Online rapport geheugen collectief vakmanschap risico's en gevaren in het dorp voor website

Risico’s en gevaren in het dorp

Dit rapport werd opgemaakt door Peter Van der Hallen en Hannelore Vandebroek, onderzoekers van Geheugen Collectief in opdracht van het Domein Bokrijk. Š Geheugen Collectief vzw 2016

Voorwoord In opdracht van het Domein Bokrijk voerde historisch projectbureau Geheugen Collectief onderzoek naar vakmanschap op het Kempense platteland tussen 1600 en 1914 en naar een aantal gebouwen van het Openluchtmuseum.

Voor elk van de geselecteerde gebouwen en vakmanschappen werd een onderzoeksrapport opgesteld. In de zogenaamde locatierapporten onderzoeken we telkens een gebouw dat vandaag in Bokrijk staat: we hebben aandacht voor de geschiedenis van het gebouw zelf – wie woonde erin of wie gebruikte het – en voor de context: de geschiedenis van het dorp waaruit het gebouw afkomstig is. In de vakmanschapsrapporten is er aandacht voor de geschiedenis van het product of het beroep en de eraan gerelateerde materiële cultuur. Daarnaast werden bij elk vakmanschap één of meerdere ‘focussen’ uitgewerkt: een afgebakend thematisch en chronologisch verhaal over een aspect van het leven op het platteland in de periode 1600-1914.

Inleiding Dit rapport onderzoekt, aansluitend bij het vakmanschap smid, hoe men in het verleden in de landelijke Kempen omging met de risico’s en gevaren.

De smidse was in een dorp niet enkel een onmisbare plaats waar de werkmaterialen en gereedschappen voor de hele gemeenschap geproduceerd werden, maar ook een locatie met een uitgesproken donkere zijde. Het was een plaats waar de gevaren en ongelukken verbonden aan ambachtelijke activiteiten zich konden manifesteren. Brand was steeds een groot risico in de smidse en de activiteiten in het gebouw zorgden bovendien voor heel wat vervuiling in de omgeving. Ook voor de smid zelf bestond er tijdens het werken in de smidse heel wat risico op ongelukken. De smid, die actief was nabij een groot vuur en met hete materialen, liep het gevaar zichzelf te verbranden. Het werken met grote dieren (vooral paarden maar ook stieren en varkens) vanuit een kwetsbare positie bracht heel wat risico met zich mee. De smid had daarom hulpmiddeltjes, zoals de hoefstal, die het risico verkleinden maar niet deden verdwijnen.

Ook bij andere vakmanschappen en beroepen deden gevaren zich voor. De gevolgen van sommige risico’s troffen niet enkel de persoon die ze nam, maar ook de brede gemeenschap. Welke maatregelen nam de gemeenschap om die risico’s te vermijden en de gevolgen ervan te beperken als ze zich toch voordeden? Een antwoord op die vragen vonden we in oude dorpsreglementen: de dorpskeuren.

1.Risico’s en gevaren in de smidse De veiligheid van het gebouw De bouw van de meeste smidsen toont aan dat de veiligheid een bezorgdheid was en dat er maatregelen werden getroffen om de risico’s te beperken. Terwijl in de Kempen de meeste huizen daken van riet of stro hadden, waren veel smidsen bedekt met een pannendak. Ook de smidse van Neeroeteren is met stenen pannen bedekt. Een dergelijk pannendak beschermde beter tegen het risico op brand. Ook stonden smidsen vaak bij waterpartijen, zoals beken, vijvers of waterputten. Ook dat was in Neeroeteren het geval. Die nabijheid diende een praktisch doel. De smid kon het water gebruiken als koelwater voor grote stukken. Bovendien was er zo altijd bluswater bij de hand.

Toch werd er niet overal even veel rekening gehouden met de brandveiligheid. Zo beschreef Ernest Claes de smidse van Testelt (Scherpenheuvel-Zichem): “Het was een groot leemen huis, met een zwaar strooien dak, zoo laag dat ge langs de straatkant er met de hand kondt aankomen” 1 Overvloedig bluswater was daar ook niet aanwezig. De smidse lag dan wel aan de Meulevijver, maar daar stond in de tijd van Claes geen water in.

De lokale overheid was zich soms erg bewust van het brandgevaar dat de activiteiten in een smederij met zich meebrachten. Wanneer August van Aerschot uit Herentals in 1854 zijn smidse wilde uitbreiden met een ijzergieterij, weigerde het gemeentebestuur hem in eerste instantie om een vergunning te verlenen. Ze wezen daarbij op het brand- en ontploffingsgevaar.2 Naast vuur, was ook waterschade een risico bij veel smidsen. Ze stonden zeer regelmatig in de buurt van beken of aanzienlijke watervoorraden. Om de muren te beschermen tegen water, was de smidse in Neeroeteren witgekalkt. Ook bij veel andere gebouwen in de Kempen gebeurde dit.3

Veiligheidskledij van de smid De kledij die de smid droeg, diende een praktisch nut. Hierbij primeerde de veiligheid. Gewoonlijk droeg de smid een lederen schort of voorschot. Leer was immers niet brandbaar en een dikke lederen schort vormde een veilige buffer tegen de hitte van het vuur en rondvliegende stukjes metaal. Dat dit geen overbodige luxe was, illustreerde het verdwijnen van voorschoten die uit twee stukken – een onderstuk en een bovenstuk – bestonden en die smeden soms droegen. Die schorten verdwenen na verloop van tijd om veiligheidsredenen. Het gebeurde immers dat gloeiende stukken ijzer tussen het bovenstuk en de borst terechtkwamen, wat voor zware brandwonden zorgde.4 Smeden droegen doorgaans klompen wanneer ze aan het werk waren in de smidse.

Dit kan een economische reden gehad hebben. Klompen waren goedkoper dan lederen schoenen en veel duurzamer bij het werk in een vuile smidse. Toch was er ook een belangrijke veiligheidsreden voor het dragen van klompen, zeker wanneer 1 CLAES, Onze smid, 5.

2 COOLS, Uit het metaalverleden van Herentals, ijzergieterij en smederij Van Aerschot, 5.

3 GEHEUGEN COLLECTIEF, BKRK – Onderzoeksrapport Dwarse Schuur Lommel-Kattenbos.

Houtbouw op het Kempense platteland tussen 1600 en 1900.

4 DECAT, ‘Oude ambachten en folklore: de hoefsmid’, 18.

de smid met dieren moest werken. Houten klompen waren immers bestand tegen stampen van paarden. Bij gewone schoenen liep de hoefsmid het risico zijn voet te breken.5

Ongevallen met materiaal en gereedschap Er deden zich ongetwijfeld heel wat kleine en grote ongevallen voor in de smidse met allerlei materialen en gereedschappen. Smeden moesten immers werken met hete materialen, zoals gloeiend ijzer, en met zware en scherpe gereedschappen. De dagelijkse, kleine ongemakken en ongevallen werden weinig gedocumenteerd, maar de zwaardere haalden wel de dorpsgeschiedenis. Zo weten we dat smid Maurits Afschrift uit Nevele in het begin van de twintigste eeuw een oog verloor doordat een kleine splinter van een beitelkop afsprong. 6 Smeden kregen vaker stukjes ijzerstof in de ogen, wat tot blindheid kon leiden. 7 Naast ogen liepen ook de vingers van smeden gevaar.

Ook de klanten of bezoekers ontsnapten niet aan de gevaren. Regelmatig verbrandden zij zich aan nagloeiende metalen stukjes die nadat het ijzer bewerkt was op de grond lagen.8 We kunnen ons voorstellen dat een smid bezoekers regelmatig tot voorzichtigheid moest aanmanen.

De gezondheid van de smid Zoals veel vakmanschappen in het verleden waren de activiteiten van de smid verre van bevorderlijk voor de lichamelijke gezondheid. Voortdurend nabij een kolenvuur staan in een stoffige smidse leidde ertoe dat hij veel roet en andere stoffen inademde die de longen aantastten. De smid stond vanwege zijn zware werk bekend als een persoon met een enorme fysieke kracht. Smeden waren vaak forse, breedgeschouderde mannen met grote handen. 9 Toch klaagden smeden eveneens over fysieke ongemakken die aan dat werk verbonden waren. Zo leden ze regelmatig aan kromgegroeide ruggen en gekloven handen.10

Paarden beslaan Paarden beslaan vormde de belangrijkste taak voor de (hoef)smid, maar was eveneens een van de meest risicovolle activiteiten in de smidse, voor de smid maar ook voor het paard. Op regelmatige basis – van een paar weken tot twee maanden – moest de smid de paarden opnieuw beslaan. 11 Dat moest heel nauwgezet gebeuren, anders kon de hoefsmid het paard verwonden of zelfs zo verminken dat het niet meer normaal kon functioneren. Wanneer de smid een paard besloeg, kon een verkeerde inslag bij het nagelslaan noodlottig zijn voor het paard. 12 Door dat werk kwamen hoefsmeden regelmatig in zeer nauw contact met paarden.

Ze moesten vaak werken in de gevaarlijkste positie ten opzichte van een paard: 5 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 22.

6 BOLLAERT, ‘De smidse langs de Bredeweg te Poesele (II), 258.

7 ROMBACH, ‘Wetenschappelijke mededelingen’, 233.

8 BOLLAERT, ‘De smidse langs de Bredeweg te Poesele (II), 260.

9 GEHEUGEN COLLECTIEF, BKRK – Onderzoeksrapport De Smid als centrale figuur in de landelijke gemeenschap van de Kempen.

10 Het weekblad van Ijperen, 11 juni 1887, 2.

11 GEHEUGEN COLLECTIEF, BKRK – Onderzoeksrapport De Smid als centrale figuur in de landelijke gemeenschap van de Kempen.

12 VANDEBROEK, Diepenbeek toen, 102.

wanneer ze de achterbenen moesten beslaan stonden ze aan de achterzijde van het paard, waar ze bovendien voorovergebogen aan het werk moesten. Een achteruittrappend paard kon op die manier de smid zwaar verwonden of zelfs doden.

Om het hoefbeslag veilig te laten verlopen waren twee personen nodig: één die de voet van het paard oplichtte, de helper of ‘ophouder’ van de hoefsmid, en de hoefsmid zelf, die het paard besloeg. Een paard dat van jongs af aan gewend was om beslagen te worden en een rustig karakter had, moest door de smid doorgaans enkel met een halster en een stevig touw kort vastgebonden worden. 13 Maar er waren ook paarden waarbij meer veiligheidsmaatregelen nodig waren om het gevaar te beperken.14 De hoeven laten beslaan, kon een stresserende activiteit zijn voor een paard.

Sommige paarden herkenden de smid en de geur van verbrande hoorn van de hoef en waren daarom bang voor het beslaan. Sommige wilden zich niet laten vastbinden of stonden erg onrustig wanneer ze vastgebonden waren. Die paarden moesten met de hand vastgehouden worden. Andere kon men enkel aan een zeer los touw vastbinden en sommige paarden wilden niet voor de smidse staan. Die laatste paarden moest de hoefsmid dan een eindje weg, of zelfs in de stal beslaan.

Nog andere wilden de hoefsmid met zijn typische voorschoot niet zien en lieten zich enkel beslaan wanneer de smid een grijze of witte linnen werkschort droeg. 15 Sommige paarden lieten zich erg moeilijk beslaan. Dan waren er, om het paard toch te kunnen beslaan en tegelijkertijd de veiligheid van de smid te verzekeren, dwangmaatregelen nodig. Een van de betrouwbaarste methoden was het neerleggen van het paard. Dat deed men liefst op zachte grond zonder stenen met behulp van een striktouw. Dit touw bond men rond de hals van het paard. Men legde het paard dan op de rug, bond de achtervoeten aan de voorvoeten en besloeg het paard zo.16 Een andere betrouwbare methode was om een onwillig paard voor het beslaan te blinddoeken met een paardendek. Daarmee werden zowel de ogen als de oren afgebonden.17

De praam De hoefsmid kon overgaan tot het prangen of pramen van het paard met een praam. In de negentiende eeuw was dit het meest gebruikte middel om de paarden tot rust te brengen. De praam of paardenneusklem werd in Limburg al zeker sinds de zeventiende eeuw gebruikt.18 De praam werd aan de onder- en de bovenlip van het paard geklemd en met een ring aangespannen. Door het aanspannen van de lip zouden er endorfines zijn vrijgekomen waardoor het paard rustig werd. Ook de oren en de muil van het paard konden gepraamd worden 19 Als het paard dan zo rustig stond, maakte men het andere uiteinde van de praam vast aan de halster. 20 Het oude type, een houten praam met metalen ring werd op een gegeven moment wegens zorgen om het dierenwelzijn verboden. Een nieuwe variant die met een touw werkte (wat minder folterend is en het paard eveneens tot bedaren bracht) werd daarna wel nog gebruikt.21 13 14 15 16 17 18 19 20 21

DIETERICHS, De kunst van het hoefbeslag, 99-100.

Idem, 103.

DIETERICHS, De kunst van het hoefbeslag, 103.

Idem, 108.

Idem, 104.

-,‘Sprokkelingen’, 205-206.

DIETERICHS, De kunst van het hoefbeslag, 106.

Idem, 105.

-, 'Sprokkelingen’, 205-206.

Als al die methoden niet werkten, konden er nog drastischere middelen ingezet worden om de paarden rustig te krijgen. In het uiterste geval trachtte de boer de wil van het paard te breken door het honger en dorst te laten lijden, zeer zwaar werk te laten verrichten of zelfs te slaan.22 De hoefsmid moest soms ook de voorpoten van koeien en ossen beslaan. Bij hen werd geen praam gebruikt. Men sloeg ze, om ze onder controle te houden, met een stok tegen de horens.23

De hoefstal De hoefstal (ook wel noodstal of ‘travalje’ genoemd) was een van de belangrijkste hulpmiddelen waarover de smid beschikte om paarden veilig te kunnen beslaan.

Ook de smidse van Bokrijk beschikt over een hoefstal die samen met de smidse van Neeroeteren is overgebracht.

De hoefstal was een houten of metalen staketsel dat zich meestal naast de smidse bevond. Om het paard te beslaan, moest het plaatsnemen in de hoefstal. Als het paard in de hoefstal stond, sloot de smid die af met een grote houten balk. 24 Vervolgens kon hij het paard vastmaken met gordels. Ook de paardenvoeten werden elk afzonderlijk vastgekluisterd. Daardoor was het voor het paard veel moeilijker om de smid te trappen wanneer die aan de hoeven van het paard werkte.

Een gevaar bij de hoefstal was echter dat het paard gewond kon raken bij het bevestigen.25 Paarden mochten ook niet onmiddellijk na het voederen vastgemaakt worden aan een hoefstal.26 Bovendien gebeurden er soms ook ongevallen in een hoefstal tijdens het beslaan. De hoefstal moest dan ook snel afbreekbaar zijn om bij een ongeval snel te kunnen ingrijpen.27 Het was niet altijd eenvoudig om een paard in de hoefstal te krijgen. Zo waren sommige hoefstallen te laag. Daardoor kwam het paard met zijn hoofd of oren in contact met de hoefstal op het moment dat het de hoefstal betrad. In dat geval hadden de paarden de neiging om terug te deinzen, waardoor men er verkeerdelijk van uit ging dat het lastige paarden waren. Smeden met te lage hoefstallen kregen vaak te maken dat soort problemen.28 In een memoire over zijn geboortedorp beschreef Ernest Claes de werkzaamheden van de smid van Testelt (Scherpenheuvel-Zichem) wanneer die een paard in een hoefstal wilde krijgen: ‘Het duurde somwijlen een heelen tijd eer hij het groote boerenpeerd achterwaarts in de hoefstal had gekregen. Daar waren peerden die absoluut van geen nieuwe hoefijzers wilden weten, en met onverklaarbare balsturigheid weerstand boden. Ze sloegen lijk zot met hun geweldige plompe achterpooten, zoo dat de aardkloten of een verloren stuk ijzer tegen de smidsmuren vlogen, en in hun neergestreken ooren en in hun ronde oogen lag zoo’n radelooze kinderachtige schrik en wanhoop, precies of ze der zeker van waren dat het met hen gedaan was als ze in dat houten ding terecht kwamen.’

Smeden moesten daarom trachten de paarden heel rustig te houden. De houding en het gedrag van de smid waren daarbij erg belangrijk. De smid uit Testelt deed 22 23 24 25 26 27 28

DIETERICHS, De kunst van het hoefbeslag, 106.

VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 15.

CLAES, Onze smid, 9-10.

DIETERICHS, , De kunst van het hoefbeslag, 108.

Idem, 108.

VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 14.

Idem, 14.

zijn werk goed: ’Ze mochten dan nog zoo te werk gaan en stampen en slaan, ik heb nooit geweten dat hij het wildste beest niet klein kreeg’, zo stelde Claes.29 De hoefsmid besloeg zeker niet alle paarden in een hoefstal. Volgens sommige bronnen mochten volbloeden, halfbloeden en lichte paarden niet in een hoefstal geplaatst worden. De smid moest ze steeds met de hand beslaan. 30 Daarenboven wilden niet alle smeden gebruik maken van een hoefstal om de hoefijzers van een paard te vervangen. In de eenentwintigste eeuw is de hoefstal helemaal in onbruik geraakt. Veel eigenaars vinden immers het gebruik van de kooi te traumatisch voor hun paarden.31

Enkele voorbeelden van gevaren en ongelukken bij andere vakmanschappen De molenaar had een risicovol beroep. Om een degelijk windveld te krijgen voor de windmolens, lagen die vaak op hoge en desolate plekken. Om die reden waren molens, meer dan andere gebouwen blootgesteld aan blikseminslag. 32 Bovendien konden de molenaar of zijn klanten geraakt worden door de draaiende molenwieken, wat tot het spreekwoord ‘een klap van de molen’ leidde. Ook meer doordeweekse gevaren konden de molenaar treffen. In 1909 verongelukte Jaak Bosmans-Swillens, molenaar van Meeuwen, met zijn molenkar.33 Pottenbakken was eveneens een vakmanschap met een groot brandgevaar.

Vooral in steden reageerden stadsgenoten en de stedelijke overheid vaak wantrouwend op het pottenbakken. Vaak moesten de pottenbakkers zich buiten de stadsmuren vestigen en waren er regels wanneer ze precies hun ovens mochten ontsteken. Daarenboven moesten pottenbakkers ook voorzorgen nemen in het onderhoud van hun bakovens om het brandgevaar onder controle te houden. Ze moesten bijvoorbeeld hun bakhuizen met leem bestrijken en roet en ander vuil van de balken verwijderen zodat wegvliegende vonken die niet konden aansteken.

Pottenbakkers mochten in de bakhuizen geen brandbaar materiaal, zoals hout, opslaan.34

2.Risicomanagement in het dorp Twee soorten risico’s Vanuit het standpunt van de gemeenschap bestaan er twee soorten risico’s die activiteiten, zoals het uitvoeren van een vakmanschap, met zich meebrengen. De eerste soort heeft betrekking op louter persoonlijke risico’s. Als de smid door een paard werd getrapt, zichzelf verbrandde of zich verwondde met een werktuig, dan trof dat hem persoonlijk. Het had echter geen gevolgen voor de bredere 29 CLAES, Onze smid, 9-10.

30 VANNOPPEN, ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, 14.

31 http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=165&Itemid=227, geconsulteerd op 17 september 2015.

32 BECUWE, In de ban van Ceres, 40.

33 Molenecho’s, ‘Molen van Geerkens’, website geconsulteerd op 6 oktober 2015.

34 SLOOTMANS, Tussen hete vuren, 22., Zie ook: GEHEUGEN COLLECTIEF, BKRK – Vooronderzoek pottenbakken.

gemeenschap. Voor dat soort risico’s moest de vakman persoonlijk zijn voorzorgen nemen of er de gevolgen van dragen. Voor dat soort risico’s bestonden in het verleden weinig regels, voorschriften of andere officiële beteugelingsmechanismen.

Naast risico’s die enkel het individu treffen, zijn er ook risico’s die potentieel een veel bredere groep van mensen betrekken. Voor de bredere gemeenschap was het een heel ander geval wanneer een risico van een vakmanschap niet enkel de individuele vakman trof, maar de hele gemeenschap. Brand is een goed voorbeeld voor dit tweede soort risico. Brand op één plaats kon een gevaar vormen voor de hele gemeenschap. Overslaande branden troffen immers niet enkel het ongelukkige of onvoorzichtige individu maar potentieel ook zijn buren of zelfs het hele dorp. Die gevallen, waarbij de totale maatschappelijke kost van een risico veel hoger oploopt dan de persoonlijke kost, noemt met in de wetenschappelijke literatuur ‘negatieve externaliteiten’.

Heel wat informele en formele regels moesten ervoor zorgen dat deze risico’s beperkt werden, door individuen er toe te verplichten bepaalde voorzorgen te nemen.

‘Tragedy of the commons’: de overbegrazing van de heide Het gevaar bestond dat – in het geval van het tweede soort risico’s, de ‘negatieve externaliteiten’ – een persoon zelf niet voldoende veiligheidsmaatregelen nam.

Voorzorgen nemen om bijvoorbeeld een oude, bouwvallige schuur brandveilig te houden, waren voor de eigenaar (die enkel naar de persoonlijke kost keek) misschien de moeite niet waard. De ‘sociale’ kost van die individuele nalatigheid (wanneer bijvoorbeeld de aanpalende huizen gevaar liepen) kon wel zeer hoog oplopen. De eigenaar gedroeg zich in dat geval anders – hij nam meer risico – dan wanneer hij wel zelf alle lasten en kosten van dat risico moest dragen. De gespecialiseerde literatuur spreekt in dat geval van ‘moreel risico’ of ‘moral hazard’.

Het typevoorbeeld van negatieve externaliteiten en moreel risico is bij uitstek van toepassing op de Kempense situatie.35 Dit voorbeeld werd in de literatuur al beschreven in 183336 en staat bekend onder de naam ‘tragedy of the commons’ of de ‘tragedie van de gemene gronden’. Het handelt over het risico op overbegrazing van de gemeenschappelijke heide. Boeren lieten in het verleden hun schapen grazen op de gemeenschappelijke gronden. Elke boer wilde zo veel mogelijk verdienen aan zijn kudde. Wanneer hij een schaap toevoegde aan zijn kudde leidde dat tot een positief en een negatief effect.

Het positieve effect was dat hij een extra schaap in zijn kudde had, dat voor extra wol, melk en vlees zorgde. Dat leverde de boer een hoger inkomen op. Het negatieve effect is dat het extra schaap graasde op de gemeenschappelijke grond.

Dat leidde tot het gevaar van overbegrazing, waardoor er minder voedsel beschikbaar was voor de andere dieren. Daardoor leverden die minder wol, vlees en melk op. Die mindere opbrengst werd echter verdeeld onder alle schapen en dus alle boeren.

De winst voor een extra schaap streek de boer bijgevolg volledig persoonlijk op, terwijl de extra kost verdeeld werd over iedereen. Daarom had elke boer een 35 HARDIN, ‘The Tragedy of the Commons’, 1243-1248.

36 LLOYD, Two lectures on the checks to population.

stimulans om extra schapen aan zijn kudde toe te voegen. Hun persoonlijke extra kost was immers beperkt. Daardoor werd echter de overbegrazing een realiteit, leverden de schapen minder op en werd de gemene grond uitgeput, tot groot nadeel van de hele gemeenschap.

Deze zogenoemde tragedy of the commons en het hoger beschreven brandgevaar (bij de smidse bijvoorbeeld) zijn typische voorbeelden van risico’s met negatieve externaliteiten die zich voordeden in de lokale gemeenschappen van de Kempen.

Andere gelijkaardige situaties konden eveneens voor problemen zorgen.

Negatieve externaliteiten en de beteugeling ervan op het Kempense platteland De gemeenschappelijke heide was niet het enige gemeenschappelijke goed dat met uitputting bedreigd werd. Overbevissing van vijvers of stromen vormden een gevaar, net als leegkap of overbejaging, al was dat laatste vaak een recht dat in het ancien régime aan de lokale heer toebehoorde. Brand was een risico dat iedereen op het platteland liep, maar het was specifiek verbonden aan een aantal vakmanschappen die met vuur werkten, zoals de smid, pottenbakkers, of bij brood bakken.

Ook vervuiling vormde een probleem waarbij de sociale kosten veel hoger opliepen dan de persoonlijke kosten. Vervuiling wordt onterechte als een recent fenomeen gezien. In het verleden bestonden er ook al heel wat vormen van vervuiling op het platteland. De activiteit van de smid zelf bijvoorbeeld was erg vervuilend. Het grote kolenvuur dat de smid in de smidse voortdurend zeer warm moest stoken, zorgde voor veel roet in de smidse en in de omgeving. 37 De productie van textiel had eveneens vervuilende deeltaken, zoals het wassen of het verven van wol 38.

Hetzelfde gold voor de timmerman bij het weken van het hout. Ook het dumpen van slacht- of ander afval was een vorm van vervuiling die voor overlast zorgde. 39 Het looien van leer (weliswaar vooral een stedelijke activiteit) zorgde voor geurhinder. 40 Tot slot was ook geluidshinder het gevolg van de activiteiten van heel wat vakmanschappen, zoals het luide hameren van de smid.

De lokale gemeenschappen waren zich bewust van die externaliteiten en probeerden de risico’s met grote maatschappelijke kosten daarom te beheersen. In heel wat gevallen ging het om informele methoden. Lokale mensen kenden elkaar en konden elkaar aanspreken over nalatig of risicovol gedrag en zo beroep doen op de verantwoordelijkheidszin of het geweten van de buurtbewoners. Sociale druk werkte ook goed. Sommige lokale gemeenschappen konden de ‘tragedy of the commons’ vermijden door het aantal schapen dat elke familie op de gemene gronden mocht plaatsen te beperken. Het ging meestal niet om formele regels, maar om tradities die de gemeenschappen afdwongen via sociale druk. 41 De beschadiging van gemeenschappelijke wegen is een ander voorbeeld van een risico dat de dorpsgemeenschap in sommige gevallen met behulp van sociale druk kon oplossen. De smeden Nulens uit Heusden herinnerden zich hoe het dorp omging met ‘karren die niet spoorden’.42 Binnen een gemeenschap hadden de assen van de karren steeds dezelfde breedte waardoor iedereen op de zandwegen ‘in hetzelfde 37 38 39 40 41

Gesprek hobbysmid Janssens met Peter Van der Hallen op 12 september 2015.

WEYNS, Bokrijk, Tuin van de Vlaamse Volkskultuur, 134.

NEWMAN, Daily life in the Middle Ages, 150.

Idem, 150.

HUBBARD, Microeconomics, 158.

spoor’ reed. De breedte van die karrensporen kon echter verschillen van dorp tot dorp. Als een boer een kar in een ander dorp kocht was zijn spoor anders. Zo kochten boeren uit Heusden wel eens een kar uit Houthalen, waar het spoor anders was. Dat wilden de andere bewoners van het dorp niet, die andere karren maakten immers het karrenspoor kapot. Zij dwongen die boeren via sociale druk dan om naar de smid te gaan, die de as onder de kar moest uithalen en moest versmallen of verbreden, zodat iedereen weer gelijk spoorde en de wegen heel bleven. 43 Niet alles viel echter op te lossen via sociale druk. Naast informele regels ontstonden in heel wat dorpsgemeenschappen ook uitgebreide reguleringen, die ongewenst gedrag beboetten of op andere wijze bestraften. Op die manier probeerden de landelijke Kempense gemeenschappen negatieve externaliteiten te beheersen. Om een risico echt in te perken moest de boete of straf zwaarder zijn dan het voordeel dat iemand kon behalen met ongewenste gedrag.44

De dorpskeuren Een deel van de regulering is voor de landelijke Kempen bewaard in de vorm van allerlei dorpskeuren. Keuren waren in het ancien régime een verzamelnaam voor alle reglementen, verordeningen, … die de goede orde regelden tussen de verschillende leden van een gemeenschap. De dorpskeuren lijstten dus de maatregelen op die het dorp trof om de orde en goede verstandhouding tussen de bewoners te bewaren. Doorgaans was er een boete verbonden aan de overtreding van die voorschriften. De dorpskeuren kunnen min of meer vergeleken worden met een hedendaags politiereglement en onderscheidden zich zo van de ‘costumen’ en ‘usentien’ andere reglementen die meer over het burgerlijk- en strafrecht gingen. 45 De keuren geven een goed inzicht in de dagelijkse onderlinge betrekkingen tussen de dorpelingen. Ze kwamen immers niet van een hoge, centrale rechterlijke macht.

Het waren eerder maatregelen die de bewoners van de gemeente zelf troffen om het dagelijkse leven in goede banen te leiden en ongemakken en gevaren te beteugelen.46 De specifieke, gedetailleerde vorm van de meeste geboden in de dorpskeuren, suggereert dat deze uit de praktijk ontstaan zijn en dat ze zaken verbieden of voorschriften geven bij risico’s die regelmatig voorkwamen in het Kempense dorpsleven.

Voor verschillende Kempense dorpen zijn (delen van) de dorpskeuren bewaard. Dat is onder meer het geval voor Wuustwezel, Brecht, Hoogstraten, Essen, Kalmthout en Vorselaar.47 In het kader van dit onderzoek nemen we de keuren van Wuustwezel en Vorselaar onder de loep en bekijken we hoe zij met die negatieve externaliteiten omgaan.

42 Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

43 Idem.

44 Strikt genomen moet de ‘verwachte waarde van het gestelde gedrag voor het individu negatief zijn’. Aan die voorwaarde wordt voldaan wanneer de waarde van het behaalde voordeel uit het ongewenste gedrag voor het individu strikt lager is dan de verwachte kost van de boete of straf. Formeel geldt dat wanneer g < p.b (met g=ongewenst gedrag, b=boete of straf en p=pakkans of kans dat straf plaatsvindt, waarbij 100% pakkans=1) het individu niet tot het ongewenste gedrag zal overgaan.

45 PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 595596.

46 Ibidem.

47 PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 595709.; VAN OLMEN, ‘De keuren van Vorsselaer’, 35-49.

Moreel risico: brandgevaar en ziektepreventie Het moreel risico – waarbij mensen zich risicovoller gedragen omdat ze niet alle kosten van hun gedrag moeten dragen – vormde een van de belangrijkste zaken die de keuren trachtten te reguleren. Brandpreventie en ziektepreventie vormen daarvan twee goede voorbeelden.

Brandgevaar Brandgevaar vormde een enorm risico in een landelijke gemeenschap die omgeven was door droge heide, waarvan het merendeel van de gebouwen met stro of riet bedekt was en waar hooizolders en graanvoorraden overal aanwezig waren. Er stonden daarom heel wat maatregelen in de dorpskeuren om uitslaande branden die een heel dorp in lichterlaaie konden zetten te vermijden.

In Hoogstraten moest er voor elke vier huizen een brandhaak zijn. 48 Met zulke brandhaken – een lange metalen haak op een ongeveer vijf meter lange paal – kon men na het eerste bluswerk de smeulende bussels stro of riet van het dak trekken, zodat de brand zich niet verder kon zetten. Men kon de brandhaak ook gebruiken bij het blussen zelf door een lederen zak met water aan de haak te hangen die zo gemakkelijk bij de brandhaard geraakte. 49 In het domein Bokrijk hangt in het Kempens dorp een brandhaak aan de buitenmuren van de schuur van Olen. In Wuustwezel moest er minstens één brandhaak per gehucht zijn die door het dorp bekostigd werd en elk huis moest een ladder hebben. 50 Bij droog en winderig weer moesten water en een ladder zelfs voor het huis klaar staan. Er waren ook regels die bepaalden dat men de bornputten (grondwaterputten) in goede staat moest houden of die bepaalden dat men niet zo hard in de open haard mocht stoken dat de gensters uit de schouw kwamen.51 De bewoners moesten voorzichtig omspringen met de as die afkomstig was van de vuurplaats, open haard of kachel. Die as was zeer vruchtbaar en mensen konden dus geneigd zijn om die uit te spreiden op de mesthoop of op het erf. Daarom waren er strenge regels tegen het ‘dragen van assche op messingen’.52 Blijkbaar was de verleiding zo groot dat er in Wuustwezel zelfs een vorm van verklikkersysteem bestond. Wie een overtreder van de regels aanbracht, werd hiervoor beloond: de boete die de overtreder betaalde, werd gelijk verdeeld over de heer én de aanbrenger van de schuldige.53 Ook bakhuizen, kleine gebouwtjes op het erf waar een groot deel van de Kempense gezinnen zelf brood bakte, vormden een groot brandrisico, vooral wanneer ze een dak van riet of dorre brem hadden.54 In Munsterbilzen (Bilzen) geboden de verordeningen om de strooien daken van bakhuizen te vervangen door pannendaken. Vaak stond het bakhuis apart van andere gebouwen en vooral van 48 PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 663.

49 http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=415&Itemid=647, geconsulteerd 20 september 2015.

50 Keuren van Wuustwezel, item 40. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 663-664.

51 PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 664.

52 Staat soms voor mesthoop, soms meer algemeen voor de onverharde ruimte vlak naast het huis (zoals erf) http://www.vlaamswoordenboek.be/definities/term/messing, geconsulteerd op 28 september 2015; zie keuren van Wuustwezel, item 61. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 678-679.

53 Keuren van Wuustwezel, item 61. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’ 678-679.

54 GEHEUGEN COLLECTIEF, BKRK – Onderzoeksrapport Thuis brood bakken in de Kempen.

het woonhuis, om het brandgevaar in te perken. In Lanaken moest in de achttiende eeuw het bakhuis minstens zestig voet van het woonhuis verwijderd staan. 55 Heidebranden vormden eveneens een bedreiging voor het dorp en de dorpsbewoners. Zulke branden verspreidden zich immers als een ‘lopend vuurtje’ en waren – en zijn – zeer moeilijk te stoppen. Ze konden dagenlang blijven branden, grote oppervlakten vernielen en hele dorpen bedreigen. In de Wuustwezelse dorpskeuren vinden we daarom een reglement terug dat herders verbood vuur te maken op de heide.56 Wellicht hadden heel wat dorpen gelijkaardige regels.

Ziektepreventie Terugkerende pestepidemieën en andere besmettelijke ziekten waren voor de twintigste eeuw helaas een realiteit op het Vlaamse platteland. Hoewel men de oorzaak van besmettelijke ziekten pas begreep vanaf het midden van de negentiende eeuw, wisten de Kempense dorpelingen ook voorheen al dat je besmet kon worden door contact met zieke personen of hun spullen. Ziekte bracht dus ook een negatieve externaliteit met zich mee: de ziekte trof niet alleen de zieke persoon, hij bracht ook anderen in gevaar. De Wuustwezelse dorpskeuren uit het ancien régime meldden daarom dat bij besmettelijke ziekten getroffen mensen hun huis kenbaar moesten maken door er een strobussel voor te zetten. Als ze zichzelf verplaatsten, moesten ze een witte stok meedragen zodat de mensen hen herkenden en konden mijden.57 Daarenboven mochten mensen die bij een pestepidemie de door de ziekte getroffen huizen ging opruimen geen spullen meenemen. 58 Ze konden immers zo ook de ziekte overdragen.59

Uitputting van gemeenschappelijke goederen: de gemene gronden Gemeenschappelijke goederen zijn goederen of zaken die iedereen kan gebruiken, maar niet zonder enig voorbehoud. Het gebruik ervan door een persoon vermindert immers de beschikbaarheid ervan voor een ander. De gemene gronden in de Kempen met hun risico op de ‘tragedie van de gemene gronden’ vormden een typisch voorbeeld van die gemeenschappelijke goederen. Ook andere zaken, zoals vis in een waterloop of vijver of jachtwild, konden soms deel uit maken van de gemeenschappelijke goederen.

Het belangrijkste gevaar bij dergelijke gemeenschappelijke goederen was uitputting door overexploitatie. Overexploitatie vormde een reëel risico in de Kempen. Zo raakten de gemene gronden op sommige plaatsen in die mate uitgeput dat er stuifzand of -duinen ontstonden. Die waren totaal onvruchtbaar en bedreigden door het stuiven van het zand de vruchtbare gronden. De zogenoemde ‘wandelende duinen’ vormden een bedreiging voor het dorp. De Kempense dorpskeuren hadden daarom een uitgebreide reglementering opgesteld om het gebruik van die gemeenschappelijke goederen te regelen.

De gemene gronden

55 GEHEUGEN COLLECTIEF, BKRK – Onderzoeksrapport Thuis brood bakken in de Kempen; DAAMEN, 'Het bakhuis in de Kempen en in de omgeving van As en Niel vroeger’, 9; WEYNS, Bakhuis en brood bakken in Vlaanderen, 14, 19.

56 Keuren van Wuustwezel, item 93.

57 Keuren van Wuustwezel, item 64. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 681.

58 Vermoedelijk na het overlijden van de bewoners.

59 Keuren van Wuustwezel, item 47. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 669-670.

De Kempense landelijke bevolking gebruikte de gemene gronden onder meer voor het weiden van vee, het graven van leem, het steken van turf, het maaien van hooi, …

De keuren regelden wie dieren mocht laten grazen op de gemene gronden en om hoeveel en welke dieren dat ging. In Vorselaar mochten de bewoners slechts vier vaarzen op het gemeenschappelijke broek (moeras) laten grazen. 60 Ook het aantal schapen dat op het gemeentebroek geweid mocht worden, lag vast. Schapen die te veel waren, werden verbeurd verklaard. 61 Om de controle te behouden over de hoeveelheid schapen die op de gemene gronden graasden, moesten ze in de meeste gevallen samen grazen onder toezicht van een gemeenschappelijke herder.

De Wuustwezelse keuren vermeldden in dat opzicht: ‘Alle dieren, die men in kudden rondstouwt, moet men vóór den herder doen gaan’.62 Schapen die zich op de gemeenschappelijke gronden bevonden zonder herder werden door de heerlijkheid aangeslagen63 Om uitputting tegen te gaan was het in Wuustwezel eveneens verboden om schapen van buiten het dorp op de ‘vroente’, de gemene gronden van het dorp, te laten grazen.64 Grondstoffen ophalen op de gemene gronden was sterk gereguleerd. Op de gemene grond van Pallaer, een gehucht van Vorselaar, was turfsteken en het maaien van hooi verboden. Ook leem graven was niet toegestaan, tenzij die bedoeld was voor het persoonlijk gebruik van een bewoner van Pallaer bij het bouwen van zijn huis. 65 Hooi maaien op de gemene grond Couwenberg was in Vorselaar eveneens verboden.66 De keuren wilden er daarenboven op toezien dat dieren geen schade toebrachten aan de gemeenschappelijke gronden of wegen. Zowel de keuren van Vorselaar als die van Wuustwezel verplichtten om varkens te ringen. 67 Varkens moesten van een neusring voorzien worden zodat ze, wanneer ze in het dorp rondliepen niet voortdurend de straten of de dries (het gemeenschappelijke dorpsplein) omwroetten.

Gemeenschappelijke waterlopen In de keuren van Vorselaar vinden we regels terug tegen het afdammen van beekjes en waterlopen.68 Een beek afdammen was een manier om gemakkelijk op grote schaal te vissen.69 Een verbod daartegen diende waarschijnlijk om overbevissing te voorkomen. Maar er waren nog andere redenen waarom het afdammen niet wenselijk was. Het kon de gemeenschap ook schaden door de waterbevoorrading in gevaar te brengen. In de Wuustwezelse dorpskeuren waren er gelijkaardige maatregelen tegen overbevissing die eveneens het afdammen van stromen 60 Keuren van Vorselaar, item 33. VAN OLMEN, ‘De keuren van Vorsselaer’, 41.

61 Keuren van Vorselaar, item 55. VAN OLMEN, ‘De keuren van Vorsselaer’, 46.

62 Keuren van Wuustwezel, item 6. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 635.

63 Keuren van Wuustwezel, item 13. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 641.

64 Keuren van Wuustwezel, item 27. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 654.

65 Keuren van Vorselaar, item 29. VAN OLMEN, ‘De keuren van Vorsselaer’, 40-41.

66 Keuren van Vorselaar, item 16. VAN OLMEN, ‘De keuren van Vorsselaer’, 38.

67 Keuren van Vorselaar, item 32. VAN OLMEN, ‘De keuren van Vorsselaer’, 41. Keuren van Wuustwezel, item 14. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 642.

68 Keuren van Vorselaar, item 28. VAN OLMEN, ‘De keuren van Vorsselaer’, 40.

69 Zie ook Keuren van Wuustwezel, item 121. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 705

verboden: ‘dat niemandt wie hy sy hem en sal vervoorderen de beken oft waterloopen onder desen Dorpe ende Jurisdictie te steygen met dammen oft andersints onder 't decksel vande wielen ende diepten vuyt te oosen ende vissen’.70

Zorg voor collectieve goederen Collectieve goederen zijn zaken die mensen samen gebruiken en waarvan het moeilijk is om iemand het nut of gebruik ervan te ontzeggen. Anders dan bij gemeenschappelijke goederen verkleinde het gebruik van een collectief goed door één persoon de beschikbaarheid ervan niet voor anderen. In de Kempense dorpsgemeenschappen waren dat bijvoorbeeld wegen, straten, waterlopen, dijken, … Maar ook minder voor de hand liggende zaken zoals veiligheid of het recht op een propere leefomgeving zijn collectieve goederen. Ook die speelden een rol in de werking van het dorpsleven. De zorg voor collectieve goederen was daarom een belangrijk onderwerp in de dorpskeuren.

Collectieve goederen aanleggen, onderhouden of herstellen was een taak die meestal op de schouders van de lokale gemeenschap viel. Het risico van slecht verzorgde dijken, waterlopen of wegen was evident. Het gevaar bestond bovendien dat de dorpelingen zich zouden bezondigen aan zogenoemd ‘vrijbuitergedrag’. Dat hield in dat zij zich gingen onthouden van de kosten verbonden aan collectieve goederen, zoals de aanleg of het onderhoud ervan. Immers, zolang de andere dorpelingen hun verantwoordelijkheid namen, bleven de collectieve goederen ook voor zij die niet bijdroegen beschikbaar. Een beetje het omgekeerde dus van morele risico’s, die een individuele vakman liep (zoals een gebrek aan voorzorgen bij brandgevaar) die de wel de hele gemeenschap troffen. De gemeenschappelijkheid en continuïteit van de ‘lusten’ bij een collectief goed zorgen ervoor dat mensen een stimulans hebben om niet bij te dragen in de kosten en te hopen dat iemand anders de taken op zich neemt.

Het onderhoud van wegen en waterlopen Bewust van dat gevaar hadden de dorpskeuren van veel Kempense dorpen strikte reglementeringen die het onderhoud van collectieve goederen garandeerden en probeerden af te dwingen door vrijbuitergedrag te bestraffen. De keuren van Vorselaar regelden dat de bewoners bepaalde wegen gemeenschappelijk moesten onderhouden. Iedereen die paarden en wagens had, moest die daarenboven meebrengen. Wie zich aan zijn taak onttrok, zag zijn wagen en paard verbeurd en moest daarbij nog een boete betalen. 71 In Wuustwezel moesten iedereen het stuk van de gemene wegen voor zijn erf onderhouden. In het andere geval besteedde de lokale heer die taak uit waarbij de kosten vielen op de aanpalende bewoners. 72 De keuren stelden het zo: ‘Inden eersten datmen dit iaer de wegen sal maken elck tegen syn erve ende dat binnen een maent nae desen dach op pene dat de Heer Schouteth nade maent dye te tweeschat sal mogen besteden met een Kerckgebodt ten lasten vanden gebreckelycken oft ten lasten vanden erven daer tegens liggende…’73 Verder waren de verschillende wijken in het dorp gemeenschappelijk verantwoordelijk voor het onderhoud van hun eigen wegen.74 70 Keuren van Wuustwezel, item 121. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 705.

71Keuren van Vorselaar item 57. VAN OLMEN, ‘De keuren van Vorsselaer’, 46-47.

72 Keuren van Wuustwezel, item 24 en 101. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 650-651, 696 73 Keuren van Wuustwezel, item 101. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 696.

74 Keuren van Wuustwezel, item 89. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 652.

Wie in Vorselaar niet hielp bij het onderhouden van de plaatselijke beek, de Aa, mocht in dat jaar zijn dieren niet weiden in het moeras en de beemden die langs de stroom gelegen waren.75 In Wuustwezel moesten de dorpelingen gemeenschappelijk ‘het zand’ (vermoedelijk stuifzand of –duinen – vaak een gevolg van overbegrazing) op de woeste gronden verankeren. Dat stuifzand had immers de neiging om zich via de wind uit te breiden en zo vruchtbare grond te verpesten. Elk huishouden moest één persoon afvaardigen om te komen helpen. 76 Gemeenschappelijke veiligheid Ook de gemeenschappelijke veiligheid van het dorp was een collectief goed. Heel wat Kempense dorpen hadden een soort lokale militie die het dorp in geval van nood moest beschermen. In Wuustwezel vormden de dorpelingen een militie waarvan de leden bij het luiden van de noodklok gewapend naar buiten moesten komen en collectief het dorp moesten verdedigen. 77 Hoe de verdeling van de militie in Wuustwezel precies liep, is niet duidelijk. Voor het nabijgelegen Brecht gold dat minsten één persoon per huishouden lid moest zijn. 78 Op regelmatige tijdstippen controleerde de gemeente of iedereen nog wel over zijn wapen beschikte. Wapens waren immers duur en lagen meestal ongebruikt. De keuren van Wuustwezel meldden dat sommige bewoners na de controle hun duur wapen onmiddellijk weer verkochten. Zij teerden zo op de inspanningen van de anderen in het dorp, een typische vorm van vrijbuitergedrag. Dergelijk misbruik werd met zware boetes bestraft.79 Vervuiling en het leefmilieu De reglementeringen met betrekking tot vervuiling en zorg voor het leefmilieu, komen in de dorspkeuren in beperkte mate aan bod. 80 In Vorselaar was het weken van hout in de dorpsvijver verboden. Timmerlieden deden dit soms om het hout voor bewerking klaar te maken.81 Die dorpsvijver werd immers door de bewoners als gemeenschappelijke watervoorziening gebruikt. Ook de productie van textiel kon de gemeenschappelijke watervoorraad vervuilen. Na het scheren van de schapen moest immers het wolvet en het vuil van het vlies afgewassen worden. Sommige dorpskeuren verboden dat dit plaatsvond in de dorpsvijvers.82

3.Besluit Door de aard van zijn beroep stond de smid blootgesteld aan heel wat risico’s. Een groot deel van die risico’s had enkel betrekking op de smid zelf en zijn persoonlijke gezondheid. Ongevallen met het vuur, materialen of dieren kwamen regelmatig voor. Ook de gezondheid van de smid liep gevaar door het zware en uitputtende werk in ongezonde werkomstandigheden. De smid zelf nam soms voorzorgen om 75 Keuren van Vorselaar item 18. VAN OLMEN, ‘De keuren van Vorsselaer’, 38.

76 Keuren van Wuustwezel, item 12. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 640-641.

77 Keuren van Wuustwezel, item 110. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 699.

78 PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 699.

79 Keuren van Wuustwezel item 111. PEETERS, ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’, 699.

80 NEWMAN, Daily life in the Middle Ages; 150.

81 Keuren van Vorselaar item 58; VAN OLMEN, ‘De keuren van Vorsselaer’, 47.

82 WEYNS, Bokrijk, Tuin van de Vlaamse Volkskultuur, 134.

die risicoâ&#x20AC;&#x2122;s te beperken. Vanuit de rest van de gemeenschap waren er geen maatregelen om die gevaren bij vakmanschappen te beperken. De smid en andere vakmannen waren persoonlijk verantwoordelijk voor hun eigen veiligheid.

Tegenwoordig draagt de maatschappij wel een deel van de kosten van die gevaren in de vorm van sociale voorzieningen en verzekeringen.

Voor risicoâ&#x20AC;&#x2122;s die naast de degene die ze nam ook andere personen in het dorp konden treffen, nam de dorpsgemeenschap wel maatregelen. Buiten vormen van sociale controle waren vooral de dorpskeuren belangrijk. In allerlei reglementen trachtten de dorpsbewoners de gevolgen van risicoâ&#x20AC;&#x2122;s voor anderen te beperken. We vonden vooral reglementen terug die brand- en ziektegevaar beperkten, overexploitatie van gemeenschappelijke goederen tegengingen en de gemeenschappelijke zorg van collectieve goederen bewaakten.

4.Bibliografie Literatuur -, ‘Sprokkelingen’, Ons Heem, 17/6, 1963, 205-206.

BECUWE, F., In de ban van Ceres. Klein- en grootmaalderijen in Vlaanderen (ca.

1850- ca.1950), Relicta Monografieën 3. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen, Brussel, VIOE, 2009.

BOLLAERT, A., ‘De smidse langs de Bredeweg te Poesele (II) van Franse tijd tot heden’ Het land van Nevele, 17/4, 1986, 252-261.

COOLS, J., Uit het metaalverleden van Herentals, ijzergieterij en smederij Van Aerschot, Herentals, Stadsbestuur Herentals, 2001.

DAAMEN, J., 'Het bakhuis in de Kempen en in de omgeving van As en Niel vroeger', Heemkunde Limburg, 2, 2003, 8-9.

DECAT, H., ‘Oude ambachten en folkore: de hoefsmid’ Ons Landens erfdeel, 24/2, 2001, 10-19.

HARDIN, G., ‘The Tragedy of the Commons’, Science, 162, 1968, 1243–1248.

HUBBARD, G., Microeconomics, New York, Columbia University, 2015.

LLOYD, W., Two lectures on the checks to population, Oxford, Oxford University.

1833.

NEWMAN, P., Daily life in the Middle Ages, Jefferson, Mac Farland, 2001.

SLOOTMANS, C., WEIJS, L. en VAN DE WATERING, C., Tussen hete vuren, Tilburg, Stichting Zuidelijk Historisch Contact, 1970.

VANDEBROEK, H. e.a., Diepenbeek toen…, Diepenbeek, Heemkundige Kring Diepenbeek, 1979.

VANNOPPEN, H., ‘Smederijen in het kader van de heemkunde in Brabant’, Ons Heem, 50/1, 1996, 11-30.

WEYNS, J., Bakhuis en broodbakken in Vlaanderen, Sint Martens-Latem, Verbond voor Heemkunde, 1963.

WEYNS, J., Bokrijk, Tuin van de Vlaamse Volkskultuur, Hasselt, Heideland, 1961.

Uitgegeven bronnen CLAES, E., Onze smid, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1943.

DIETERICHS, J. , De kunst van het hoefbeslag, Amsterdam, Gebroeders van Cleef, 1830.

Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, interview ‘De gebroeders Nulens’, smeden, afgenomen door Hannelore Vandebroek op 25 november 2011.

PEETERS, K., ‘De Wuustwezelse dorpskeuren (XVe tot XVIIe eeuw) vergelijkende studie.’ Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent, 1932. 595-709.

ROMBACH, S., ‘Wetenschappelijke mededelingen’, Nederlandsch Weekblad voor Geneeskundigen, 3, 1853, 233-237.

VAN OLMEN, A., ‘De keuren van Vorsselaer’, Taxandria, 7, 1910, 35-49.

Onuitgegeven bronnen Gesprek met hobbysmid Janssens met Peter Van der Hallen, 12 september 2015.

ICAG,http://www.restauratieambacht.be/index.php? option=com_content&task=view&id=415&Itemid=647 september 2015.

geconsulteerd

op

20

Molenecho’s,http://www.molenechos.org/verdwenen/molen.php?AdvSearch=4791, geconsulteerd op 6 oktober 2015.