller verloren dan dat van de hoefsmid. De meeste taken van de gewone smid konden immers gemakkelijk door mechanisering overgenomen worden. Paarden werden minder belangrijk in de plattelandseconomie, maar het beslaan ervan bleef wel grotendeels een ambachtelijke taak. Om het hoofd boven water te houden, verschoven veel smeden hun activiteiten naar andere, verwante activiteiten zoals het openhouden van een ijzerwinkel of fietsenwinkel of carrosserie en zelfs het verkopen van garagepoorten.44

Extra: Lodewijk Van Boeckel, kunstsmid uit de Kempen

een

beroemde

Kunstsmeden, die luxegoederen produceerden, waren vooral een stedelijk fenomeen en dus beperkt in de Kempen. Toch waren er in de Kempense kleinstedelijke context een paar kunstsmeden. Zeker een van hen verwierf wereldfaam: Lodewijk Van Boeckel (1857-1944) uit Lier. Begonnen als eenvoudige kachelsmid, werkte hij zich, onder meer via de herstelling van het ijzeren hek van het Lierse stadhuis, op tot kunstsmid. Rond 1900 werd hij tot de beste kunstsmeden ter wereld gerekend!45 Van Boeckel kreeg opdrachten van over de hele wereld en mocht zelfs het hek van het Witte Huis in Washington smeden. 46 Andere 38 JORDAENS, Een wandeling door mijn dorp, 177; BRAET, ‘Het hoefbeslag bij paarden’, 110.

39 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 24.

40 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

41 MEIJS, ‘Bij de smid in Achel’, 7-11.

42 MEUWISSEN, 'Ambachten en beroepen te Genk in de 19de eeuw', 128.

43 COOLS, Uit het metaalverleden van Herentals, ijzergieterij en smederij Van Aerschot, 4.

44 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

45 -, Lodewijk Van Boeckel 1857-1944 Liers kunstsmid, 7.; ROOSE en DE SEHUYTER, Lodewijk Van Boeckel, 42-43.

46 http://www.kempenserfgoed.be/virtuele-tentoonstellingen/mensen/53-lodewijk-vanboeckel, geconsulteerd op 27 augustus 2015.

meesterwerken van hem waren de kroon op het graf van tsaar Alexander III in SintPetersburg en die op het graf van Antoon Van Dijck in Westminster Abbey. Verder smeedde hij talloze beelden die in binnen- en buitenland geplaatst werden. Vooral zijn dierenafbeeldingen genoten weerklank.47

4.De positie en status van de smid in de landelijke gemeenschap (in de negentiende eeuw) De smid had in Europa eeuwenlang een hoge status. 48 Ook in de landelijke gemeenschap in de Kempen nam hij tussen 1600 en 1900 een centrale plaats in. De smid vormde een belangrijke spil in het netwerk van vakmanschappen in de landbouwgemeenschappen. Zowel de landbouwers als andere vakmannen waren voor het vlot verloop van hun eigen bezigheden van het werk van de smid afhankelijk. Hij werkte nauw samen met andere beroepen en leverde gereedschap en materiaal aan bijna alle bewoners. Niet enkel de vakmannen en boeren, maar bijna iedereen in het dorp – zelfs de dokter, koster, voerman of lokale edelman – moest regelmatig bij de smid passeren.49 Via al die contacten was de smid goed op de hoogte van het nieuws uit de gemeenschap. Omdat iedereen er regelmatig moest passeren, was de smidse een ontmoetingsplaats in het dorp. Zijn werkplek lag daarenboven vaak op een centrale plaats, bijvoorbeeld op het dorpsplein. De smid was geletterd en had in heel wat gevallen een opleiding genoten. Als belangrijke vakman verdiende de smid bovendien meer dan de meeste andere vakmannen. Dat gaf hem een hoge sociaaleconomische positie in de gemeenschap. De smid vervulde daardoor vaak een aanzienlijke rol in het maatschappelijke en politieke dorpsleven.

De dorpssmid had een dubbel imago. Bovenop zijn belangrijke positie in het dorp was hij ook omgeven met een bijzondere status. De smid was de persoon die op mysterieuze wijze vuur en metaal beheerste. Metaal en metalen voorwerpen – zoals hoefijzers – werden in het bijgeloof bijzondere krachten toegedicht. De smid, met vuil gezicht en zwarte handen, en zijn werkplaats, bij het roodgloeiend vuur en met karakteristieke geluiden, kregen een mysterieuze, bijna mythische status.

De smid als centrale spil in het vakmanschap in de rurale gemeenschap Een van de belangrijkste taken van de smid betrof erg veel andere vakmensen: zijn rol als hoefsmid. Hij was verantwoordelijk voor het beslaan van paarden die als ‘natuurlijke aandrijving’ zo belangrijk waren voor de landelijke gemeenschap. Niet alleen de landbouwers – paarden trokken de ploeg – maar ook heel wat andere vakmannen gebruikten paarden als werkkracht en als transportmiddel; om karren te trekken voor de melkboer en de brouwer bijvoorbeeld. Bijna iedereen die het zich kon veroorloven, maakte gebruik van paarden. 50 Paarden moesten met regelmatige 47 -, Lodewijk Van Boeckel 1857-1944 Liers kunstsmid, 13-14; ROOSE, en DE SEHUYTER, Lodewijk Van Boeckel, 60-61.

48 -, Handboek voor den hoefsmid, Brussel, Stapleaux, 1851, 1.

49 DIJKHUIS, 'Het geheim van de smid. Vijf generaties smeden', 40.

50 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 11.

tussenpozen beslagen worden. Wanneer het ging om paarden die intensief gebruikt werden op verharde wegen was dat zelfs om de twee tot drie weken. Gewone boerenpaarden werden meestal om de twee maanden opnieuw beslagen. 51 Smid Smeyers uit Essen besloeg rond 1900 300 paarden per jaar en had 140 belangrijke klanten met een eigen folio in zijn klantenboek. Van zijn klanten met een lopende rekening waren 120 boeren, de rest waren belangrijke personen in het dorp die in het bezit waren van paarden en voertuigen, zoals de dokter, de brouwer of de notaris.52 Kleinere smederijen in het dorp hadden nog andere vaste klanten zodat er in Essen in totaal 340 klanten met een lopende rekening bij een smid waren. Zij zagen de smid vaak enkele tientallen keren per jaar. 53 Zo kwam de dorpsdokter in 1900 44 keer langs bij de smid. Veel boeren kwamen een dertigtal keer, de bakker een vijftiental keer, de lokale koperslager ongeveer tien keer, … 54 We moeten er bovendien rekening mee houden dat een groot deel van de klanten misschien geen lopende rekening had.

Onder andere deze beroepen waren belangrijke klanten van de smid, of werkten nauw met hem samen: Landbouwer: De smid maakte veel gereedschappen voor de boeren, repareerde ze indien nodig, en sleep enkele keren per jaar de scherpe gereedschappen zoals zeisen en ploegscharen. Kleinere gereedschappen, zoals messen, bijlen of sikkels, slepen de boeren soms zelf bij de smid.55 Wagenmaker: De smid en de wagenmaker werkten nauw samen. Daarom waren hun werkplaatsen vaak dicht bij elkaar gelegen, centraal in het dorp. 56 De smid was verantwoordelijk voor het smeden van de assen en het leggen van de metalen hoepels rond de karwielen, een zwaar werk waarbij de wagenmaker meestal hielp. 57 De wagenmaker vervaardigde de houten karren en hun onderdelen zoals wielen en assen.

Kuiper: Een kuiper maakte (houten) vaten of tonnen. De smid zorgde voor de metalen hoepels die de houten duigen van de ton bij elkaar moesten houden. 58 Schoenmaker (lederbewerker): De schoenen werden voorzien van ijzeren spijkers om de stukken leder van de zool en de schoen zelf bij elkaar te houden. De smid zorgde voor die spijkers. Het leder van de blaasbalg voor het smidsvuur daarentegen werd geplakt door de schoenmaker. 59 Ook op andere minder voor de hand liggende manieren werkten de schoenmaker en de smid samen. Wanneer bijvoorbeeld de waterpomp bij mensen in de keuken gerepareerd moest worden, repareerde de smid de zuigstang. De schoenmaker zorgde voor een stukje nieuw

51 MEIJS, ‘Bij de smid in Achel’, 8.; KERKHOFS, Bocholt, heden en verleden, 161.; DEBRUYN, De gediplomeerde hoefsmid, 40-42.

52 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 23.

53 HEEMHUIS ESSEN, Klantenboeken smidse Smeyers; TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 22.

54 HEEMHUIS ESSEN, Klantenboeken smidse Smeyers.

55 CLAES, Onze smid, 18.

56 SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, 3.; STAPPAERTS, De Lozie: uit het leven van een Kempens boerendorp tussen 1900 en 1930, 200.

57 Cf. infra (‘De smid en de wagenmaker’).

58 MEUWISSEN, 'Ambachten en beroepen te Genk in de 19de eeuw', 129.

59 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 14.

leer om het zuigemmertje heen. Pas daarna kon de smid de hele zuigerinstallatie weer in de waterbuis laten zakken.60 Timmerman: De smid maakte een groot deel van het gereedschap van de timmerman, maar eveneens een aanzienlijk gedeelte van zijn overige werkmiddelen zoals gesmede spijkers of metalen muurankers – waarmee balken aan de gevels verankerd werden – voor het bouwen van huizen.61 Ook mandenvlechters, bezembinders, klompenmakers, rietdekkers, maakten gebruik van metalen gereedschappen die de smid vervaardigde. 62

…

De smid maakte zelf eveneens gebruik van materialen die door andere vakmannen werden aangeleverd zoals hout van de wagenmaker of de timmerman, of bijenwas van de imker.63 Gewone mensen uit het dorp kwamen ook naar de smid om metalen gebruiksvoorwerpen te kopen en omdat er niet snel zaken werden weggegooid. 64 Alle metalen voorwerpen werden zorgvuldig gerepareerd. De vermeldingen van reparaties in het klantenboek van Smeyers tonen dat aan: de smid was het manusje-van-alles van het dorp, wat metalen voorwerpen betrof. Hij repareerde een handvat van een stoofschotel of soldeerde een moor, hij zorgde voor een nieuwe veer in een slot, een reparatie aan een stoof, een nieuw rooster voor een asbakje, …

De smid maakte stoeltjes lager, repareerde de canapé, maakte van een oude riek een mesthaak, sleep een koffiemolen en herstelde een oude bel, … 65 Zo kende iedereen in het dorp de smeden en wisten de smeden ook iedereen wonen. Ze waren er immers geweest als leerjongen om bestellingen af te zetten en later als volleerde smid om er reparaties uit te voeren of paarden te beslaan. Ook de notabelen van het dorp zoals de dorpsdokter of een lokale edelman kwamen regelmatig naar de smidse en kenden de smid. Bij de smidse van Nulens in Heusden kwam in het begin van de twintigste eeuw de graaf van het dorp regelmatig langs, vooral om zijn paarden te laten beslaan. Hij maakte er een praatje met de smid en was soms zelfs het slachtoffer van grappen van de smeden.66

Smidse-café Omdat de smidse een verzamelplaats was voor allerlei vaklieden 67 en omdat zowat iedereen in het dorp er regelmatig moest passeren, 68 was de smidse een ontmoetingsplaats in het dorp. Het was er, zeker in de winter, gezellig warm.

Wachtende klanten en landarbeiders sloegen een babbeltje terwijl ze hun

60 VAN TERHEYDEN-OUDENHUYSEN, M., ‘De smid’ 138.

61 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed , interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

62 JORDAENS, Een wandeling door mijn dorp, 175.

63 VAN DE WIJNGAARD, Woordenboek van de Limburgse Dialecten II. Niet-agrarische vakterminologieën. Aflevering 11: smid, loodgieter, koperslager.

64 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 23.

65 HEEMHUIS ESSEN, Klantenboek smid Smeyers, 1900.

66 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed , interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

67 SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, 22.

68 STAPPAERTS, De Lozie: uit het leven van een Kempens boerendorp tussen 1900 en 1930, 197.

gereedschap slepen.69 Er werden sterke verhalen en roddels verteld. 70 Op die manier was de smid ook steeds op de hoogte van al het nieuws in het dorp. 71 Vanwege al die passanten was er regelmatig een herberg aan de smidse verbonden.72 Zo waren in Retie rond 1900 twee van de drie dorpssmeden eveneens herbergier.73 Ook de smid uit Zichem die schrijver Ernest Claes in zijn memoires over zijn geboortedorp beschreef, had een herberg. 74 Door het houden van een kleine herberg konden de smid en zijn gezin wat bijverdienen aan de klanten die regelmatig bij hen passeerden en bovendien kregen smeden die een herberg openhielden ook nog eens klanten die vanuit het café langskwamen bij de smidse. 75 Klanten die op het beslaan van hun paard wachtten, konden tegelijk genieten van een glas bier of een borrel. Het beslaan van een paard kon immers gemakkelijk een uur tot anderhalf uur in beslag nemen. 76 Het café werd dus waarschijnlijk – terwijl de smid aan het werk was – uitgebaat door zijn familieleden, die de wachtende klanten bedienden.

Vaak droegen de cafés namen die wezen op de band met de smidse, zoals café ‘Het Hoefijzer’ dat rond 1900 bij de smederij van smid Suykerbuyk uit Kalmthoutse-Hoek (tegenwoordig Essen-Hoek) hoorde77 of café ‘bij de Smeed’ in Achel van smid Van Hoof.78 Namen zoals ‘Het Hoefijzer’ of ‘Sint-Elooi’ – de patroonheilige van de smeden – vind je nog regelmatig terug bij oude dorpscafés op het platteland in de Kempen (en in heel Vlaanderen) en wijzen op een verleden dat verbonden was aan een smidse. Het café zorgde ervoor dat de smid nog meer centraal kwam te staan in het sociale leven van het dorp.

De smid als winkelier Aan het merendeel van de smidsen was een ijzerwinkel verbonden. De smid maakte immers allerlei ijzeren gebruiksvoorwerpen en was daarom voor de meeste mensen op het platteland de plaats bij uitstek waar ze al hun metalen gebruiksvoorwerpen en gereedschap kochten. De smid maakte niet alle items die hij verkocht zelf, maar wat hij verkocht kon hij bijvoorbeeld wel herstellen of onderhouden.

Ook bij de smidse van Neeroeteren (die later naar Bokrijk verhuisde) hoorde rond 1900 een ijzerwinkel. Die was verbonden aan het woonhuis dat tegenover de oude smidse stond. Het was een traditionele ijzerwinkel waar men spijkers en andere ijzerwaren verkocht.79 Ernest Claes vermeldde eveneens een ijzerwinkel die verbonden was aan de Zichemse smidse die hij beschreef. 80 69 http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=181&Itemid=245, geconsulteerd op 13 augustus 2015.

70 KERKHOFS, Bocholt, heden en verleden, 161.

71 STAPPAERTS, De Lozie: uit het leven van een Kempens boerendorp tussen 1900 en 1930, 200; Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

72 SCHROOYEN, ‘Flor Suykerbuyck en de andere smeden van Essen’, 77.; VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 11.

73 STAPPAERTS, De Lozie: uit het leven van een Kempens boerendorp tussen 1900 en 1930, 197-198.

74 CLAES, Onze smid, 28. ‘Peer de smid’ uit Ernest Claes was eigenlijk ‘Venantius Swinkels’ die smid was in Testelt. Zijn zoon werd een schoonbroer van Claes. De jongen die model stond voor de befaamde ‘Witte van Zichem’ groeide eveneens in deze smederij op. Zie VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 28.

75 CLAES, Onze smid, 28.

76 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 11, 16-17.

77 SCHROOYEN, ‘Flor Suykerbuyck en de andere smeden van Essen’, 77.

78 MEIJS, ‘Bij de smid in Achel’, 7.

79 Pier de Smid, 1.

80 CLAES, Onze smid, 28.

Over de ijzerwinkel van smidse Smeyers uit het negentiende-eeuwse Essen hebben we, dankzij zijn klantenboeken heel wat informatie.81 Het ging om een typische ijzerwinkel van een smid waarin alles van metaal, van eenvoudige huishoudelijke spullen tot dure landbouwmachines verkocht werd. 82 In de inventaris vinden we een vuurlepeltje (om een pijp te stoppen), een bit voor een hond, een ploeg, een koffiekan, een broodmes, een fornuis, een handwasmachine, schaatsen, een mollenklem, een dorsmachine, … De prijzen van de verkochte producten liepen sterk uiteen: van een mussenklem 83 voor 10 cent tot een moderne dorsmachine van 420 Belgische frank.84 Ook door die ijzerwinkels waren smidsen vaak drukbezocht.

Opmerkelijk was dat er in veel smidsewinkels vanaf het einde van de negentiende eeuw ook fietsen verkocht werden. De transportmiddelen die meer en meer het paard zouden vervangen – fiets en auto – waren van metaal en hadden ook zo nu en dan onderhoud nodig; een nieuwe nood waar heel wat smeden op inspeelden. Vanaf 1890 is de opkomst van de fiets, en in mindere mate de auto, terug te vinden in de boeken van de smeden.85 Veel smeden diversifieerden hun activiteiten nog verder en werden verkopers of herstellers van fietsen en auto-onderdelen. In 1898 kwamen er twee personen langs bij de smidse Smeyers voor herstellingen aan hun fiets, in 1903 was hun aantal al opgelopen tot vijftien. De eerste motorfiets werd in datzelfde jaar door Smeyers verkocht aan de dorpsdokter. 86 Smeden die in de twintigste eeuw de concurrentie met de massaproductie aangingen, moesten hun aanbod wel diversifiëren. Zo gingen de gebroeders Nulens uit Heusden zelfs garagepoorten verkopen.87

De smid als opgeleide vakman De smid was gewoonlijk een geletterd man. Dat was in de negentiende eeuw niet evident. Heel wat van zijn dorpsgenoten waren laag- of niet geletterd. De meeste dorpsscholen hadden een laag niveau en waren soms langere periodes gesloten, bijvoorbeeld tijdens de oogstperiode. 88 In 1866 konden in Neeroeteren (waar de smidse in Bokrijk vandaan komt) 606 van de 1590 inwoners helemaal niet lezen of schrijven.89 In 1900 waren dat er nog altijd 547. De smid daarentegen moest goed kunnen lezen en schrijven om zijn klantenboeken, waarin de schulden van zijn klanten werden bijgehouden, nauwgezet te kunnen bijhouden. 90 Vanaf de late middeleeuwen kregen in de steden de smeden een opleiding binnen het gildewezen. Er bestonden afzonderlijke gilden en opleidingen voor de verschillende specialisaties in de smeedkunst. Net als in andere gilden moest een smid een leerproces ondergaan, van leerling over gezel tot meestersmid. Om die laatste status te bereiken, moest een meesterstuk afgeleverd worden. Deze vorm van opleiding en kennisoverdracht verdween met de afschaffing van de gilden na de 81 HEEMHUIS ESSEN, Klantenboek Smeyers 1900.

82 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 21-22.

83 Een kleine val om mussen te vangen. Mussen waren immers schadelijk voor de oogst. Ze kwamen in zwermen naar het geoogste graan om het op te eten.

84 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 23-26.

85 JORDAENS, Een wandeling door mijn dorp, 177.

86 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 82.

87 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

88 DECAT, ‘Oude ambachten en folklore: de hoefsmid’, 19.

89 -, Population, recensement général (31 décembre 1866).

90 Cf. infra: ‘De economische positie van de smid’.

Franse Revolutie. In het begin van de negentiende eeuw gingen leerling-smeden – ook op het platteland – in de leer bij verschillende meester-smeden. 91 In de tweede helft van de negentiende eeuw ging de staat zich steeds meer bekommeren om de professionalisering van (technische) sectoren. Zo ontstonden er bakkersscholen en werden er prijsvragen georganiseerd om problemen uit de imkerij op te lossen. Ook voor (hoef)smeden kwam er in de tweede helft van de negentiende eeuw een opleiding. Er werden meerdere vakscholen voor algemene smeden opgericht.92 Er waren twee gespecialiseerde scholen voor hoefsmeden, een burgerlijke en een militaire.93 De burgerlijke school ontstond in de loop van de negentiende eeuw in de schoot van de veeartsenijschool die in 1836 in Anderlecht was opgericht. In 1904 werd in Anderlecht een nieuwe centrale school voor hoefsmederij opgericht, vlakbij het slachthuis.94 In de hoefsmedenschool van Anderlecht oefenden de aspirant-smeden soms op de benen van dode paarden, die ondersteboven in een bankschroef werden geplaatst. 95 Voor een diploma van de hoefsmedenschool moest de leerling 32 verschillende soorten hoefijzers leren maken.96 Ook Kempense smeden bezochten deze school.97 Binnen het leger was er eveneens een gespecialiseerde school voor hoefsmeden, die afhing van de veeartsenijschool. Paarden speelden tot na de Eerste Wereldoorlog immers een belangrijke militaire rol als belangrijkste vervoersmiddel in de logistiek van het leger De militaire hoefsmedenschool was gevestigd in Brasschaat, waar ook een artilleriedetachement gevestigd was. 98 Veel smeden kregen er een opleiding of werkten er tijdens hun legerdienst.

Een aanzienlijk deel van de Kempense smeden uit de negentiende eeuw volgde een officiële opleiding. De smeden van smidse Smeyers uit Essen volgden een degelijke opleiding in een vakschool, zo bewijzen de lesnota’s die zich in hun archief bevinden.99 Hun gestructureerde en geschreven klantenboeken wijzen er bovendien op dat zij relatief welgeletterde en opgeleide personen waren. De officiële opleiding werd vaak gecombineerd met het leren van het vak van vader op zoon. Sommige smeden werkten in de smidse thuis en volgden daarna een opleiding of vice versa.

De smid van Achel, Guillaume van Hoof, leerde eerst achttien maanden thuis het vak, volgde daarna twee jaar opleiding in de vakschool voor smeden en dan nog eens twee jaar de gespecialiseerde opleiding voor hoefsmeden in Anderlecht. Jaak Dedobbeleer uit Gooik volgde eerst een jaar vakschool en leerde het vak daarna verder bij zijn vader.100

De economische positie van de smid De smid had doorheen de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw een relatief goede economische positie. Dat ondersteunde zijn hoge status in de dorpsgemeenschap.

91 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 22.

92 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

93 DE LOECKER, ‘Jaak de smed, de laatste smid van Gooik’, 9-10; MEIJS, ‘De Achelse smid’, 7.

94 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 22-23.

95 MEIJS, ‘De Achelse smid’, 8.

96 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 23.

97 Zie onder meer: MEIJS, ‘De Achelse smid’, 7.

98 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 24.

99 HEEMHUIS ESSEN, lesnota’s smeden Smeyers 100 MEIJS, ‘De Achelse smid’, 7.

We beschikken over gegevens met betrekking tot het loon van de smid in de vroege twintigste eeuw. Mogelijk zijn deze ook door te trekken naar de periode vlak ervoor. Uit een handels- en nijverheidstelling van 1937, die ook een sociaal luik met informatie over lonen bevatte, blijkt dat de smid vergeleken met andere zelfstandige vakmanschappen een goed loon verdiende. De smid verdiende gewoonlijk een hoger uurloon dan de wagenmaker, de schrijnwerker en de timmerman, de kleermaker, de bakker of de schoenmaker. Hij moest in de opsomming van vergeleken beroepen qua loon enkel de mijnwerkers laten voorgaan. Hoewel de smid heel vaak met de wagenmaker moest samenwerken, lag zijn uurloon hoger, terwijl zijn werk niet noodzakelijk zwaarder was. 101 Een mogelijke verklaring daarvoor zijn de hoge investeringskosten die een smid moest maken om zijn smidse op te starten (de bouw van een gespecialiseerde smidse, het vele gereedschap, een lange opleiding of leertijd, …).

-2 frank 2 - 4 frank

4 - 6 frank

6 - 8 frank

8 frank

7,90%

28,24%

49,53%

13,49%

0,84%

5,74%

17,54%

67,54%

8,78%

0,40%

Brood- en banketbakker 25,05% 30,20%

32,28%

11,08%

1,39%

Kleermakerij

33,00% 45,87%

15,14%

4,30%

1,69%

Smederij

8,93%

20,90%

47,64%

16,93%

5,60%

Mijnbedrijf

1,23%

8,47%

55,17%

29,72%

5,41%

Schoenmakerij

18,10% 39,85%

36,03%

5,36%

0,66%

UURLOON Wagenrijtuigmakerij

10

en

Schrijn- en timmerwerk

Industrietelling 1937, SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, 7 102 Het modale uurloon van de smid bedroeg voor de Tweede Wereldoorlog 4 tot 6 Belgische Frank, ruim twintig procent van de smeden verdiende nog meer. Uurlonen op zich geven uiteraard nog niet voldoende informatie over het totaal inkomen. Zo is het mogelijk dat de smid heel wat kalme periodes in het jaar kende. Toch kunnen we ervan uitgaan dat een smid een goed inkomen genoot. Een vergelijking maken met andere notabele inwoners uit de dorpsgemeenschap zoals de onderwijzer of de koster is moeilijk omdat hun inkomen sterk verschilde naargelang de omstandigheden, zoals de specifieke parochie waarin ze woonden. 103 De smid stond zijn klanten behoorlijk wat krediet toe. De meeste belangrijke klanten betaalden immers niet elke keer dat ze naar de smid kwamen, maar slechts één keer per jaar.104 Die traditie om jaarlijks te betalen had misschien een praktische reden. Als een werktuig kapot ging en gerepareerd moest worden, gingen boeren rechtstreeks van hun akker naar de smid. Ze hadden geen geld bij 101 SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, 8, 20 102 We moeten in deze tabel rekening houden dat de lonen bij het onderdeel van de rijtuigenmakerij nog werden opgedreven door de gespecialiseerde arbeid van adjusteurs, kasmakers, schilders en stoffeerders. Zie: SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, 7.

103 SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, 8.

104 KERKHOFS, Bocholt, heden en verleden, Bocholt, 161.

zich en konden zo niet onmiddellijk betalen. Bijgevolg moest de smid hen krediet geven en dat nauwgezet bijhouden in zijn klantenboeken. Maar het toestaan van krediet was ook een vorm van klantenbinding. 105 Gezien de hoge mate waarin mensen afhankelijk waren van de diensten van de smid, kunnen we veronderstellen dat wanbetaling niet zo vaak voorkwam.

Heel wat mensen stonden gedurende een deel van het jaar in de schuld bij de smid, soms voor aanzienlijke bedragen. De smid hield zijn transacties met die klanten zorgvuldig bij in een klantenboek. Elke belangrijke klant had daarin zijn eigen blad of folio waar de verrichte dienst van de smid samen met datum en prijs vermeld stond. Wanneer de klant betaald had, verscheen er onder aan die pagina de tekst ‘voldaan op’ voorzien van de datum. Het Heemhuis van Essen beschikt nog over dergelijke klantenboeken, een waardevolle bron voor wie meer wil te weten komen over het reilen en zeilen van een negentiende-eeuwse smidse.

Het betalen van de smid vond plaats in de winter. Dat was ook de periode waarin de boer, wanneer de oogst was binnengehaald, zijn inkomsten had verworven. 106 Soms werd er rond Allerheiligen betaald,107 soms rond Sint-Andries (30 november) of SintElooi108 (1 december) of rond Nieuwjaar. 109 Bij smid Smeyers uit Essen was het de gewoonte om tegen Nieuwjaar te betalen, 110 maar de klantenboeken tonen aan dat sommige klanten pas in februari betaalden. Soms ging de smid bij de klanten langs om de betalingen te ontvangen. Dat kon gemakkelijk enkele weken duren.

Belangrijke klanten, zoals de boeren, waren immers enkel ’s avonds thuis. In andere gevallen kwamen de klanten zelf naar de smidse om te betalen. Het betalen ging vaak gepaard met een ritueel: de klanten die hun schuld kwamen betalen kregen enkele borrels of een klein cadeautje.111

De smid als arts voor dieren (en mensen?)

Smeden hadden beroepshalve een zeer nauwe band met dieren, niet enkel met paarden maar ook met andere dieren die op het Kempense platteland voorkwamen.112 Naast het beslaan van de paarden verrichtten ze nog heel wat andere handelingen, zoals het castreren van de mannelijke dieren en het blokstaarten van paarden.113 Dat is het couperen of gedeeltelijk verwijderen van de staart van een paard, om te verhinderen dat de staart en het leidsel verstrikt zouden raken en omdat de staartteugel zo makkelijker aan kon. Het gebeurde ook omdat men het mooi vond.114 Maar de smeden namen niet alleen paarden onder handen. Ze voorzagen varkens van een metalen ring zodat ze de grond op de straten of in de stallen niet

105 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 25.

106 SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, Bokrijk, 16.

107 Ibidem.

108 DE LOECKER, ‘Jaak de smed, de laatste smid van Gooik’ 12.

109 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 25 ; TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 23.

110 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 23.

111 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 25.

112 Cf. infra, bijlage fauna.

113 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 21.

114 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 19.

omwroetten.115 Ze staken eveneens een handje toe wanneer een koe moeilijk kon kalveren116, kortten de horens van runderen als die te lang werden, …117 Door hun activiteiten met dieren traden smeden als een soort veearts op. Veel hoefsmeden werkten als ‘paardenmeester’ en kenden de beginselen van de dierengeneeskunde. De smid moest tot in de twintigste eeuw regelmatig optreden bij verwondingen of ziektes aan de hoeven van het paard 118, maar zijn rol als paardenmeester hield in dat hij alle vee moest kunnen behandelen. 119 In de klantenboeken van Smeyers staan soms verwijzingen naar zijn rol als veearts: ‘uit het peerd het veulen gehaald’, ‘een koei behandeld voor kalfziekte, een koei ingespoten’ of ‘drie flessen medicijn voor koei en peerd’.120 Ook het trekken van de tanden van de paarden, in principe een werk voor een echte veearts, kwam vaak op de schouders van de smid. Hij plaatste daarvoor een speciaal instrument – dat hij meestal zelf maakte – tussen de boven- en de onderlip van het paard, waarna de tand werd getrokken. Zo kon de smid ook zwellingen in het tandvlees van paarden behandelen. 121 Verder verrichtten smeden aderlatingen bij het paard, in het voorjaar wanneer de dieren ‘te onstuimig’ waren. Dat werk was eigenlijk eveneens voorbehouden voor de veearts. 122 Meestal was het de smid die bepaalde of een dier gezond was en verkocht mocht worden. Ook bij mond-enklauwzeer – de ‘grote plaag’ genoemd – beslisten tijdens het ancien régime de smid en zijn collega’s uit de buurt over de te nemen maatregelen. Die waren soms drastisch, zoals het feit dat honden gebonden moesten blijven, mensen geen wollen kleding mochten dragen en alle vee, hooi, stro en mest zeven voet diep begraven moest worden om besmetting tegen te gaan.123 Sommige handboeken voor hoefsmeden bekritiseerden het feit dat hoefsmeden dierengeneeskunde zonder kennis, enkel uit hun ervaring bedreven: ‘Velen hebben schier geen profyt kunnen trekken uit eene schoone verkregene positie, omdat zy, in plaets van hunne klanten wel te bedienen hunnen meeste tijd gebruikten om de zieke beesten zonder kennis, dat is slechts volgens de ondervinding te behandelen.’

124

Hoefsmid Smeyers uit Essen was geen gediplomeerd dierenarts maar trad eveneens als paardenmeester op. Toch kon hem moeilijk een gebrek aan vakkennis verweten worden. Uit de bibliotheek van smid Smeyers bleek immers dat hij heel wat kennis over (dieren)geneeskunde verzamelde. Zo bezat hij maar liefst vijftien boeken over veeartsenij en gewone geneeskunde, die titels droegen zoals ‘Handboek der genees-en verloskunde van het vee’, ‘de ervaren paardendoctor’ of ‘de geneesheer’. Ook had hij heel wat geneeskundig materiaal in zijn bezit, zoals een ‘verloskundige haak’, een ‘staartguillotine’, een ‘unster (weegschaaltje) voor medicijnen’ een groot aantal hoefmessen, … In totaal kunnen zeker vijftig voorwerpen uit zijn inventaris aan de dierengeneeskunde verbonden worden. Uit de 115 VAN REMOORTERE, In den tijd van Jan de Scharensliep en Smidje Smee. Oude ambachten in woord en beeld, 337.

116 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 21.

117 DECAT, ‘Oude ambachten en folklore: de hoefsmid’, 18.

118 Voor de verwondingen die een paard aan de hoeven kon oplopen die de smid moest kunnen verzorgen zie: DEBRUYN, De gediplomeerde hoefsmid.

119 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 85.

120 HEEMHUIS ESSEN, Klantenboek Smeyers 1900.

121 DECAT, ‘Oude ambachten en folklore: de hoefsmid’, 18.

122 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 19.

123 DECAT, ‘Oude ambachten en folklore: de hoefsmid’, 17.

124 -, Handboek voor den hoefssmid, 4.

klantenboeken van de smid viel verder op dat de boeren hem soms bepaalde grondstoffen zoals lijnzaad, vlaszaad of boekweit gaven. Die werden gebruikt bij de behandeling van zieke dieren. Lijn- of vlaszaad werd in een zalf verwerkt voor ontstoken paardenpoten en boekweit werd gegeven bij maag-en darmproblemen. 125 De kunde van vele hoefsmeden als dierenartsen gaf hen soms het aura van een echte ‘arts’. Op de vraag of hij enkel voor de paarden kwam, antwoordde een lokale inwoner uit Essen over smid Smeyers met wat humor dat hij ‘zelfs voor de boerin kwam’.126 Echo’s daarvan vinden we terug in het interview met de gebroeders Nulens, smeden in Heusden (Heusden-Zolder). ‘Als de vroedvrouw niet thuis is, komen ze naar de smid’, vermeldden zij over het uitgebreide takenpakket van de smid.127 Of smeden daadwerkelijk bij bevallingen hielpen, is verre van zeker, maar de uitspraken wijzen wel op de geneeskundige reputatie die de smid met zich meedroeg. Heel wat mensen op het platteland waren in het verleden bovendien wat weigerachtig om bij ziekte de hulp van een dokter in te roepen. Een dokter was er ook niet in elk dorp. De smid was bekend met dierengeneeskunde en op de hoogte van sommige geneesmiddelen en geneeskrachtige kruiden. Wat bij dieren werkte, zal bij mensen ook wel werken, was de redenering die veel bewoners op het platteland maakten.128 Kwakzalver of niet, voor heel wat mensen in een landelijke gemeenschap was de smid een persoon die waakte over de gezondheid van mens en dier.

De smid als gezagsdrager in het politieke en sociale dorpsleven Omdat de smid een centrale rol had in het dorpsleven, waardoor hij op de hoogte was van het reilen en zeilen in het dorp, een geletterd en vaak relatief opgeleid man was, met bovendien een stevige economische positie, werd hij gezien als een goede kandidaat voor een politiek of maatschappelijk mandaat in het dorp. Zijn functie gaf de smid gezag, kennis en zelfs fysieke uitstraling.129 Voor de Franse Revolutie, tijdens het ancien régime, werkte de smid vaak als schepen van de heerlijkheid. Schepenen hielpen bij het bestuur van de heerlijkheid en zetelden in de schepenbank. In de daaropvolgende Franse periode waren heel wat smeden ‘agent municipal’ van de gemeente.130 Dat was een ambtenaar die de burgemeester bijstond, enigszins vergelijkbaar met het huidige ambt van schepen.

In de negentiende eeuw werden smeden vaak schepen of zelfs burgemeester van de gemeente, zaten ze in het bestuur van sociale voorzieningen zoals het armbestuur en waren ze voorzitter van sociale vrijetijdsverenigingen zoals de lokale fanfare of de schutterij.

Smid Peetrus Smeyers uit het achttiende-eeuwse Essen was volgens zijn doodsakte ‘Scabinus hujus communitatis’ ofwel schepen van zijn dorp van 1735 tot aan zijn overlijden in 1754.131 Zijn nazaat Jan Smeyers was eveneens lid van de schepenbank van 1778 tot 1795. Na de komst van de Fransen werd hij verkozen tot

125 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 21, 86.

126 Idem, 85.

127 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

128 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 85.

129 DECAT, ‘Oude ambachten en folklore: de hoefsmid’, 19.

130 Ibidem.

131 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 88.

‘eerste municipale officier’ naast de burgemeester. Hij maakte ook deel uit van de gemeenteraad én was lid van het kerkbestuur. 132 Venantius Swinkels, alias Peer de Smid, uit het relaas van Ernest Claes werd een belangrijk man in de lokale gemeenschap van Testelt: ‘En zoo is de smid een mensch van aanzien geworden in de parochie… Toen de fanfare de ‘Sint-Jans Vrienden’ werd opgericht kozen ze hem van den eersten keer onderpresident… Bij de eerstvolgende verkiezing van de gemeenteraad werd hij ‘mamber van ’t konsèl’… en hij is dat sindsdien met waardigheid en eere gebleven als een steunpilaar van den burgemeester en van de katholieke partij.’ 133 Het was niet uitzonderlijk dat de smeden over verschillende generaties heen belangrijke functies uitoefenden. Heel wat leden van de smedenfamilie Telemans uit Neeroeteren bekleedden belangrijke posities in het dorpsleven. Zo vormden de geslachten van smeden vaak ‘generaties van notabelen’ in de Kempense dorpen.

Ook andere leden uit smedenfamilies, die niet in de smidse werkzaam bleven, genoten de voorrechten verbonden aan de afkomst uit een ‘notabele familie’ met een degelijk inkomen. Daarom hadden ze in veel gevallen een belangrijke functie in de lokale economie of het maatschappelijke leven. Zo werden bij de familie Smeyers uit Essen in het begin van de twintigste eeuw zonen die niet in de smidse actief bleven onder meer bestuurder van de plaatselijke melkerij of sigarenfabrikant.134

Het geheim van de smid: de smid als mysterieuze figuur ‘Och wat heb ik van onzen smid in mijn kinderjaren toch schrik gehad… Hij zelf leek mij een ongewoon mensch, sterker dan alle andere menschen, die ik kende, en als ik hem voor zijn vuur zag staan met zijn mager scherp gezicht voorover gebogen, met een hand aan den trekker van den blaasbalg die vlak boven zijn kop als een dik zwart monster op en neer zwol, terwijl hij met zijn vork de gloeiende kolen bewerkte, met den rooden gloed van het vuur op zijn zwart gezicht, zijn zwarte handen en zijn zwarte schootsvel, dan leek hij mij zoo waar iemand van bovenmenschelijk geweld, in verband met reuzen en draken, iet als Sterke Jan zelf’.135 Zo beschreef de schrijver Ernest Claes ‘Peer de smid’ die rond het einde van de negentiende eeuw actief was in het Kempense dorp Testelt (ScherpenheuvelZichem). De smid was niet enkel een gerespecteerde dorpsfiguur, hij had ook een mysterieuze status die tot de verbeelding van de dorpelingen sprak. 136 Daar waren allerlei redenen voor.

In de eerste plaats was het de kunde en het vakmanschap van de smid dat verwondering opwekte. De smid werd al van in de prehistorie bijna als een

132 MEEUSEN, ‘Oude hoeven, huizen, erven en geslachten te Essen. De smederij Smeyers’, 40.

133 CLAES, Onze smid, 40.

134 MEEUSEN, ‘Oude hoeven, huizen, erven en geslachten te Essen. De smederij Smeyers’, 43; TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 21.

135 CLAES, Onze smid, 8-9.

136 VAN REMOORTERE, In den tijd van Jan de Scharensliep en Smidje Smee. Oude ambachten in woord en beeld, 336.

‘tovenaar’ beschouwd.137 Hij kon ijzererts doen smelten en het in om het even welke vorm tot hard en toch flexibel staal smeden. Dat was het ‘geheim van de smid’, een uitdrukking die ook haar weg heeft gevonden in de Nederlandse taal wanneer er sprake is van iets waarvan maar een paar mensen weten hoe het in elkaar zit of hoe het gemaakt wordt.138 De smid werd gerespecteerd vanwege zijn creatieve talenten. 139 Bovendien leek de hoefsmid een soms magische omgang met dieren in het algemeen en paarden in het bijzonder te hebben. De smid was kwetsbaar 140 wanneer hij paarden besloeg, varkens van neusringen voorzag en medische ingrepen uitoefende op andere dieren. De ervaring van de smid zorgde er echter voor dat de dieren relatief rustig bleven. Zo leek de smid een welhaast magische invloed op dieren te hebben. In werkelijkheid gebruikte hij ook hulpmiddeltjes om de dieren kalm te houden, zoals de ‘praam’ of paardenneusklem, een lus die rond de bovenlip van het paard werd aangespannen waardoor er verdovende hormonen – endorfines – vrijkwamen.141 Het mysterieuze imago van de smid heeft ook te maken met de omgeving waarin hij werkte, de smidse. Het uitzicht, de geluiden en de geuren van de smidse spraken tot de verbeelding. De smidse was een donkere ruimte waaruit – wanneer de smid met hamer en aambeeld in de weer was – een ritmisch, metalig geluid opsteeg. 142 Dat werd gevolgd door sissende geluiden wanneer het werkstuk in de koelbak werd gedompeld. Daarnaast was er het smidsvuur dat de smid en zijn omgeving roodgloeiend deed oplichten. Een Kempens bewoner getuigde over zijn ervaring met de smid rond het begin van de twintigste eeuw: ‘We genoten van de warmte van die hete gloed. Daarin kon de smid uit gewoonte zo goed kijken. Als de vlammen hoog oplaaiden, kreeg zijn gezicht een rosse gloed. Op de muren zagen we grillige schaduwen van heksen en vleermuizen.’143 Die scènes zorgden ervoor dat het uiterlijk van de smid iets demonisch kreeg. Hij werd daarom ook regelmatig voorgesteld als een stille zonderling. 144 Zijn uiterlijk was bijzonder en herkenbaar. Met zijn leren voorschoot, altijd vuile gezicht en zwarte handen had de smid een ruig uitzicht. Tegelijk getuigde zijn uiterlijk van een grote fysieke kracht. Door zijn zware werk was de smid een zeer sterke man.

Smeden werden vaak beschreven als breedgeschouderde, forse mannen, met grote handen. De fysieke kracht van de smid vormde ook het voorwerp van verhalen, waarbij de smid krachttoeren, zoals het optillen van het aambeeld, verrichtte.

De fascinatie voor het werk van de smid met het vuur bood inspiratie voor tal van sprookjes en legendes.145 Zo is er de hele reeks legendes omtrent Sint-Elooi, de patroonheilige van de smeden. Een ander voorbeeld is het sprookje van ‘de smid die niet wilde sterven’ waar de smid de duivel onder de knoet houdt met zijn smidsgereedschap.

137 ROEST, ‘De geschiedenis van de hoefsmid’, 15.

138 Onze Taal, het geheim van de smid, website geconsulteerd op 26 augustus 2015.

139 http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=179&Itemid=242, geconsulteerd op 26 augustus 2015.

140 Cf. GEHEUGEN COLLECTIEF, BKRK – Onderzoeksrapport. Smidse Neeroeteren: risicomanagement in het dorp.

141 ‘Sprokkelingen’, 205-206.

142 CLAES, Onze smid, 26-27.

143 VAN TERHEYDEN-OUDENHUYSEN, ‘De smid’, 137.

144 http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=179&Itemid=242, geconsulteerd op 26 augustus 2015.

145 http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=179&Itemid=242, geconsulteerd op 26 augustus 2015.

Het vakmanschap van de smid leende zich ook tot bijgeloof. Metalen voorwerpen werden als geluksbrengers beschouwd. Het bekendste voorbeeld daarvan is het hoefijzer, dat men boven de deur moest hangen om het ‘geluk op te vangen’ of met de linkerhand over de rechterschouder moest wegwerpen. 146 Van spijkers werd gedacht dat ze ziekten konden genezen wanneer ze in bepaalde bomen, zogenoemde ‘spijkerbomen’ werden geslagen. Een minder bekend voorbeeld is dat aan het pekzwarte koelwater – van steenkool- en metaalstof – dat naast het smidsvuur stond geneeskrachtige eigenschappen werden toegeschreven. 147

5.

146 JORDAENS, Een wandeling door mijn dorp, 174.

147 SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, 20.

6.Bijlage. De smid en de wagenmaker: hoepels rond karrenwielen leggen Het (her)leggen van hoepels of repen rond karrenwielen vormde een van de belangrijkste taken van de dorpssmid en tevens een van de meest spectaculaire.

Wanneer de smid hoepels legde, was dat een groot werk dat vaak heel wat kijklustigen trok.148 Dit vond meestal op het erf buiten de smidse plaats. Hoepels waren metalen repen die de wielomtrek rond de velg van het wiel volgden en zo het wiel verstevigden en eveneens het contactoppervlak met de weg vormden. Tot het einde van de twintigste eeuw kregen alle karrenwielen hoepels. Toen kwam de rubberen band op en verdwenen de wielen met metalen hoepels geleidelijk uit het straatbeeld. Toch duurde het nog tot na de Tweede Wereldoorlog (waarna rubberen banden van oud oorlogsmateriaal volop beschikbaar waren) voordat wielen met hoepels volledig verdwenen. In het begin stonden boeren immers wat weigerachtig tegenover rubberen banden omdat ze vonden dat die te veel aarde meenamen. 149 Ook voor andere onderdelen van de wagen werkte de wagenmaker en de smid vaak samen. De wagenmaker sprak af met de smid voor het maken van de wielen van de kar. Meestal bracht de wagenmaker het hout mee om de karhoepels te stoken en hielp hij bij het plaatsen van de hoepels.150 De hoepels moesten regelmatig opnieuw gezet worden. Dat werk vond vooral in de zomer plaats wanneer de meeste bestellingen binnenkwamen. 151 Immers, door slijtage, maar ook door de warmte, kwamen hoepels na verloop van tijd los te zitten en dan moest de smid er een stuk tussenuit halen (‘stuiken’). 152 In de negentiende eeuw gebeurde dit soms nog met hamer en aambeeld, of met een gespecialiseerde ‘stuikmachine’. Hiervan zijn er meerdere in de collectie van Bokrijk aanwezig.

De correcte lengte van het wiel werd eerst afgemeten met een krijtje door het wiel over de metalen reep te rollen. 153 Vervolgens werd de band koud geplooid, soms met behulp van een plooimachine. Het was belangrijk dat de hoepel goed rond was.

Daarna werden de uiteinden aan elkaar gesmeed in een enkele ‘hitting’, waarbij de smid soms wit zand – in de Kempen overvloedig aanwezig – als lasmiddel gebruikte.

Vervolgens moest de hoepel nog gloeiend heet rond het wiel gelegd worden, zonder de reep scheef te trekken. Dat werk was de reden waarom oude smidsen soms een gat in de vloer hadden waarop het wiel werd gezet. 154 Meestal gebeurde dat werk echter buiten,155 soms werd een gat gegraven in het erf om het wiel op te leggen. 156 Drie tot vier mannen namen met een grote tang de reep vast en schoven die over het klaarliggende wiel.157 Tot slot moest het wiel snel gekoeld worden zodat de 148 VAN TERHEYDEN-OUDENHUYSEN, ‘De smid’, 138.

149 DE LOECKER, ‘Jaak de smed, de laatste smid van Gooik’, 11.

150 STAPPAERTS, De Lozie: uit het leven van een Kempens boerendorp tussen 1900 en 1930, 200.

151 SMET, Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, 15-16.

152 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

153 VAN DER KLOES en VAN HELDEN, Het handwerk van den wagenmaker en den wagensmid, 18.

154 DIJKHUIS, 'Het geheim van de smid. Vijf generaties smeden', 41.

155 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 19.

156 VAN TERHEYDEN-OUDENHUYSEN, ‘De smid’, 137.

157 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 19.

hoepel zich strak rond het wiel trok.158 Lichte wielen wentelde men door een put met water, zwaardere werden met emmers water gelijkmatig afgekoeld, terwijl de smid steeds de hamer en voorhamer in aanslag hield om te corrigeren, moest dat nodig blijken.159 Soms werd het wiel ook naar een beek, waterpartij of zelfs waterput in de buurt getrokken om het in één keer te koelen. 160 Nadat het wiel uit het water gehaald werd, kon een goede smid zelfs aan het geluid van het ratelende wiel horen of de hoepel goed gelegd was.161 Het leggen van hoepels was een fysiek zwaar werk 162 dat veel concentratie vereiste163 waarbij alle beschikbare handen welkom waren 164 en waaraan vroeg in de dag begonnen moest worden. De gebroeders Nulens, smeden uit Heusden, begonnen wanneer ze hoepels moesten leggen om drie uur met werken terwijl normaal het smidsvuur pas om zes uur aan ging.165

158 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

159 JORDAENS, Een wandeling door mijn dorp, 176.

160 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 19; DIJKHUIS, 'Het geheim van de smid. Vijf generaties smeden', 41.

161 DIJKHUIS, 'Het geheim van de smid. Vijf generaties smeden', 41.

162 VAN TERHEYDEN-OUDENHUYSEN, ‘De smid’, 138.

163 JORDAENS, Een wandeling door mijn dorp, 176.

164 DE KEYSER, ‘Enkele prijzen van ijzerwerk voor landbouwvoertuigen rond 1900’, 96.

165 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview met ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

7.Bijlage. Fauna en flora Fauna -

-

-

Paarden: Het beslaan van de paarden was de belangrijkste taak van de hoefsmid. In die functie was hij ook verantwoordelijk voor het bijvijlen en rechtsnijden van de hoeven van de paarden. 166 Bovendien knipte hij staarten van paarden en castreerde hij hengsten. 167 Hij moest eveneens optreden bij verwondingen of ziektes aan de hoeven van het paard. In sommige gevallen trad de smid op als veearts bij alle medische zorgen die aan paarden – en ander vee – moesten worden toegediend.

Runderen: De smid besloeg soms de hoeven van koeien en ossen 168, meestal ging het dan enkel over de voorpoten.169 De smid castreerde stieren170 en voorzag hen van ringen.171 Hij kortte eveneens de horens van koeien wanneer die te lang dreigden te worden. 172 Varkens: De smid voorzag varkens van een metalen ring zodat ze de straten of de stallen niet konden omwroeten.173 Muilezels: De smid besloeg ook muilezels.174 Bijen: bijenwas werd gebruikt als materiaal bij het etsen van metalen.

Daarenboven beschermde bijenwas tegen roest175 Schapen: Schapenvet werd eveneens gebruikt bij het etsen. 176

Flora -

-

-

Vlas: lijnolie werd gebruikt om metaal te beschermen onder meer tegen roest. Hetzelfde gold ook in mindere mate voor hennep-, papaver- of notenolie.177 Den (en andere coniferen): terpentijn werd gebruikt onder meer om te etsen178 en bij het beschermen – het zogenoemde ‘zwarten’ – van ijzeren materialen als een soort vernis.179 Terpentijn werd gemaakt van dennenhars of hars van andere coniferen.180 Eik: aambeelden stonden in een smidse gewoonlijk op een eiken stronk.

166 STAPPAERTS, De Lozie: uit het leven van een Kempens boerendorp tussen 1900 en 1930, Retie, 1994, 199.

167 TIRELIREN, ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’, 21.

168 DECAT, ‘Oude ambachten en folkore: de hoefsmid’, 11, 17.

169 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 16.

170 JORDAENS, Een wandeling door mijn dorp, 175.

171 DECAT, ‘Oude ambachten en folklore: de hoefsmid’, 18.

172 Ibidem.

173 VAN REMOORTERE, In den tijd van Jan de Scharensliep en Smidje Smee. Oude ambachten in woord en beeld, , 337.; DECAT, ‘Oude ambachten en folklore: de hoefsmid’, 17.

174 DECAT, ‘Oude ambachten en folkore: de hoefsmid’, 11, 17.

175 VAN DE WIJNGAARD, Woordenboek van de Limburgse Dialecten II. Niet-agrarische vakterminologieën. Aflevering 11: smid, loodgieter, koperslager.

176 Idem.

177 Zie ook: BERGHUIS, Handboek voor den smid, 100.

178 VAN DE WIJNGAARD, Woordenboek van de Limburgse Dialecten II. Niet-agrarische vakterminologieën. Aflevering 11: smid, loodgieter, koperslager.

179 CROMPVOETS, Woordenboek van de Brabantse dialecten, 2085.

180 Zie ook: BERGHUIS, Handboek voor den smid, 100.

-

Iep: soms werd in de plaats van een eiken stronk voor het aambeeld ook iep gebruikt.

Hennep: smeden gebruikten heel wat henneptouw, soms werd het ook onder een hoefijzer aangebracht voor extra grip. 181 Hennepolie werd ook wel gebruikt om tegen roest te beschermen.182

8.

181 STAPPAERTS, De Lozie: uit het leven van een Kempens boerendorp tussen 1900 en 1930, 199.

182 BERGHUIS, Handboek voor den smid, 100.

9.Bibliografie Literatuur -, ‘Archeologische berichten’ Ons Heem, 29/2, 1975, 103.

-, ‘Sprokkelingen’, Ons Heem, 17/6, 1963, 205-206.

-, Lodewijk Van Boeckel 1857-1944 Liers kunstsmid, Lier, KB, 1990.

BAUMEISTER, S.; TEGTMEIER, A., Die Dorfschmiede, Detmold, Landschaftsverband Westfalen-Lippe, 1993.

BRAET, P., ‘Het hoefbeslag bij paarden’, Rond de Poldertorens, 21/2, 1979, 107-110.

COOLS, J., Uit het metaalverleden van Herentals, ijzergieterij en smederij Van Aerschot, Herentals, stadsbestuur Herentals, 2001.

CORTHOUT, J., Vakkennis boekhandel, 1953.

voor

de

metaalbewerker,

Antwerpen,

Standaard

COUWENBERGH, M., 'Het geheim van de laatste smeden. Het vak leer je van je vader', Traditie, 4/2, 1998, 17.

CROMPVOETS, H.; WEIJNEN, A.; BERNS, J., Woordenboek van de Brabantse dialecten, Assen, Van Gorcum, 1967.

DE KEYSER, R., ‘Enkele prijzen van ijzerwerk voor landbouwvoertuigen rond 1900’, Rond de Poldertorens, 13/3, 1971, 93-98.

DE LOECKER, J.P., ‘Jaak de smed, de laatste smid van Gooik’, Gooik, 5/4, 1990, 6-15.

DECAT, H., ‘Oude ambachten en folklore: de smid’ Ons Landens erfdeel, 24/1, 2001, 66-72.

DECAT, H., ‘Oude ambachten en folkore: de hoefsmid’ Ons Landens erfdeel, 24/2, 2001, 10-19.

DIJKHUIS, D., 'Het geheim van de smid. Vijf generaties smeden', Traditie, 17/1, 2011 38-43.

DREESEN T., ‘IJzerwinning in de Kempen’ Utersjank.

DRIESSEN, R., 'Nijverheid in Elen, 1840-1940’, De Gouden Sleutel, 2/3, 1987, 5-12.

GOOSSENS, M., Het platteland uit het isolement : het negentiende eeuwse ontsluitingsproces van de rurale maatschappij getoetst aan de evolutie van de activiteits- en bezitsstructuur van Kalmthout 1835-1910, Katholieke Universiteit Leuven, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, 1984.

JORDAENS, L., Het karrenmuseum. Een wandeling door mijn dorp. Geïllustreerde catalogus. Karren en ambachten in het museum, Kiekenhoeve Essen, Essen. s.d.

KERKHOFS, A., Bocholt, heden en verleden, Bocholt, 2005.

LANDES, D., Arm en Rijk, Utrecht, Het Spectrum, 1998.

MEEUSEN, G., ‘Oude hoeven, huizen, erven en geslachten te Essen. De smederij Smeyers’, De Spycker, 16/1, 1959, 34-43.

MEIJS, E., ‘Bij de smid in Achel’, De Achelse Kapetulie, 21/4, 2008, 7-11.

MEUWISSEN, M., 'Ambachten Heidebloemke, 68/4, 2009, 127.

en

beroepen

te

Genk

in

de

19de

eeuw',

ROEST, F., ‘De geschiedenis van de hoefsmid’, De Zwalmgalm, 1/3, 1996, 15-17.

ROOSE, G. en DE SEHUYTER, J., Lodewijk Van Boeckel, Wilrijk, De Scheemaeker, 1910.

SCHROOYEN, W., ‘Flor Suykerbuyck en de andere smeden van Essen’ De Spycker, 45, 1988, 71-90.

SMET, G., Sociaal-economische positie van de wagenmaker tijdens het interbellum, Bokrijk, 1987.

STAPPAERTS, R., De Lozie: uit het leven van een Kempens boerendorp tussen 1900 en 1930, Retie, 1994, 197.

TIRELIREN, A., ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’ De Spycker, 34-1/2, 1977, 21-43.

TIRELIREN, A., ‘Het klantenboek van smid Smeyers in 1900’ De Spycker, 34-3/4, 1977, 81-112.

TIRELIREN, A., ‘IJzergieterij “Fonderie Anversoises” (1907-1920)’ De Spycker, 37-3/4, 1980, 151-156.

VAN BOUCHAUTE, P., OOST, T. e.a., Grondstof, stof tot nadenken: metaal, SintNiklaas, Wauman, 2001.

VAN DE WIJNGAARD, H., WEIJNEN, A., GOOSSENS, J. en HAGEN, A., Woordenboek van de Limburgse Dialecten II. Niet-agrarische vakterminologieën. Aflevering 11: smid, loodgieter, koperslager, Assen, Van Gorcum, 1998.

VAN REMOORTERE, J., In den tijd van Jan de Scharensliep en Smidje Smee. Oude ambachten in woord en beeld, Leuven, Van Halewijck, 2011.

VAN TERHEYDEN-OUDENHUYSEN, M., ‘De smid’, De Spycker, 37/3-4, 1980, 134-142.

VAN UYTVEN, R., 'Peiling naar de Beroepsstructuur op het Brabantse platteland omstreeks 1755', Bijdragen tot de Geschiedenis, 55/3-4, 1972, 172-203.

VANDEBROEK, H. e.a., Diepenbeek toen…, Diepenbeek, Heemkundige Kring Diepenbeek, 1979.

VANNOPPEN, H., ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, Ons Heem, 50/1, 1996, 11-30.

VERAGHTERT, K., 'De metaalverwerkende nijverheid' in: BAETENS, R., Industriële revoluties in de provincie Antwerpen, Antwerpen, Standaard, 1984.

Uitgegeven bronnen -, Population, récensement général (15 octobre 1846), Brussel, ministre de l’intérieur, 1849.

-, Population, récensement général (31 décembre 1866), Brussel, ministre de l’intérieur, 1869.

-, Population, récensement général (31 décembre 1900), Brussel, ministre de l’intérieur, 1903.

-,Handboek voor den hoefssmid, Brussel, Stapleaux, 1851.

BERGHUIS, F., Handboek voor den smid, Antwerpen, C. De Vries-Brouwers, 2006.

CLAES, E., Onze smid, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1943.

DEBRUYN, J., De gediplomeerde hoefsmid, Mechelen, drukkerij gebroeders Smeets, 1910.

Interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

VAN DER KLOES, J.A. en VAN HELDEN, G., Het handwerk van den wagenmaker en den wagensmid, Amsterdam, L.J. Veen's Uitgevers Mij, s.d.

Onuitgegeven bronnen HEEMHUIS ESSEN, Klantenboeken smidse Smeyers (ca. 1800-1914).

Websites http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=13&Itemid=20, geconsulteerd op 21 augustus 2015.

Onze Taal, het geheim van de smid, https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/hetgeheim-van-de-smid, geconsulteerd op 26 augustus 2015. http://www.kempenserfgoed.be/virtuele-tentoonstellingen/mensen/53-lodewijk-vanboeckel, geconsulteerd op 27 augustus 2015.