Kilbershoeve uit Meeuwen

Kilbershoeve Meeuwen

Dit rapport werd opgemaakt door Veronique Van Humskerke, Hannelore Vandebroek en Aline Sax, onderzoekers van Geheugen Collectief in opdracht van Het Domein Bokrijk. Š Geheugen Collectief vzw 2016

Voorwoord In opdracht van het Domein Bokrijk voerde historisch projectbureau Geheugen Collectief onderzoek naar vakmanschap op het Kempense platteland tussen 1600 en 1914 en naar een aantal gebouwen van het Openluchtmuseum.

Voor elk van de geselecteerde gebouwen en vakmanschappen werd een onderzoeksrapport opgesteld. In de zogenaamde locatierapporten onderzoeken we telkens een gebouw dat vandaag in Bokrijk staat: we hebben aandacht voor de geschiedenis van het gebouw zelf – wie woonde erin of wie gebruikte het – en voor de context: de geschiedenis van het dorp waaruit het gebouw afkomstig is. In de vakmanschapsrapporten is er aandacht voor de geschiedenis van het product of het beroep en de eraan gerelateerde materiële cultuur. Daarnaast werden bij elk vakmanschap één of meerdere ‘focussen’ uitgewerkt: een afgebakend thematisch en chronologisch verhaal over een aspect van het leven op het platteland in de periode 1600-1914.

Inleiding De Kilbershoeve uit Meeuwen dateert uit de late zeventiende eeuw. De eigenaars van het erf zijn gekend vanaf 1709. Het is een grote meerledige boerderij in Noord-Limburgse vakwerkstijl. De hoeve was, toen ze in 1958 naar Bokrijk kwam, een van de laatste grote hoeves in vakwerkbouw (en met een grote losse schuur) die in de Limburgse Kempen bewaard gebleven was. Het is ook een van de weinige woningen waarvan de inboedel gedeeltelijk mee naar Bokrijk verhuisde.

We gaan eerst in op de geschiedenis van Meeuwen, het dorp waar deze hoeve vandaan komt. We hebben daarbij vooral aandacht voor landbouw en vakmanschap in de gemeente in de achttiende en negentiende eeuw. Vervolgens staan we stil bij het gebouw zelf en zijn inrichting. We eindigen met informatie over de bewoners.

1.De geschiedenis van Meeuwen Meeuwen was al bewoond in de nieuwe steentijd (ca. 11.000 voor Christus). De nabijheid van de Abeek speelde wellicht een doorslaggevende rol in de beslissing van de eerste bewoners om zich daar te vestigen. 1 De eerste vermelding van de gemeente, als ‘Mewa’, dateert van 1146. Tussen 1366 en 1794 behoorde het gebied tot het prinsbisdom van Luik, dat vaak geregeerd werd door de keurvorst van Keulen. Nadien werd het ingelijfd bij het Franse Rijk. Vanaf 1814 behoorde Meeuwen tot het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en vanaf 1830 tot het nu onafhankelijke België.

Behalve het dorpscentrum van Meeuwen zelf waren er verschillende gehuchten: Berenheide, Broekkant, De Gielis, Genits, Gestel, Hensem, Koestraat, Luttelmeeuwen, Luithegge en Vliegeneinde.2 Op de Ferrariskaart (1771-1778) is te zien dat het om redelijk geconcentreerde woonkernen ging, met daartussen weide- en heidegronden. De 1 Inventaris Onroerend Erfgoed, ‘Meeuwen’, website geconsulteerd op 1 augustus 2015.

2 Ibidem.

1

verschillende gehuchten van Meeuwen waren ook in de negentiende eeuw nog steeds dun bevolkt. Alleen Meeuwen (het dorp), Gestel en Luttelmeeuwen telden volgens de bevolkingstelling van 1826 meer dan honderd inwoners. Het kleinste gehucht (De Gielis) had maar twaalf inwoners. In het gehucht Hensem, waar ook de Kilbershoeve stond, woonden er volgens de bevolkingstelling van 1846 58 personen. 3

De ligging (bij benadering) van de Kilbershoeve op de Ferrariskaart (1771-1778). De straat heet vandaag Broekkantstraat.

Net als in vele andere plattelandsgemeenten waren er geregeld onenigheden met buurgemeenten over de grenzen in de heidegebieden, zoals met Peer in 1450. Een relatief bekend conflict uit de Meeuwse geschiedenis was dat tussen de troepen van de hertog van Lotharingen, Karel IV, en de ‘Kempense huislieden’, op 6 december 1648. De Lorreinse hertog kon het soldij van zijn troepen niet betalen en liet hen plattelandsgemeenten in het prinsbisdom Luik plunderen. Omdat het prinsbisdom geen leger had, organiseerden de dorpen zelf hun verdediging. Weerbare mannen mochten gemobiliseerd worden en wapens dragen. Op de Donderslagheide kwam het op 6 december tot een zware confrontatie, waarbij de Kempense ‘huislieden’ zich nauwelijks konden verdedigen tegen het Lorreinse leger. Er vielen 367 dodelijke slachtoffers in hun rangen, waarvan er zes uit Meeuwen afkomstig waren.4

Meeuwen als landbouwgemeente De bevolking van Meeuwen bestond in de periode 1600-1900 voornamelijk uit landbouwers. In 1846 telde Meeuwen volgens de landbouwtelling 995 inwoners en waren er 199 landbouwuitbatingen, waarin 587 mannen en vrouwen ‘gewoonlijk met landbouw’ 3 Population. Recensement général 1846, 137-139.

4 Inventaris Onroerend Erfgoed, ‘Meeuwen’, website geconsulteerd op 1 augustus 2015.

2

bezig waren. Daar moeten nog 106 knechten en meiden bijgeteld worden en alle kinderen die tot deze gezinnen behoorden. Alles samen leefde dus bijna iedereen in de gemeente van de landbouw.5 Meeuwen was ca. 3505 hectare groot. Daarvan werd zo’n 669 hectare bebouwd met allerlei gewassen.6 Daarnaast deed 237 hectare dienst als weide- en hooiland en een kleine 21 hectare als schaapsweide. 2150 hectare – bijna twee derde van de totale oppervlakte – was heidegrond. Verder waren er uiteraard bebouwde grond en kleinere oppervlakten moeras, bos, …7 Na 1850 nam de hoeveelheid bos aanzienlijk toe.

De landbouwgronden werden in 1846 hoofdzakelijk gebruikt voor de teelt van rogge, haver en boekweit, samen goed voor zo’n 522 hectare oftewel 78% van de met gewassen bebouwde oppervlakte. 7% werd voor aardappelteelt gebruikt. Daarnaast werden ook vlas (25,79 ha) en koolzaad (1,75ha) verbouwd. Dit waren in Meeuwen de enige grondstoffen die geteeld werden voor ambachtelijk gebruik, respectievelijk het weven van textiel en het slaan van olie.8 De nabijheid van de Abeek zorgde voor een vochtige bodem met vennen die gebruikt konden worden als drinkplaats voor het vee en als plaats om schapen en hun afgeschoren wol te wassen. In de vochtige heide werden ook zoden gestoken uit veenmos en in mindere mate ook uit dopheide, waarmee de haard kon branden.9 De getelde veestapel bestond in 1846 onder meer uit 65 paarden, 945 koeien, stieren en ossen (waarvan ruim een derde melkkoeien), 267 schapen of ‘wolbeesten’, 156 varkens en 45 geiten. Zowel het aantal schapen als varkens was in 1846 ten opzichte van het voorgaande jaar sterk gedaald, wellicht vanwege de slechte aardappeloogst. 10 Tussen 1842 en 1844 liet de overheid in Limburg de waarde van elk huis in de provincie schatten. Die waardebepaling was gebaseerd op de staat van het huis zelf, maar ook op de ligging, de kwaliteit van de wegen, de afstand tot marktplaatsen, de gemiddelde prijzen van bepaalde producten op die markten, de aanwezigheid van een rivier die een watermolen kon aandrijven, eventuele industriële of handelsactiviteiten in de gemeente, …11 In vergelijking met de hele provincie bevonden er zich in Meeuwen méér huizen in de laagste tariefklassen en minder huizen in de iets hogere klassen. Tien procent van de Limburgse huizen bevond zich in een hogere klasse dan eender welk huis in Meeuwen. De gemeente had dus geen enkele uitzonderlijk waardevolle woning. 92% van de huizen in Meeuwen bevond zich in de laagste klassen ten opzichte van 68% voor de hele provincie.12 We kunnen dus concluderen dat de mensen in Meeuwen in erg eenvoudige woningen woonden, zelfs naar de normen van toen. Anderzijds waren de meeste landbouwuitbatingen in eigen bezit of vruchtgebruik. Slechts een kleine acht procent van het grondgebied werd door huurders uitgebaat, zij maakten zo’n 22,5% van de landbouwers uit.13

Vakmanschappen in Meeuwen Niet iedereen in Meeuwen was in de landbouw actief. Uit een bevolkingstelling van 1762 blijkt dat er op dat moment één molenaar in Meeuwen woonde (in de tweede helft van de 5 BOSMANS, 'Landbouwtelling 1846', 11.

6 BOSMANS, 'Landbouwtelling 1846', 15-18.

7 HANNES, Provincie Limburg, 1842-1844, 413-414.

8 BOSMANS, 'Landbouwtelling 1846', 9-18.

9 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 18.

10 BOSMANS, 'Landbouwtelling 1846', 8-12.

11 NIJSSEN, ‘Minder geriefelijke huizen van hout en leem getimmerd’, 2.

12 HANNES, Provincie Limburg, 1842-1844, 413-416 en 21-24.

13 BOSMANS, 'Landbouwtelling 1846', 9 en 13.

3

negentiende eeuw woonden er twee14). Verder bestond de bevolking op dat moment ook uit acht dagloners, drie brouwers, vijf tappers, twee hoefsmeden, drie radenmakers, één timmerman, één schrijnwerker, één kuiper, één schoenmaker, drie kleermakers, twee wevers, één slachter, één spinster, drie linnennaaisters en vier wasvrouwen. Er waren ook drie winkeliers, die niet zozeer etenswaren verkochten maar wel zeep, zout, teer, levertraan en kruiden. Bijna alle vakmannen woonden in de dorpskern, wie in de gehuchten dus een vakman nodig had, moest daarvoor bijna altijd naar het centrum van Meeuwen.15 Dankzij de Abeek beschikte Meeuwen over verschillende watermolens. De Dorpermolen was waarschijnlijk de eerste watermolen op de Abeek en dateert wellicht van voor de vijftiende eeuw. Het was een banmolen, waar de inwoners verplicht hun graan moesten komen malen.16 In de achttiende en negentiende eeuw werden er ook molens gebouwd in onder meer de huidige Beemdstraat en de Berenheide. 17 Ook de slagmolen van Ellikom, die vandaag in Bokrijk staat, lag niet zo ver van de Kilbershoeve. Hij diende onder meer om lijn- en raapzaad te pletten om er olie van te maken.18 De 35 vakmannen die door de telling van 1762 werden opgetekend, waren geen 35 individuen. Heel wat mensen combineerden immers verschillende activiteiten: de drie winkeliers waren respectievelijk ook radenmaker, slachter en schoolmeester. Caféhouden (‘tappen’) was een typisch bijberoep dat in Meeuwen door de drie brouwers, de schoolmeester en één van de radenmakers uitgeoefend werd. Een van de drie radenmakers was ook timmerman.19 Bij velen van hen ging het wellicht om een kleinschalige, bijkomende activiteit.

Een kleine honderd jaar later werden er in Meeuwen drie gebouwen geteld die uitsluitend voor nijverheid bestemd waren: twee watermolens en een brouwerij. Alle andere vakmannen en -vrouwen werkten dus vanuit hun eigen woning of uit kleinere bedrijfsgebouwen die als bijgebouw aan hun woning waren toegevoegd. Andere molens, stokerijen, fabrieken of gespecialiseerde werkplaatsen (leerlooierijen, pottenbakkerijen, …) waren er in de gemeente in het midden van de negentiende eeuw niet te vinden. 20 In het laatste kwart van de negentiende eeuw nam het aantal handelaars in Meeuwen toe: er kwamen een bakker en meerdere kruideniers. Een van de kruidenierszaken werd uitgebaat door enkele zussen die ook hoedenmaaksters waren. Een beesten- en ijzerwarenmarkt was er tot ca. 1875 drie keer per jaar: op de dinsdag na Pinksteren, de laatste maandag van juli en de maandag na Sint-Maarten (11 november). 21 In een telling van 1896 werden 54 van de ongeveer 1100 inwoners van Meeuwen geregistreerd als ‘tewerkgesteld in de industrie’. 22 Slechts acht personen beoefenden in Meeuwen zelf een industriële activiteit en Meeuwen telde geen enkele onderneming die meer dan tien personen (buiten de eigen familieleden om) tewerkstelde. 23 Vanaf 1920 evolueerde dit snel en werd Meeuwen steeds meer een arbeidersgemeente, vanwege de expansie van de steenkoolmijnen in Genk. Ook het inwonersaantal nam, zoals in heel België, aanzienlijk toe in deze periode. In de tweede helft van de twintigste eeuw ontstonden er in de omgeving en in Meeuwen zelf ook een heel aantal industriegebieden die voor werkgelegenheid voor de inwoners zorgde.24 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Almanach du Commerce et de l’Industrie, 1860-1861, 1868, 1870, 1873, 1878, 1885.

BOSMANS, 'Volkstelling te Meeuwen anno 1762 (vervolg)', 3.

Molenecho’s, ‘Dorpermolen’, website geconsulteerd op 3 augustus 2015.

Idem, ‘Berenheidemolen’ en ‘Molen van Geerkens’, website geconsulteerd op 3 augustus 2015.

Idem, ‘Ellikom’, website geconsulteerd op 3 augustus 2015.

BOSMANS, 'Volkstelling te Meeuwen anno 1762 (vervolg)', 3.

HANNES, Provincie Limburg, 1842-1844, 415.

Almanach du Commerce et de l’Industrie, 1861, 1868, 1870, 1873, 1878 en 1885.

Atlas Statistique du Recensement Général des Industries et des Metiers 1896, 16.

Idem, 16 en planche XV Inventaris Onroerend Erfgoed, ‘Meeuwen’, website geconsulteerd op 1 augustus 2015.

4

2.Het gebouw en zijn bewoners Volgens een bevolkingstelling van 1826 waren er in het gehucht Hensem, waar de Kilbershoeve vandaan komt, slechts vier erven. Eén ervan werd bewoond door timmerman Theodoor Bossers, één door de familie Cillen/Sillen, één door het koppel Cillen-Schoofs en de vierde (de Kilbershoeve) door de familie Schoofs. In 1786 huwde bewoner Joannes Schoofs met Anna Christina Bossers, misschien was zij verwant aan de timmerman die er 40 jaar later nog woonde. De bewoners van dit kleine gehucht waren wellicht (aangetrouwde) familie van elkaar.25 De Kilbershoeve wordt in de Inventaris Onroerend Erfgoed de belangrijkste hoeve uit Meeuwen genoemd.26 De auteur baseert zich op de gids voor Bokrijk van Marc Laenen, waarin de hoeve ‘een van de grootste en bekendste van de Noorderkempen’ wordt genoemd.27 Misschien klopt die kwalificatie niet helemaal. Het woonhuis van de Kilbershoeve is inderdaad groot, maar qua bedrijfsgrootte waren er nog grote uitbatingen in de streek: in 1846 was er één bedrijf 67 hectare groot, één tussen de 25 en 30 hectare en vier, waaronder de Kilbershoeve, tussen de 20 en 25 hectare. 28 Alle andere uitbatingen waren kleiner. De helft van alle bedrijven was zelfs kleiner dan 5 hectare. 29

Het erf en de hoeve van 1709 tot 1954 Het tweekamerige woonhuis werd aan het einde van zeventiende of het begin van de achttiende eeuw gebouwd. Beide ruimtes werden in de loop der eeuwen verder uitgebouwd.30 De vroegst beschikbare gegevens over de Kilbershoeve dateren uit 1709. De hoeve behoorde dan toe aan Peter Ketelbueters. We geven hier een beknopt overzicht van hoe zijn erf uiteindelijk eigendom werd van Maria Helena Schoofs-Willems in 1954. Dit is geen volledig stamboomoverzicht: alleen de personen die relevant zijn voor hoe het erf en de hoeve overgedragen werden, worden vermeld. Kinderen die bijvoorbeeld door vroegtijdig overlijden niets van hun ouders erfden of vroegere of latere echtgenoten en echtgenotes die geen invloed hadden op hoe de Kilbershoeve overgeërfd werd, vermelden we niet.

In 1709 kocht Jacobus Ketelbueters een deel van het erf van zijn broer over. Jacobus’ schoonbroer Peter(s?) Vrancken kocht het andere deel. De familie Ketelbueters gaf zo haar naam aan twee erven op Hensem: ‘het Ketelbuetersgoet’ en ‘het andere Ketelbueters’.

Jacobus Ketelbueters kocht hoogstwaarschijnlijk het deel van het erf waarop later de Kilbershoeve werd gebouwd die vandaag in Bokrijk staat. Jacobus stierf in 1712, zijn weduwe Elisabeth Vaesen hertrouwde in 1713 met Mathias Hellinckx, die bij haar introk.

Naar hem en naar hun gezamenlijk zoontje Leonardus werd ook in officiële bronnen verwezen als ‘Ketelbueters’, hoewel hun achternaam Hellinx was.

Leonardus Hellinx erfde de hoeve en verkocht ze in 1785 aan zijn neef Servaes Schoofs (wellicht de zoon van zijn moeders zus). Servaes was gehuwd met Helena Willems, samen hadden ze vijf kinderen. De verkoop betekende geen onmiddellijke overdracht van het onroerend goed. Volgens de verkoopsvoorwaarden mocht Servaes het volledige aankoopbedrag van Leonardus lenen, maar bleven Leonardus en zijn echtgenote in ruil 25 26 27 28 29 30

MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 28-31.

Inventaris Onroerend Erfgoed, ‘Meeuwen’, website geconsulteerd op 1 augustus 2015.

LAENEN, Provinciaal Openluchtmuseum Bokrijk, 30-31.

BOSMANS, 'Landbouwtelling 1846', 14 en LAENEN, Provinciaal Openluchtmuseum Bokrijk, 30-31.

BOSMANS, 'Landbouwtelling 1846', 9-14.

MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 40 en 42j.

5

tot aan hun dood in de Kilbershoeve wonen en moest Servaes hen ondersteunen in hun onderhoud (zie verder). Uiteindelijk overleefde Servaes Leonardus (+ 1794) nog geen jaar, en ook Servaes’ oudste zoon Joannes stierf kort erna, in 1795. Zo kwam de hoeve in handen van Servaes’ tweede oudste zoon, Martinus.

Martinus huwde de weduwe van zijn broer, Anna Christina Bossers, en nog datzelfde jaar beviel zij van een zoontje, Servatius. De hoeve werd bij het overlijden van zijn echtgenote Anna Christina Beunis in 1858 geërfd31 door Servatius’ kinderen. In 1876 werd Servatius’ zoon Jan Martinus enige eigenaar. Nadat zijn echtgenote Hélène Willems in 1904 stierf, werden hun kinderen, Anna Christina en Pieter Jacob Schoofs, eigenaar van de hoeve.

Anna Christina was getrouwd (later gescheiden) maar had geen kinderen. Wel had ze een meisje geadopteerd, Maria Helena Schoofs-Willems (misschien familie langs haar moeders zijde?). Maria-Helena erfde de hoeve na de dood van haar adoptie-oom Pieter Jacob in 1954. Zij was de laatste eigenaar voor het gebouw na bemiddeling van de Belgische Boerenbond in 1958 naar Bokrijk verhuisde. Op 6 september 1959 werd de hoeve feestelijk geopend.

Het gebouw De Kilbershoeve wijkt af van de ‘typische’ Kempense hoeve. Wat opvalt aan het grondplan is de gang tussen het woongedeelte en de stal, waar je binnenkomt via de voordeur. Een ‘traditionele’ Kempense hoeve had, in tegenstelling tot de Haspengouwse hoeves, geen gang. Je kwam er meteen binnen in het ‘huis’ (de keuken) vanwaar je naar de ‘kamer’ kon. Het huis stond zo in rechtstreekse verbinding met de stal. 32 De gang en de stal werden aan de Kilbershoeve toegevoegd bij een verbouwing die plaatsvond rond 1775-1780. Voordien was het gebouw een vrijstaande tweekamerwoning die waarschijnlijk uit het einde van de zeventiende eeuw dateert. 33 Een ander opmerkelijk gegeven is de oriëntatie van de woning. De stal bevond zich aan de oostkant, waar het woongedeelte zich normaal bevindt. 34 Een verklaring zou kunnen zijn dat er meer ruimte was voor een uitbreiding aan deze kant van het erf, dus tussen het woonhuis en de schuur (in oostelijke richting) dan tussen het woonhuis en het bakhuis (in westelijke richting). De oudste delen van de schuur (die gedeeltelijk ter hoogte van het woonhuis liggen) werden immers al in de eerste helft van de achttiende gebouwd en stonden er ten tijde van de verbouwing van het woonhuis dus ook al.

De verbouwing is misschien gerelateerd aan de verkoop van het huis door Leonardus Hellinx aan Servaes Schoofs in 1785 (cf. supra). Servaes kwam met zijn echtgenote en zijn vijf volwassen kinderen in de Kilbershoeve wonen, terwijl ook Leonardus en zijn vrouw er tot aan hun dood zouden blijven. Die regeling werd waarschijnlijk voorbereid door onder meer het pand te vergroten en zo ruimte te bieden aan meer bewoners. Uit de akte (cf. infra) kunnen we afleiden dat Leonardus en zijn echtgenote in de kamer (de meest westelijke ruimte) bleven wonen, terwijl Servaes en zijn gezin de keuken en de daarbij horende ruimtes bewoonden.35 In Bokrijk is de oriëntatie van de hoeve een kleine kwartslag gedraaid ten opzichte van de oorspronkelijke.36 Het grondplan werd wel nauwgezet gevolgd. Toch gebeurden er enkele

31 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 68.

32 WEYNS, Het Openluchtmuseum te Bokrijk.

33 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 40.

34 DOCUMENTATIECENTRUM BOKRIJK, dossier Kilbershoeve Meeuwen.

35 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 30.

36 Dit in tegenstelling tot wat in de Omstandige gids van Weyns vermeld staat.

6

ingrepen tijdens de reconstructie,37 met de bedoeling om de meest recente wijzigingen aan de gebouwen, van na 1900, ongedaan te maken.

Het pannendak dat in Meeuwen op de hoeve lag, werd vervangen door een dak van stro.

Ook de ‘nieuwe’ vloer die de bewoners in de twintigste eeuw gelegd hadden, werd niet overgebracht naar Bokrijk. Hij werd ‘in oorspronkelijke toestand’ hersteld, dat wil zeggen naar grote veldkeien, zoals te zien was op pentekeningen die Charles Wellens in 1924 van de hoeve had gemaakt.38 De mozaïekachtige vloer in één van de leefruimtes komt uit een hoeve uit Houthalen. De vloer in de slaapkamer is een reconstructie van de vloer uit het paanhuis van Eksel.39

Het erf vandaag in Bokrijk Op het erf staan een schuur en een bakhuis. De grote vrijstaande schuur staat haaks op het woonhuis, nabij de stal. Er is een dorsvloer die dwars in de schuur ligt. De schuur bestaat uit een schaapskooi, een tasruimte (waar hooi bewaard werd), een turfschob (waar turf bewaard werd) en een karschob (waar karren en andere tuigen gestald stonden).

De schuur is jonger dan het woonhuis. De oudste kernen (de schuur en de schaapsstal) werd gebouwd in de eerste helft van de achttiende eeuw en later nog uitgebreid. 40 Het huidige bakhuis dateert uit de eerste helft van de negentiende eeuw, maar ook voordien stond er in Meeuwen bij deze hoeve al een bakhuis. Het bakhuis is uitzonderlijk groot. Het bestaat uit twee delen en bevat ook een secreet en een varkenshok. Het heeft een pannendak. Bij de overbrenging naar Bokrijk kwam ook een deel van het bakhuisgerief mee.41 De put en de wip of schepstelling op het erf zijn reconstructies, ze kwamen niet mee uit Meeuwen.42 In Meeuwen lag er vlakbij het woonhuis ook een moestuin, net als in Bokrijk.

De bewoners Wel en wee Over het persoonlijke wedervaren van de bewoners van de Kilbershoeve weten we niet erg veel. De broers Peter en Jacobus Ketelbueters waren misschien verwant aan de vroegere burgemeester van Meeuwen. We weten niet hoe het Elisabeth Vaesen, Jacobus’ jonge weduwe, onder andere op financieel vlak verging na zijn dood en tijdens haar tweede huwelijk met Mathias Hellinkx.

Haar zoon Leonardus was vermoedelijk betrokken bij het bestuur van de gemeente. Naar aanleiding van een grensconflict in 1779 met Genk, Elllikom, Wijshagen en Opglabbeek over de heidegronden, kwamen afgevaardigden van de verschillende gemeenten samen om de kwestie te regelen. Voor Meeuwen was een van de aanwezige gezworenen Lenaert Ketelbuters, hij maakte dus deel uit van het dorpsbestuur.43 Nadat Leonardus de hoeve in 1785 verkocht, kwam het erf in het bezit van de familie Schoofs. Deze overdacht gebeurde op een bijzondere manier, die voorzag in het 37 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 8.

38 WEYNS, Het Openluchtmuseum te Bokrijk.

39 DOCUMENTATIECENTRUM BOKRIJK, dossier Kilbershoeve Meeuwen.

40 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 45.

41 DOCUMENTATIECENTRUM BOKRIJK, dossier Kilbershoeve Meeuwen.

42 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 42.

43 GEERKENS, ‘Grensaanduidingen in de heide’, 24.

7

onderhoud van de kinderloze Leonardus en zijn echtgenote Catharina Teggers op hun oude dag. De familie Schoofs zou 170 jaar lang, tot aan de verkoop aan Bokrijk in 1958 eigenaar blijven van de hoeve.

Servaes Schoofs verwierf de hoeve niet in één keer. Hij betaalde de aankoopsom in vijftien schijven af aan zijn neef Leonardus. Als tegenprestatie mochten Leonardus en zijn vrouw tot aan hun dood in de hoeve blijven wonen. Ze mochten, naast ‘de grote kamer met het klein kamerke’ waar ze woonden, ook gebruik blijven maken van de moestuin voor de deur, de kelder, de zolder, de bakoven, de put en de bijenhal. Servaes moest bovendien jaarlijks een half vat lijnzaad voor hen planten en een rij aardappelen. Hij moest jaarlijks zestien karren mest voorzien voor de moestuin en de aardappelen. Als hij Leonardus en zijn vrouw ook zou bijstaan in geval van ziekte, kreeg hij 13% korting op de aankoopprijs.44 Of de twee families de woning als afzonderlijke eenheden bewoonden of echt samenwoonden, weten we niet.

In de jaren na het overlijden van Leonardus in 1793 ging de familie Schoofs door een moeilijke periode. Zowel vader Servaes als de oudste zoon Joannes stierven kort na elkaar, in respectievelijk 1794 en 1795. De tweede zoon Martinus huwde vrijwel onmiddellijk met Anna Christina Bossers, de – zwangere? – weduwe van zijn broer, die nog in 1795 beviel van een zoon.45 Een dertigtal jaar later, in 1826, woont Martinus’ zoon Servatius in het huis met zijn kersverse echtgenote Anna Christina Beunis. Ook zijn vader 46, een dienstknecht, Hendrik de Vos, en twee dienstmeiden, Maria Helena en Maria de Vos, woonden in. 47 In de daaropvolgende jaren zou het huis vaak in rouw zijn. Servatius en Anna Christina kregen zeven kinderen, van wie de drie laatsten kort op elkaar geboren werden én heel jong stierven. Dochter Anna Catharina stierf op 8 maanden in 1833, twee maanden later werd Peter Jozef geboren die op vier maanden stierf, hun zusje Barbara stierf op driejarige leeftijd in 1834.48 Nog geen maand later stierf ook Servatius op 39-jarige leeftijd. Zijn weduwe hertrouwde in 1837 met landbouwknecht Jan Mathijs Rutten (°1809). Mogelijk was dit huwelijk een praktische oplossing om het bedrijf te kunnen verderzetten en in het onderhoud van de kinderen te voorzien. Anna en Jan hadden samen geen kinderen.

Na de dood van Anna Christina Beunis in 1858 erfden haar drie op dat moment nog levende kinderen de woning en het bedrijf. Jan Martinus kocht zijn broer en zus op 23 maart 1876 uit en werd de enige eigenaar van de woning. 49

Beroepsactiviteiten De Kilbershoeve werd hoofdzakelijk door landbouwers bewoond. Bijna elke eigenaar van de Kilbershoeve, van Martinus Schoofs (eigenaar vanaf 1795) tot en met Pieter Jacob Schoofs (eigenaar tot 1954) stond als landbouwer geregistreerd. Dat is niet verwonderlijk met ca. 20 ha. landbouwgrond. Anna Christina Schoofs (1875-1946) spon vlas. 50 In de weilanden van de hoeve werd in 1785 lijnzaad gezaaid. Dat zaad kon dienen voor het slaan van olie maar er groeide ook vlas uit. In 1762 woonden er twee wevers in het dorp, misschien gingen zij ermee aan de slag?

44 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 30-31.

45 Idem, 32-34.

46 De telling van 1826 vermeldt op dit adres een Martinus Schoofs, weduwnaar van Christien Hollanders. Dit zou om een andere Martinus Schoofs kunnen gaan dan Servaes’ vader. Hertrouwen was echter niet ongewoon en het lijkt logisch dat Servaes inwoont bij zijn vader (die tot aan zijn dood eigenaar was van de hoeve). We kunnen dus veronderstellen dat deze Martinus Schoofs Servaes’ vader is.

47 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 28.

48 Idem, 34; 65.

49 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 35.

50 WEYNS, ‘Eerste bezoek aan de Kilbershoeve te Meeuwen’, 9.

8

Voor de generatie van Arnoldus, Elisabeth en Jan Martinus Schoofs hebben we geen absolute zekerheid over hun beroep. Het wordt niet in de beschikbare bronnen vermeld.

Jan Martinus (1827-1901) was misschien (ook?) houtbewerker. Tussen 1861 en 1873 vinden we in de Almanach du Commerce van de gemeente immers een zekere M. Schoofs terug als houtbewerker. Dit is mogelijk Jan Martinus van de Kilbershoeve. Daarnaast vermeldt diezelfde Almanach ook twee winkeliers in Meeuwen met de naam Schoofs: ‘P.J. Schoofs’ (in de edities 1861 en 1868) en ‘Schoofs (P.J.) et (H.)’ (vanaf 1870). Wie H. Schoofs in de stamboom is, is niet duidelijk. P.J. Schoofs kan niet Pieter Jacob Schoofs zijn (hij werd immers pas in 1872 geboren) en evenmin Peter Jozef Schoofs (hij werd in 1833 geboren en overleed datzelfde jaar).51 Verder waren de hoevebewoners uiteraard actief in vakmanschappen die in de thuiscontext uitgevoerd werden en die behoorden tot de zelfvoorzienende of marktgerichte activiteiten van een boerderij, zoals boter maken en brood bakken. Zo werd bij de dood van Martinus Schoofs in 1828 het bakhuis in de Memorie van Successie vermeld. Leonardus Ketelbueters wilde ook na de verkoop van zijn hoeve aan Servaes Schoofs in 1785 gebruik kunnen blijven maken van het bakhuis. Een mogelijke verwijzing hiernaar vinden we ook in de voorwaarde dat Servaes ‘den brandt’ zou inhalen, mogelijkerwijs werd hiermee het materiaal bedoeld nodig om de bakoven (of de haard) mee te doen branden (brandzoden etc.).52

Weetjes: kindersterfte, echtscheidingen 







weduwnaarschap,

hertrouwen

en

Elisabeth Vaesen werd in december 1712 weduwe van Jacobus Ketelbueters, het jaar waarin hun zoontje Nicolaus geboren werd. Hun eerste zoontje Joannes (°1710) overleed wellicht op jonge leeftijd. 53 Elisabeth hertrouwde een jaar later met Mathias Hellinx, ze kregen samen nog één zoon.

Joannes Schoofs (1751-1795), de oudste zoon van de eerste Schoofs die eigenaar werd van de Kilbershoeve (Servatius Schoofs), stierf elf jaar na zijn huwelijk met Anna Christina Bossers, op 44-jarige leeftijd. Anna Christina hertrouwde onmiddellijk met haar schoonbroer Martinus Schoofs en beviel in oktober van datzelfde jaar nog van een zoontje, Servatius. Servatius stond officieel geregistreerd als kind van Martinus, maar kan net zo goed nog een zoon van Joannes geweest zijn. Martinus en Anna Christina Bossers kregen later nog een kind, dat als kind of jonge volwassene overleed (hij moet geboren zijn tussen het huwelijk van zijn ouders in 1795 en het overlijden van zijn moeder in 1809 en overleed voor het overlijden van zijn vader Martinus in 1828, dus hij was maximum tussen 19 en 32 jaar oud, mogelijk nog jonger). 54 Servatius Schoofs (1795-1834) en Anna Christina Beunis (?-1858) kregen tussen 1827 en 1833 zeven kinderen. Drie daarvan stierven op anderhalf jaar tijd, allen tussen de vier maanden en drie jaar oud. Bovendien stierf Servatius op 18 oktober 1834, minder dan een maand na de dood van het laatste kind.

De oorzaak van de sterfte van de vier gezinsleden op negentien maanden tijd en of er al dan niet een verband was (bijvoorbeeld een ziekte), kennen we niet.

Anna Christina Beunis hertrouwde in 1837 met knecht Jan Matthijs Rutten, een huwelijk dat kinderloos bleef. Anna Christina was niet de enige jonge weduwe in de geschiedenis van de Kilbershoeve.

Het lijkt erop dat Martinus Schoofs na het overlijden van zijn echtgenote in 1809 nog hertrouwde met ene Christien Hollanders, die nog voor 1826 stierf. In 1826 woonde behalve zoon Servatius en zijn echtgenote Anna Christina Beunis

51 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve,, 34; 65; 69 en WEYNS, ‘Eerste bezoek aan de Kilbershoeve te Meeuwen’ 9.

52 MONUMENTENHUIS, Van Keutelbetersgoed tot Kilbershoeve, 32.

53 MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 26.

54 Idem, 33-34.

9





immers ook Martinus Schoofs, weduwenaar van Christien Hollanders in de Kilbershoeve.55 Er bestaat geen volledige zekerheid dat deze Martinus Schoofs Servatius’ vader is, maar behalve de onbekende overleden echtgenote is er geen enkele aanwijzing om te denken dat het over iemand anders zou gaan.

Martinus was op dat moment immers nog steeds eigenaar van de Kilbershoeve, die zijn zoon in 1828 van hem erfde.

Ook Jan Martinus Schoofs (1827-1901) trouwde twee keer. Zijn eerste echtgenote, met wie hij in 1863 getrouwd was en twee kinderen had, stierf in januari 1869 op vierendertigjarige leeftijd. Twee jaar later hertrouwde hij met Hélène Willems, met wie hij ook twee kinderen had. 56 Anna Christina Schoofs (1875-1946), dochter van Jan Martinus Schoofs en zijn tweede echtgenote Hélène Willems) was mede-eigenares van de Kilbershoeve tussen 1905 en 1946. Zij was gehuwd met Albert Duyckers. Het huwelijk werd door scheiding ontbonden, mogelijkerwijs in 1912 aangezien er op die datum een delingsakte bestaat. Het koppel had geen kinderen, Anna Christina had wel een dochter geadopteerd die geboren was in 1904 (Maria Helena SchoofsWillems).57

55 Idem, 27.

56 BOSMANS, ‘Van deur tot deur’, 29 en MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve, 36.

57 DOCUMENTATIECENTRUM BOKRIJK, dossier Kilbershoeve Meeuwen, E-mail van Luc Frencken aan Annick Boesmans, 15 januari 2004.

10

Bijlage 1 : Schematische voorstelling van de overdracht van de hoeve en beknopte stamboom

Peter Ketelbueter s

Jacobus Ketelbueters + 1712

x 1709

Elisabeth Vaesen

Anna Vaesen

x 1713

?

x

Mathias Hellinx

Joannes

x

?

Schoofs

Peter Vrancken

Nicolaus

Catharina Teggers

x 1746

Leonardu s Hellinx °1717 + 1793

Servaes Schoofs °1727 + 1794

x 1750

Helena Jutten

= huwelijk

= adoptie

Martinu s Schoofs ° 1755 + 1828

drie andere kinderen: Anna Maria, Maria Agnes, Maria Catharina

De chronologie van de overdracht wordt weergegeven d.m.v. de evoluerende kleuren (van donkergroen over lichtgroen en -blauw naar donkerblauw)

x 1795

Anna Christin a Beunis + 1858

Arnoldus Schoofs

°1828 + na 1876

x 1786

Jan Martinus Schoofs ° 1827 + 1901

x 1825

Elisabeth Schoofs °1825 + na 1876

Servatiu s Schoofs ° 1795 + 1834

Anna Christin a Bossers

kind dat sterft voor 1828

4 andere kinderen: Barbara, Anna Catharina en Peter Jozef (+ alle 3 in 1833-'34) en Anna Maria (+ voor 1876)

Joannes ° 1751 + 1795

x 1871

Hélène Willems ° +/1834 + 1904

Anna Christina Schoofs

° 1875 + 1946

Pieter Jacob Schoofs ° 1872 + 1954

Maria Helena Schoofs-Willems

Bijlage 2: Tijdlijn eigenaars 1709 1712 1713 1714 1715 …

1783 1784 1785 1786 …

1994 1795 1796 …

1833 1834 1835 …

1858 1859 …

1876 1877 1878 …

1901 1902 1904 1905 1906 …

1952 1953 1954 1958

Jacobus Ketelbueters

Elisabeth Vaesen & Mathias Hellinx, later hun zoon Leonardus Hellinx

Servatius Schoofs

via Martinus Schoofs (akkerman zijn zoon Servatius Schoofs (landbouwer)

Anna Christina Beunis (landbouwster)

Arnoldus, Elisabeth en Jan Martinus Schoofs

Jan Martinus Schoofs (mogelijk houtbewerker)

vruchtgebruik Hélène Willems

Anna Christina Schoofs en Pieter Jacob Schoofs (beide landbouwer)

Maria Helena Schoofs-Willems

Bibliografie Literatuur BOSMANS, J., ‘Van deur tot deur’, De Reengenoten, 9/1, 1991, 14-49.

BOSMANS, J., 'Landbouwtelling 1846', De Reengenoten, 23, 1999, 8-20.

BOSMANS, J., 'Volkstelling te Meeuwen anno 1762 (vervolg)', De Reengenoten, 2/1, 1981, 46-48.

BOSMANS, J., 'Volkstelling te Meeuwen anno 1762 (vervolg)', De Reengenoten, 2/2, 1982, 3-9.

GEERKENS, G., 'Grensaanduidingen in de heide', De Reengenoten, 28, 2002, 24-27.

HANNES, J.J., Provincie Limburg 1842-1844. Uitgave van kadastrale statistieken, Brussel-Leuven, Belgisch Centrum voor Landelijke Geschiedenis, 1973.

LAENEN, M., Provinciaal Openluchtmuseum Bokrijk: gids, Brussel, Ludion, 1989.

MONUMENTENHUIS LIMBURG, Van 'Keutelbetersgoed' tot Kilbershoeve.

Bouwhistorisch onderzoek met museaal scenario, Roermond, Monumentenhuis Limburg, 2000.

NIJSSEN, R., ‘Minder geriefelijke huizen van hout en leem getimmerd: schrijven over wonen en werken in de Limburgse gemeenten in 1842 en 1843’, Bladwijzer, 6, 2013, 1-13.

WEYNS, J., 'Eerste bezoek aan de Kilbershoeve te Meeuwen', De Boer, 62/46, 1958, 9.

WEYNS, J., Het Openluchtmuseum te Bokrijk – omstandige gids voor de bezoeker, Beringen, Peeters, 1964.

Bronnen Almanach du Commerce et de l’Industrie 1860-1861, Brussel, H. Tarlier, 1861.

Almanach du Commerce et de l’Industrie 1868, Brussel, H. Tarlier en J. Rozez, 1868.

Almanach du Commerce et de l’Industrie 1870, Brussel, H. Tarlier en J. Rozez, 1870.

Almanach du Commerce et de l’Industrie 1873, Brussel, H. Tarlier en J. Rozez, 1873.

Almanach du Commerce et de l’Industrie 1878, Brussel, Librairie Universelle de Rozez, 1878.

Almanach du Commerce et de l’Industrie 1885, Brussel, Ve J. Rozez, 1885.

Atlas Statistique du Recensement Général des Industries et des Metiers 1896, Brussel, Ministère de l’Industrie et du Travail, 1903.

Population. Recensement général 1846, Brussel, Ministre de l’Intérieur, 1849.

DOCUMENTATIECENTRUM BOKRIJK, dossier Kilbershoeve Meeuwen.

E-mail van Inge Verheyen (communicatieambtenaar gemeente Meeuwen-Gruitrode) aan Veronique Van Humskerke (onderzoeker Geheugen Collectief), 6 augustus 2015.

Websites Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Meeuwen_(Meeuwen-Gruitrode), geconsulteerd op 29 juli 2015.

Inventaris Onroerend Erfgoed, Meeuwen, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/21938, geconsulteerd op 1 augustus 2015.

Molenecho’s, Dorpermolen, http://www.molenechos.org/molen.php?AdvSearch=588, geconsulteerd op 3 augustus 2015.

Molenecho’s, Berenheidemolen, http://www.molenechos.org/molen.php?

AdvSearch=1032, geconsulteerd op 3 augustus 2015.

Molenecho’s, Molen van Geerkens, http://www.molenechos.org/verdwenen/molen.php?AdvSearch=4791, geconsulteerd op 3 augustus 2015.

Molenecho’s, Ellikom, http://www.molenechos.org/verdwenen/molen.php?

AdvSearch=2568, geconsulteerd op 3 augustus 2015.