Bolswards historie magazine lr nummer 4

magazine

BOLSWARDS HISTORIE Huwelijk Ouderdom

Menselijke levensduur LOSS

ISSN: 2213-3925

Vrede

ERKOO

R IJ S PP

EV

Jeugd en mannelijkheid

Dicht en toonkunst

H I S T O R I S C H M AGA Z I N E O V E R B O L S W A R D . U I T GA V E V A N D E S T I C H T I N G B O L S W A R D S H I S T O R I E

De schilder Christoffel Franck in Bolsward • Voogd en guardiaan, historische functies met een eigentijdse invulling • SAG 550 – SOB 25 • Van Bolswert naar Antwerpen en terug • 1813 – 1913 – 2013 • Taco van der Meer, een markant Bolswarder kunstenaar • Sint Anthony Gasthuis en het Stadhuis • Terugzien op het jubileumjaar 2012 • Jubileumexcursie naar Urk • Het raadsel ontrafeld

M a g a z i n e B o l s w a r d s H i s t o r i e v e r s c h i j n t t w e e m a a l p e r j a a r | N R . 4 - a p r i l 2 013 - j a a r g a n g 3

Colofon Uitgever Stichting Bolswards Historie (SBH).Verschijnt tweemaal per jaar (in voor- en najaar). Bestemd voor de donateurs en andere belangstellenden.

Bestuur Stichting Bolswards Historie (SBH): Hans Berkhemer, Cor Greydanus, Mieke Kasimier-Stevens, Daniël Nauta, Brenda Nijboer, Willem Jan Topma en Piet Veldmans.

Redactie: Dicky Bosma-Faber, Johan Dijkstra, Jan Keuvelaar, Peter Mulder en Daniël Nauta.

Gasten: Sytse ten Hoeve, Bas Jacobs (column), Obe van der Meer, Marjan Zijlstra Info: Voor vragen, opmerkingen: redactie@stichtingbolswardshistorie.nl.

Druk: Hanzedruk/Van der Eems.

Vormgeving: Johan Dijkstra • Kreas Design.

Verspreiding: Losse nummers à € 4,95 verkrijgbaar bij Het Boekhuis, Jumbo Kooistra, Poiesz Supermarkt, de Cigo-winkel, Gysbert Japicxhûs.

Werkgroep Archieven: Johan Dijkstra en Sidney Zeegers.

Werkgroep Oudheidkamer: Age Boschma, Wytze Franzen, Jan Keuvelaar en Jan van der Klis.

Afbeelding voorpagina: Afbeeldingen van het behang Voogdenkamer Sint Anthony Gasthuis in Bolsward.

Van de aftredende voorzitter Stichting Bolswards Historie Er ligt wederom een prachtige uitgave van Magazine Bolswards Historie voor U. Dit is mijn laatste voorwoord, aangezien mijn voorzitterschap per 11 april zal eindigen.

In totaal ben ik gedurende elf jaar actief in het bestuur van SBH actief geweest. Een jaar onder leiding van Piet Doornbos, daarna als voorzitter met een ploeg enthousiaste bestuursleden gedurende tien mooie jaren .

In de beginjaren had ik vooral van secretaris Auke Vlagsma veel steun.

Gaarne wil ik de diverse commissies bedanken voor hun inzet ,

Van de komende voorzitter Stichting Bolswards Historie Het is een mooie gelegenheid om in deze ”vierde uitgave” van het magazine ”Bolswards Historie”, mij alvast als nieuwe voorzitter van de Stichting Bolswards Historie en opvolger van Hans Berkhemer, per 11 april a.s., aan u voor te stellen. Mijn naam is Cor Greydanus, geen onbekende voor u neem ik aan. Ik maak namelijk al sinds april 1984 deel uit van het bestuur, waarvan de laatste 25 jaar als penningmeester.

te weten: de archiefcommissie, de redactiecommissie Magazine Bolswards Historie, de commissie “ogen en oren”, de excursieen de websitecommisie, die allen op hun eigen wijze constructief hebben bijgedragen aan het succes van SBH. Wij hadden 10 jaar geleden ongeveer 250 leden, inmiddels zijn dat 344 vrienden of donateurs.

In de jaarvergadering van 11 april a.s. zal ik afscheid nemen van Piet Veldmans, onze bouwkundige adviseur. Hij heeft met mij de Open Monumenten Dagen georganiseerd.

Dit laatste zal ik dit jaar ook voor de laatste keer gaan doen.

Vanaf deze plaats wens ik alle bestuursleden een goede toekomst toe en succes met de cultuur en historie van onze prachtige stad Bolsward. Leve onze Stichting Bolswards Historie.

Hans Berkhemer

architect) veel mee bezig heb gehouden, heeft zichtbaar resultaat gehad binnen de Bolswarder binnenstad, dit in het verleden in nauwe samenwerking met oud-voorzitter Rinze Stellingwerf en nu met ons bouwkundig bestuurslid Piet Veldmans. Helaas legt ook Piet per 11 april a.s. zijn bestuursfunctie neer.

Met Hans Berkhemer, die 11 jaar bestuurslid is, waarvan 10 jaar als voorzitter en Piet Veldmans die met 13 jaar bestuurslidmaatschap de stichting gaan verlaten, verliezen we twee waardevolle en deskundige bestuurders met veel inzet voor SBH. Ik wil dan ook alvast, beide 70+ heren vanaf deze plaats hartelijk dank zeggen voor al datgene wat ze voor Bolswards Historie hebben gedaan en wens hen alle goeds toe.

Het is voor mij dan ook een nieuwe uitdaging om binnen het bestuur de functie van voorzitter te aanvaarden.

Uiteraard ben ik bekend met alle ins en outs van de Stichting Bolswards Historie en haar afdeling Restauratie Historische Panden.

Nu ik het voorzitterschap overneem van Hans, is Brenda Nijboer bereid gevonden het penningmeesterschap van mij over te nemen en daar zijn we uiteraard erg blij mee. Nu nog op zoek naar een nieuwe notulist(e) en een bestuurslid met bouwkundige achtergrond als plaatsvervanger voor Piet, dan zijn we weer een compleet en volwaardig bestuur. Ik heb er alle vertrouwen in dat we daarin zullen slagen.

Met name dit laatste, waar ik mij beroepsmatig (als bouwkundig

Cor Greydanus

Dicky Bosma-Faber (Bolsward, 1944) voorheen werkzaam bij Kon.Tichelaar, Makkum, diverse publicaties in de rubriek 'Bolswarder Zaken' in het Bolswards Nieuwsblad.

Johan Dijkstra (Sneek, 1962) werkzaam bij de Noordelijke Dagblad Combinatie.

Daarnaast grafisch vormgever en schrijft over sport voor regionale weekbladen.

Jan Keuvelaar (Den Haag, 1943) voorheen werkzaam bij de gemeente Bolsward, redactie gemeentelijk contactorgaan “de brugge”, diverse publicaties “Histoarysk Nijs”.

Peter Mulder (Sneek, 1959) directeur van de St. Thomasschool in Leeuwarden, publiceert wekelijks in het BN over de historie van de stad, verzamelaar van alles wat met Bolsward heeft te maken.

Daniël Nauta (1968) Beeldend kunstenaar en Cultureel ondernemer in o.a. educatieve kunst-projecten gericht op cultureel erfgoed en moderne kunst. Tevens lid bestuur St. Bolsward Historie.

Voogd en guardiaan, historische functies met een eigen

I

N

H

O

U

D

S

O

PA

V

E

De schilder Christoffel Franck in Bolsward

4

Voogd en guardiaan, historische functies met een eigentijdse invulling

6

SAG 550 – SOB 25

10

Van Bolswert naar Antwerpen en terug

11

1813 – 1913 – 2013

12

Column Bas Jacobs

13

Taco van der Meer, een markant Bolswarder

14

Sint Anthony Gasthuis en het Stadhuis

16

Terugzien op het jubileumjaar 2012

19

Jubileumexcursie naar Urk

20

Het raadsel ontrafeld

24

Vers Geperst / Allerlei

26

Advertenties

27

Van de redactie Voor u ligt het vierde nummer van Magazine Bolswards Historie.

Een project starten is over het algemeen niet zo moeilijk. Het continueren vraagt doorgaans meer energie. De redactie kan u melden dat dit bij hen niet het geval is. Elk volgend nummer zorgt er voor dat het team beter op elkaar raakt ingespeeld. Dat motiveert en geeft energie zodat er steeds weer nieuwe ideeën ontstaan voor wat de artikelen betreft. Deze nieuwe artikelen worden verzameld in een fictieve “Hoge Hoed”, gereed om ze er bij gelegenheid uit te toveren. Regelmatig wordt deze hoed gevuld. Omdat we interactiviteit hoog in het vaandel hebben, houden we ons aanbevolen voor goede ideeën en nodigen we de lezer van harte uit de inhoud van de hoed aan te vullen. De positieve reacties die we bij de drie eerdere uitgaven hebben ontvangen, stimuleren ons om op de ingeslagen weg voort te gaan. In dit nummer is veel plaats ingeruimd voor het Sint Anthony Gasthuis (SAG). Vijfentwintig jaar geleden werd het 525-jarig jubileum gevierd. Een kwart eeuw later staat er dus 550 jaar op de teller! Deze instelling is van onschatbare waarde voor de stad Bolsward. Door de eeuwen heen hebben de stadsbestuurders zich vele malen in de haren gekrabd wanneer de financiële middelen niet toereikend waren om de begroting sluitend te maken. De voogden van het Sint Anthony Gasthuis brachten vaak redding. Een goede reden om in dit nummer een aantal nauw betrokken personen van de instelling aan het woord te laten.

Daarnaast kunt u lezen dat we het aan het gasthuis te danken hebben dat het stadhuis de tand des tijds heeft kunnen doorstaan.

Al lezende komt u er achter dat het stadspark tot stand is gekomen door een royale gift van St. Anthony en het Weeshuis. En zo kunnen we nog wel even doorgaan. Gastschrijver Sytse ten Hoeve verrast ons met een artikel over de decoratieschilder Christoffel Frederik Franck die zijn sporen in Bolsward naliet. Daarnaast wordt het leven van schilder Taco van der Meer beschreven. Een markante man die voortleeft in de herinnering van vele mensen maar ook in zijn talrijke schilderijen die in vele huiskamers over de gehele wereld hangen. Vanaf nu zal elke keer een oude stadskaart van Bolsward worden besproken door kaartkenner Obe van der Meer. Naar aanleiding van een artikel in de vorige editie wordt het geheim van de gevelsteen in de Lombardsteeg ontrafeld. De column wordt verzorgd door oud-Bolswarder Bas Jacobs. In 1973 in Bolsward geboren en tegenwoordig hoogleraar economie en overheidsfinanciën aan de Erasmus School of Economics van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is regelmatig te gast in programma’s als Nieuwsuur e.d.. Tenslotte wordt u bijgepraat over de ontwikkelingen bij Bolswards Historie en komt u de vaste rubrieken weer tegen. Kortom wederom een boeiende inhoud voor de liefhebber van Bolswards Historie. We wensen u veel leesplezier toe.

Namens de redactie, Peter Mulder

CHRISTOFFEL FRANCK IN BOLSWARD

De schilder Christoffel Franck in Bolsward ✑ door Sytse ten Hoeve

Van de kunst- en decoratieschilder Christoffel Frederik Franck (1755-1816) zijn in Bolsward bijzondere werkstukken bewaard gebleven in het Hendrick Nanneshof, het Sint Anthony Gasthuis en in het stadhuis.

tretten, interieurstukken en vooral behangsels en schoorsteenstukken.

Schoorsteenstuk Armhuis In 1777 leverde Franck een opvallend schoorsteenstuk voor de voogdenkamer van het Armhuis (Hendrick Nanneshof) te Bolsward. De onderdelen van de fraaie voogdenkamer van het Armhuis zijn in 1925 geplaatst in een nieuw vertrek, dat deel uitmaakt van een vleugel die toen werd vernieuwd

op onder andere een zandloper en een inktstel staan en geld, een reglement en een hoed liggen. Op de achtergrond rechts hangt aan de wand een naamlijst van de voogden. Voor de tafel van de voogden staat een vrouw, die weliswaar een modieuze Duitse luifelmuts draagt, maar die blijkens de stok waarop ze leunt en de gescheurde toestand van haar kleding oud en behoeftig is. Links van haar staan andere behoeftigen te wachten om tot de voogden toegelaten

D

e schilder werd op 4 mei 1755 in de Lutherse kerk van Zwolle gedoopt. Hij overleed op 30 september 1816 op tragische wijze door verdrinking in de Rooheller Zandvaart bij Bennebroek, mogelijk na een wat te overmatige alcoholconsumptie. Franck was toentertijd, na een verblijf in Leeuwarden van 1784 tot 1806, als schilder gevestigd in Heemstede. Opdrachten in 1777 en 1783 vanuit Bolsward door tussenkomst van de notaris en bestuurder Nicolaus Elgersma en ook van elders in Friesland brachten hem er waarschijnlijk toe zich in 1784 in Leeuwarden te vestigen. Op 12 augustus 1785 werd hij burger van die stad. Hij schilderde stadsgezichten, landschappen, por-

▲ Schoorsteenstuk naar ontwerp van de bij velen nog wel bekende gemeente-architect Jan P. Postma (1891-1979). Er behoren een betimmering en een schoorsteenmantel toe met sierlijk rococo- snijwerk van de Leeuwarder beeldhouwer Dirk Embderveld (1722-1799).

▲Z elfportret door Christoffel

Frederik Franck. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam.

4

nummer 4 - jaargang 3

Het schilderij in de schoorsteenmantel is op grond van vergelijking met ander gesigneerd werk van de schilder zonder twijfel toe te schrijven aan Christoffel Frederik Franck. Vooral de overeenkomst met een aantal interieurstukken van zijn hand is groot. Er is op het schilderij te zien, hoe de zes armvoogden hun ambt uitoefenen. Ze zitten geschaard rond een tafel, waar-

▲ Voogdenkamer SAG

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

CHRISTOFFEL FRANCK IN BOLSWARD te worden. Op de achtergrond zijn twee schuifvensters te zien. In de muurdam tussen de vensters hangt het bedelingsreglement. Een vrouw - misschien één der voogdessen - staat voor het opengeschoven venster en doet uitdeling aan de armen, die aan de buitenzijde voorbijgaan.

Het schilderij is waarschijnlijk door de voogden zelf bekostigd. Eén van hen was Nicolaus Elgersma, die enige jaren later de herbouw van het Sint Anthonygasthuis mee leidde.

gasaki. Het vertrek kreeg daar als stijlkamer een plaats in de van paleis Huis ten Bosch gemaakte kopie. Die kopie kwam voor tweeëneenhalf miljard dollar tot stand.

We gaan hier verder in op het werk van Franck in de voogdenkamer.

Schoorsteenmantel uit 1783 in het Sint Anthony Gasthuis

Voogdenkamer Sint Anthony Gasthuis De schilder kreeg in 1783 opnieuw een mooie opdracht uit Bolsward door tussenkomst van de cultuurminnende notaris Nicolaus Elgersma. Hij mocht een schoorsteenstuk en een serie behangsels met allegorische voorstellingen schilderen in de voogdenkamer van het vernieuwde Sint Anthonygasthuis en ontving daarvoor fl. 350-0-0.

Het nieuwe gasthuis werd gebouwd naar ontwerp van de Leeuwarder architect Jan Nooteboom (1734-1812) en gedecoreerd met houtsnijwerk door Hermannus Berkebijl (1752-1787) en stucwerk van Adolph Schaack uit Bonn. De architect en de ambachtskunstenaars maakten de voogdenkamer van het gasthuis samen met de schilder

▲ Schoorsteenmantel uit 1783 in het Sint Anthony Gasthuis Franck tot een soort ‘Gesamtkunstwerk’. De decoraties bestaan niet alleen uit ornamenten, maar ook uit symbolen en allegorische voorstellingen, die zijn aangebracht volgens een programma dat de erudiete Nicolaus Elgersma zal hebben opgesteld.

De Bolswarder voogdenkamer is in de jaren 1988-1992 nagebouwd in Japan in het themapark Holland Village bij Na-

In de eerste plaats is er het schoorsteenstuk. De daar op afgebeelde vrouwenfiguur draagt een lauwerkrans op haar hoofd en heeft een passer en een dorre tak in haar handen, terwijl ze leunt op een scheepsroer. Voor haar wijst een kinderfiguurtje, een zogenaamde putto, op de Tafelen der Wet. Het lijkt waarschijnlijk dat zij het Goede Bestuur uitbeeldt. De dorre tak verbeeldt een roede om mee te straffen, de passer symboliseert de Matigheid en het roer de Voorzichtigheid. Op de wet is goed bestuur gebaseerd.

Van de drie geschilderde behangsels op de westelijke wand van de voogdenkamer is het middelste en grootste voorzien van een mythologische voorstelling van het Leven. Zwevend op de wolken en omgeven door putti staan de drie parcen of schikgodinnen afgebeeld: Clotho houdt het spinrokken en maakt een begin aan de levensdraad, Lachesis spint de draad verder voort en

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

de als oude vrouw weergegeven Atropos houdt de schaar gereed om de levensdraad door te knippen.

Op de kleine schildering rechts zijn de Jeugd en de Vergankelijkheid uitgebeeld, onder andere door voorwerpen van kinderspel: het molentje en het vogeltje op een kruk.

Het uitgebeelde zeepbellenblazen is ook een kinderspel, maar eveneens een verwijzing naar de vergankelijkheid en broosheid van het leven, dat even vlug beëindigd kan worden als een zeepbel uiteen kan spatten. De Homo Bulla, het zeepbellen blazende jongetje, is een bekend vergankelijkheids- of vanitassymbool.

Op het kleine schilderstuk rechts zijn de Ouderdom en de Dood uitgebeeld in de gedaante van een grijsaard, die in de Bijbel leest en in de vorm van een kaars licht krijgt aangereikt door een vrouw die naar de hemel wijst. Van de twee weergegeven putti maakt de ene aanstalten de kaars uit te blazen, de andere, voorzien van zeis en zandloper, wijst in de verte, misschien naar het hiernamaals.

Op het grote behangsel aan de oostzijde is de Vrede uitgebeeld door een persoon die steunt op een aardbol. De door de vrede opbloeiende handel wordt verzinnebeeld door de Mercuriusstaf in haar rechterhand en door een maagd die haar Mercuriusvleugels aan de hielen bindt.

Een krijgsman op

nummer 4 - jaargang 3

5

CHRISTOFFEL FRANCK IN BOLSWARD kamer beeldt op een merkwaardige manier het Huwelijk uit: een man die een vrouw een trouwring overhandigt, krijgt van haar het juk der dienstbaarheid opgelegd, terwijl Amor bezig is zijn voeten in kluisters te leggen.

Rozen en doorntakken bij een spade op de voorgrond duiden op geluk en leed dat het huwelijk kan brengen.

vermelde gezicht op de Waag in Leeuwarden. In 1787 maakte de schilder ontwerpen voor behangsels in de zogenaamde Vertrekkamer in het stadhuis van Leeuwarden. In die stad zal hij zijn meeste opdrachtgevers hebben gehad, ook voor landschapjes. In Makkum bleef van de schilder in een Kingmahuis een landschapje als schoorsteenstuk bewaard en uit een Tichelaarhuis een zeer bijzondere allegorie op de regering van de Nederlanden in 1789.

Uit het Scheltingahuis in Heerenveen afkomstig is een allegorie op het bestuur van Schoterland uit 1789. De schilder specialiseerde zich in allegorieën. Die zijn doorgaans ook als ‘schilderijen in schilderijen’ te zien op een vijftal van hem bewaard gebleven zeer

Schoorsteenstuk in het stadhuis In het stadhuis bevindt zich een schoorsteenstuk dat op grond van de schildertrant aan Christoffel Franck kan worden toegeschreven.

de achtergrond heeft schild en spies afgelegd en zijn helm wordt door een putto op de voorgrond weggedragen, een andere putto vlecht een slinger voor een overwinningskrans.

Het kleine geschilderde behangsel links van het grote heeft als centrale figuur een luitspeler, die door putti wordt gekroond en een spiegel krijgt voorgehouden. Een rijk gevulde hoorn des overvloeds maakt deel uit van de allegorie, waarin Voorspoed en Schone Kunsten de centrale thema’s zijn.

Het laatste geschilderde behangsel in de zuidoostelijke hoek van de voogden-

6

nummer 4 - jaargang 3

De precieuze wijze waarop het is geschilderd, komt overeen met die van de interieurstukken van de kunstenaar en met die van een door hem gesigneerd schilderij van de Waag met de botermarkt te Leeuwarden uit 1787. Het geeft een fraai beeld van het Bolswarder stadhuis, zoals het zich vertoonde aan het einde van de 18de eeuw, dus met de uitgebouwde waagluifel en de opvallende en feestelijk aandoende beschildering van de natuurstenen ornamenten. Het schilderij zal afkomstig zijn uit een herenhuis in de stad.

Werk in Friesland Het bekendste werk van Christoffel Franck uit zijn Friese periode is het

opvallende interieurstukken, waarvan dat van de voogdenkamer van het Bolswarder Hendrick Nanneshof een goed voorbeeld is.

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

De tabaksdoos van een burgemeester

B

oven de ingang van het Sint Anthony Gasthuis aan de Nieuwmarkt 38 bevindt zich een memoriesteen die herinnert aan de stichting van het “nieuwe” gasthuis in 1778.

Dit artikeltje besteedt aandacht aan de laatst genoemde burgemeester en voogd: Reinder Fontein van Reidsma. Jelle Reitsma en Anna Fontein, vader en moeder van onze burgemeester, lieten op 11 mei 1721 zoon Reinder in Rijperkerk dopen.

Of de naam met een d of een t werd geschreven was toen niet zo interessant. De dominee, die het doopboek bijhield, schreef de naam meestal

zijn keuze tot lid van de vroedschap van Bolsward op 10 februari 1763 voerde hij de naam Fontein van Reidsma.

Woonachtig op de Marktstraat 3, werd hij tot zijn overlijden in 1784,, steeds voor een periode van 4 jaar benoemd tot lid van de magistraat, voor het eerst in 1764 tot raadsman (verantwoordelijk voor de openbare werken in de stad), daarna drie termijnen als burgemeester. Voor het

De tabaksdoos van een burgemeester

✑ door Jan Keuvelaar

▲ foto: Tom Haartsen, Ouderkerk a/d Amstel op het gehoor op. Reinder kwam naar Bolsward en werd weer als Reitsma op 23 december 1748 ingeschreven als burger van de stad. In 1752 koopt hij bij de Bolswarder zilversmid Harmanus Lieuwes Fokkens een tabakdoos.

Het jaartal 1752 is gegraveerd in de rand van de doos.

Zowel aan de boven- en onderzijde van de doos is in een cartouche een afbeelding aangebracht. De ene zijde wordt gesierd met het door Reidsma gevoerde wapen.

laatst in 1782, hij stierf dus in het harnas. Tijdens de bijee nkomsten in zowel de voogdenkamer van het gasthuis als in de raadszaal zal hij regelmatig uit zijn tabaksdoos zijn lange Goudse pijp hebben gestopt om er vervolgens de brand in te steken. Per slot van rekening is een tevreden roker geen onruststoker.

Fontein van Reidma heeft duidelijk tot de elite van regenten in Bolsward behoord want na zijn dood werd door het Weeshuis, die hiervoor het alleenrecht bezat, een der duurste doodkisten geleverd.

“Een Verheeven Eecken Doodt-vat van twee duyms posten met Vensters , Glasen, Hengsels en Schroeven voor: 33 gulden”.

Aan de andere zijde van de doos treffen wij een monogram aan waarin de letter R is verwerkt.

De doos maakt sedert oktober 1979 deel uit van de collectie van de Oudheidkamer en werd destijds aangekocht bij de bekende antiquair A.C. Beeling en Zn. te Leeuwarden.

Reidsma voegde in later jaren, waarschijnlijk na het overlijden van zijn moeder, haar naam aan de zijne toe. Bij

▲ foto: Tom Haartsen, Ouderkerk a/d Amstel

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

nummer 4 - jaargang 3

7

Voogd en guardiaan

Voogd en guardiaan, historische fun Sinds de stichting van het Sint Anthony Gasthuis is er een bestuur dat het financiële reilen en zeilen regelt; voor de dagelijkse praktische gang van zaken zijn er mensen nodig op de werkvloer.

Deze functies zijn vanaf de oprichting door mensen uit de Bolswarder burgerij vervuld. Tot op de huidige dag. Voorzitter van de stichting mevrouw Mieke Mulder en guardiaan ( historische benaming voor huismeester/oppasser) Berend Ziengs vertellen in de bestuurskamer van het Sint Anthony Gasthuis (SAG) over hun werkzaamheden voor deze stichting. ✑ door Dicky Bosma-Faber

▲ Voorzitter Mieke Mulder en guardiaan Berend Ziengs Aan voorzitter Mieke Mulder-Hiemstra vroeg ik het volgende: Hoe wordt het bestuur gevormd?

Boven dit artikel staat de benaming ‘voogd’, maar sinds 1977 wordt deze benaming niet meer gebruikt. Men spreekt nu van stichtingsbestuur. Dit bestuur bestaat uit de voorzitter, secretaris, penningmeester, een bestuurslid voor financiële aangelegenheden en een bestuurslid die het contact onderhoudt met de guardiaan en bewoners. Nieuwe bestuursleden worden aangezocht door het bestuur. De benoeming voor een periode van vijf jaar vond plaats op enkelvoudige voordracht door de gemeente. De bestuursleden moeten aan verschillende criteria voldoen: ze moe-

8

nummer 4 - jaargang 3

ten bestuurlijke kwaliteiten hebben, inwoner van Bolsward zijn en minimaal 30 jaar oud. Dat ook de emancipatie niet aan de stichting voorbij is gegaan blijkt sinds 1987 toen voor het eerst een vrouwelijk bestuurslid werd benoemd.

Sinds de gemeentefusie is de procedure veranderd. De nieuwe gemeente Súdwest-Fryslân heeft aangegeven geen verantwoordelijkheid inzake de stichting te nemen. In verband met de fusie zijn de statuten van de Bolswarder stichtingen SAG, Hendrick Nannes – Catrijn Epes en Het Weeshuis gewijzigd. In de statuten wordt nu gesproken over de voormalige gemeente Bolsward.

Jaarlijks wordt in mei de zogenaamde

rekendag gehouden waar verantwoording wordt afgelegd over het financiële beleid van het voorafgaande jaar, traditiegetrouw worden de kerkelijke autoriteiten hiervoor uitgenodigd. Naast de wethouder worden zo mogelijk drie in Bolsward wonende raadsleden van de gemeente uitgenodigd. De genodigden kunnen kennis nemen van het reilen en zeilen van de stichting, zowel op financieel als maatschappelijk gebied. Aan de hand van vragen geeft het bestuur nadere uitleg.

Kun je iets vertellen over het beheer en beleid van de stichting?

De stichting SAG is te vergelijken met een bedrijf. De stichting is autonoom en heeft een eigen verantwoordelijkheid. Zij heeft het beheer over gebouwen, woningen en - heel belangrijk - 400 hectare landbouwgrond. Deze grond wordt verpacht aan boeren. De verdeling van de onderhoudskosten aan de boerderijen gaf in het verleden nog wel eens aanleiding tot meningsverschillen tussen pachter en stichting.

In goed overleg is in de jaren 1986-1987 besloten de boerderijen met erf tegen gunstige voorwaarden aan de pachters over te dragen. Daarbij is wel de voorwaarde opgenomen dat bij beëindiging van de pacht de boerderij als eerste aan het SAG moet worden aangeboden.

Jaarlijks brengt het bestuur een bezoek aan de pachters en eens in de drie jaar wordt er een pachtersavond gehouden. De door de stichting ingehuurde rentmeester van Rentmeesterskantoor Van Eysinga & Oostra behartigt de belangen van het SAG. Dankzij correct beheer en wijs beleid staat het SAG er financieel goed voor.

Wat zijn de doelstellingen van de stichting?

Ten eerste het onderhoud van de monumentale gebouwen en tuinen. Verder ligt de zorg en behuizing voor ouderen op de weg van de Stichting. Met de opbrengsten van de pachten worden de historische gebouwen onderhouden en salarissen betaald. Daarnaast wordt er subsidie of sponsoring verleend aan instellingen of verenigingen die voor de stad Bolsward van bijzondere betekenis zijn. Mede dankzij de stichting SAG is er in de loop der tijden veel gerealiseerd in Bolsward. Denk aan de oprichting van de Zuivelschool, Julianapark, Marnecollege, overkapping Broerekerk om maar een paar zaken te noemen. Ook

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

Voogd en guardiaan

ncties met een eigentijdse invulling de Stichting Ouderenwerk Bolsward is in 1988 gestart met financiële steun van de stichting. Bij aanvragen voor subsidie vanuit verenigingen of instellingen, kan er afstemming met andere stichtingen en fondsen plaatsvinden.

Aan de guardiaan (huismeester) Berend Ziengs vroeg ik het volgende: Hoe wordt je guardiaan?

Naar de functie van guardiaan (huismeester, oppasser) kun je gewoon solliciteren. Het stichtingsbestuur plaatste in 1998 een advertentie en daarop heb ik gereageerd. Via deze open sollicitatieprocedure werd ik door het stichtingsbestuur gekozen en benoemd.

Wat zijn zoals je werkzaamheden?

Je moet een technische achtergrond hebben en verstand hebben van hovenierswerk. Van de guardiaan wordt verwacht dat hij de tuin onderhoudt, toezicht houdt op de woningen, hand- en spandiensten verleent aan de bewoners en klachten doorspeelt aan het bestuur.

Eigenlijk ben ik een soort duizendpoot.

Gelukkig kan ik tegenwoordig veel per computer regelen en dankzij de gsm ben ik altijd bereikbaar.

Hoeveel appartementen en woningen heb je als huismeester onder je hoede?

In het hoofdgebouw (proveniershuis) aan de Nieuwmarkt zijn acht appartementen, in de tuin zijn vier woningen, tegenover het Gasthuis aan het streekje (het kleine doodlopende straatje aan de Nieuwmarkt) staan acht woningen.

Verder zijn er drieëntwintig seniorenwoningen in het Klein Gasthuis (onder het poortje). Deze laatstgenoemde woningen zijn weliswaar in eigendom overgedragen aan de woningcorporatie Elkien, maar het verhuurrecht hiervan ligt in handen van het bestuur van het SAG. Wanneer mensen een woning willen huren, dan kunnen ze bij mij terecht voor inlichtingen. Tegenwoordig kun je ook per e-mail een aanvraagformulier downloaden. In overleg met het bestuur worden de woningen toegewezen.

Moeten de huurders ook aan bepaalde voorwaarden voldoen?

Vroeger werden de appartementen alleen aan oudere vrouwen verhuurd, tegenwoordig kunnen mannen ook een

wooneenheid huren. Van de huurders van de appartementen wordt verlangd dat ze de vitrages in een zogeheten ‘broek’ ophangen, om zo naar buiten toe eenheid uit te stralen. De woningen van het Klein Gasthuis zijn voor het merendeel bestemd voor senioren, maar de woningen aan weerskanten van het poortje worden aan jongere mensen verhuurd. Deze woningen zijn vanwege een afstaptrede moeilijk te bereiken met een rollator of scootmobiel en dus minder geschikt voor ouderen.

De acht woningen aan het streekje worden voornamelijk verhuurd aan jongeren.

Hoe is de samenwerking met het bestuur?

De verstandhouding met het bestuur is prima. Iedere veertien dagen stuur ik per e-mail een verslag naar het bestuur.

Ik geef door wat er aan onderhoud aan de gebouwen moet gebeuren en signaleer gebreken. Het Gasthuis is een monumentaal bouwwerk en we passen er zo goed mogelijk op. Om de zes jaar is er groot onderhoud. Ook houdt Monumentenwacht een oogje in het zeil en bij vragen op bouwkundig gebied kan ik terecht bij Architectenbureau Grunstra. Wanneer ik iets niet zelf kan repareren of er moet iets aangeschaft worden, dan wordt er in principe altijd een Bolswarder bedrijf ingeschakeld.

Hoe is de verstandhouding met de huurders?

Over het algemeen heb ik een goede verstandhouding met de huurders. In mijn functie is het omgaan met mensen heel belangrijk, je bent als guardiaan het eerste aanspreekpunt. Bij conflicten moet ik proberen een oplossing te vinden. Meestal lukt dat prima. En niet alleen voor huurders ben ik een aanspreekpunt, er komen ook geïnteresseerde bezoekers langs. Soms zijn er aanvragen voor een rondleiding in het complex. In overleg met het bestuur verzorg ik dat. De mooie tuin is een gewilde plek om trouwfoto’s te maken, maar dit gaat uiteraard wel in overleg.

De pachters hebben een speciaal privilege, wanneer een zoon of dochter van een pachter trouwt, mogen er huwelijksfoto’s gemaakt worden in de museale voogdenkamer. De band tussen het stichtingsbestuur en de huurders is ook bijzonder, kregen de bewoners vroeger een borrel met oud-en-nieuw, nu worden ze ieder jaar verrast met een kerst-

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

▲ Zilveren klok ter herinnering aan de schenking van het carillon bij het 500-jarig bestaan van de stad Bolsward stukje.

Deze attentie wordt zeer gewaardeerd.

Na afloop van ons gesprek staan we nog even stil bij het beeld van Sint Antonius-Abt, de schutspatroon aan wie het Sint Anthony Gasthuis zijn naam ontleent. Het heiligenbeeld is afkomstig uit Brabant, werd ooit gekocht door voormalig raadslid en ▲ Antieke sleutels van wethouder Stef de 2e afdeling van de Haas en het het Gasthuis heeft jarenlang in de vroegere R.K.- HBS gestaan. In 1988 bestond de Stichting Sint Anthony Gasthuis 525 jaar. De gemeente kreeg toen het lumineuze idee om dit antieke Antoniusbeeld te laten restaureren en bij die gelegenheid aan de stichting te schenken.

De stichting viert nu haar 550ste verjaardag, laten we hopen dat zij haar mooie werk nog eeuwenlang kan voortzetten.

nummer 4 - jaargang 3

9

SAG 550 – SOB 25

SAG 550 – SOB 25 In het bedrijfsleven spreekt men tegenwoordig van de core business als men het over de hoofdtak van het bedrijf heeft. Voor de Stichting Sint Anthony Gasthuis, die zoals u weet dit jaar herdenkt dat er sinds 1463 sprake is van het Gasthuis in Bolsward, is “de zorg voor ouderen” de hoofdtak. Bij de viering van het 525-jarig bestaan in 1988 was dat dan ook aanleiding een bedrag van ƒ 100.000 ter beschikking te stellen, waarmee voor een periode van twee jaar de kosten van een in het leven te roepen coördinerende ouderenorganisatie konden worden gedekt.

Aan het verstrekken van dit bedrag was wel de voorwaarde verbonden dat de gemeente Bolsward daarna de aldus ontstane organisatie zou subsidiëren. Zo geschiedde en inmiddels is ook de Stichting Ouderenwerk Bolsward aan een jubileum toe.

✑ door Jan Keuvelaar In elkaar getimmerd Het in het leven roepen van een nieuwe organisatie heeft vaak heel wat voeten in de aarde. Er werd een voorbereidingsgroepje ingesteld waarin naast de ouderen ook het kruiswerk, het maatschappelijk werk en de gemeente vertegenwoordigd waren. Statuten werden vastgesteld. Er werd onderdak gevonden in het “Nieuwe Elim”. Daar is de SOB nog steeds gevestigd op het adres Nanne Reijnstraat 19a. In dat gebouw kwam toen ook een vergaderlokaliteit ter beschikking. De sollicitatieprocedure mondde uit in de benoeming van

Tine Douma als eerste coördinatrice ouderenwerk. Een vrouw met een groot netwerk en veel bestuurlijke ervaring onder andere als lid van Provinciale Staten. Zij heeft vorm en inhoud gegeven aan het werk en heeft gedurende zo’n 15 jaar het voortouw genomen. Na haar pensioen vormt Margriet Groenveld het gezicht van de SOB. In 2007 kon de organisatie uitgebreid worden met een ouderenadviseur, werkzaam voor de toenmalige gemeenten Bolsward en Wûnseradiel.

De ouderenadviseur kan indien u hulp wenst voor uzelf of voor iemand anders, proberen samen met u een oplos-

▼ Het aandachtig gehoor van Wopke Yedema

sing te zoeken. Vaak kan dat al door u te verwijzen naar de juiste organisatie.

Doelstelling en bestuur De Stichting Ouderenwerk Bolsward is een onafhankelijke en flexibele stichting die als doel heeft de zelfstandigheid, maatschappelijke integratie en het welzijn van alle oudere inwoners van Bolsward te bevorderen of te handhaven. Het zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen en daarbij de eigen regie bewaren, is daarbij een belangrijk aspect.

Het bestuur van de stichting bestaat uit zeven personen. Er zijn vier kwaliteitszetels. De drie ouderenbonden ANBO, KBO, PCBO hebben elk een zetel en daarnaast is ook het Sint Anthony Gasthuis vertegenwoordigd. De overige drie leden worden op persoonlijke titel door het bestuur benoemd.

Ontplooide activiteiten De SOB betekent veel voor de samenwerking tussen de organisatie voor mensen vanaf 55 jaar.

Regelmatig wordt er in het kader van de dag voor de ouderen (1 oktober) een presentatie georganiseerd.

Van de in de afgelopen jaren georganiseerde (en ook nu nog te organiseren) activiteiten lichten we er enkele uit.

Bewegen door ouderen is een belangrijke bezigheid om lijf en geest fit te houden. Er draait dan ook zowel een fiets- als een wandelclub. De fietsclub siert zich met de naam V.U.T., hetgeen u heeft het al geraden, staat voor Vrolijk Uit Toeren.

Wat te doen met de mobiele telefoon?

Leerlingen van de bovenbouw van het Marnecollege gaven in drie bijeenkomsten uitleg over het maken van onder andere sms’jes en het aanleggen van een telefoonboek.

Een topper is zeker de cursus koken voor mannen, die onder leiding van Wopke Yedema , regelmatig in het Marnecollege wordt gegeven.

Meer weten Op de site van de SOB (www.ouderenwerkbolsward.nl) vindt u allerlei verder informatie. U kunt zich daar ook abonneren op de digitale nieuwsbrief.

10

nummer 4 - jaargang 3

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

Van Bolswert naar Antwerpen en terug

W

aar maak je het mee dat twee broers geëerd In 1892 besloot het bestuur van het Sint Anthony Gastworden met elk een straatnaam? In Bolsward. huis de serie gravures voor onbepaalde tijd in bruikleen In plan Zuid treft u de Bote à Bolswertstraat te verstrekken aan de gemeente Bolsward met de bedoeen de Schelte à Bolswertstraat aan. ling dat deze de wanden van de raadBeide mannen werden in het laatste zaal zouden sieren. Nu het Gasthuis Schelte à kwart van de 16e eeuw in Bolsward gehet 550-jarig bestaan viert, is er een uitboren. Deze “antycsneiers” zoals M.E. gelezen gelegenheid om een breed opBolswertstraat van der Meulen in 1888 in zijn boek gezette tentoonstelling samen te laten “Bolsward’s Kunst en Kunstgeschiedestellen en de tot dusver matig bekende geschiedenis van de broers eens uit te nis” ze noemt, zijn befaamd geworden door het maken van gravures naar schilderijen van on- laten zoeken. Naast een aantal prenten van het Gasthuis der andere de beroemde schilders Peter Paul Rubens en zullen bruiklenen uit binnen- en buitenlandse musea te zien zijn.

Anthoni van Dyck. Hun werkterrein Van 1 juni tot en met 7 september 2013 werd, na een jaar of tien in Amsterdam, is in het Titus Brandsma Museum aan de rest van hun leven Antwerpen. Het Bote à de Grote Dijlakker onder de titel “Van Sint Anthony Gasthuis verwierf mogeBolswertstraat Bolswert naar Antwerpen” een tenlijk naar aanleiding van de aandacht die Van der Meulen in zijn boek aan in toonstelling te bezoeken. De exposiBolsward geboren graveurs besteedde, tie wordt begeleid door een catalogus een behoorlijk aantal prenten, ook van Pieter Tanjé en waarin uitgebreid wordt ingegaan op de betekenis van van Van Munnickhuizen.

Boëtius en Schelte à Bolswert. ✑ door Jan Keuvelaar

Van Bolswert naar Antwerpen en terug

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

nummer 4 - jaargang 3

11

1813 – 1913 – 2013

1813 – 1913 – 2013 Een reeks jaartallen met een bijzondere betekenis. In 1813 kwam de Franse overheersing ten einde. Napoleon verloor in oktober 1813 de Slag bij Leipzig en werd gedwongen zich terug te trekken naar Frankrijk. De Nederlanden werden weer Nederlands. Zo’n jaartal is natuurlijk het herdenken waard en die herdenking heeft in Bolsward het Julianapark opgeleverd. Wanneer u op de Snekerstraat voor de ingang van het park staat dan ziet u links een gedenksteen ingemetseld waaruit blijkt hoe het park tot stand is gekomen.

Dankzij een genereuze bijdrage van het Sint Anthony Gasthuis en het Weeshuis.

✑ door Jan Keuvelaar Dit jaar is het dan ook 100 jaar geleden dat tot de aanleg van het park werd besloten.

De grond was eigendom van het Sint Anthony Gasthuis en van het Weeshuis. Onderdeel van de schenking was ook een (park)wachterswoning met broeikassen. Deze woning werd later de dienstwoning van het hoofd van de gemeentelijke plantsoenendienst. Het onderhoud van het park kwam voor rekening van de gemeente. Een hoogtepunt van de onafhankelijkheidsfeesten ter herdenking van 100 jaar vrijheid, was de door de speciaal ingestelde Onafhankelijkheidscommissie op 16 september om 12.00 uur georganiseerde plechtigheid. Onder muzikale begeleiding vond de eerste boomplanting plaats. In de Bolswardsche Courant werd verslag gedaan: “De boomplanting was het groote symbool en als de werkzaamheden zullen aanvangen zal in de toekomst de waarde van de Onafhankelijkheid tot in lengte van dagen een prettig stempel op deze gebeurtenis betekenen”.

Wilt u meer weten over het Julianapark?

In de bibliotheek bij het Historisch Informatie Punt (H.I.P.) vindt u een rijk geïllustreerd gratis informatieblad met beschrijving van de diverse elementen in het park. Naast de tuinmanswoning, in maart 1914 aanbesteed, de muziektent, de Eismabank en het openluchttheater wordt aandacht besteed aan de volière.

recht op werkdagen van 07.00 uur tot een half uur na zonsondergang en op zon- en feestdagen vanaf 07.30 uur. In de maanden december en januari ging het park om 08.00 uur open voor het publiek.

Een opvallend voorwerp in het park is ook het beeld Aurora, genoemd naar de godin van de Dageraad. Dit beeld werd op 22 mei 1924 onthuld. Het is geplaatst ter herinnering aan het 25-jarig regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina.

Wanneer wij anno 2013 ons enige jaren geleden opnieuw ingerichte Julianapark bezoeken dan staan we waarschijnlijk niet of nauwelijks stil bij het feit dat dit park, waarvoor de eerste stappen 100 jaar geleden zijn gezet, ons wil laten stilstaan bij de bevrijding van het Franse juk in 1813. Natuurlijk denken wij bij het woord bevrijding tegenwoordig aan 5 mei 1945 en niet meer aan de Slag bij Leipzig van oktober 1813.

▲ Gedenksteen bij de ingang

Op 23 oktober 1913 werd door een twintigtal werklieden begonnen met de aanleg van de paden. Boomkweker W. Krijnsen uit Joure verzorgde de beplanting. In de wintermaanden lag het werk stil, maar het werd medio februari hervat. Op 8 december 1914 werd het park bij notariële akte door de besturen van het Sint Anthony Gasthuis en het Weeshuis aan de gemeente overgedragen. In het voorjaar 1915 werden meerdere banken in het park geplaatst. Men hoopte dat er ook een muziektent kon worden gerealiseerd. Die hoop ging niet in vervulling want deze werd pas in 1922 gebouwd.

Bezoekers aan het park konden erin te-

12

nummer 4 - jaargang 3

▲ Julianapark, Uitg. Boekh. Fa A.J. Osinga, Bolsward, z.j

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

COLUMN BAS JACOBS

Column

Bas Jacobs

Denkend aan Bolsward… ner? Dat hangt er maar helemaal vanaf. Niet iedereen is hetzelfde. Vol… zie ik de bomen op het Bolwerk en de Martinikerk. Denk ik terug gens mijn collega’s Coen Teulings en Pieter Gautier zijn steden eigenlijk aan de lagere school De Blinker en de tennisclub De Drie Posten. Mijn verzamelplekken om de zoekkosten op de arbeids- en relatiemarkt te leerlingenvereniging ‘Tille nei Wille’ en de schoolfeesten die we organi- verkleinen. Als je op zoek bent naar gemiddeld werk en een gemiddelde seerden. En ook de ontelbare uren driebanden en de evenzovele bieren partner, kun je buiten de grote stad goed terecht. En ik denk dat dit ook gold voor de meeste van mijn oud-klasgenoten. Maar hoe meer je afwijkt in café Het Diekje.

Ik ben door het Magazine Bolswards Historie benaderd om dit stukje te van het gemiddelde, hoe moeilijker het is om in een dorp het werk en schrijven. Ik denk in de eerste plaats omdat ik als econoom een beetje de partner te vinden die bij je passen. In de grote steden komen mensen een ‘bekende Bolswarder’ ben geworden, ook al woon ik sinds mijn 17e van allerlei achtergronden, rangen en standen bij elkaar en de kans om in Amsterdam. Hieronder ligt vermoedelijk toch ook de veronderstel- een baan of partner van je gading te vinden neemt sterk toe. Mijn eiling dat je geboorteplaats een doorslaggevende gen familiegeschiedenis is daarvan een illustratie. invloed heeft op de rest van je leven; je geboorMijn ouders waren ‘ut-importeert’ zoals ze dat in Bolsward plachten te zeggen. teplaats bepaalt voor een deel wie je bent en wie Mijn vader – Arthur Jacobs – zullen sommigen je zult worden. zich mogelijk herinneren als een tamelijk marOp het eerste gezicht lijkt dat wel te kloppen. Een aantal jaren geleden werd ik uitgenodigd voor een kante Bolswarder. Na een jeugd in Leeuwarden reünie van de lagere school. Ik vroeg de organien een mislukte carrière als profvoetballer stusatrice om een adressenlijst van mijn oud-klasgedeerde hij politicologie in Amsterdam. Daar ontnoten. Dat was een fascinerende lijst. Van de 32 moette hij mijn moeder – Wil de Boer. Zij groeide leerlingen waarmee ik in de klas zat, woonden er op in Schiedam, deed het conservatorium in Den 24 nog steeds in de directe omgeving van BolsHaag en was daarna ballerina bij het Nationale Ballet in Amsterdam. Zij volgde mijn vader ward. Van de overige 8 waren er maar vier naar Bolsward toen hij daar een baan als in de Randstad terecht gekomen. En van die salesmanager kreeg bij de VLF. En nadat zij vier woonden er maar 2 in de vier grootste kinderen kreeg (mijn broer en ik), heeft ze steden van Nederland. Ik was er daar één jarenlang een balletschool in Bolsward gevan. Deze gegevens verbazen me tot op de Denkend aan Bolsward dag van vandaag. Waarom wonen mensen had. Mijn beide ouders weken nogal af van daar waar ze wonen? de typische Bolswarder. En dat geldt denk ik De econoom in mij denkt dan onmiddellijk: ook voor mijzelf. kennelijk zijn de baten van in Bolsward wonen groter dan de kosten Hoewel een klein stadje als Bolsward onmiskenbaar zijn charmes heeft ervan. En inderdaad. Bolsward is op het eerste gezicht een prima plek en een grote mate van sociale geborgenheid kent, wilde ik na mijn vwo om te wonen. Het CBS heeft prachtige statistieken verzameld, ook voor aan de R.K.S.G Titus Brandsma (nu Marnecollege geheten) de wijde weBolsward. Zie ook de tabel ontleend aan CBS (2011a,b). Bolswarders reld in. Ik heb nog steeds een aantal zeer goede Bolswarder vrienden, hebben een besteedbaar huishoudinkomen dat een stukje lager ligt dan maar dat zijn, net als ik, zonder uitzondering mensen die naar Amsterhet landelijk gemiddelde, maar dat geldt ook voor Amsterdam. De hui- dam zijn getrokken. zenprijzen liggen fors lager dan landelijk en in Amsterdam zijn ze veel Tijdens mijn studie aan de Universiteit van Amsterdam ben ik bevlohoger. Bolsward is wel tweemaal zo grijs als Amsterdam gemeten aan het gen geraakt van de economie. Ik promoveerde in 2002 en ben aan de aantal 65-plussers t.o.v. 65-minners. Het aantal uitkeringsgerechtigden universiteit gaan werken. Ik heb een aantal buitenlandse omzwervingen (wao, wajong, ww, bijstand) is in Bolsward iets hoger dan het landelijk gemaakt. In 2004 heb ik bijvoorbeeld bijna een jaar in Florence in Italië gemiddelde, terwijl de afhankelijkheid van uitkeringen in Amsterdam gewoond alwaar ik mijn huidige, Nederlands-Engelse vriendin heb leren fors hoger is. Het aantal autochtonen is fors hoger dan het landelijk kennen tijdens de Italiaanse les. Sinds 2007 werk ik als hoogleraar in gemiddelde, terwijl in Amsterdam bijna de helft van de bevolking al- Rotterdam en ik woon nog steeds in Amsterdam. lochtoon is. Bolsward heeft geen grootbedrijf, terwijl een derde van de Waarom is waar mensen wonen belangrijk? Natuurlijk is mijn BolswardAmsterdamse banen van het grootbedrijf komt. En Bolsward heeft veel se jeugd vormend geweest. Ik meen de Friese recht-voor-zijn-raapmenminder criminaliteit dan landelijk gemiddeld en nog veel minder dan in taliteit en de afkeer van achterbaksheid aan mijn jeugd overgehouden te Amsterdam. Deze gemiddelden, hoe simpel ook, verraden al een wereld hebben. Daarnaast heb ik een groot zwak voor de Friese onderkoelde en aan verschillen. absurdistische humor.

Bolsward Amsterdam Landelijk Maar heeft Bolsward op doorslaggevende wijze bepaald wie ik ben en Huishoudinkomen 29.700 30.600 34.300 wat ik ben geworden? Ik weet het niet. Stel nu dat ik uit dezelfde ouders, Huizenprijzen 181.000 262.000 243.000 maar niet in Bolsward aan de Grote Dijlakker zou zijn opgegroeid, dan Aandeel 65+ 32,6% 16,3% 25,1% zou de kans toch aanzienlijk zijn geweest dat ik in Amsterdam of een Aandeel wao, wajong, andere grote stad terecht zou zijn gekomen. We zullen dit echter nooit ww en bijstand 14,0% 16,4% 12,8% kunnen bewijzen, want de geschiedenis laat zich niet herhalen.

Aandeel autochtonen 91,7% 50,1% 79,9% Criminaliteit 49* 127* 72* Bas Jacobs, hoogleraar economie en overheidsfinanciën Erasmus Universiteit * gevallen op 1000 inwoners Rotterdam. a. CBS (2011), Gemeente op Maat: Bolsward, Centraal Bureau voor Op het tweede gezicht is de zaak toch ingewikkelder. De belangrijkste keuzes die mensen maken in hun leven zijn vermoedelijk die voor hun werk en hun partner. En die twee zijn vervolgens allesbepalend voor waar mensen uiteindelijk gaan wonen. Waar vind je werk en een part-

de Statistiek, Den Haag/Heerlen. http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/008D5B96BC7B-459E-AACC-84E3009333C2/0/Bolsward.pdf. b. CBS (2011), Gemeente op Maat: Amsterdam, Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag/Heerlen. http:// www.cbs.nl/NR/rdonlyres/4B047049-9FF6-4DE4-9125-BDDE7905140F/0/Amsterdam.pdf

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

nummer 4 - jaargang 3

13

TACO VAN DER MEER

Taco van der Meer, een markant Bolswarder kunstenaar

S

childer Taco van der Meer was een persoonlijkheid in Bolsward en ver daar buiten. Als er evenementen werden gehouden en er een decor moest worden ontworpen en geschilderd, werd er een beroep op hem gedaan. In zijn herkenbare stijl ontwierp hij daarnaast boekomslagen, etiketten, diploma’s en affiches. En tussen de bedrijven door maakte hij talloze schilderijen en aquarellen. Alle reden om eens nader kennis te maken met deze markante schilder.

De schilder en de leraar

Onlangs werd ik opmerkzaam gemaakt op het feit dat er een bijzondere kruik aangeboden zou worden aan Bolswards Historie.

Wonend in het westen van ons land vond de eigenaresse, geboren en getogen in Bolsward dat het kleinood, ooit in Bolsward bewerkt, weer naar de bron terug moest keren. De schenkster kon zich nog goed herinneren dat ze als klein meisje aan vaders hand naar de schilder Taco van der Meer op de Snekerstraat was gewandeld om de kruik te laten beschilderen. Als dochter van een slijter was ze gewend aan kruiken, maar waarom deze moest worden beschilderd, was en is haar nog steeds een raadsel. Hoe het ook zij, het resultaat mocht er zijn. ✑ door Peter Mulder hij verschillende nijverheids-, praktijken tekenaktes. Deze aktes gaven hem de mogelijkheid om bij het Nijverheids Onderwijs te gaan werken. Taco studeerde verder in Amsterdam en behaalde aktes op middelbaar niveau; onder andere de akte Tekenen M.O. en de Middelbare Nijverheids Onderwijsakte (M.N.O.) De laatste is maar door weinig leraren behaald. Toch bleef het bedrijfsleven en het schildersbedrijf hem boeien. Het werd een constante zoektocht om zijn vele verschillende interesses te combineren. Vanaf 1920 gaf hij les aan de “Avond Tekenschool” te Bolsward en richtte later een eigen “teken- en schildercursus” op, die bekendheid kreeg in de hele provincie Fryslân. Het eigen personeel van het schildersbedrijf gaf Taco de gelegenheid kosteloos aan deze cursussen deel te nemen. Veel personeelsleden deden

▲ Mevrouw Bemelman-Albada Jelgersma met de kruik Taco werd op 22 februari 1898 te Bolsward geboren als tweede zoon van Piet Obes van der Meer en Catharina van der Werf. Hij zette na het overlijden van zijn vader het schildersbedrijf in Bolsward voort onder de naam: P.O. van der Meer’s Schildersbedrijf, - degelijk, duurzaam, artistiek-. In 1925 trouwde hij met Aleyda Scholtens van Oude Pekela. Uit hun huwelijk werd een zoon geboren, Peter genaamd. Hij beschreef de historie van de familie, waaruit ik voor dit artikel rijkelijk kon putten. Taco was een volle neef van professor Frits van der Meer (1903). Meerdere malen verkondigde deze erudiete Bolswarder priester dat neef Taco hem in zijn jeugd inspireerde tot verdere studie in de schoonheidsleer en de kunstgeschiedenis. Taco was een getalenteerd man. Hij had gestudeerd aan de kunstacademie in Amsterdam en bij het vermaarde Instituut Piersma. Daar haalde

14

nummer 4 - jaargang 3

▲ Taco van der Meer

▲ Grote Dijlakker en Franciscuskerk

dit, studeerden voor gezel en haalden hun vakbekwaamheidsdiploma. Soms werden ze later zelfstandig schilder met een eigen bedrijf. Voor hen gold reeds in de dertiger jaren dat er op zaterdag niet gewerkt werd maar gestudeerd. De helft van de loonkosten van de niet gewerkte uren werd door Taco aan het studerend personeel doorbetaald. Ook het teken- en ontwerpbureau was van belang en nam veel van Taco’s tijd in beslag. Voor verschillende drukkerijen maakte Taco de ontwerpen en voerde het clichéwerk uit. Boekomslagen (van veel Friese boeken), folders, etiketten voor alle mogelijke producten, reclameacties en ook veel standbouw voor tentoonstellingen werden door hem verzorgd. Vooral na de Tweede Wereldoorlog werd het geven van kleuradviezen belangrijk. Veel huizen, hotels, fabrieken en openbare gebouwen in het hele land werden door Taco in kleur gezet. Kleuradviezen voor kerken was een

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

TACO VAN DER MEER hoofdstuk apart en werd een specialiteit voor hem. Daarnaast was het restauratiewerk aan oude gebouwen een belangrijk onderdeel van zijn werk.

Midden in het maatschappelijk wleven Sportief als hij was (jarenlang recordhouder 100 meter hardlopen van Noord-Nederland en tevens een uitstekend toestelturner), werd hij initiatiefnemer en tevens voorzitter van de plaatselijke “sportcommissie”. Een overkoepelend orgaan dat de uit verschillende geloofsrichtingen bestaande sportorganisaties (katholiek, algemeen, christelijk en neutraal) samenbundelde met behoud van ieders doelstelling. Taco stond eveneens aan de wieg van de katholieke voetbalclub R.E.S., maar bleef tevens lid van de neutrale voetbalvereniging C.A.B. Hij was mede-initiatiefnemer van de stichting “Bolsward’s Historie” en mede door zijn toedoen werd de “Oudheidkamer” in het prachtige stadhuis ingericht.

Daarnaast vervulde Taco vele functies in provinciale en landelijke schilderorganisaties. Het katholiek onderwijs lag hem na aan het hart. Ook hier behoorde hij en niet alleen in het noorden van ons land, dikwijls bij de initiatiefnemers voor de oprichting van katholiek onderwijs in diverse geledingen; dat waren o.a. de Rooms-Katholieke H.B.S. (Hogere Burger School) in Bolsward en in Groningen, de L.T.S. (Lagere Technische School) te Wolvega. Hoewel hij naast zijn eigen cursussen, de Avond Tekenschool in Bolsward steeds trouw is gebleven, begon hij op latere leeftijd, naast zijn schildersbedrijf, lessen in tekenen te geven op verschillende scholen. Dit kon hij gaan doen, omdat hij immers alle bestaande tekenaktes had verworven. Hij is gaan lesgeven aan de huishoudschool St. Anna te Harlingen, de H.B.S. te Bolsward en de L.T.S. te Bolsward.

Ondanks al zijn functies in het bedrijfsleven en het schoolwezen bleef hij bezielend leider van het eigen schildersbedrijf. Er werkten door het jaar heen, zomer en winter, steeds zo’n tien tot vijftien man. Opvallend was, dat er ook ‘s winters bij Van der Meer geen ontslagen vielen. Dat kon, omdat er voor de goed opgeleide medewerkers voldoende opdrachten waren. Ieder van hen had in ieder geval een gezeldiploma maar de meesten een vakbekwaamheidsdiploma en enkelen zelfs een Nijverheidsakte.

Bolsward wist hem te vinden Als er in Bolsward iets georganiseerd werd, kon men niet om Taco heen. Zijn artistieke kwaliteiten en technische vaardigheden stonden garant voor prachtige werkstukken. Als er afscheid werd genomen van een

bekend persoon in Bolsward, dan schilderde Taco een prachtig schilderij of ontwierp hij een afscheidsboek met afbeeldingen van de bekende Bolswarder gebouwen als het Stadhuis of de Martinikerk. Bij het 25-jarig huwelijk van stadsarchitect Postma in 1944 werden er twee schilderijen van Taco van der Meer aangeboden. Voor slijter Plantinga ontwierp hij etiketten en ook voor de omslagen van verschillende boeken wist men hem te vinden.

De Gymvereniging, het Groene Kruisgebouw, de Landbouwschool; zij verzochten Taco om een ontwerp te vervaardigen voor een diploma. Alles in zijn strakke, herkenbare en aantrekkelijke stijl. Binnen de rooms-katholieke gemeenschap ging er geen jubileum of feest voorbij zonder dat Taco zich hier voor inzette. In de dertiger jaren sprak men in katholieke kringen over de drie T’s, die garant stonden voor een strakke organisatie: ontwerper en schilder Taco van der Meer, hoofd van de R.K.- landbouwschool Tjebbe de Jong en juffrouw Truus Postma van de R.K. lagere school die vele films naliet. Het is bijna niet voor te stellen waar hij de tijd en de energie vandaan haalde om tegemoet te kunnen komen aan alle verzoeken.

De NEBAT, Nederlandsche Bakkerij Tentoonstelling De NEBAT, de Nederlandsche Bakkerij Tentoonstelling, die in 1930 in Bolsward

▲ Ingang NEBAT-tentoonstelling werd gehouden is een verhaal apart. Voor dit project met landelijke allure ontwierp Taco de decors van de tentoonstelling op het Oordje. Een prachtige voorgevel gaf toegang tot het terrein waar men een indruk wilden geven van Bolsward voor honderden jaren terug. Straten met oude trapgevels, een molen, een poort en een brug riepen de sfeer op van het Friese stadje in de Gouden Eeuw. Daarnaast schetste hij een prachtig affiche. Er werd voor dit project zelfs een speciale tentoonstellingskrant gedrukt waarin, naast vele advertenties en artikelen over de bakkerij, verhalen werden verteld over de Bolswarder bakkers van

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

▲ 25-jarig huwelijk architect Postma-1944 weleer. Een dergelijke grote tentoonstelling die een week duurde zette Bolsward op de kaart, er werd uitgepakt met de betrekkelijke eenvoudige middelen die men voorhanden had.

Roofbouw Taco van der Meer werd langzamerhand gesloopt door zijn felle inzet voor eigen bedrijf, het alles uit de kast halen binnen de vele functies die hij bekleedde, het dag en nacht “op sjouw” zijn voor die vele anderen en vooral ook door zijn inzet tijdens de Tweede Wereldoorlog en de wederopbouw van het verenigingsleven daarna. Gelukkig had hij een vrouw die dit alles ondersteunde.

Tijdens een bestuursvergadering van de schilderspatroonorganisatie “St Lucas” in ’s-Hertogenbosch werd hij niet goed en werd hij per ambulance thuisgebracht. Hij is nooit meer ”de oude” geworden en in 1964 veel te jong gestorven. Hij had menselijkerwijs veel meer verdiend van het leven, zeker na zijn pensioen. Ondanks zijn betrekkelijk korte leven leeft hij voort in zijn honderden tekeningen, aquarellen en olieverfschilderijen. Veel Bolswarders en Friezen hebben zijn stadsgezichten, het stadhuis, de Martini-toren en kerk, het Doopsgezinde kerkje of hun “eigen” boerderij in de kamer hangen of meegenomen naar “elders”. Ze hangen als herinnering aan hun jeugd in de woningen van de emigranten naar Canada, Australië, Nieuw Zeeland en in de centra van de “Mennisten” aldaar.

Dat de Paus hem onderscheiden heeft met het “pro Ecclesia et Pontifice”, was voor hem een erkenning van het vele werk dat hij voor de katholieke zaak voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog heeft verricht.

Het bedrijf met de bedrijfsgebouwen werd door twee medewerkers, Ate van der Werf en Jan Nauta, kosteloos overgenomen.

Toen onlangs in een gesprek met Ate van der Werf leermeester Taco van der Meer ter sprake kwam, klonken er woorden van groot respect en diepe bewondering.

De gezel van weleer die later in de voetsporen van zijn patroon trad, had geen betere leermeester kunnen treffen!

nummer 4 - jaargang 3

15

Sint Anthony Gasthuis en het Stadhuis

Nadat het stadhuis gebouwd werd in de periode 1614-1617 vonden er in 1765 enige aanpassingen plaats. In het begin van de 19e eeuw werden alle ramen vernieuwd. Helaas niet met in acht name van de oorspronkelijke bouwstijl. Rond 1850 constateerde men dat de voorouders onvoldoende op het stadhuis hadden gepast en het zich zowel qua interieur als exterieur in vervallen staat bevond.

✑ door Jan Keuvelaar

D

e voorzitter (van 1879 tot 1897) van de Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst Cornelis Muysken, was de eerste die in 1884 de aandacht vestigde op de noodzakelijkheid van herbouw, wilde men dit kunstwerk voor ondergang behoeden.

Gehoopt werd op verstrekking van rijkssubsidie aan de gemeente Bolsward ter tegemoetkoming in de kosten. Deze hoop verdween echter met het aftreden van het tweede kabinet Heemskerk in 1888. Een begin 1892 door de regering gedaan aanbod van ƒ 1.000,00 subsidie onder voorwaarde, dat het werk zou worden uitgevoerd overeenkomstig het advies van deskundigen, door het ministerie aangewezen, werd door de gemeenteraad in zijn vergadering van 12 april 1892 afgewezen. Het door het ministerie gedane aanbod betekende een bijdrage van ruim 3% in de werkelijke

sie in het leven te roepen een nader onderzoek in te stellen en een plan te maken. Die commissie bestaande uit de heren C. Muysken, F.H. van Malsen en J. Verheul Dzn was hiertoe belangeloos bereid. Zij werd bijgestaan door de gemeentearchitect de heer J. van Reenen en architect en directeur van de stedelijke gasfabriek de heer K.Tromp. De laatsten brachten alle gebreken in kaart. Dat werk kon uiteraard alleen worden uitgevoerd doordat de nodige steigers rond het stadhuis waren geplaatst. Dit werk werd in december van dat jaar aanbesteed.

16

nummer 4 - jaargang 3

Wat begin je zonder suikeroom?

In zijn vergadering van 23 juni 1893 boog de raad van de gemeente zich over de voorgelegde plannen. Er was al enig voorwerk gedaan. De voogden van het Sint Anthony Gasthuis verklaarden zich bereid de kosten van de restauratie tot een max. van ƒ 30.000,00 voor hun rekening te nemen zo lieten zij per brief weten. Het laat zich raden dat dit ge-

Sint Anthony Gasth

Bij het aldus ontworpen plan is als beginsel aangenomen: „te behouden, te herstellen en te verbeteren hetgeen bestaat en dus zich niet over te geven

▲ Litho van het stadhuis in de steigers kosten en dan moest Bolsward ook nog dansen naar de Haagse pijpen. Omdat de toestand van het gebouw steeds verder verslechterde, werd door burgemeester en wethouders aan het bestuur van de Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst gevraagd een commis-

gewezen. Een en ander onder toezicht van een daartoe te benoemen deskundige.

De kosten van het werk werden geraamd op ƒ 29.459,58.

aan onnodige weelde of aan hetgeen de verbeeldingskracht meent te kunnen scheppen.” Verder werd bepaald, dat het werk in eigen beheer moest worden uitgevoerd door werklieden die door burgemeester en wethouders in overleg met de commissie zouden worden aan-

baar door de raadsleden met luide toejuichingen werd begroet. Er werd vanuit gegaan dat wanneer het werk nog in hetzelfde jaar kon worden begonnen het binnen twee jaar gereed zou zijn.

Men ging voortvarend te werk. Als uitvoerder werd de uit Amsterdam afkomstige bouwkundige N. van Kleef benoemd. Hij huurde woonruimte aan de Appelmarkt 6.

Op maandag 16 juli startte men het werk. Daarvoor waren de aangenomen werklieden ontvangen door de heren Van Kleef en Tromp. Er werd voor een periode van twee jaar onder andere een ongevallenverzekering afgesloten. Een week later vond de aanbesteding van de levering van het materiaal -verdeeld over 10 kavels- plaats. Allereerst werd een keet en schutting geplaatst en vervolgens kalkhokken, bakken, ladders en ander gereedschap in gereedheid gebracht. Vervolgens bouwde men een steiger om de toren. Het was de bedoeling dat het werk aan de toren en de achtergevel in 1893 gereed zou zijn.

Helaas kwam men voor niet voorziene tegenvallers te staan. Het metselwerk aan de buitenzijde van de toren bleek in een slechtere staat te verkeren dan verwacht was. Van afhakken en omkleden kon geen sprake zijn, aan sloop viel niet te ontkomen. Verder moest de zandstenen balustrade uit elkaar genomen worden. Door het gewicht hiervan was dit een behoorlijk bezwarende klus. Tevens moest vier weken gewacht worden op een partij metselsteen voor de toren. Het voegen van het metselwerk aan de toren moest uitgesteld worden tot het volgende jaar.

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

Sint Anthony Gasthuis en het Stadhuis Ook het werk aan de achtergevel verliep niet naar wens. Over een lengte van vier meter was de muur aan de onderzijde een steen dik, maar vijf meter hoger was er sprake van een dikte van 0,63 m. Het geheel rustte op een houten latei. De achtertopgevel werd volledig afgebroken. Bij het uitbreken van een kozijn bleek dat men te maken had met een oorspronkelijk eiken kruiskozijn waarvan men de middendorpel en de stijlen had uitgenomen. De profilering was echter nog goed waar te nemen. In november werd het metselen gestaakt.

De opperlieden en metselaars gingen aan het afhakken van alle raap- en

randen van Comblanchien marmer (afkomstig uit Frankrijk).

Begin maart 1894 De westgevel werd gestut, de bogen van de vier ingangen van de waag werden uitgebroken en er werden nieuwe bogen gemetseld. De zandsteen aan de onderzijde van west- en zuidgevel werd uitgebroken, geloogd en opnieuw geplaatst. De westgevel zou door middel van schroefpalen van een nieuwe fundering worden voorzien. Op een diepte van 2 à 3 meter lukte het niet om ze dieper de grond in te krijgen De palen met een dikte van 16 à 20 cm werden zelfs stuk gedraaid.

Besloten werd de grond onder de fundamenten te ontgraven tot op de vaste bodem. Daar werd een zwaar roosterwerk gelegd met daarop een stenen voet met een breedte van 1,20 meter, de muur van de gevel van 70 cm breed rust op dit fundament.

huis en het Stadhuis pleisterwerk. (pleisterwerk van 1 t/m 6 mm dik, raapwerk van 7 mm tot 5 cm).

De timmerlieden hadden de handen vol aan het repareren en vervangen van de dakkapellen. De balustrade, kroonlijst, fries en architraaf van west-, zuid- en noordgevel werden gesloopt.

De Broerekerk steenhouwerswerkplaats Vanaf treinstation Sneek werden enige wagons met zandsteen aangevoerd. De Broerekerk werd gebruikt als werk- en bergplaats. Een drietal steenhouwers was daar bezig met het gereed maken van het in het voorjaar te plaatsen onderdeel. De verwijderde balustrade en andere te repareren onderdelen waren naar deze werkplaats overgebracht.

De slechte delen werden door nieuwe steen vervangen en wat nog te gebruiken was werd geloogd.

De timmerlieden verrichten in de wintermaanden diverse werkzaamheden.

Onder andere het maken van en aanbrengen van nieuwe voetplaten voor de kapspanten waarvan de ondergedeelten geheel waren vergaan. Verder bleken de balken in de muren deels vergaan te zijn, zodat lassen en sleutelstukken gemaakt moesten worden. Aan het dak werden diverse herstellingen verricht.

De houten kolom in de vierschaar, geplaatst rond 1730, werd vervangen door een hardstenen exemplaar. Met gebruikmaking van 8 vijzels heeft men de balklaag die op de kolom rustte omhoog gebracht en de zuil geplaatst, onder de zuil werd een ijzeren fundering aangelegd. De houten vloer is vervangen door een van hardsteen met aan de

▲ Stuk zandsteen met neuslijst Tijdens dit werk werd recht onder de gedenksteen en even beneden het maaiveld in de muur een stuk zandsteen met neuslijst gevonden.

In het midden van deze steen was een gat uitgehakt. Daarin lag tussen twee loden plaatjes een zwaar verguld koperen gedenkpenning van de 1e steenlegging. Het gat was weer met lood afgedekt. Aan weerszijde van de penning was in het Latijn een tekst gegraveerd.

Op de ene zijde stond (vertaald): Anno 1614, het 901e jaar van de stichting van Bolsward, 12de jaar van de Romeinse indictie den 11 april ’s morgens 8 uur is de

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

eerste steen door de overheid geplaatst.

De tijdrekening in die dagen was vanaf 6 uur ’s ochtends, zodat de 1e steenlegging gepland was voor twee uur ’s middags. Aan de andere zijde van de penning staan de namen gegraveerd van de stadsbestuurders die aan de plechtigheid hebben deelgenomen en hun respectievelijke functies. Het zijn vier burgemeesters met name: Riemer Harings; Joachim Stevens; Taerd Liuwes en Focke Reins, de stadsrentmeester Rombart Thomea, Timen Frans Eisma, Heercke Heerkes en Jan Franses, marktmeesters en tevens belast met de openbare orde.

Als laatste staat Sibren Siccama, de stadssecretaris, vermeld.

De penning zal ongetwijfeld gemaakt zijn door Heercke Heerkes, die zilversmid van zijn beroep was en dichtbij op de Wipstraat woonde.

Aanpak metselwerk Nadat de gevels 1,5 steen diep waren uitgehakt begon men met het opnieuw metselen van de gevels. Het probleem deed zich voor dat de westgevel 34 cm uit het lood stond en de zuidgevel aan de Jongemastraat een bocht naar binnen vertoonde van 20 cm. De ingangspartij met trap en bordes stond min of meer in het lood. Evenwijdig hieraan metselde men de muren, niet geheel waterpas maar iets achterover hellend.

Als gevolg van deze aanpak moest al het zandsteen en de kozijnen uit de gevels worden weg genomen. Alle zandsteen werd op de grond geloogd en bewerkt.

Het was of men aan een nieuw gebouw kon werken, waardoor de kosten werden gedrukt.

De hoofdingang is niet weggehaald en het beeldhouwwerk is ter plaatse geloogd en hersteld. In mei was men zover gevorderd met het metselwerk dat de raamkozijnen verwijderd moesten worden. Omdat de oude kozijnen nog in goede staat verkeerden zouden deze worden herplaatst. Maar nu er door het Sint Antony Gasthuis zo’n vorstelijke subsidie was verstrekt kon men een mooiere oplossing kiezen.

Nieuwe kruiskozijnen zouden worden geplaatst. De raad moest hiervoor eerst een aanvullend krediet van ƒ 2.300,00 ter beschikking stellen. De voorbereiding, het raadsbesluit, de levering van het hout en het gereedmaken van de kozijnen leverde een oponthoud van 5 weken op. Het gevolg was dat een aantal opperlieden en metselaars tijdelijk werd ontslagen. Het leverde de uitvoerder een “liefelijk” artikeltje op in het blad “’t Morgenrood”. Toen het werk weer werd opgestart, werden de oude

nummer 4 - jaargang 3

17

Sint Anthony Gasthuis en het Stadhuis kozijnen uitgenomen, een paar dammen gesloopt en het metselwerk vanaf de bovenzijde van de kozijnen geheel gesloopt. Het betekende een toename van de kosten, maar het gebouw won hierdoor aan hechtheid. Ook in de raadszaal werden werkzaamheden uitgevoerd. Enkele sluitstenen werden opgehangen aan ijzeren balken die boven de kozijnen in de dammen rustten.

Eind augustus begon men met de aanpak van de topgevel. Deze werd afgebroken en opnieuw opgemetseld. Het lukte niet om dit metselwerk nog in 1894 te voegen. Besloten werd om nog enig werkvolk in dienst te houden om in de wintermaanden de balustrade te stellen. Behalve enige timmerlieden werd het werkvolk ontslagen. Binnen het gebouw werden diverse timmerwerken uitgevoerd, ook de deuren werden onderhanden genomen en enige zolders werden vernieuwd.

Abraham Jacobs, stadstimmerman Toen men de oude vloer weg brak vond men op een van de balken van de raadszaal een inscriptie. “Abraham Jacobs stadttimmerman ende meister van dit werck. Anno 1614, 30/12”.

Een wijziging in het plan met betrekking tot het aanbrengen van de trappen naar de raadszaal zorgde voor een verhoging van de kosten. In het voorjaar van 1895 werd met het voegen begonnen, maar omdat burgemeester en wethouders als voorwaarde hadden gesteld dat het werk door Bolswarders moest worden uitgevoerd en er bijna geen gekwalificeerde voegers voorhanden waren, werd dit werk door slechts twee personen gedaan.

Na het voegen werd het schilderwerk uitbesteed. Langzamerhand verdwenen ook de steigers en werden de zware steigerplaten weggehaald. Nadat de laatste hand was gelegd kon het opgeknapte stadhuis worden opgeleverd. Het werk was uitgevoerd zonder dat er ook maar ‘n ongeluk had plaats gevonden. Vanwege de bijdrage van het Gasthuis kon de gemeente nog een aantal zaken extra realiseren. Het ging hier om verbetering van de verlichting en verwarming van de raadzaal, nieuwe zetels voor de raadsleden en gordijnen.

De afrekening De totale kosten van de verbouw bedroegen ƒ 32.784,59 (tegen het huidige prijspeil is dit circa € F 430.000,00). Rekening houdend met het extra krediet voor de kruisramen betekende dit een

18

nummer 4 - jaargang 3

overschrijding met ƒ 484,59 ten opzichte van de begroting, burgemeester en wethouders wezen de raad erop dat het salaris van de uitvoerder voor 18 maanden was meegenomen, maar dat hij 25 maanden in dienst was geweest.

Dit betekende een extra uitgave van ƒ 1.050,00. Hij kreeg dus een vergoeding van ƒ 150,00 per maand.

Voor de aanpassing van de verwarming en de verlichting en de aankoop van gordijnen en de stoelen werd nog een totaalbedrag geraamd van ƒ 3.000,00.

Dank, dank, dank en dank De voor mij anonieme schrijver van het artikel waaruit deze gegevens zijn geput is nu toe aan zijn “woord van warmen dank”.

Allereerst de heren Gasthuisvoogden die op zo onbekrompen wijze ons stadhuis voor de ondergang hebben bewaard, dan het gemeentebestuur dat gelden voor extra werk beschikbaar stelde, vervolgens de commissie uit het hoofdbestuur van de Maatschappij tot bevordering van de bouwkunst voor de uitgebrachte adviezen.

Tot slot de heer N. van Kleef als uitvoerder van het belangrijke werk. Hij heeft met zijn talrijk personeel getoond dat in vakbekwaamheid niet onder gedaan wordt voor dat van de voorouders waar het erop aankomt om degelijk, soliede en artistiek werk te leveren.

▲ Gedenksteen 1895 dag om niet licht te vergeten. Zij ontvingen allemaal een herdenkingsboekje als geschenk. Voor de meeste kinderen wellicht het enige boekje dat ze in hun kinderjaren in bezit zouden hebben!

Een weerbericht uit 1895 Bij werkzaamheden in het stadhuis in 1955 werd een plankje gevonden met daarop in potlood de volgende tekst: D I T is het laatste Werk van dit gebou zij ik tegen mijne vrou het heeft nu bijkans 2 jaar geduurt de Armoed heeft mij hier heen gestuurt de Gedenk steen hebben wij Arme Menschen met elkaar Gegeven en de rijken hebben er wijn van gedronken Aan de keerzijde staat: heden Mooi weer de zon schijnt helder. Bolsward 26 Juni 1895

“De heer Van Kleef kan er van verzekerd zijn, dat zijn naam in Bolsward als uitstekend bouwkundige niet licht vergeten zal worden”.

Inmiddels had architect Van Kleef Bolsward verlaten en was naar Rotterdam vertrokken.

De feestelijke inwijding Op 18 september 1895 was het zo ver.

Uitgenodigd hiervoor was de commissaris van de Koningin in Friesland de heer mr. B.Ph. van Harinxma thoe Slooten. Vanaf de torentrans werd op deze zonovergoten dag met hoornmuziek het feest geopend. In de vierschaar was een door tal van dankbare burgers geschonken gedenksteen aangebracht.

Gedenksteen 1895 Deze steen is in 1955 verplaatst naar de noordelijke muur in de Wipstraat.

Door de heer J.R.A. Donker werd de steen aangeboden en overgedragen aan de gemeenteraad. De ruim duizend schoolkinderen die meededen aan de feestelijkheden beleefden een

▲ Geschenk aan de kinderen gegeven

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

Terugzien op het jubileumjaar 2012

Vanaf de Bestuurstafel

Terugzien op het jubileumjaar 2012

▲ Fotopaneel met zicht op hoek Rijkstraat, Nieuwmarkt

Fotopaneel project Op initiatief van Fotoclub d ‘Ontspanner en onze Stichting Bolswards Historie (SBH), die respectievelijk hun 50- en 60-jarig jubileum vierden, hebben wij samen van april tot oktober een wandelroute langs fotopanelen door de binnenstad van Bolsward gerealiseerd. Gehoord de reacties een groot succes.

Door SBH is een 20- tal oude foto’s gekozen en door de fotoclub is op of in de buurt van de locatie van het paneel een hedendaags object gefotografeerd.

Aan beide zijden van het paneel is een foto afgedrukt “Bolsward heden en verleden”. Een en ander heeft veel voorbereidingswerk, tijd en geld gekost.

Daarvoor onze dank aan alle betrokken vrijwillige medewerkers van de fotoclub, SBH-medewerkers en natuurlijk de sponsoren, te weten, gemeente Súdwest-Fryslân, Stichting Bolsward aan Zet, Stichting Albada Jelgersma, Bedrijven Vereniging Bolsward en Bolsward Promotion.

De paneelhouders hebben we kunnen huren van de Stichting Visserijdagen Harlingen. Mogelijk kunnen we over 5 jaar weer een dergelijke route realiseren.

Histoarysk Festival De Stichting Bolswards Historie (SBH), heeft samen met het Netwerk Streekarchief Zuidwest Fryslân (NSZF), onder leiding van coördinator drs. Alice Booij, het Histoarysk Festival Súdwest georganiseerd. Dit festival dat op 22 september 2012 werd gehouden in de met glas overkapte ruïne van de Broerekerk in Bolsward was een groot succes; ruim 1300 bezoekers kwamen er op af.

Het Histoarysk Festival werd voor de tweede keer gehouden en is bedoeld om een breed publiek kennis te laten maken met de historische verenigingen, stichtingen en organisaties,

die zich bezighouden met de geschiedenis, het documenteren en archiveren van gegevens uit het verleden van en binnen de gemeenten Gaasterlân-Sleat, Littenseradiel en Súdwest-Fryslân. De 34 standhouders die deelnamen aan dit festival waren zeer enthousiast over de locatie, die op zich al een bezienswaardigheid is. Elke deelnemer had de beschikking over een marktkraam en kon met behulp van veel historisch materiaal, gegevens, documentatie, boeken, foto’s e.d. het publiek kennis laten maken met hun doelstelling. Ook buiten de kerk waren diverse activiteiten georganiseerd, zo werden in “Ons Gebouw” de hele dag oude films uit Bolsward en Friesland vertoond en was er een vijftal lezingen/presentaties over onderwerpen uit het verleden. Daarnaast konden bezoekers genieten van rondvaarten door de stadsgrachten, een stadswandeling onder leiding van een gids en een bezoek aan Sonnema Berenburg met verhalen over het 150 jaar oude recept van Fedde Sonnema of een bezoek aan de aan de Stoombootkade afgemeerde palingklipper “Voorwaarts”, als varend monument.

Verspreid in de stad en bij de Broerekerk stond nog een viertal draaiorgels opgesteld, waaronder het pas

▲ Drukte in de Broerekerk tijdens het Historisch Festival gerestaureerde 100-jarige stadsdraaiorgel “Omke Romke”, een prachtig stuk erfgoed. Al met al, ook mede door de fraaie weersomstandigheden werd het een zeer geslaagde dag. Ook dit project heeft veel voorbereidingwerk, tijd en geld gekost, waarvoor onze dank aan alle betrokken vrijwillige medewerkers, sprekers, het Fries Film Archief, standhouders en de leden van SBH en NSZF. Het project werd financieel mogelijk gemaakt door subsidie van de provincie Fryslân en NSZF. Voormalige Stadsboerderij aan ’t Laag 34 te Bolsward Na het overlijden van de laatste stadsboer van Bolsward,

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

nummer 4 - jaargang 3

19

Terugzien op het jubileumjaar 2012 stellingen, exposities e.d. kunnen worden gerealiseerd. Na het maken van een globale planopzet, begroting en financiële planning, bleek een en ander moeilijk haalbaar Er waren geen mogelijkheden voor het verkrijgen van subsidies, het pand is geen Rijks- of gemeentelijk monument en de verbouwing en exploitatiekosten werden te hoog, erg jammer. Het bestuur heeft dan ook moeten besluiten het pand door te verkopen, nadat het een restauratieplan (tekeningen) heeft laten maken van de buitenzijde van het pand om het karakter van de boerderij, met name van de schuur en het voorhuis zoveel mogelijk te behouden. De boerderij met voorhuis is afgelopen januari jl. verkocht aan een enthousiast stel jonge mensen dat heeft toegezegd, indien mogelijk de aangegeven stijl en karakter van het pand te behouden.

Enkele nieuwe ontwikkelingen waar het bestuur zich op dit moment mee bezig houdt. ▲ Voormalige Stadsboerderij aan 't Laag 34 de welbekende heer Corrie de Groot op 26 april 2011, werd onze Stichting Bolswards Historie benaderd door notaris Detmar met de vraag of zij de voormalige boerderij met voorhuis wilde overnemen, overeenkomstig hetgeen daarover was opgenomen in het testament van de heer De Groot. Na taxatie door een onafhankelijk makelaar, heeft de stichting, afdeling Restauratie Historische Panden, na rijp beraad besloten over te gaan tot aankoop van het pand ’t Laag 34.

Stadhuis Bolsward Enkele leden van het SBH-bestuur en de beheerder van de “Oudheidkamer” de heer J.Keuvelaar, onderzoeken samen met bestuursleden van het Titus Brandsma Museum en het Gysbert Japicxhûs of zij zich als één museum kunnen vestigen in het monumentale Stadhuis van Bolsward met de aangrenzende bijgebouwen, zo mogelijk met nog een vierde partij. Momenteel vindt er tussen de partijen en de gemeente Súdwest-Fryslân nauw overleg plaats.

Tot zover, wordt vervolgd.

Het doel is het pand te restaureren en zoveel mogelijk te behouden volgens de wens van de heer De Groot, in de stijl van de bestaande boerderij en het pand te gebruiken als vergader- en bijeenkomstruimte voor eigen gebruik en een ruimte voor de werkgroep archieven. Tevens zouden er fototentoon-

Nieuwe website Door het bestuur van SBH wordt momenteel gewerkt aan het opzetten van een geheel nieuwe, moderne en beter toegankelijke website. Wij hopen in het volgende nummer hier meer over te kunnen vertellen.

Jubileumexcursie naar Urk

Omdat de STICHTING BOLSWARDS HISTORIE haar zestigjarig bestaan vierde, besloot de Evenementencommissie voor leden en donateurs een dagexcursie met bestemming: URK te organiseren. ✑ door Marjan Zijlstra

Z

o verzamelde zich op zaterdag 29 september 2012 een grote en enthousiaste groep deelnemers bij de bus op PLEIN 1455, vanwaar

20

nummer 4 - jaargang 3

men om negen uur vertrok. Het weer leek nogal regenachtig te worden, maar chauffeur Anne voorspelde, dat het op Urk droog zou zijn en gelukkig kwam

zijn voorspelling uit. Via Lemmer en allerlei polderbinnenwegen arriveerden we rond tienen op het voormalige eiland. In restaurant: “Het Achterhuis” -

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

Jubileumexcursie naar Urk

mooi aan de haven gelegen- serveerde men ons koffie met cake, waarna we in drie groepen werden ingedeeld om Urk door middel van een zgn. “Ginkies” tocht- een rondwandeling door allerlei steegjes in de oude dorpskernte verkennen. De jonge Roemeens/ Urker gids vertelde onze groep over de typerende bouwstijl van Urker huizen in het hoog gelegen deel van het dorp en wees ons op de houten, witte geveltekens, de enorme schoorsteen aan de zijkant van zo’n huis, de traditioneel opgehangen waslijn met daaraan vrolijk wapperende handdoeken.

Langs de kust lopend, zagen we, alsof het de rug van een walvis was, een gigantische zwerfkei in het water voor de kust liggen. Dit is de zogenaamde “Ommelebommelestien”.

Urker vaders roeien er – volgens de legende- naar toe om een baby op te halen, waar die in de rest van Nederland natuurlijk door de ooievaar wordt gebracht. Een bronzen beeldje verbeeldt de roeitocht. Daarbij staat het volgende gedicht van T. de Vries: “ROEIEN” NAAR DE OMMELEBOMMELESTIEN. Er ligt in zee een grote steen, een wonder in ’t bestaan: daar komt op Urk, en dáár alleen elk mensenkind vandaan.

Als vader roept op luide toon Dan schaft de vroemoer raad En geeft een dochter of een zoon, zoals ’t al eeuwen gaat In ’t water ligt een grote steen, de kern van ons bestaan.

Hier kwamen alle Urkertjes uiteindelijk vandaan.

We “slingerden” door een doolhof van steegjes tot we op de galerie van Geert Weerstand stuitten, waar we binnen genodigd werden. Deze voormalig tegelzetter en sociaal werker startte in 1997 een natuursteenbedrijf op Urk en is daarnaast al meer dan dertig jaar artistiek bezig door in glas en steen uiting te geven aan zijn creatieve ideeën. Zo zijn er impressies van het Urker leven te zien, maar zijn grootste inspiratiebron is de schilder Vincent van Gogh, waardoor Geert glasapplicaties maakt, die geënt zijn op het leven en werk van de beroemde schilder en die tentoongesteld worden in de tegenover zijn bedrijf gelegen “Van Gogh Kelder”.

Meer dan zeventig werken zijn daar te zien, aangevuld met bronzen beeldjes van zijn neef Okke.

Verder dwalend over Urk kwamen we langs de oude haven en zagen we vlak bij de vuurtoren een enorm anker uit 1615 liggen, dat nog van de vloot van Michiel de Ruyter afkomstig zou zijn!

Weer bij de dijk omhoog gelopen zagen we het “Kerkje aan Zee” liggen met in de gevel het wapen van Amsterdam, de stad waarmee Urk eeuwenlang verbonden was. Daar vlakbij is het vissersmonument gelegen: een standbeeld van een vissersvrouw, die nog één keer omkijkt naar zee. Daar omheen zijn marmeren platen aangebracht met daarin de namen van omgekomen Urker vissers gegraveerd; sommigen nog maar kinderen van tien jaar oud…

Ook hieruit blijkt hoe zwaar de Urker bevolking het tot de Tweede We re l d o o r l o g had. Het dorp werd erna veel welvarender en telt momenteel wel 18.000 inwoners. Daarvan is de helft jonger dan vijfentwintig jaar. Na ook het “Monument voor de Gevallen Urkers” bekeken te hebben, rondden we onze Ginkiestocht af en lunchten we rond enen in “Het Achterhuis”. Daar presenteerde zich een groepje Urker inwoners, dat de traditionele klederdracht en spraak levend houdt en ons

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

vertelde over het Urker kostuum. Over de wijde mannenbroek met broekstukken, met baaien hemd en de karrepoes; bij de vrouwen ging het over de kap, borstrok en kraplappe. Mannen- en vrouwensloffen werden, als je verkering had, voorzien van het initiaal van de geliefde. De kostuums en de details werden uitvoerig geshowd, afgewisseld met verhalen en gedichten in het Urker dialect.

Na de presentatie stapten we in de bus voor een tocht door de polder naar het voormalige eiland Schokland, dat nu op de Unesco Wereld Erfgoedlijst staat. De gids vertelde over de geschiedenis van dit voormalige eiland, dat op last van Koning Willem de Derde in 1859 werd ontruimd en sindsdien onbewoond is. De contouren van Schokland zijn door bomen zichtbaar gemaakt en er resteert nog een stuk houten zeewering.

Ook de kerk staat er nog en is momenteel een museum.

In het naastgelegen restaurant werd ons koffie met een bonbon aangeboden en toen moest de gids weer teruggebracht worden naar Urk. Onderweg gaf hij veel informatie over de voormalige eilanden en hun huidige ligging in de Noordoostpolder.

Aan het eind van de middag zetten we koers naar Bolsward, waar we om zes uur arriveerden, na een heel interessante dag op Urk en Schokland te hebben doorgebracht!

nummer 4 - jaargang 3

21

cartografie bolsward

Cartografie Vrij vertaald kaartkunde. Het maken van stadsplattegronden is sinds de tweede helft van de 16e eeuw een ambacht dat prachtige resultaten heeft opgeleverd. Ook van Bolsward zijn door de eeuwen heen verschillende plattegronden vervaardigd. We hebben de Bolswarder kenner van kaarten Obe van der Meer gevraagd of hij zijn medewerking aan ons magazine wilde verlenen. Hij reageerde hierop positief. U treft hierbij de eerste aflevering aan van een serie bijdragen over het kaartmateriaal van Bolsward.

in 1865 bij een veiling in ’s-Gravenhage 152 minuutkaarten als 'fragmenten van oude landkaarten' werden aangeboden. Het was de Leeuwarder archivaris Wopke Eekhof die zich daar realiseerde dat het hier de originele manuscripten van Van Deventer’s stadskarteringen betrof. Wijselijk kocht hij ze eerst op en deelde pas daarna mee wat het was. In 1884 ontdekte de Belg Charles Ruelens de serie netkaarten in de bibliotheek van Madrid.

Minuutkaart ca. 1560 Van Deventer werd ca. 1500 geboren te Kampen. Vanaf 1510 bracht hij zijn jeugd door in Deventer. Van 1520-1530 studeerde hij aan de universiteit van

Leuven. Na geneeskunde en wiskunde richtte hij zich op de landmeetkunde en de cartografie. Dit resulteerde in een aantal gewestkaarten van Nederland, waaronder Friesland.

Door opdrachten van Karel V krijgt Van Deventer de titel keizerlijk geograaf en vanaf 1555 van Philips II de titel koninklijk geograaf. De tekst van de opdracht voor de stedenkaarten is niet bewaard gebleven maar wel een bevelschrift van Philips II en een vrijgeleide waardoor hij met zijn helpers toegang had tot de steden. In het bevelschrift wordt aangegeven dat Van Deventer wegens ongemak van karren, de wegen waren slecht, soms te paard reisde en dat hij gebruik maakte van gidsen. Zijn

▼ Netkaart ca. 1560

✑ door Obe van der Meer

A

an de vooravond van de tachtigjarige oorlog, tijdens de Spaanse heerschappij, kreeg de Nederlandse geograaf en tekenaar Jacob van Deventer ca. 1558 opdracht van Philips II, koning van Spanje, 250 Noord en Zuid-Nederlandse steden in kaart te brengen, waaronder Bolsward.

De kaarten hadden een militair karakter en waren geheim. Ze getuigen van een buitengewone precisie en uniformiteit qua schaal en kleurgebruik . Met name waar het vormen, straten en grachtenloop betreft zijn de plattegronden over het algemeen zeer betrouwbaar.

Van Deventer maakte van de steden in slechts 15 jaar, drie kaarten per stad.

Een zogenaamde “minuut” en een “netkaart” met carton of bijkaart. Er zijn kaarten verloren gegaan maar de meeste minuten zijn aanwezig in diverse provinciale archieven en de netten zijn, gebonden in atlassen, in bezit van de Bibliotheca National te Madrid.

Over het algemeen wordt aangenomen dat de minuten als voorbeeld dienden voor de netten.

Netkaart ca. 1560 “Noch van de Nederlanden, noch van een ander land, laat zich een serie aanwijzen die een vergelijking met de Van Deventer- plattegronden kan doorstaan.“ (Van het Hof).

Toch is Van Deventer en zijn levenswerk in de vergetelheid geraakt, totdat

22

nummer 4 - jaargang 3

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

cartografie bolsward

jaargeld was f 200,- exclusief een daggeld van f 2,- als hij reisde.

Meettechniek Bij de metingen werd mogelijk gebruik gemaakt van 35 meter lange kettingen.

De zogenaamde veelhoeks- en driehoeksmeting, ontwikkeld door Gemma Frisius uit Dokkum, werd voor het eerst toegepast. In plaats van kettingen kan ook gebruik zijn gemaakt van een passenteller.

“Van Deventer liep al passen tellend door de straten en langs de grachten.

Hij tekende de afgepaste afstanden met een schaalstok op papier. De schaalstok was verdeeld in 500 passen van 5 voet elk : “500 passus quinque pedium“. Onder een pas dient men twee stappen van ca.

75 cm te verstaan, de voet daarbij op 30 cm gerekend.

Het is volkomen normaal om passen te tellen in plaats van stappen. Het ligt bovendien opgesloten in de constructie van de aan één been bevestigde mechanische passenteller. Bij het vooruit bewegen van dat ene been verspringt het telwerk één eenheid. (Koeman)

Kaarten van Bolsward De minuut en de netkaart van Bolsward zijn beide bewaard gebleven. Het zijn de oudst bekende kaarten van de stad. Datering ca. 1560.

Wat meteen opvalt aan de kaarten is de gelijkenis met de huidige plattegrond van de binnenstad. In grote lijnen is het straten- en grachtenpatroon, evenals de vorm van de binnenstad ongewijzigd gebleven.

Zoals de kaarten laten zien had Bolsward omstreeks 1560 een dubbele gracht gescheiden door een landweer of singel. Verder zijn de bekende stadspoorten aangegeven, behalve abusievelijk de Zandsterpoort. Wel is de meer onbekende Heeremapoort ingetekend aan de zuid-oostzijde, alsmede diverse wal of waaktorens op de bolwerken.

Ook prijken de belangrijkste gebouwen op de kaarten en binnen en buiten de stad de wegen over land en water.

Minder duidelijk zijn de huizenblokken maar die waren ook niet direct van strategisch belang. De tekst op de kaarten beperkt zich tot aanduiding van de plaatsnaam Bolswaerd en Bolsweerd, drie windstreken op de minuut

en vier op de netkaart in het Latijn.

Verder wordt op de netkaart aangegeven : Oega Sorores (Ugoklooster). Het witte vlak boven de plaatsnaam is een oningevuld wapenschild. Daar had de dubbele adelaar moeten staan.

Hypothesen Tussen de Snekerpoort en de huidige Pieter Coopmanstraat zijn twee landwegen te zien die vanaf de stad richting zuid-oost lopen. Dit zijn in oorsprong waarschijnlijk natuurlijke oevers. Tussen beide wegen stroomde tot ca. 1200 vermoedelijk water van de voormalige zeestroom de Marne. De Snekerpoort, Hoogstraat, Dijkstraat in het centrum zijn onderdeel van de oude noordoever van de Marne en ten westen van de stad geldt hetzelfde voor de Harlingerstraat.

Van de dubbele gracht op de kaarten is mijns inziens later de buitengracht gedempt, uitgezonderd het deel ten noorden van het Plantsoen waar de binnengracht gedempt is.

Waar de huidige Workummertrekvaart uitmondt in het Kruiswater is mogelijk nog een gedeelte van de oude buitengracht aanwezig.

▼ Minuutkaart ca. 1560

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

nummer 4 - jaargang 3

23

Het raadsel ontrafeld

Het raadsel ontrafeld In het vorige nummer van dit magazine was een artikel opgenomen van de hand van de heer J.B. Elzinga onder de titel: “Een raadselachtige gevelsteen”. De auteur dacht dat de tekst op de steen mogelijk betrekking had op een door Jarich Heeres, hij zou op de steen zijn afgebeeld, gevoerd proces. Onderzoek naar processtukken in het archief van het Nedergerecht kon misschien duidelijkheid verschaffen. Door Peter Mulder werden nog enige aanvullende gegevens verstrekt. Mogelijk kon de steen te maken hebben met een proces rond een molen die buiten de Blauwpoort stond en waarvan Jarich Heeres eigenaar was. Het artikel werd afgesloten met de zin.

“Hopelijk wordt dit mysterie eens ontrafeld, zodat de betekenis van de gevelsteen aan waarde wint”.

✑ door Jan Keuvelaar Reacties Van een viertal lezers van dit blad werd een reactie ontvangen. Aggie van der Meer wees op de in 2005 door de Lionsclub Bolsward e.o. uitgegeven verjaardagskalender ter gelegenheid van de viering van 550 jaar Bolswarder stadsrechten. Bij de maand april is een foto van de gevelsteen in de Lombardsteeg afgedrukt met daarbij een tekst over de lombardhouder Julius Caesar Mazetti.

Sytse ten Hoeve gaf aan dat hij mogelijk kon achterhalen op grond van de stijlkenmerken van de steen wie deze had gemaakt. Bauke Jansen dacht dat via onderzoek in Tresoar te Leeuwarden meer boven water zou komen over door of tegen Jarich Heeres gevoerde processen. Tot slot was er nog een reactie van Dr. T. Wieringa uit Doetinchem, wiens voorgeslacht flink wat sporen in Bolsward heeft nagelaten, hij kon ons niet aan nadere gegevens helpen.

Jarich Heeres In het archief van het Hof van Friesland bevinden zich processtukken van door het Hof behandelde zaken. Jarich

24

nummer 4 - jaargang 3

▲ De gevelsteen Heeres komen wij in die stukken tegen.

Hij behoorde tot de notabelen in Bolsward, lid van de vroedschap en daaruit tot burgemeester gekozen. De eerste vermelding is in 1578 in een belastingkohier. In 1588/1589 is hij rentmeester van het Weeshuis en in 1607 en 1608 volmacht namens Bolsward ten Landsdage (te vergelijken met Provinciale Staten). Het oudste processtuk waarin wij hem tegenkomen dateert van 1586.

Hans Heringh uit Hamburg procedeert tegen de vroedsman Jarich Heeres.

Hans Heringh wordt in het ongelijk gesteld. Vanaf 1601 wordt een langlopend proces gevoerd tussen Jarich Heeres en de erven van Schelte Poppes. Jarich heeft in 1590 een tichelwerk verkocht aan Schelte, die blijkbaar is overleden zonder dat de transactie is afgewik-

Foto: Eize Wiersma keld. Jarich stond ook borg voor door Schelte van de stad gepachte middelen.

De eerste vermelding in de processtuk-

ken is van 1601 en de laatste van 1611.

Jarich Heeres wordt in het gelijk gesteld in deze langlopende procedure (met dank aan Bauke Jansen voor het aanleveren van de gegevens). De conclusie moet zijn dat de beeltenis op de gevelsteen niet die van Jarich Heeres is. In 1612 is hij nog burgemeester van Bolsward. Hij zal in dat jaar of kort daarna zijn overleden.

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

Het raadsel ontrafeld Wie was de steenhouwer?

Sytse ten Hoeve reageerde als volgt: De in het vorige nummer afgebeelde en beschreven gevelsteen uit de Lombardsteeg naast Appelmarkt 11 is een fraai en uniek stuk beeldhouwwerk in renaissancestijl. Kunstwerken als dit uit het begin van de 17de eeuw zijn doorgaans niet of moeilijk aan een maker toe te schrijven. Het lijkt dat dit voor deze gevelsteen wel kan. De er op uitgehouwen portretbuste en de ornamentiek vertonen een grote verwantschap met elementen van een imposante grafzerk in het koor van de Martinikerk. Daarop zijn levensgroot en ten

▲ Grafzerk Heerma-Cammingha voeten uit de portretten uitgehouwen van Godschalck van Heerma en diens tweede vrouw Sithia van Cammingha.

De zerk met zijn rijke renaissanceornamentiek is gesigneerd: Hans Schuneman 1620.

De genealoog wijlen Douwe J. van der Meer heeft in 1961 in het Genealogysk Jierboekje de doopceel van de steen- en beeldhouwer Hans/Johannes Lourens Schuyneman gelicht. Hij kwam waarschijnlijk in 1617 uit Zwolle naar Bolsward om te werken aan de decoratie van het in aanbouw zijnde raadhuis.

Verondersteld wordt dat hij de prachtige beelden van de Gerechtigheid en de Liefde boven de hoofdingang maakte.

In 1620 werd hij burger van Bolsward en kocht hij een huis in de Broere– straat. Zakelijk liep het niet goed met hem af. Hij ging failliet, vlak voor zijn dood omstreeks 1625. Hij had ook wel geduchte concurrentie, want er waren in Bolsward meer steenhouwers, die ook aan de decoratie van het stadhuis werkten. Zijn ornamentiek had een ander karakter dan die van hen, zoals uit de gesigneerde grafzerk blijkt.

De portretkop van Godschalck van Heerma is goed te vergelijken met die van de buste op de gevelsteen in de glop, die vroeger de Jarich Heeressteeg heette. Misschien was deze Jarich wel een zoon van burgemeester Heere Heeres, die mede leiding gaf aan de bouw van

met de geur van woeker, een gruwel in zijn ogen.

Pas toen Dominee Walsweer zijn schone dochter huwde, en de geheven rente de grens van tien niet overschreed, werd Julius Mazetti voorgoed en in genade aangenomen.

▲ Bolsward gevelsteen Witherenstraat het Bolswarder raadhuis. Zou de steen niet het portret weergeven van deze burgemeester, die voor de decoratie van het raadhuis met Hans Schuyneman te maken had? De steen is in elk geval uit de tijd dat het raadhuis gebouwd werd.

Hans Schuyneman leverde, zo is uit archieven bekend, voor Bolswarders grafzerken en mogelijk ook wel eens een gevelsteen. De steen met de bijenkorf in de Witherenstraat zou ook van zijn hand kunnen zijn.

Tijd voor de conclusie Toen Jarich Heeres kwam te overlijden had Hans Schuyneman zich nog niet in Bolsward gevestigd. Bovendien had Jarich wel geprocedeerd maar hij had uiteindelijk het proces gewonnen en niet verloren. Het lijkt erop dat wat op de verjaardagskalender wordt beweerd wel eens dichter in de buurt van de waarheid komt.

De volgende daarop vermelde tekst is van de hand van Aggie van der Meer.

“Als vaker was het kwaad noodzakelijk en nuttig.

Dus maakte ’t stadsbestuur, in ’t algemeen belang, de wegen vrij voor Julius Mazetti.

Het kerkbestuur, zoals het hoort, liet zich door hoger orden leiden: geen avondmaal voor een woekeraar, zijn trawanten en zijn magen.

Het hielp Mazetti niet dat hij als edelman uit Piemonte was verdreven, maar niets weerhield de kerkenraad voor zijn zwarte ziel te bidden.

Hoewel niet elke dienaar van het woord, geneugten van het slijk der aard ‘ miskende, was rijkdom

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

Ceasar (en niet Julius) Machet/Machetti/Mazzetti werd rond 1550 in Italië geboren waarschijnlijk in het plaatsje Frinco. Hij trouwde in 1585 met de protestante Mayke Arents Lunsinga en werd daardoor in zijn geboortegebied persona non grata. Hoe hij in Bolsward verzeild raakte, is niet te achterhalen.

Het wonen onder en trouwen met een ketterse kostte hem zijn bezittingen (kasteel) in Italië. Caesar werd aangeklaagd bij de hertog omdat hij onder ketters leefde. Ze noemden hem wel geen ketter maar het wonen bij hen was in die tijd al een misdaad tegenover de Rooms Katholieke kerk. Geïntimideerd tekent Caesar op 18 april 1603 een akte waarin hij vrijwillig verschillende bezittingen in Italië aan zijn neef Hercules afstaat.

Een zwager van Caesar verklaart nog geen maand later, overgekomen uit Italië, voor de magistraat van Bolsward, dat Caesar door Hercules is bedrogen en deze onder valse voorwendsels en met vervalste papieren Caesar zijn bezit heeft afgetroggeld. Alle in Italië gevoerde processen om de verkoop ongedaan te maken lopen op niets uit. Daarin vinden we denk ik de verklaring voor de tekst bij de gevelsteen.

T IS BEGONNEN MAERT NYET VERWONNEN, AL TOT SPYT DIET BENYET Macett werd begraven in de Martinikerk. ,,Den 10 febr. 1622 sterf de(n) hoogh achtbaren en gestrengen Heere H. Caesar Macett vryheer va(n) Frinco meedeheer van Salugien gel(eg)en in Piemont en(de) Mon(t)efarrat(to) yn Ital(i)en en leit hier begraven”.

“Den 5 september 1628 sterf de eerbare vrouwe Maicke Arents Lunsinga sin wyf ende leit alhier begraven”.

Ook na zijn dood is er o.a. door zijn zoon, daarbij geholpen met verklaringen afgegeven door de magistraat van Bolsward, nog jaren geprocedeerd zonder dat dit tot resultaat heeft geleid.

nummer 4 - jaargang 3

25

VERS GEPERST en ALLERLEI

Vers Geperst

Allerlei

✑ door Jan Keuvelaar

✑ door Jan Keuvelaar

In deze rubriek wordt aandacht besteed aan kort geleden, dus vers van de pers gekomen boeken en brochures die Bolsward als onderwerp hebben, waarbij Bolsward een rol speelt of van de hand van een in Bolsward wonende auteur zijn.

In december vorig jaar verscheen weer een werk van Aggie van der Meer.

De eerste verhalenbundel van Sipke de Schiffart verscheen onder de titel: Wat it is om bang te wêzen Tien korte verhalen zijn onder deze titel gebundeld.

De auteur won twee maal de Rely Jorritsmapriis; namelijk in 2010 en vier jaar eerder en werd beide jaren bekroond voor een door hem geschreven kort verhaal.

De Schiffart wordt getypeerd als een rasverteller.

Uitgever Friese Pers Boekerij, 224 pag’s; prijs € 15,00.

De Sneinen; it lân achter it each van ‘e nulle 52 gedichten; een voor elke zondag van het jaar.

De wandeling vroeg op de zondagmorgen riep op tot meditatie en zette de fantasie op scherp.

Uitgever: Uitgeverij Elikser – Utjowerij Frysk en Frij, 2012; paperback; prijs € 17,00.

Jan Nauta heeft in eigen beheer uitgegeven “De belevenissen van een bijna 10 jarige jongen uit de oorlogsjaren 19441945”.

Het boekwerk op A4-formaat kost € 19,75 en is te bestellen bij de auteur: jnauta35@home.nl

26

nummer 4 - jaargang 3

Op 10 maart 1955 kon de familie Jongstra zijn intrek in het pand nemen. Er zijn nog wat gegevens over de bestemming van Bagijnestraat 3 uit een eerdere periode. In 1875 blijkt het als stadsboerderij (huis met koemelkerij) in gebruik te zijn bij S. Rienstra. In 1912 kreeg D.J. van der Meulen het in eigendom, er was toen sprake van: “huizinge met erf, koestalling en hooiberg”. Het perceel liep door tot aan de Looiersgracht.

Bolsward “het voorbeeld” in 1813

In 32 verhalen heeft hij op 64 bladzijden zijn herinneringen uit die periode op papier gezet.

In het vorige nummer werd aandacht besteed aan de kamer in het stadhuis waarvan het interieur afkomstig is uit het pand Bagijnestraat 3. De eerste bewoner van het nieuw gebouwde huis reageerde op het artikel. Het gezin Jongstra kent de situatie uit de eerste hand. Het oude pand is niet in 1955, maar al in 1948 afgebroken. De interieuronderdelen en de ornamenten zijn eerst opgeslagen in de Martinikerk en later overgebracht naar het stadhuis. In mei 1954 werd de grond verkocht met de verplichting de gevel met gebruikmaking van de ornamenten te herbouwen.

Nadat Napoleon bij Leipzig was verslagen en zich achter de Rijn had teruggetrokken, keerde de Prins van Oranje op 30 november 1813 als “Souverein vorst” terug naar Nederland.

Het Gouvernement van Amsterdam liet op 13 december weten dat er zo ruimhartig was gereageerd op de oproep om manschappen en middelen ter beschikking te stellen “ter verdediging van onze herboren vrijheid en onafhankelijkheid”, dat niet op al deze aanbiedingen kon worden gereageerd. Maar toch….

“Men kan ondertusschen niet nalaten te gewagen van de aanbieding van de regering van Bolsward, bestaande in 16 man, waaraan het handgeld al is uitgereikt door de regering, en daarenboven ƒ 30:--:-- voor ieder man tot aankoop van kleeding”.

Magazine Bolswards Historie is een uitgave van de Stichting Bolswards Historie

Advertenties

Stichting Bolswards Historie Jaarvergadering Donderdag 11 april 2013 Ons Gebouw Bolsward strategie | creatie | realisatie

> Zorge n d at u w b o o d sc h a p ove rkomt zo werkt Okkinga U wilt uw doelen bereiken en uw ambities waarmaken. Het enthousiaste team van Okkinga Communicatie helpt u daarbij. Wij denken met u mee, komen met goede adviezen en weten flink door te pakken.

Het succes van een campagne wordt bepaald door een effectieve inzet van middelen. Online, offline of een mix van beide? Slimme acties krijgen uw doelgroep in beweging.

> De pac k age deal van Okkinga Strategisch advies, een onderscheidend creatief concept en de realisatie van de benodigde communicatiemiddelen. Voor ĂŠĂŠn vaste, vriendelijke prijs.

Spreekt dit u aan? Bel (0515) 58 00 00 of kijk op www.okkinga.nl

SBH nodigt donateurs en andere belangstellenden van harte uit aanwezig te zijn bij de jaarvergadering van het stichtingsbestuur.

Ditmaal met bijzondere medewerking van het Fries Film Archief, met oa een korte inleiding over het FFA, recent gedigitaliseerde beelden van historisch Bolsward en gelegenheid tot het stellen van vragen en opmerkingen.

Programma: 19:30

Opening vergadering Pauze Fries Film archief

Tot ziens

Advertenties

wonen in friesland...

Aan en verkoop

Aan en verkoop Advisering Taxaties Huur en verhuur

AanAdvisering en verkoop Specialismen: Specialismen: Woonhuizen Advisering Woonhuizen Bedrijfspanden Taxaties Taxaties Bedrijfspanden Agrarische objecten Huur en verhuur Huur en verhuur Agrarische objecten

Skilwyk 13

8701 KM Bolsward

Aan en verkoop Specialismen: Advisering T 0515-577585 www.agricola.nl Woonhuizen Taxaties Bedrijfspanden Huur en verhuur Agrarische objecten

Specialismen: Woonhuizen Bedrijfspanden Agrarische objecten

Metaalhandel W. Lemstra B.V.

De Marne 206 8701 MH BOLSWARD

Inkoop schroot en metalen

“GEAN JO MAR OP BED,

IK RED MY DER WOL MEI” * GAAT U MAAR NAAR BED, IK REGEL HET WEL

VERZEKERINGEN • PENSIOENEN • HYPOTHEKEN

www.hjg.nl