Zelforganisatie komt van onderop en is niet af te dwingen

Zelforganisatie komt van onderop en is niet af te dwingen

06-12-14 18:59

Sociale Vraagstukken Wetenschappers en denkers in debat over maatschappelijke kwesties

Zelforganisatie komt van onderop en is niet af te dwingen DOSSIER Burgers nemen het over Zelforganisatie komt van onderop en is niet af te dwingen Beroepskracht cruciaal in vrijwilligerszwembad De Buurtboerderij als sociaal laboratorium ‘Veel zogenaamde zelforganisatie bestaat dankzij een dikke subsidievinger’ Cruciaal: persoonlijke belangen bij het burgerinitiatief Ivo Nienhuis 6 december 2014 Dossier Burgers nemen het over De laatste jaren staat de zelforganisatie van mensen hoog op de politieke agenda. In de ‘participatiesamenleving’ behoren burgers voortaan zelfredzaam te zijn en zorg te dragen voor elkaar.

Dat vraagt om een omslag in denken en handelen van burgers én professionals.

Om handen en voeten te kunnen geven aan deze omslag kunnen we gebruik maken van inzichten uit het complexiteitsdenken, een theorie over de eigenschappen en de evolutie van systemen die zichzelf organiseren zonder interne centrale controle of externe sturing. In dit denken staan de eigenschappen en de evolutie van complex adaptieve systemen centraal. Eén van de fundamentele eigenschappen van deze systemen is dat ze in staat zijn om zichzelf te organiseren zonder interne centrale controle of externe sturing. In deze bijdrage gebruiken we inzichten uit het complexiteitsdenken om aangrijpingspunten te benoemen om zelforganisatie van burgers te stimuleren.

Veel inzichten over zelforganisatie zijn afkomstig uit de wiskunde en de natuurwetenschappen. In tegenstelling tot mieren, spreeuwen, ijskristallen, laserlicht, zandhopen en ecosystemen beschikt de mens echter ook over cognitieve vermogens. Hij bezit denkkracht en het vermogen om intentioneel te handelen en hij kan zelforganisatie bewust en proactief beïnvloeden. Het is dan ook verstandig om de inzichten uit de ecologische, wiskundige en natuurwetenschappen niet één op één toe te passen op sociale systemen als buurtgemeenschappen, organisaties, burgerinitiatieven en verenigingen. Desalniettemin kunnen we veel leren van deze inzichten. De menselijke vermogens zorgen echter voor een extra dimensie, waarbij we tot op heden niet weten wat de exacte consequenties zijn van deze dimensie op het ontstaan, evolueren en stimuleren van zelforganisatie.

Zelforganisatie ontstaat spontaan wanneer mensen een gemeenschappelijk belang delen

http://www.socialevraagstukken.nl/site/2014/12/06/zelforganisatie-komt-van-onderop-en-is-niet-af-te-dwingen/

Pagina 1 van 4

Zelforganisatie komt van onderop en is niet af te dwingen

06-12-14 18:59

Zelforganisatie ontstaat ‘spontaan’ wanneer individuele burgers elkaar vinden in een gedeeld belang of een gemeenschappelijke interesse. Het kan gaan om gezamenlijk zorg dragen voor de leefbaarheid of veiligheid in de buurt, het opzetten van een klussendienst, het organiseren van activiteiten voor ouderen of actievoeren voor de opheffing van een ongewenste situatie. Belangrijk uitgangspunt is dat burgers zelf beslissen of zij actief worden of niet: ze hebben vrijheid van handelen en denken. Zelforganisatie is dus niet af te dwingen door beleidsmakers, professionals of buurtbewoners die vinden of eisen dat andere bewoners ook iets moeten doen.

Wanneer mensen elkaar gevonden hebben rondom een gemeenschappelijk belang of een gemeenschappelijke interesse, starten ze met het afstemmen van hun visies en gedrag. Vinden we hetzelfde? Wat gaan we doen?

Wie doet wat? In dit proces van afstemmen is geen sprake van interne centrale controle. Niemand heeft de macht om anderen te dwingen zich te conformeren aan zijn idee. Bij een zelforganisatie is macht niet geconcentreerd bij één iemand, maar verspreid over alle betrokkenen. Er is dan ook eerder sprake van beïnvloeding. Juist vanwege die vrijheid van denken en handelen en omdat de deelnemers hun gedachten en gedragingen niet aan elkaar hoeven te verantwoorden is het, zoals Justus Uitermark in zijn oratie al stelde, ´een kwestie van steggelen, ploeteren en improviseren om uiteenlopende idealen en belangen met elkaar in lijn te brengen´.

Het collectief is meer dan de som der delen Wanneer de leden van de zelforganisatie hun uiteenlopende idealen en belangen met elkaar in lijn weten te brengen, ontstaat een collectief. Kenmerkend in dit proces is dat de interacties tussen de betrokken mensen leiden tot een collectief dat geheel andere kenmerken heeft dan we op basis van het gedrag van de individuele leden mogen verwachten: het geheel is meer dan de som der delen. Het collectief heeft een specifieke identiteit, cultuur, reden van bestaan en organisatiewijze.

Het collectief is niet alleen het resultaat ván, maar ook een oorzaak vóór zelforganisatie omdat het een conditionerende invloed uitoefent op de betrokken individuen. De manier waarop bijvoorbeeld buurtbewoners samenleven als buurtgemeenschap – ‘de buurtcultuur’ – bepaalt mede de manier waarop bewoners zich naar elkaar gedragen. Wanneer een bewoner samen met andere bewoners een buurtfeest wil organiseren, een actie op touw wil zetten tegen de parkeeroverlast of activiteiten voor ouderen in de buurt wil organiseren, zal dit gemakkelijker gaan in een buurt waar bewoners lief en leed delen dan in een buurt waar bewoners langs elkaar heen leven.

Dat het collectief een conditionerende invloed heeft, wil niet zeggen dat de kenmerken van het collectief – cultuur, organisatiewijze, reden van bestaan – bepalen hoe de betrokken bewoners zich gedragen. De deelnemers hebben immers vrijheid van denken en handelen: een eigen identiteit. Dus wanneer een burger zich niet meer prettig voelt bij het collectief is hij vrij om te stoppen met zijn vrijwillige deelname. Het collectief – inclusief de leiders – kan dan ook alleen blijven bestaan als ze continu opnieuw wordt herbevestigd door de leden.

Ook het collectief heeft een bepaalde autonomie. Immers, het ontstaat en houdt zich in stand zonder externe sturing. Dit betekent echter niet dat het collectief zichzelf organiseert los van de omgeving. Of het nu gaat om de buurtgemeenschap, de speeltuinvereniging, de sportvereniging, het wijkplatform of een burgerinitiatief:

http://www.socialevraagstukken.nl/site/2014/12/06/zelforganisatie-komt-van-onderop-en-is-niet-af-te-dwingen/

Pagina 2 van 4

Zelforganisatie komt van onderop en is niet af te dwingen

06-12-14 18:59

allemaal wisselen ze continu informatie en betekenissen uit met hun omgeving.

Zelforganisatie is niet af te dwingen Met de wisselwerking tussen het collectief en zijn omgeving is iets speciaals aan de hand, namelijk dat het collectief zich voortdurend aan veranderingen in zijn omgeving aanpast op basis van zijn eigen identiteit en op de voor hem beste wijze. Zo reageert een buurtgemeenschap op voorgenomen plannen van de gemeente, zoals de herinrichting van een straat of grootschalige sloop en nieuwbouw. Deze buurtgemeenschap past zich aan deze verstoring aan door protest- of meewerkende groepen te organiseren. Gemeentelijke plannen vormen uiteraard niet de enige contextuele prikkels waar buurtgemeenschappen zich aan aanpassen. Denk bijvoorbeeld aan overlast van hangjongeren, economische crisis, nieuwkomers of extra subsidiemogelijkheden.

Hoezeer de politiek en het bestuur dat wellicht willen, zelforganisatie van mensen is niet af te dwingen. Het is een proces dat van onderop vorm krijgt wanneer mensen bereid en bekwaam zijn om hun eigen belangen en interesses op één lijn te krijgen. Moeten politiek en bestuur dan gelaten afwachten of de zelforganisatie inderdaad de vlucht neemt die zij wensen? Nee, want de beste manier om vormen van zelforganisatie in een samenleving bevorderen is door voorwaarden te scheppen voor mensen om zichzelf te organiseren.

Faciliteren en stimuleren dus.

Ivo Nienhuis promoveerde 14 november 2014 op het onderwerp zelforganisatie in de buurt aan de faculteit der ruimtelijke wetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen. Als senior adviseur en onderzoeker verbonden aan Spectrum, partner met elan doet Nienhuis onderzoek voor gemeenten, instellingen en de provincie Gelderland over zelforganisatie, burgerparticipatie, wijkgericht werken en het stimuleren van leefbaarheid in wijken en dorpen. Zijn boek ‘Zelforganisatie in de buurt’ is te bestellen via http://www.inplanning.eu/nl/publicaties/phd-series/zelforganisatie-de-buurt/ Like

12

Tweet

Deel met anderen

Dit artikel behandelt het vraagstuk Zelforganisatie. Bewaar de permalink. Volg reacties op dit artikel via RSS feed van dit artikel. Reageer of laat een trackback achter. « De dode hoek van de Zwarte Piet-discussie 2 reacties Frans van der Reep Geplaatst 6 december 2014 om 11:23 Permalink Gefeliciteerd met uw promotie!

Op deze manier komt dit onderwerp ook met respect in de academia. Dat heeft op zich al waarde!

Vgr, Frans van der Reep Gijsbert Dekker Geplaatst 6 december 2014 om 14:39 Permalink Uitstekend stuk. Dit is waar ik in kan geloven. Uit individuele vrijheid onze eigen samenleving hervormen.

Want de burger is de enige die weet wat hij voor samenleving wil in zijn naaste omgeving. Dus faciliteren http://www.socialevraagstukken.nl/site/2014/12/06/zelforganisatie-komt-van-onderop-en-is-niet-af-te-dwingen/

Pagina 3 van 4

Zelforganisatie komt van onderop en is niet af te dwingen

06-12-14 18:59

vanuit overheid graag, bemoeienis vanuit de overheid nee. Gefeliciteerd en op naar een meer community driven gemeenschap ipv centraal gestuurd vanuit nederland regelland. www.socialevraagstukken.nl is een initiatief van: Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Universiteit van Tilburg / Tranzo Instituties van de Open Samenleving (IOS) van de Universiteit Utrecht Kenniscentrum Sociale Innovatie van de Hogeschool Utrecht Rijksuniversiteit Groningen Instituut voor Integratie en Sociale Weerbaarheid MOVISIE

http://www.socialevraagstukken.nl/site/2014/12/06/zelforganisatie-komt-van-onderop-en-is-niet-af-te-dwingen/

Pagina 4 van 4