publikację można kupić tu: www.dodoeditor.pl
modernizmy Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej Tom 1. Kraków i województwo krakowskie
pod redakcją Andrzeja Szczerskiego
Kraków 2013
Spis treści
7 Wprowadzenie 9
nowy Kraków
13
Architektura użyteczności publicznej | Michał Wiśniewski
53
Kościoły Krakowa – sakrum i modernizm | Helena Postawka-Lech
79
Patrząc w stronę nowych dzielnic | Rafał Ochęduszko
119
Monumentalne i eleganckie – Aleje Trzech Wieszczów | Barbara Zbroja
165
Cichy Kącik | Agata Jabłońska
183 czas inwestycji 187
Mościce – u progu nowoczesności | Barbara Bułdys
223 COP i województwo krakowskie | Aleksandra Idler 237 Zapory wodne w Porąbce i Rożnowie | Agata Jabłońska 261
Chełmek – enklawa batyzmu | Anna Syska
275 modernizm w górach 279 Modernistyczne Zakopane | Andrzej Szczerski 311
Architektura uzdrowisk Beskidu Sądeckiego | Michał Wiśniewski
339 Bibliografia 348 Indeks osób 351
Indeks miejsc
355 Noty o autorach 357 Spis ilustracji
Wprowadzenie
Niniejszy tom rozpoczyna serię wydawniczą „Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej” poświęconą wybranym dziełom architektury, które powstały w Polsce w ciągu dwóch dekad niepodległości, w latach 1918–1939. Dziedzictwo to pozostaje świadectwem niezwykłej dynamiki okresu przypadającego bezpośrednio po rozbiorach, w którym ponownie tworzono państwo polskie, stawiając na nowoczesność. Mimo wszelkich ograniczeń i trudności wynikających z problemów wewnętrznych oraz niestabilnej sytuacji międzynarodowej II Rzeczpospolita w dużej mierze zrealizowała ambitny program nowoczesnych reform, a jednymi z jego kluczowych aspektów były akceptacja modernistycznej architektury i udzielane jej wsparcie. Architektura modernistyczna zaczęła się pojawiać w Polsce na większą skalę pod koniec lat dwudziestych, a jej rozkwit przypadł na lata trzydzieste, czyli okres ekonomicznej stabilizacji kraju. To właśnie nowe kamienice i osiedla, gmachy publiczne i kościoły, szkoły i szpitale, uzdrowiska i zakłady przemysłowe miały się stać widocznym znakiem nowych czasów. Choć architekci akceptowali wspólne modernistyczne wzorce, potrafili nadać im indywidualny kształt. W efekcie uniknęli uniformizacji i stworzyli wiele „modernizmów”, których specyfika wynikała z różnorodnych uwarunkowań, przede wszystkim z roli lokalnych tradycji architektonicznych, funkcji symbolicznych i praktycznych, jakie nowa architektura pełniła w przestrzeni publicznej, a także wpływów prywatnego bądź państwowego mecenatu. W kolejnych tomach naszej serii zostaną omówione wybrane przykłady architektury modernistycznej z poszczególnych województw II Rzeczypospolitej, zgodnie z podziałem administracyjnym ustalonym w połowie lat dwudziestych. Obok stolic województw przedstawimy także projekty zrealizowane w mniejszych ośrodkach miejskich i na prowincji, pokazując tym
7
samym, że nowa architektura znalazła uznanie w całym kraju, co sprzyjało realizacji idei równomiernego rozwoju młodego państwa. Rozpoczynamy od województwa krakowskiego, analizując historię modernistycznej architektury jego stolicy, a następnie śledząc powstanie nowoczesnego Tarnowa, Zakopanego, Krynicy Zdroju i okolicznych uzdrowisk. W pierwszym tomie znalazły się także omówienia przykładów inwestycji przemysłowych: zapór wodnych w Rożnowie i Porąbce, fragmentu Centralnego Okręgu Przemysłowego znajdującego się w województwie krakowskim oraz wyjątkowej enklawy przemysłu obuwniczego, jaką był rozbudowany dzięki inwestycjom firmy „Bata” Chełmek. Teksty do pierwszego tomu napisali badacze należący do nowej generacji historyków sztuki, którzy podjęli badania nad architekturą modernistyczną po roku 2000, oraz słuchacze mojego seminarium w Instytucie Historii Sztuki UJ. Materiał ilustracyjny stanowią zarówno zdjęcia archiwalne, jak i fotografie wykonane współcześnie. Ich zestawienie pokazuje, że historyczna architektura doskonale funkcjonuje we współczesnych czasach, co więcej, wiele z omawianych budynków uznajemy dziś za symbole naszych miast i okolic. Dzięki niemu chcielibyśmy także zwrócić uwagę na znaczenie historycznego dziedzictwa II Rzeczypospolitej i zaapelować o jego konserwatorską ochronę. Seria „Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej” prezentuje wybitne osiągnięcia architektury polskiej nie tylko po to, aby je docenić i przypomnieć. Mamy nadzieję, że przeszłość stanie się inspiracją do dyskusji na temat architektury współczesnej i znaczenia modernizmu dla naszych czasów, a modernistyczne zasady i akceptacja dla nowoczesności nie okażą się zamkniętym rozdziałem historii architektury, z którego ciężko skorzystać, ale odsłonią swoją niezmienną aktualność.
8
Autorzy
Andrzej Szczerski
Barbara Bułdys
Aleksandra Idler
Dr hab., adiunkt w Instytucie
Historyk sztuki, autorka ar-
Absolwentka Ogólnokształcącej
Historii Sztuki Uniwersytetu
tykułów w czasopismach
Szkoły Sztuk Pięknych (2008;
Jagiellońskiego. Stypendysta zagra-
branżowych, między innymi
dyplom w ramach specjalizacji
nicznych uczelni i instytutów badaw-
w „Architekturze”, „Muratorze”
tkanina artystyczna) oraz studiów
czych. Wykładał na Uniwersytecie
i „Architektura&Business”, a także
licencjackich na kierunku historia
Goethego we Frankfurcie nad
w tomach z serii „Tarnów. Wielki
sztuki na Katolickim Uniwersytecie
Menem i na Uniwersytecie
Przewodnik” i „Rocznik Tarnowski”.
Lubelskim (2011). Obecnie jest stu-
St Andrews w Wielkiej Brytanii.
W ramach projektu Ta r n ó w . 1 0 0 0
dentką II roku studiów magister-
Od 2009 prezes Sekcji Polskiej
l a t n o w o c z e s n o ś c i opublikowa-
skich w Instytucie Historii Sztuki
Międzynarodowego Stowarzyszenia
ła tekst M o ś c i c e – s e n o n o -
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Krytyków Sztuki AICA, w 2013 roku
w o c z e s n o ś c i (2010) i współtwo-
W 2012 roku była jedną z kuratorek
powołany do Rady Powierniczej
rzyła scenariusz wystawy Ż y c i e
zorganizowanej w Pradze wystawy
Muzeum Narodowego w Warszawie.
codzienne w Mościcach w la-
B e t w e e n S t e p s , która ukazywała
Od wielu lat zajmuje się badaniami
t a c h 1 9 2 7 – 1 9 3 9 , która odbyła
dzieła młodych czeskich artystów.
nad modernizmem polskim i środ-
się w BWA w Tarnowie w sierpniu
W obszarze jej zainteresowań ba-
kowoeuropejskim. Autor wielu
2011 roku.
dawczych znajdują się tematy zwią-
publikacji, między innymi książki
Pracuje w Muzeum Okręgowym
zane z przemianami artystycznymi
Modernizacje. Sz tuka i ar -
w Tarnowie. Autorka i współautor-
oraz społecznymi okresu moderni-
chitektura w now ych pań-
ka wystaw muzealnych oraz kata-
zmu w Polsce. Wiąże z nimi dalszą
stwach Eur opy Śr odkowo-
logów wystaw i zbiorów Muzeum
pracę naukową.
Ws cho dniej 19 18 –19 3 9
Okręgowego w Tarnowie.
(Łódź 2010) nominowanej do Nagrody im. Długosza (2011) i opartej na jej treści wystawy
Rafał Ochęduszko
Modernizacje. Czas prz yszł y d o k o n a n y 1 9 1 8 – 1 9 3 9 w Muzeum
Historyk sztuki, pracownik Instytutu
badawcze koncentruje wokół za-
Sztuki w Łodzi (2010). Współautor
Historii Sztuki Uniwersytetu
gadnień związanych ze sztuką
wystaw, między innymi S y m b o l i s m
Jagiellońskiego, zaangażowa-
nowoczesną, szczególnie polską
i n P o l a n d a n d B r i t a i n w Tate
ny w projekt K o r p u s w i t r a ż y
architekturą XX wieku. Pod kie-
Britain w Londynie w 2009 roku
z lat 1800 –1945 w kościo-
runkiem prof. dr. hab. Wojciecha
i T h e P o w e r o f F a n t a s y .
łach rz ymskokatolickich
Bałusa przygotowuje pracę dok-
Modern and Contemporary
metr opolii krakowskiej
torską Te o r i a a r c h i t e k t u r y
A r t f r o m P o l a n d w Centre
i p r z e m y s k i e j. Zainteresowania
H e l e n y i S z y m o n a S y r k u s ó w.
for Fine Arts BOZAR w Brukseli w 2011 roku.
355
Agata Jabłońska
Paweł Pomykalski
Anna Syska
Studentka historii sztuki na
Fotograf specjalizujący się w foto-
Architekt, pracownik Śląskiego
Uniwersytecie Jagiellońskim.
grafii architektury. Autor i współau-
Centrum Dziedzictwa Kulturowego
Pod opieką dr. hab. Andrzeja
tor wielu artykułów prasowych oraz
w Katowicach. Zajmuje się historią
Szczerskiego zajmuje się badaw-
publikacji książkowych: przewodni-
architektury XX wieku w wojewódz-
czo wybranymi zagadnieniami
ków turystycznych oraz albumów
twie śląskim. Pośród jej zaintereso-
z zakresu historii architektury
fotograficznych. Swoje prace pre-
wań naukowych są także: architektu-
międzywojennej, ze szczególnym
zentował na wystawach w kraju i za
ra koncernu „Bata”, zabytki techniki
uwzględnieniem budownictwa miesz-
granicą.
oraz międzywojenne obiekty sporto-
kaniowego i inwestycji podejmo-
we rozumiane jako przykład budow-
wanych przez instytucje publiczne
nictwa podążającego za zmianami
II Rzeczypospolitej. Okazjonalnie
obyczajowymi.
przygotowuje fotograficzną dokumentację architektury krakowskiego modernizmu.
Helena Postawka-Lech
Michał Wiśniewski
Barbara Zbroja
Historyk sztuki, doktorant-
Absolwent architektury, dok-
Historyk sztuki, badaczka dzie-
ka w Instytucie Historii Sztuki
tor historii sztuki, pracownik
jów polskich Żydów. Zajmuje się
Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie
Międzynarodowego Centrum Kultury
architekturą XIX i XX wieku, ze
pod kierunkiem dr. hab. Andrzeja
oraz Uniwersytetu Ekonomicznego
szczególnym uwzględnieniem ar-
Szczerskiego przygotowuje
w Krakowie. Interesuje się archi-
chitektury Krakowa i Galicji oraz
rozprawę doktorską poświęco-
tekturą nowoczesną, szczególnie
historii krakowskich i galicyjskich
ną architekturze na granicach
w kontekście jej związków z poli-
Żydów. Kuratorka wystaw: N o w y
II Rzeczypospolitej Polskiej. W polu
tyką i ideologią. Autor monografii
R a t u s z (8 czerwca–8 lipca
jej zainteresowań badawczych leżą
Ludwika Wojtyczki, krakowskiego
2006, Krzysztofory) i Ś w i a t
także architektura powojenna oraz
architekta i konserwatora zabytków
pr ze d katas tr ofą. Żydzi
szeroko pojęta popularyzacja sztu-
pierwszej połowy XX wieku (2003),
krakowscy w dwudzie-
ki. Pracuje w Międzynarodowym
a także szeregu artykułów i esejów
stoleciu międz y wojen-
Centrum Kultury w Krakowie jako
na temat architektury i urbanistyki
n y m (25 czerwca–28 października
kurator programów towarzyszących
XX wieku. Stały współpracownik
2007, Międzynarodowe Centrum
wystawom. Regularnie współpracuje
pisma „Autoportret”. Stypendysta
Kultury w Krakowie; wspólnie
z instytucjami kultury, między innymi
Fundacji Fulbrighta.
z Agnieszką Sabor i Katarzyną
z Małopolskim Instytutem Kultury.
Zimmerer). Autorka licznych publikacji, między innymi M i a s t o umar ł ych: Architektura publiczna Żydowsk iej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w l a t a c h 1 8 6 8 – 1 9 3 9 (Kraków 2005) i N i e z n a n y p o r t r e t K r a k o w a (Kraków 2010; wspólnie z Konradem Myślikiem).
356
Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Copyright @ by Studio wydawnicze DodoEditor 2013 Zdjęcia archiwalne udostępnione dzięki uprzejmości: Narodowego Archiwum Cyfrowego, Muzeum Miasta Krakowa i Muzeum Tatrzańskiego, archiwum M. Wolskiej, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie Delegatura w Tarnowie, Miejskiego Ośrodka Kultury w Chełmku Redakcja dołożyła wszelkich starań, by skontaktować się z dysponentami praw autorskich. Ewentualne niedopatrzenia zostaną niezwłocznie skorygowane. Recenzenci naukowi: Wojciech Bałus, Jacek Purchla, Józef Skrabski Redaktor naukowy serii „Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej”: Andrzej Szczerski Redaktor naukowy tomu 1: Andrzej Szczerski Redaktorka: Magdalena Matyja-Pietrzyk Korektorka: Maria Kasza Koordynatorka projektu „Modernizmy”: Helena Postawka-Lech Autorzy i autorki tekstów: Barbara Bułdys, Aleksandra Idler, Agata Jabłońska, Rafał Ochęduszko, Helena Postawka-Lech, Anna Syska, Andrzej Szczerski, Michał Wiśniewski, Barbara Zbroja, (autorką tekstów podpisanych inicjałami HPL jest Helena Postawka-Lech) Autorzy zdjęć: Paweł Pomykalski, Ryszard Poniedziałek, Erg Samowzbudnik Projekt graficzny serii: Zuzanna Łazarewicz Projekt okładki: Zuzanna Łazarewicz, Ryszard Poniedziałek Skład i łamanie: DodoDesign Na okładce zdjęcie hotelu „Wiktor” w Żegiestowie, autorstwa Pawła Pomykalskiego Złożono krojami pism: Helios, dzięki uprzejmości wydawnictwa Recto verso oraz Memphis Pro Studio wydawnicze DodoEditor ul. Myśliwska 68, 30-682 Kraków Druk i oprawa: Drukarnia Now-How ul. Chełmońskiego 255, 31-348 Kraków ISBN: 978-83-62972-09-8 Książkę można nabyć w księgarni internetowej www.dodoeditor.pl