Abe Bonnema Prijs 2023 - Boek by Digitale Publicaties

De ir. Abe Bonnema Stichting beoogt door het uitreiken van de Abe Bonnema Prijs een bijdrage te leveren aan het stimuleren van de kwaliteit van de architectuur in Nederland. Tegelijkertijd wil de Stichting op deze wijze hernieuwde aandacht vestigen op het gedachtegoed en oeuvre van de architect ir. Abe Bonnema (1926-2001).

OPTIMISME

INHOUD

Voorwoord

Winnaar Abe Bonnema Architectuurprijs 2023

Interview met de winnaars

Genomineerde inzendingen

Overige inzendingen

Juryrapport

106

Eerdere edities

112

Abe Bonnema en het Fries Museum

VOORWOORD

In 2013 werd de Abe Bonnema Prijs voor het eerst uitgereikt. De prijs is een initiatief van de ir. Abe Bonnema Stichting, die de nalatenschap van de Friese architect beheert, en kent twee edities: de Abe Bonnema Architectuurprijs en de Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten, die om en om elk jaar worden georganiseerd. Via deze prijs wordt tevens het gedachtegoed van de Friese architect ir. Abe Bonnema (1926-2001) in ere gehouden. Doel van de Abe Bonnema Prijs is het stimuleren van de kwaliteit van de architectuur in Nederland. In deze publicatie zijn fantastische voorbeelden van hoogwaardige kwaliteit te zien. De jury merkt op dat deze projecten, gerealiseerd in de jaren 2021-2022, vermoedelijk al tien jaar of zelfs nog langer geleden op de tekentafel zijn gestart. Dit jaar lijkt in het publieke debat de aandacht voor architectuur flink toegenomen. Met de aankondiging van de gerenommeerde architect Sjoerd Soeters dat hij ging stoppen ‘omdat hij het niet meer volhield in de huidige woningmarkt’ is een duidelijk signaal afgegeven. De opdrachtenportefeuille van architecten in de woningbouw lijkt te zijn opgedroogd, onder andere door de stikstofcrisis, hogere rente en de gestegen bouwkosten. Ook in andere sectoren

van de bouwwereld is onzekerheid ontstaan na de val van het kabinet. Volgens de Branchevereniging Nederlandse Architectenbureaus (BNA) dienen zich nieuwe opgaves aan waarbij je de creativiteit en innovatieve ontwerpkracht van architecten nodig hebt. In de Tweede Kamer werd dit jaar een aantal moties aangenomen waaruit het belang blijkt voor architectuur en de kwaliteit van de leefomgeving. De moties roepen op tot het besteden van bijzondere aandacht aan ruimtelijke ordening, stedenbouw en architectuur bij woningbouw. Er wordt zelfs op aangedrongen onderzoek te doen naar de terugkeer van een Nederlands architectuurinstituut. In de reactie van het kabinet op deze moties verwijst demissionair minister Hugo de Jonge vooral naar het bestaande instrumentarium, kondigt hij slechts aanvullend onderzoek aan, maar legt de aanbeveling over het architectuurinstituut naast zich neer. Het is aan te bevelen dat er bij de volgende kabinetsformatie wordt besloten een volwaardig en krachtdadig ministerie in te stellen waarbij op het gebied van Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting met vernieuwend beleid sturing kan worden gegeven aan de inrichting van ons land. Ook het architectuurbeleid zal daarin een voorname positie dienen te krijgen.

De ir. Abe Bonnema Stichting draagt aan het debat daarover graag een steentje bij. De voor de Abe Bonnema Prijs genomineerde gebouwen kunnen beschouwd worden als een belangrijke inspiratiebron voor vernieuwing en de architecten daarvan als stimulerende ambassadeurs. De jury noemt de winnende inzending een prestatie van uitzonderlijke, hoogwaardige architectonische kwaliteit, die toekomstige generaties inspireert en die tot voorbeeld strekt. De Abe Bonnema Architectuurprijs 2023 is toegekend aan Ard de Vries en Donna van Milligen Bielke voor het door de jury als beste aangewezen bouwproject dat in de afgelopen twee jaar in Nederland is gerealiseerd. De architecten van de Kunstwerf in Groningen ontvangen een bedrag van 50.000 euro. Ed Nijpels voorzitter ir. Abe Bonnema Stichting

Deze uitgave vormt tevens de catalogus voor de expositie van alle inzendingen die van 12 december 2023 tot en met 14 januari 2024 te zien zijn in het Fries Museum te Leeuwarden. 5

ABE BONNEMA ARCHITECTUURPRIJS

2023

De Kunstwerf Groningen Ard de Vries Architecten Studio Donna van Milligen Bielke

Ard de Vries is in 2004 afgestudeerd met een eervolle vermelding aan de TU Delft. Voordat hij zijn eigen bureau begon, werkte hij bij het Atelier van de Rijksbouwmeester en op het bureau van Jo Coenen. Zijn werk varieert in schaal van theaterdecor tot stedenbouwkundige masterplanning. In 2016 won hij de Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten met Landgoed Valkenberg. Donna van Milligen Bielke studeerde in 2012 af aan de Academie van Bouwkunst in Amsterdam. In 2014 ontving ze de Prix de Rome voor architectuur en in 2019 de Jonge Maaskant Prijs voor haar specifieke focus op architectuur als onderdeel van het stedelijk weefsel. Ze is gefascineerd door het herdefiniëren en positioneren van grenzen, en de invloed van architectuur op de openbare ruimte. Sinds 2017 hebben De Vries en Van Milligen Bielke hun krachten gebundeld. In samenwerking met landschapsarchitect Piet Oudolf wonnen zij de aanbesteding en realiseerden zij de Kunstwerf in Groningen. Inmiddels won het project de BNA-prijs categorie Stimulerende Omgeving, werd het tweede bij de Groninger Architectuurprijs en stond het op de cover van het Jaarboek Architectuur 2022-2023. De Kunstwerf werd eerder genomineerd voor de Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten 2022.

arddevries.nl dvmb.nl

Theater moet zichtbaar zijn in de stad. Uit protest tegen de bezuinigingen op cultuur maakte de gemeente Groningen budget vrij voor een gebouw voor de podiumkunsten. De Kunstwerf is het onderkomen voor vier verschillende dansen theatergezelschappen, gelegen in een voormalig industriegebied, net buiten het historische centrum. Het gebouwensemble bevat een verzameling van repetitieruimtes, kleedkamers en kantoren. Ieder gezelschap heeft een eigen entree. In de Kunstwerf staan niet de theaterzalen, maar staat de publieke ruimte centraal. De nieuwbouw vormt samen met de omliggende bebouwing een serie aan elkaar geschakelde binnentuinen. Deze hortus conclusus is met poorten en arcades verbonden aan het stedelijk weefsel. Het is een plek geworden waar theatermakers en inwoners van de stad elkaar ontmoeten. Het ontwerp komt voort uit de fascinatie voor de historische gelaagdheid van de plek en is nauwkeurig stedenbouwkundig ingepast. In ruimtelijke verschijning en architectonische detaillering reageert de Kunstwerf op de historische context. Villa B is een monument, dat een centrale positie in het plan heeft gekregen. Ook bestaande woningen zijn onderdeel van het plan. Door de binnentuin open te breken voegt de Kunstwerf publieke ruimte met hoogwaardige kwaliteit toe aan de binnenstad. Het gebouw is aardbevingsbestendig uitgevoerd. De Kunstwerf is aangesloten op een warmte-koudeopslag en heeft geen gasaansluiting. Op alle dakvlakken zijn zonnepanelen geplaatst. De gevels zijn extreem luchtdicht uitgevoerd. Dit voorkomt luchtinfiltratie en warmteverlies. Door toepassing van een warmteterugwinsysteem gaat er weinig warmte verloren. 9

‘Wij hebben het gebouw gebruikt om een stukje stad te maken’

‘Die tuin vormt het hart van de Kunstwerf, het is de ruimte waar we het gebouw omheen hebben ontworpen’

BEGANE GROND

12 1 E VERDIEPING 2 E VERDIEPING GSEducationalVersion GSPublisherVersion 892.0.92.62

GSEducationalVersion GSPublisherVersion 892.0.92.62

Landschapsplan

JURYOORDEEL

De jury heeft de Kunstwerf opnieuw genomineerd omdat het ook in deze editie van de Abe Bonnema Prijs boven andere inzendingen uitspringt, vanwege de eigenzinnigheid en de hoogwaardige integrale kwaliteit. Het vereist lef en moed om buiten de opdracht om eigen kaders en prioriteiten te stellen. Het ensemble van gebouwen en openbare ruimtes is op sublieme wijze ingevlochten in het stedelijk weefsel. Stedenbouw, architectuur en landschap zijn als een integrale opgave opgevat. Elk gezelschap heeft een zelfstandig domein gekregen met een eigen adres. Toch oogt de Kunstwerf als één samenhangend gesamtkunstwerk dat met zijn vele verbindingen en openingen een stuk stad heeft gehackt. De kracht van het ontwerp schuilt in de zorgvuldig gecontroleerde dosering van formele en informele elementen in de ruimte. Ard de Vries en Donna van Milligen Bielke presenteren een sterk ruimtelijk frame om iets wat in feite een onafhankelijke, informele wereld is. Het territorium wordt wel afgebakend, maar niet afgesloten. Je kunt erin, eruit of erdoorheen. De waardering van de jury gaat zowel uit naar de architecten als naar de opdrachtgever. Investeren en royaal de ruimte geven aan de kunsten is niet vanzelfsprekend. De uitgesproken theatrale architectuur in zwart-wit met hoog grafisch gehalte vormt een schitterend decor voor de kleurrijke gebruikers die betoverd door de sfeer vol energie de ruimte bespelen. De bogen, de poorten en de nissen vormen ook een uitnodiging aan andere stadsbewoners en dragen bij aan de unieke verblijfskwaliteit van deze nieuwe stedelijke biotoop. Het project is een mooie, passende toevoeging aan een deel van Groningen waar het aan intieme ruimtes, steegjes en pleintjes ontbreekt. Naar het oordeel van de jury is de Kunstwerf een prestatie van uitzonderlijke, hoogwaardige architectonische kwaliteit, die toekomstige generaties inspireert en die tot voorbeeld strekt.

INTERVIEW

‘WE HEBBEN IETS GEGEVEN WAAR NIET OM WERD GEVRAAGD’

Ard de Vries en Donna van Milligen Bielke wonnen in 2017 de open ontwerpprijsvraag voor de Kunstwerf in Groningen. Het gebouw biedt onderdak aan verschillende Groningse theatergezelschappen, die er elk hun eigen kantoor en oefenruimte hebben. Het staat op het terrein van een voormalige gasfabriek en is ontworpen rond een openbare binnentuin — een ruimte die niet in het programma van eisen gegeven was, maar nu des te meer gebruikt en gewaardeerd wordt. Jullie zijn met de Kunstwerf al voor veel architectuurprijzen genomineerd, van BNA Beste Gebouw van het Jaar tot Gulden Feniks en de Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten, en het gebouw kreeg een ereplaats op de cover van het Jaarboek Architectuur in Nederland. Hoe belangrijk is de nominatie voor de grote Abe Bonnema Architectuurprijs?

Ard de Vries en Donna van Milligen Bielke

Tekst: Kirsten Hannema

DVMB: ‘Het klopt dat we al voor veel prijzen zijn genomineerd en we zijn blij met alle aandacht. Het gebouw wordt gezien, besproken, bediscussieerd. Dat de Kunstwerf op de cover van het jaarboek staat, is natuurlijk ook een geweldige beloning.’ 17

AdV: ‘In 2016 mocht ik de Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten ontvangen voor het Landgoed Valkenberg. Het effect daarvan was onverwacht groot. De Abe Bonnema prijzen vind ik een van de mooiste architectuurprijzen voor gebouwd werk. De prijs staat in de traditie van de naamgever, heeft een kritische jury en bestuur en beloont zijn winnaar.’

‘Het gebouw wordt gezien, besproken, bediscussieerd we zijn blij met die aandacht’ Het afgelopen jaar bezochten jullie het gebouw regelmatig. Heeft dat nieuwe inzichten opgeleverd, kijken jullie anders naar het project? AdV: ‘De tuin is enorm gegroeid, dat maakt de beleving anders, completer. Die tuin vormt het hart van de Kunstwerf, het is de ruimte waar we het gebouw omheen hebben ontworpen. Het idee was om voor elk gezelschap een ‘huis’ te maken met een gemeenschappelijke tuin waar ze elkaar zouden kunnen ontmoeten, teksten repeteren, samen verhalen maken die verteld worden in het theater.’ 18

DVMB: ‘Nu het groen omhoog is geschoten, ontstaat er een extra ruimtelijke kwaliteit in de binnentuin. Er komen als het ware groene kamers bij. Het complex gaat ook steeds meer leven. We zien hoe de gezelschappen het interieur naar hun hand zetten, bankjes timmeren, een boekenkast, een kussen waarop je in een vensterbank kunt liggen. Ze zijn er niet alleen aan het werk; het is inmiddels echt hun thuis.’

De Abe Bonnema Prijs wil architectuur stimuleren. Wat is daarvoor nu nodig? DVMB: ‘Dat architectuur gewaardeerd wordt op meer dan het voldoen aan normen en scoren van punten voor energie en duurzaamheid. Met dit plan hebben we letterlijk buiten de lijnen getekend. Dat deden we omdat we zagen dat bouwen binnen de gegeven contouren een opdringerig gebouw zou opleveren, dat te dicht op de bestaande panden zou komen. Dat zou niet alleen nadelig uitpakken voor die panden, maar ook voor de nieuwbouw en de publieke ruimte.’ AdV: ‘We zijn begonnen met nadenken over de vraag achter de opgave. Wat is de Kunstwerf? Dat is een gebouw voor theatermakers, die werken aan voorstellingen, om die te kunnen tonen aan publiek. Dat contact, daar draait theater om, dat is essentieel. Als je denkt aan een theatergebouw dan hoort een ruimtelijke verhaallijn daarbij. Je komt aan over een plein, loopt naar de entree, gaat door de foyer, langs de bar, door de theatergangen, de zaal in en dan pas ontmoet het publiek de acteurs. Maar die zaal, dat contactmoment, zat bij dit project niet in het programma. Dus maakten wij de zaal in de tuin.’ DVMB: ‘We hebben de opdrachtgever een ruimte gegeven waar niet om werd gevraagd. Een publieke ruimte waar de theatermakers elkaar, maar ook de stad kunnen ontmoeten.’

Hoe hebben jullie die openbare ruimte ontworpen? AdV: ‘Wij werken veel met beelden, verzamelen talloze referenties die we met elkaar delen, naast elkaar leggen, combineren, samplen.’ DVMB: ‘We hebben onder meer gekeken naar het Grosses Schauspielhaus dat architect Hans Poelzig in 1919 in Berlijn bouwde, en dan in het bijzonder naar de gevels met bogen, die hoger en lager worden en om de hoek doorlopen.’ AdV: ‘Fotograaf Stijn Bollaert herkende de referentie van een gevel uit het project C-mine in Genk, België, van bureau 51N4E.’ DVMB: ‘Inspiratie komt ook van de 16e-eeuwse theaterdecors van architect Sebastiano Serlio, die met vals perspectief een stad in het theater creëerde waarin van alle kanten mensen ten tonele verschijnen. Die sfeer wilden we in de binnentuin creëren.’

Jullie hebben het nodige moeten overwinnen om dat beeld werkelijkheid te laten worden. AdV: ‘De ontwerpprijsvraag was fantastisch georganiseerd, maar het budget was beperkt en voorzag niet in de inrichting van de openbare ruimte. Dat stelde ons voor een uitdaging.’ DVMB: ‘Erfgoedvereniging Heemschut maakte bovendien bezwaar tegen het ontwerp, dat buiten de gegeven contouren ging. Zij vonden dat het beeld vanaf de Bloemsingel op de historische villa daardoor werd aangetast. Wij hadden op oude kaarten ontdekt dat de villa oorspronkelijk juist vanaf de andere kant werd benaderd. Ons voorstel was dus historisch gegrond. Wij hebben drie keer met Heemschut bij de rechtbank gezeten en kregen uiteindelijk gelijk.’ AdV: ‘Het proces was leuk en leerzaam, maar ook frustrerend.’

Dit jaar is het thema van de Abe Bonnema Architectuurprijs optimisme. Wat betekent dat voor jullie? AdV: ‘Optimisme gaat voor mij over hoe we omgaan met cultuur. Toen in 2016 de ontwerpprijsvraag voor dit project werd uitgeschreven, was het niet vanzelfsprekend om geld uit te geven aan een nieuw onderkomen voor vijf theatergezelschappen. In Den Haag was net de Mars der Beschaving georganiseerd in reactie op de bezuinigingen van toenmalig staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Halbe Zijlstra. Maar in Groningen zeiden twee wethouders: wij willen wél geld uitgeven aan onze cultuurmakers. De theatergezelschappen zaten toen nog in vervallen antikraakpanden. Dit project is een middelvinger naar Zijlstra, en dat bedoel ik positief.’ DVMB: ‘Wij hebben met de Kunstwerf niet de meest efficiënte ‘machine’ ontworpen, maar het gebouw gebruikt om een stukje stad te maken, waarbij we de tuin toevoegden aan het gegeven programma. Aanvankelijk werd er gesproken over hekken rond de tuin, maar we hebben steeds gezegd: dat is niet nodig. Het moest een gastvrije buitenruimte worden, waar je op een hartelijke manier ‘omarmd’ wordt door het complex. Dat is een optimistische manier van ontwerpen geweest. Het is mooi om te zien dat het ook zo werkt.’

Alle genomineerden zijn geïnterviewd door Kirsten Hannema voordat bekend is gemaakt wie van de vijf de Abe Bonnema Architectuurprijs 2023 zou winnen. Alle interviews zijn te lezen op abebonnemaprijs.nl waar ook filmpjes te zien zijn van de projecten. De quotes op de volgende pagina's komen uit die interviews. 19

ABE BONNEMA ARCHITECTUURPRIJS

GENOMIN

2023

NEERDEN

Groenmarkt Amsterdam Ronald Janssen Architecten Bastiaan Jongerius Architecten Buro Harro

Ronald Janssen studeerde in 1994 af als architect aan de TU Eindhoven. Voordat hij in 1999 zijn eigen bureau oprichtte, werkte hij bij Claus & Kaan Architecten en JHK Architecten. In de afgelopen jaren ontving hij verschillende nominaties en prijzen voor zijn werk. Bastiaan Jongerius is aan de TU Delft opgeleid als architect en studeerde af in 1990. Na gewerkt te hebben bij Tjeerd Dijkstra, Rudy Uytenhaak en Koen van Velzen richtte hij in 1996 zijn eigen bureau op. Met Kaasmakerij de Tijd in Westbeemster werd Jongerius genomineerd voor de Abe Bonnema Architectuurprijs 2015.

Het stedenbouwkundig plan voor Groenmarkt bestaat uit twee vrijstaande gebouwen en een openbaar plein in het centrum van Amsterdam. Het blok aan de Marnixstraat sluit in materialisatie, detaillering en typologie aan bij het 19e-eeuwse stadsgezicht. Het Marnixblok bevat vier grote gezinswoningen, alle met voordeur aan de straat en een bedrijfsruimte in de plint. Het blok aan het water op de Groenmarktkade is een hedendaags, alzijdig gebouw dat meer past in de reeks van vrijstaande gebouwen aan de Singelgracht. Het biedt koopwoningen, bedrijfsruimten en op de eerste verdieping dertien sociale huurwoningen met collectieve ruimtes. Onder het gebouw bevinden zich een fietsenstalling en een parkeergarage.

Het project Groenmarkt ontving in 2022 de Zuiderkerkprijs, het duindak won de Landezine International Landscape Award 2022.

Het dak is vormgegeven als een duinlandschap met een zwembad, een wintertuin en een schaduwschuur. De groene gevels zijn gerealiseerd met planten die omhoog klimmen door gaten in de uitkragende vloeren. De planten staan bewust alleen in de grond en op het dak omdat ze daar het minste onderhoud en water nodig hebben. Aan alle zijden van het blok zijn buitenruimtes en erkers. De horizontale banden met gaten voor de planten houden het geheel bij elkaar. In de gevels zijn ook tal van voorzieningen aangebracht voor vogels, vleermuizen en insecten.

ronaldjanssen.eu bastiaanjongerius.nl buroharro.nl

Contact met de straat, een buitenruimte en je buren ontmoeten waren de belangrijkste wensen bij de start van het project. Doel werd een project voor iedereen te maken. Jong en oud, arm en rijk. Inmiddels kent iedereen elkaar en is er een echte gemeenschap ontstaan.

Harro de Jong voltooide zijn opleiding tot landschapsarchitect in Wageningen in 2003, is docent aan verschillende opleidingen en heeft sinds 2007 een eigen bureau in Arnhem.

-2

1 E VERDIEPING

-1

BEGANE GROND

-1

'Het moest een ontwikkeling voor de buurt zijn, met een groen karakter en een openbare ruimte voor ontmoeting' 26

JURYOORDEEL

Volgens de jury is Groenmarkt een royaal project. Royaal naar de stad, royaal in de verhoudingen en royaal naar de bewoners. De stedenbouwkundige configuratie is zorgvuldig en levert een vanzelfsprekend beeld. Het pleintje heeft door positionering en maatvoering een hogere belevingswaarde gekregen. Waardering heeft de jury voor de strategische keuze om het blok aan de Marnixstraat typologisch en morfologisch in te passen in de negentiende-eeuwse structuur. Beide blokken zijn uitermate zorgvuldig gedetailleerd. Het gebouw aan de Singelgracht levert een zeer rijk en gevarieerd beeld met veel verspringingen, variatie in de gevel en een ontluikend groene aanblik. De jury vindt het heel knap dat vrije sector en sociale woningbouw met elkaar gecombineerd zijn terwijl niet zichtbaar is dát het gemengd is. Het getuigt van optimisme dat deze insteek ook volledig omarmd is door de bewoners. Zo hebben de bewoners van de koopwoningen de bewoners van de sociale huurwoningen uitgenodigd om ook gebruik te maken van het dak met het zwembad. Het ensemble is heel functioneel en effectief ontworpen. Tegelijkertijd worden vele mogelijkheden geboden voor interactie, dankzij de voortreffelijke keuze om de collectieve ruimtes een forse overmaat te geven. Dat levert een hoge woonkwaliteit. Gecharmeerd is de jury van de integrale vergroening van het gebouw, dat ook een habitat biedt voor vogels en vleermuizen, en in het bijzonder van het fantastische daklandschap. Hiervoor spreekt de jury ook grote waardering uit voor landschapsarchitect Harro de Jong. Er is heel serieus omgegaan met de landschappelijke inrichting. Door de slimme invulling met wuivende planten, helmgras, een schelpenpad en een meesterlijk vormgegeven zwembad waan je je echt in een duinlandschap. Ondertussen biedt de daktuin een spectaculair uitzicht op de stad. Het project komt geloofwaardig en optimistisch over en sluit aan op wat deze tijd vraagt aan vernieuwing binnen de architectuur. Hoopvol vindt de jury dat de architecten bij Groenmarkt meerwaarde creëren: architectonisch, sociaalmaatschappelijk en ook dankzij de manier waarop biodiversiteit is geïntegreerd. Vanuit een genereuze attitude doen de architecten op overtuigende wijze meer dan wat er van hen wordt gevraagd. Groenmarkt scoort op alle facetten hoog en wordt door de jury beschouwd als een voorbeeld van vernieuwing in de woningbouwarchitectuur. 29

Schoenenkwartier Waalwijk Civic Architects Rick ten Doeschate Ingrid van der Heijden Gert Kwekkeboom Jan Lebbink

Bureau Civic Architects werd in 2015 opgericht door vier architecten die rond 2011 afstudeerden aan de Universiteit van Eindhoven. Ze werkten eerder bij verschillende bureaus en bij de rijksoverheid voordat ze vanuit The Cloud Collective tot de oprichting van Civic kwamen. Het bureau richt zich vooral op publieke gebouwen zoals bibliotheken, onderwijsgebouwen, cultuurgebouwen en stations. De oprichters geven daarnaast onderwijs aan verschillende Academies van Bouwkunst, maken deel uit van vakjury’s en geven regelmatig lezingen. Voor de LocHal in Tilburg (2019), een cultureel centrum met onder andere een bibliotheek, conferentiezalen en een stadshal, ontvingen zij zowel nationale als internationale architectuurprijzen. Het Schoenenkwartier in Waalwijk werd door Architectenweb verkozen tot Publiek gebouw van het jaar 2022 en won de FRAME award 2023 categorie Best Use of Material.

civicarchitects.eu

Het Schoenenkwartier is een nieuw museum en productief centrum voor schoenenontwerp, schoenenproductie en schoenenmode in Waalwijk, de historische ‘leer- en schoenenstad’ van Nederland. Het is gehuisvest in een rijksmonumentaal gebouwencomplex dat deels is gerenoveerd, getransformeerd en uitgebreid. Het Schoenenkwartier combineert een museumfunctie met een innovatiecentrum in één gebouw. Het ‘raadhuisensemble’ op het centrale plein van Waalwijk is een van de belangrijkste werken van architect Alexander Kropholler uit de dertiger jaren van de vorige eeuw. Vijftig jaar later werd het raadhuis uitgebreid met een betonnen kantoorvleugel. Civic heeft de gebouwen aangepast, gerenoveerd en uitgebreid met een nieuw bouwdeel, passend in de hiërarchie van het monumentale ensemble. De grote ronde openingen, uitgezaagd uit de gevel van de kantoorvleugel, breken de dwingende oude kantoorlogistiek open. De toevoeging van een museumhal vormt een eigentijds nieuw hoofdstuk in het totaalverhaal van het historisch gelaagde gebouwensemble. Het Schoenenkwartier is ook een proeftuin voor technieken voor een duurzamere toekomst, door uit te gaan van de krachten van de plek en door verantwoord om te gaan met grondstoffen die voorhanden zijn. De centrale balie is opgebouwd uit kalkhennep en de plafonds uit kunstvilt van oude PET-flessen. Ook is er een keramische tegelwand ontwikkeld, deels gerealiseerd door mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Leerlingen van een vakschool en lokale ondernemingen hebben bijgedragen aan de inrichting. Het Schoenenkwartier geeft nieuwe energie aan een gemeenschap die zoekt naar de relevantie van de oorspronkelijke identiteit. 31

‘We hebben een banaal jarentachtiggebouw weten te verheffen’

JURYOORDEEL

De jury vindt het Schoenenkwartier een verbluffend geslaagde transformatie van een op het eerste gezicht niet zo bijzonder betonnen kantoorgebouw tot cultuurcentrum. Civic citeert uit het oeuvre van architect Kropholler en creëert daaruit een nieuwe architectonische taal, die op een andere leest geschoeid is. Het getuigt van lef en moed om dit casco te hergebruiken en via een aantal slimme ingrepen volledig nieuw leven in te blazen. In de naar het rijksmonument gekeerde gevel van het voormalige kantoorgebouw zijn grote kijkgaten gezaagd waarmee een fascinerende kijkdoos is gecreëerd. Met een grote glazen pui en een nieuw golvend dak is de voormalige binnenplaats omgetoverd tot het museale verdeelcentrum van het Schoenenkwartier. Civic lijkt in het Schoenenkwartier bewust te spelen met een aantal ruimtelijke contradicties en onevenwichtigheden, die zichtbaar worden mede dankzij de cocreaties van andere ontwerpers en overige betrokkenen. De jury vindt het opvallend dat in het nieuwe ensemble verschillende werelden tot bloei kunnen komen. De collage van uiteenlopende esthetische elementen is interessant, maar kan wel een allesomvattende ontwerpvisie doen verwateren. De jury signaleert daarbij ook een spanningsveld tussen de beeldregie van de architecten en de rol van de gebruiker. Dat leidt tot verlies van architectonische zeggingskracht, maar faciliteert ook een meer permeabel instituut waar andere stemmen zichtbaar, hoorbaar en tastbaar zijn. De hoge gebruikswaarde en daarmee ook de toekomstwaarde zijn mede gelegen in het feit dat de community in Waalwijk nadrukkelijk verbinding met het gebouw heeft gemaakt. Vanuit maatschappelijk perspectief én als voorbeeld van transformatie is het Schoenenkwartier optimistisch en inspirerend.

Pillows Grand Boutique Hotel Maurits at the Park Amsterdam Office Winhov Uri Gilad

Uri Gilad is partner van Office Winhov dat hij in 2013 mede oprichtte. Hij is in 2007 cum laude afgestudeerd bij Herman Hertzberger aan de Academie van Bouwkunst in Amsterdam, waar hij nu zelf ook doceert. Over zijn werk en visie geeft hij regelmatig wereldwijd lezingen. In zijn werk richt Gilad zich op de herbestemming en uitbreiding van bestaande gebouwen en op duurzame woningbouwontwikkelingen. Office Winhov werkt met een zorgvuldig begrip van de context en met veel aandacht voor de toepassing van materialen. Daarmee worden duurzame, sociale en culturele aspecten die in relatie staan tot architectuur en stedenbouw, geïncorporeerd. Sinds 2021 is Uri Gilad lid van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit in Amsterdam en redactielid van het jaarboek Architectuur in Nederland. In 2016 ontving Uri Gilad een nominatie voor de Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten met het W Hotel in Amsterdam. Office Winhov is door Architectenweb verkozen tot Architect van het Jaar 2023. Het Pillows Hotel werd eerder genomineerd voor de Gouden AAP en voor het BNA Beste Gebouw van het Jaar categorie Identiteit & Icoonwaarde.

winhov.nl

Als onderdeel van de transformatie van het Oosterpark kreeg het voormalig ontleedkundig laboratorium (uit 1909) een nieuwe bestemming als hotel met publieke functies. Het project is een combinatie van adaptief hergebruik, uitbreiding met een nieuwe vleugel en integratie in het omliggende park. Doordat het bestaande souterrain is verdiept zijn ondersteunende functies - zoals parkeergarage, kantoren en opslagruimtes - ondergronds gerealiseerd. Er is een uitbreiding van het gebouw gerealiseerd met hotelkamers en een brasserie aan het park. De uitbreiding is zorgvuldig gepositioneerd als verdubbeling van de bestaande vleugel, zodat het zicht op het park vanuit het gebouw behouden blijft. De nieuwbouw heeft een duidelijke relatie met het bestaande gebouw. Zo werd voor het nieuwe metselwerk gekozen voor stenen van hetzelfde formaat en in hetzelfde verband, maar dan rijker van kleur en reliëf. Met gebruik van handgemaakte vormstenen was een bijzondere plastische gevel mogelijk. De hoogtepunten van het bestaande interieur, de ruime corridors met wanden van geglazuurde baksteen en de spantconstructies en expressieve ruimte in de vroegere museumzaal zijn zichtbaar en sfeerbepalend gebleven. Office Winhov heeft de hekken op het terrein verwijderd om het perceel te openen en ontwikkelde verschillende plekken die meer fauna uitnodigen op het terrein – zoals een open volière, waar vogels vrijwillig verblijven. Het park strekt zich nu letterlijk uit tot aan de façade. De brasserie in de nieuwe vleugel is bereikbaar vanuit het park. Het is niet te zien waar het hotelterrein ophoudt en waar het park begint. De oude museumzaal werd restaurant en biedt een vogelvluchtperspectief op het park – met grote monumentale ramen. Het gebouw dat jarenlang leegstond is nu een levendig publiek gebouw, zowel aan de straat- als aan de parkzijde. Inmiddels is het als gemeentelijk monument aangewezen. 39

achtergevel A4 1:400

‘We hebben het park naar binnen gehaald’

‘Hergebruik staat nu boven aan de agenda in het denken over de toekomst van de stad’

1 E VERDIEPING

BEGANE GROND

straat level

JURYOORDEEL

De jury heeft grote waardering voor het ontwerp van het Pillows Hotel. Dit betreft niet alleen de restauratie en uitbreiding van het gebouw zelf. De architect neemt ook de verantwoordelijkheid om ruimte te geven aan het Oosterpark. Als initiatiefnemer van een ontwikkeling gericht op de toevoeging van openbare ruimte toont de architect enorm veel ontwerpkracht en creativiteit. Het succes van het hele project Pillows is de integrale totaalaanpak van interieur tot landschapsontwerp. De nauwkeurige positionering van de uitbreiding is een ijzersterke strategische keuze. Het creëren van de extra ruimte in het ondergrondse deel is ook een succesvolle interventie. Fenomenaal is dat het daarop gedrapeerde groen in aansluiting op het park tot aan de haarvaten van het hotel is doorgetrokken. De kracht van het ontwerp maakt dat het ensemble op veel grotere schaal heel overtuigend is. Voelbaar is tevens dat er uit het ontwerp een grote fascinatie spreekt voor het DNA van het bestaande gebouw. Op dat DNA wordt door Winhov op bewonderenswaardige wijze verder voortgeborduurd. Dat komt tot uitdrukking in de zorgvuldige wijze waarop historische details in het interieur zijn hersteld en vernieuwd, en ook in de tactiliteit die spreekt uit de nieuwe gevels van de uitbreiding. Het nieuwe ensemble is een inspirerend voorbeeld waarbij de transformatie van een karakteristiek gebouw als een katalysator de openbare ruimte eromheen activeert. Pillows is een bijzondere aanwinst voor de stad.

Jonas, IJburg Amsterdam Orange Architects Jeroen Schipper Patrick Meijers

De naam Jonas refereert aan het verhaal van Jonas en de Walvis. Dat staat voor avontuur, maar ook voor beschutting en geborgenheid in een ‘groot lichaam’. Het verhalende concept heeft als een leidraad in de ontwikkeling van het plan gewerkt. Het ruimtelijk concept is gebaseerd op een traditioneel houten schip. Een serie achter elkaar geplaatste spanten vormt het skelet, dat de belangrijkste drager is. Door het gebouw loopt een (semi)publieke route, de canyon, die het collectieve programma verbindt. Jonas is een nieuw concept voor een woongebouw, ontworpen om de sociale cohesie te versterken, met een uitnodigend hart voor bewoners en de buurt. Samenleven, medemenselijkheid, verbinding en ontmoeting zijn kernwaarden. Jeroen Schipper en Patrick Meijers zijn beiden opgeleid als architect en stedenbouwkundig ontwerper aan de TU Eindhoven. Schipper studeerde in 1990 af en Meijers in 1998. Beiden hadden jarenlang zelfstandige bureaus. Schipper en Meijers zijn in 2010 de founding partners van Orange Architects dat zich aanvankelijk geheel richtte op het buitenland. The Cube in Beirut werd in 2016 bekroond met de CTBUH Award voor het beste hoogbouwproject in de regio Midden-Oosten en Afrika. Zowel Schipper als Meijers geven regelmatig lezingen over het vakgebied. In 2022 werd Orange Architects door Architectenweb genomineerd voor Architect van het Jaar. Jonas werd in 2023 door de BNA-vakjury gekozen tot Beste Gebouw van het Jaar.

orangearchitects.nl

IJburg is de afgelopen twee decennia ontwikkeld om tegemoet te komen aan de groeiende behoefte aan woningen nabij het centrum van Amsterdam. Jonas onderscheidt zich van de omliggende gebouwen vanwege de speciale ligging op de landtong en het bijzondere programma. Met 273 woningen, waarvan 70 procent in de betaalbare huur, is in Jonas een woonlandschap gecreëerd en een nieuwe gemeenschap gevormd. Bewoners wonen niet exclusief in hun eigen woning, maar in heel Jonas. De collectieve voorzieningen in en om het gebouw stimuleren ontmoetingen en versterken het gemeenschapsgevoel. Naast sociale duurzaamheid zit Jonas vol technisch duurzame voorzieningen, waarbij is ingezet op het reduceren van materiaalgebruik en hergebruik bij het toepassen van grondstoffen. Het gebouw kreeg de hoogst haalbare duurzaamheidscertificering: BREEAM Outstanding. 47

‘Jonas toont hoe je op een nieuwe en duurzame manier kunt samenwonen in een dichtbevolkte stad’

JURYOORDEEL

Jonas onderscheidt zich van andere woongebouwen met collectieve voorzieningen omdat het een initiatief is van een van de meest professionele opdrachtgevers in Nederland. Alle aspecten bij dit programma zijn volgens de jury héél goed doordacht. Er zit veel collectiviteit in het gebouw. Doordat de woningen in het gebouw iets kleiner zijn, wordt collectieve ruimtelijke meerwaarde mogelijk. De waardering van de jury voor Orange Architects strekt zich uit over meerdere uiteenlopende aspecten. Stedenbouwkundig wordt de ligging op een pier maximaal uitgebuit, met aan beide uiteinden openbare ruimte die sociaal geactiveerd kan worden, zoals het stadsstrandje en podium met tribune. De architectuur van het gebouw zelf is krachtig en oogt cool en rationeel. De gevels zijn interessant, relatief eenvoudig maar voor zo’n groot gebouw rijk genoeg. Het grote gat in de gevel is niet alleen functioneel maar getuigt ook van lef. Het concept van de canyon met houten hellingbanen en galerijen is in ruimtelijk opzicht spectaculair en een fantastische manier om de woningen te ontsluiten. In het innerlijke lichaam zit de hoogste belevingswaarde. De daktuin biedt een opmerkelijke rust en beschutting met het kalm kletterende water op de glazen lichtstraat. Binnen-buiten, zacht-hard, licht-donker, luid-stil, de contrasten en de wisselwerking vindt de jury zeer geslaagd. Naast de hoge architectonische kwaliteit zijn ook de kwaliteit van materialen en de afwerkingen van een hoog niveau. De sociale duurzaamheid in de vorm van collectiviteit lijkt te werken en kan – als ook de rest van de plint op termijn gevuld raakt – de omgevingskwaliteit aanzienlijk verbeteren. Voorbeeldig is volgens de jury dat de gemeenschappelijke huiskamer is gesitueerd op de kop van het gebouw, op de mooiste locatie, waar anderen wellicht een hip restaurant zouden maken. Jonas biedt een optimistisch perspectief op een nieuwe bouwcultuur met collectief wonen in een dichtbevolkte stad. Orange Architects geeft een vanzelfsprekend en bijzonder antwoord op het actuele woningvraagstuk.

ABE BONNEMA ARCHITECTUURPRIJS

OV INZEND

2023

VERIGE DINGEN

De Voortuinen Amsterdam Elephant

Vernieuwing Koning Willem I College 's-Hertogenbosch Nieuwe Architecten

Theater Zuidplein Rotterdam De Zwarte Hond

Biobased kunstenaarsverblijf Rotterdam bureau SLA

Wij_land Amsterdam Space & Matter

Langeveld Building Rotterdam Paul de Ruiter Architects

Jakoba Mulderhuis Amsterdam Powerhouse Company

HAUT Amsterdam Team V Architectuur

De Jakoba Amsterdam Studioninedots

Radboudumc Hoofdgebouw Nijmegen EGM architecten 65

EDGE Amsterdam West Amsterdam de Architekten Cie.

SuperHub Meerstad Meerstad De Zwarte Hond 67

Zuider Gymnasium Rotterdam Molenaar & Co architecten

Aeres Hogeschool Almere Almere BDG Architecten 69

Basisschool de Wereldburger Amsterdam Moke Architecten

Verdichting De Velst Heemskerk Marlies Rohmer Architecture & Urbanism

Elzenhof Veenoord Specht architectuur en stedenbouw

Hortus Ludi Nijmegen Architectuur MAKEN

Wooncoöperatie de Warren Amsterdam natrufied architecture

Het Bosbad Eindhoven GAAGA architectural design and engineering 75

Sluishuis Amsterdam Barcode Architects

Een markant houten huis Monster derksen|windt architecten

Daylighthouse 4 Groene Hart Mirck Architecture

Duinhuis Wulk Vlieland Zeinstra Veerbeek Architecten

Duinvilla Haamstede Burgh-Haamstede Kort Geytenbeek Architecten

Woonhuis Lichtenberg Amersfoort 9graden architectuur

Living in the Park Alkmaar Jeroen de Nijs 79

Woonhuis VtK Breda havermans : hielkema architecten

Mijn Groene Loper Maastricht HILBERINKBOSCH architecten 80

De Bocht Amsterdam LEVS architecten

Malieklos Rotterdam DP6 architectuurstudio 81

Heesterburgh Den Bosch Pleasant Places Happy People

BOLD Amsterdam OZ 82

Gillis Amsterdam Architectenbureau Ruben Wennekers

Woongemeenschap Ebbingehof Groningen moriko kira architect 83

Villa Florian | Woonzorg Blaricum Blaricum HD architecten

LAB42 Amsterdam Benthem Crouwel Architects 84

Aurora Wageningen LIAG architecten en bouwadviseurs

OBS De Wildschut Gilze Grosfeld Bekkers van der Velde Architecten

Basisschool De Verwondering Almere ORGA architect

Joint Reseach Center Zeeland Middelburg Rothuizen Architecten en Adviseurs

IKC de Koperwiek Venlo Povše & Timmermans architecten ingenieurs

Kindcentrum Rodenrijs Berkel en Rodenrijs Frencken Scholl Architecten 87

Kindcentrum Bekkerveld Heerlen Povše & Timmermans architecten ingenieurs

Gulpen Recreational Park Gulpen 2by4-architects

Restaurant Locals Geldermalsen MxM

Nieuwbouw campershowroom kavel B4 Oudeland Berkel en Rodenrijs Houweling Architecten 89

Watertoren Bollenstreek Hillegom

Atelier Zweers Amsterdam AW Groep

Studiogebouw A

-1160

Kantoor AW Groep

Lift

Koffiebar

Binnentuin

Toilet heren

Mindervalide toilet

Kantoor AW Groep

Toilet dames

Kantoor AW Groep

-116

-500

Meldkamer Oost-Nederland Apeldoorn architectenbureau cepezed

Nieuwe Nor Heerlen diederendirrix architectuur en stedenbouw 91

Huis van de gemeente Voorst Twello Architectenbureau De Twee Snoeken

Museum Arnhem Arnhem Benthem Crouwel Architects

Delft Campus Delft Benthem Crouwel Architects

ABE BONNEMA ARCHITECTUURPRIJS

2023

JURYRAPPORT

JURY 96

Het Bestuur van de ir. Abe Bonnema Stichting stelt voor elke editie van de Abe Bonnema Prijs een onafhankelijke, deskundige jury samen. Om een zekere continuïteit te borgen zijn in 2023 vijf leden herbenoemd. Meta Knol (voorzitter) Meta Knol is voorzitter van de jury. Zij was tot eind 2020 directeur van Museum De Lakenhal in Leiden. Daar leidde ze de grootse restauratie, uitbreiding en vernieuwing van het museum, waarmee architectenbureau Happel Cornelisse Verhoeven in 2019 de Abe Bonnema Architectuurprijs won. Als directeur van Leiden European City of Science gaf zij in 2022 leiding aan de organisatie van een Europese pilot: een wetenschapsfestival van 365 dagen voor iedereen met een nieuwsgierige geest. Kunsthistorica Meta Knol werkte eerder bij het Centraal Museum in Utrecht als conservator moderne en hedendaagse kunst. Ze schrijft over beeldende kunst en maakt tentoonstellingen, maar is ook als bestuurder en commissielid betrokken bij culturele en wetenschappelijke organisaties, zoals de Vereniging Rembrandt, Kunsten92 en de Nationale Wetenschapsagenda. Meta Knol maakt sinds 2022 deel uit van de jury. Steven Delva Steven Delva is oprichter van DELVA, een bureau dat focust op landschapsarchitectuur en stedenbouw. Steven groeide op in Zuidwest-Vlaanderen en

studeerde landschapsarchitectuur aan de Academie van Bouwkunst in Amsterdam. Het bureau zet gebiedsontwikkeling in als aanjager om zowel te verdichten, als te vergroenen en te verduurzamen. Bekende projecten zijn het stadsbos voor het VDMAterrein in Eindhoven, een nieuw duinlandschap met casino in de waterkering aan de kust van Middelkerke en Strandeiland Het Oog, een innovatief waterlandschapspark op IJburg Amsterdam. DELVA werd in 2021 verkozen tot Architect van het Jaar. Steven Delva maakt sinds 2022 deel uit van de jury. Kees Kaan Kees Kaan is hoogleraar Complex Projects en voorzitter van de afdeling Architectuur aan de TU Delft. Na een succesvolle periode bij Claus en Kaan Architecten (1987-2013) richtte Kees Kaan in 2014 bureau KAAN Architecten op, samen met partners Vincent Panhuysen en Dikkie Scipio. Zij realiseerden complexe projecten zoals de Hoge Raad der Nederlanden in Den Haag, het Institut des Sciences Moléculaires d’Orsay in Parijs en het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen. Met het universiteitsgebouw CUBE, op de campus van Tilburg University, werd KAAN Architecten in 2019 genomineerd voor de Abe Bonnema Architectuurprijs. Kees Kaan maakt sinds 2021 deel uit van de jury.

Hedwig Saam Kunsthistorica Hedwig Saam is sinds maart 2018 directeur-bestuurder van Museum Het Valkhof in Nijmegen. Daarvoor was zij directeur van het Nationaal Militair Museum in Soesterberg, toen dat project de Abe Bonnema Architectuurprijs 2015 won. In Engeland vervulde zij eerder een adviesfunctie voor English Heritage. Terug in Nederland koos zij voor de cultuursector en werkte als docent aan de Design Academy en als (adjunct-)directeur van musea in Amersfoort, Hilversum en Arnhem. Hedwig Saam studeerde kunstgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht en journalistiek aan de School voor Journalistiek. Sinds 2021 maakt Hedwig Saam deel uit van de jury. Gus Tielens Gus Tielens won samen met Mike Korth en Marcel Lok de Abe Bonnema Architectuurprijs 2021 voor woningbouwproject Spaarndammerhart in Amsterdam. Ze is opgeleid aan de TU Berlijn en de TU Delft. In 2001 richtte zij samen met Mike Korth Korth Tielens Architecten op. Het bureau is werkzaam in architectuur, publieke ruimte en infrastructuur. Naast verschillende nominaties ontving het bureau voor eerder werk onder andere de Charlotte Köhler Prijs, de Zuiderkerkprijs, de Architectuurprijs van Almere

Vlnr: Marc Visser, Gus Tielens, Steven Delva, Kees Kaan, Meta Knol, Hedwig Saam, Nathalie de Vries en van Haarlem. Gus Tielens is ook verbonden aan verschillende architectuur- en kunstopleidingen. Gus Tielens maakt sinds 2022 deel uit van de jury. Nathalie de Vries Nathalie de Vries is mede-oprichter van MVRDV en architect-stedenbouwkundige. In de afgelopen dertig jaar realiseerde zij met haar bureau een breed scala aan projecten in binnen- en buitenland. Naast haar ontwerpwerk is zij ook vaak werkzaam als adviseur in de publieke sector en geeft zij veelvuldig les aan universiteiten.

Sinds 2021 is zij Stadsbouwmeester van de gemeente Groningen. Daarnaast is zij sinds eind 2018 praktijkhoogleraar Public Building aan de TU Delft. In het verleden is zij ook Spoorbouwmeester van NS/ProRail en voorzitter van de Branchevereniging Nederlandse Architectenbureaus (BNA) geweest. Nathalie de Vries is in 2023 toegetreden tot de jury.

Secretaris van de jury (zonder stemrecht) is Marc A. Visser, directeur van hûs en hiem, adviseurs ruimtelijke kwaliteit in Fryslân. 97

JURYRAPPORT 98

Werkwijze De werkwijze van de jury wijkt niet sterk af van de jurering in eerdere jaren. Na een schriftelijke voorbereiding zijn de inzendingen tijdens de eerste bijeenkomst aan de formele criteria uit het reglement getoetst. De algemene beoordelingscriteria uit het reglement blijven goed toepasbaar. Op basis van het jaarthema Optimisme zijn aanvullende aspecten benoemd die van belang worden geacht bij de beoordeling. Na een aantal beoordelingsrondes is een voorselectie gemaakt van tien inzendingen. Deze tien geselecteerde projecten zijn gedurende twee excursiedagen ter plaatse bezocht, waarbij de ontwerpers en soms ook de opdrachtgever toelichting gaven. Tijdens het slotberaad zijn vijf inzendingen genomineerd. De jury was unaniem in het aanwijzen van de winnende inzending voor de Abe Bonnema Architectuurprijs 2023. Met de conclusies en aanbevelingen in het juryrapport is door de volledige jury ingestemd. Formele toetsing Tijdens de eerste zitting is gebleken dat juryleden geen zodanige betrokkenheid hebben bij één of meerdere inzendingen dat de onafhankelijke oordeelsvorming daardoor wordt beïnvloed. Weliswaar vervult een van de

juryleden nu het stadsbouwmeesterschap van Groningen, zij is echter niet betrokken geweest bij de Kunstwerf. Voor de prijs komen gebouwen in aanmerking die in Nederland zijn opgeleverd in 2021 of 2022. Daaraan voldoen alle inzendingen. Alle betrokken architecten staan ingeschreven in het Architectenregister. Getoetst aan ontvankelijkheidseisen en aan de formele criteria valt er één inzending af, omdat deze geruime tijd na het verstrijken van de deadline als nazending is ingediend. Daarop besluit de jury dat deze inzending niet ontvankelijk is. Karakteristiek van de inzendingen Voor de Abe Bonnema Architectuurprijs 2023 zijn 60 projecten ingediend. Dit aantal is net iets meer dan de 56 inzendingen van de vorige editie in 2021. Eén architectenbureau stuurde drie projecten in, twee andere bureaus hebben elk twee inzendingen gedaan. Bijna de helft van de inzendingen heeft betrekking op woningbouw (29), onder de overige inzendingen zijn onderwijsgebouwen (14) bedrijfsgebouwen (8), theaters, musea, horeca/hotel, een ziekenhuis en een station. De geografische spreiding over Nederland is ruim, van Vlieland tot Maastricht en van Middelburg tot Veenoord in Drenthe. Alleen de provincie Overijssel is niet vertegenwoordigd. In Amsterdam staan negentien van de ingezonden gebouwen, in Rotterdam zijn dat er vijf.

Beoordelingscriteria Basis voor de beoordeling door de jury is het door het bestuur van de ir. Abe Bonnema Stichting vastgestelde reglement. De prijs is bestemd voor de architect van een gebouw dat in de afgelopen twee jaar (2021/2022) in Nederland is opgeleverd en dat naar het oordeel van de jury een prestatie is van uitzonderlijke, hoogwaardige architectonische kwaliteit, die toekomstige generaties inspireert en die tot voorbeeld strekt. Het gaat om de integrale beheersing van alle aspecten van het vak. De winnaar moet op alle fronten uitblinken. Kader voor de beoordeling van de inzendingen biedt het integrale samenspel van de criteria functionele kwaliteit (gebruikswaarde), architectonische en stedenbouwkundige kwaliteit (belevingswaarde) en bijdrage aan duurzame ontwikkeling (toekomstwaarde). Naast deze criteria, die hun oorsprong hebben in de Vitruviaanse begrippen firmitas, utilitas en venustas, hanteert de jury de door Floris Alkemade geformuleerde ‘basiswaarden voor goede architectuur’: het gaat erom moedig, barmhartig en utopisch te zijn. Dit zijn goed gekozen termen omdat ze volgens de jury tijdloos zijn. Het jaarthema Optimisme vormt een aanvullend aandachtspunt bij de beoordeling. In de aankondiging voor de Abe Bonnema Architectuurprijs 2023 is

het jaarthema als volgt geformuleerd: Projecten van Abe Bonnema getuigen van een doordachte en heldere ontwerpbenadering, waarbij logica en rationaliteit een belangrijke rol spelen in het creëren van efficiënte en duurzame gebouwen. Bonnema’s bekwaamheid om complexe problemen op te lossen met een gevoel voor orde en structuur heeft bijgedragen aan het creëren van inspirerende en optimistische architectuur. Bij de beoordeling van de inzendingen zal de jury speciale aandacht besteden aan projecten die een optimistische en hoopvolle visie op de toekomst uitstralen. Dit kunnen bijvoorbeeld projecten zijn die innovatieve oplossingen bieden voor ecologische of maatschappelijke uitdagingen of gebouwen met een positieve impact op de omgeving. De focus op het thema optimisme kan ook worden gebruikt om architecten te belonen die blijkens hun inzending getuigen van een positieve kijk op de toekomst. Het discours van de jury bouwt voort op de discussie die werd gevoerd bij de Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten 2022. Bij de Abe Bonnema Architectuurprijs staat meer op het spel: bijdragen aan duurzame ontwikkeling is tegenwoordig een absolute must. Voor de jury is het vanzelfsprekend dat bij alle projecten

duurzaamheidsmaatregelen zijn genomen. De mate waarin dat gebeurt en op welke manier dat gebeurt verschilt echter nogal. De jury beseft dat de voor deze editie ingediende projecten weliswaar zijn gebouwd in 2021-2022, maar waarschijnlijk al rond 2015 of nog eerder in opdracht zijn gegeven. Sommige ontwerpen zijn experimenteel, andere zijn nog gebaseerd op de toenmalige inzichten en het gedachtegoed uit die tijd. Naast bouwtechnische duurzaamheid, vindt de jury het ook van groot belang dat een gebouw lang actueel blijft en gebruikt kan worden in veranderende omstandigheden. Tijdloosheid is in dat opzicht een mooi begrip. Als je een gebouw over twintig jaar moet slopen of de helft opnieuw moet bouwen - ook al is het bij wijze van spreken van hout - is er uiteindelijk geen sprake van een substantiële bijdrage aan duurzame ontwikkeling. Enkele ingezonden projecten betreffen hergebruik van op zichzelf niet heel bijzondere gebouwen die geen speciale culturele of architectonische waarde hebben maar vanwege hun materiële waarde worden hergebruikt en getransformeerd. De jury is positief over deze ontwikkeling, die stemt tot optimisme. Het begint gemeengoed te worden om eerst de mogelijkheden van hergebruik te onderzoeken en pas in tweede instantie geheel of gedeeltelijke nieuwbouw te overwegen, in plaats van rücksichtslos te slopen. Voor de jury van deze 99

architectuurprijs ligt de focus op kwaliteit, pure schoonheid en zuivere architectuur. Als je bouwt en daarmee dus materiaal en energie investeert, ga dan een stap verder dan de standaard en wees zo moedig om meer te doen dan een strikte interpretatie van de opdracht voorschrijft. Dit vraagt ook om actief en meedenkend opdrachtgeverschap. De jury zoekt naar toekomstbestendige architectuur die getuigt van een geloofwaardig optimisme en een intense schoonheid. Waarbij zichtbaar is dat de architect vanaf de eerste tot de laatste snik toegewijd is geweest in het proces. Waarbij dat proces geleid heeft tot prachtige architectuur en ruimtelijke kwaliteit als basis voor een bijdrage aan duurzame ontwikkeling. Architectuur die zichzelf vernieuwt, vraagt om systeemverandering. Het loont om te onderzoeken hoe je verandering teweeg kunt brengen voorbij de gangbare modus operandi, en je samenwerkingspartners ertoe kunt bewegen om deel te nemen aan het onderzoek naar een duurzame, toekomstbestendige architectuur. Dat kan betekenen dat er geschoven moet worden met investeringen, dat particulier bezit openbaar beschikbaar komt of dat zelfs de hele opgave ter discussie wordt gesteld. “Het kan wel zijn dat dat uw vraag was aan mij, maar als ik kijk wat de ambitie daarachter is, zou ik het toch iets 100

anders aanpakken.” De moed hebben om daaraan vast te houden, misschien zelfs ten koste van het verliezen van de opdracht, is niet eenvoudig. Met een goede strategie kunnen evenwel bakens verzet worden. Als het lukt om dat voor elkaar te krijgen én er ontstaat een overtuigend architectonisch concept, dan creëer je echt impact en kan architectuur bijdragen aan maatschappelijke meerwaarde. Voorbij de opdracht. Dát is goede, vernieuwende architectuur. In de basis is dat ook het verschil tussen bouwen en architectuur. Samenvattend besteedt de jury van de Abe Bonnema Prijs aandacht aan moedige projecten met een integrale kwaliteit, die voorbeeldstellend zijn voor de architectuur in Nederland. Observaties De kracht van de Abe Bonnema Prijs schuilt in de vakinhoudelijke argumentatie. Belangrijk voor de jurering is het bezoeken van de projecten en ter plekke horen wat de betrokken architecten erover te vertellen hebben. De jury wil het gebouw kunnen ervaren: aanraken, voelen, ruiken, beleven. De jury neemt daar de tijd voor en wil daar ook woorden aan kunnen geven. Op deze manier werden tien projecten bezocht. Daaruit werden uiteindelijk

vijf inzendingen genomineerd. De jury nomineerde twee nieuwbouw woningbouwprojecten (Groenmarkt en Jonas), twee getransformeerde gebouwen met uitbreiding (Pillows en Schoenenkwartier) en één nieuw cultureel gebouw (Kunstwerf). Programmatisch zijn er verschillen tussen de projecten. Wat de nominaties gemeen hebben, is dat zij alle vijf het stedelijk weefsel rondom het gebouw repareren en de openbare ruimte eromheen activeren. Het stimuleren van ontmoeting blijkt een belangrijke onderliggende doelstelling. De tuin van Pillows vloeit naadloos over in het Oosterpark, op de kop van de pier in IJburg creëert Jonas een stadsstrand en amfitheater, het Schoenenkwartier zoekt de dialoog met het Raadhuisplein, de gebouwen bij Groenmarkt omarmen een openbaar (speel)plein en bij de Kunstwerf vormt de ruimte rondom het gebouw zowel decor als podium voor ontmoeting. Aan de toekenning van de vijf nominaties ging een zorgvuldig selectieproces vooraf. De jury spreekt ook haar waardering uit over de vijf projecten die wel bezocht zijn maar die uiteindelijk afvielen bij de keuze voor de nominaties. Dat zijn ook projecten met uitzonderlijke kwaliteiten.

Vermeldingen De kracht van het Zuidpleintheater in Rotterdam van architectenbureau De Zwarte Hond ligt volgens de jury in de beloftevolle stedenbouwkundige positionering, waarmee de openbare ruimte rondom in positieve zin wordt geactiveerd. Het gebouw is van binnen en van buiten een aanwinst voor de stad. Het is knap hoe in deze sociaal kwetsbare omgeving een kloek en robuust gebouw is ontworpen waarbij de gevel met zijn ragfijne voile een sensibel decor vormt voor nieuwe levendigheid. Er is ook waardering voor de mogelijkheden van meervoudig gebruik van de vlakke zaal en foyer voor de buurt. Het Biobased kunstenaarsverblijf van architectenbureau SLA, eveneens in Rotterdam, ziet de jury als een moedig en gedurfd experiment met biobased/ natuurlijke materialen. Het gebouw oogt letterlijk en figuurlijk dwars en de positie schuurt enigszins op de beschikbare kavel. In het gebouw zijn op een liefdevolle wijze genereuze, poëtische ruimtes ontstaan met hoge gebruiks- en belevingswaarde. In de uitvoering laat dit experiment nog wel bouwkundige kwetsbaarheden zien. De vernieuwing van het Willem I College in Tilburg door Nieuwe Architecten getuigt van een aanstekelijk enthousiasme voor het toepassen van hout als

constructiemateriaal. Maatvoering en het spannende lijnenspel leveren binnen het doelmatig opgezette onderwijsgebouw een stoer beeld op. De jury vindt het wel een gemiste kans dat het voorplein niet is meegenomen in de uitwerking en daardoor nauwelijks een relatie krijgt met het programma aan de voorzijde in het gebouw.

‘De jury wil de gebouwen kunnen aanraken, voelen, ruiken, beleven’ Er zijn bij deze editie verschillende inzendingen van woongebouwen waarbij sprake is van collectief privaat opdrachtgeverschap (CPO). De architectonische expressie van het gebouw Wij_land van architectenbureau Space&Matter springt er bij deze categorie bovenuit. Ook binnen dit deel van IJburg in Amsterdam beschouwt de jury de compositie van dit woonblok als een verademing

in het omgevingsbeeld. De initiatiefnemers hebben woningen met collectieve voorzieningen gecreëerd met hoge gebruiks- en belevingswaarde en verdienen een prijs voor optimisme en doorzettingsvermogen. De Voortuinen in Amsterdam is een tot woongebouw getransformeerd kantoorgebouw. Architectenbureau Elephant is er volgens de jury in geslaagd om er een frisse, sprankelende en vernieuwende ‘verticale stad’ van te maken. Een gebouw dat origineel en vernieuwend is, juist doordat het ontstaan is uit het bestaande gebouw van architect Arthur Staal. De woningplattegronden worden royaal dankzij het enorme balkon. De vondst van een dubbel ontsluitingssysteem – binnendoor via de lift en via de balkons buitenom – levert een spectaculair gevelbeeld. Gelet op de soms grove detaillering betreurt de jury het dat de architect niet betrokken is geweest bij de uitvoering. De jury van de Abe Bonnema Prijs is zich er terdege van bewust dat de huidige contractvormen veelal niet meer voorzien in een complete rol van de architect, van ontwerp tot en met oplevering. De jury roept opdrachtgevers op om architecten weer te betrekken bij de regie en de controle over de uitvoering van hun ontwerpen. Het is zo pijnlijk zichtbaar en voelbaar als dat niet het geval is. 101

Nominaties De jury heeft grote waardering voor het ontwerp van Pillows Grand Boutique Hotel Maurits at the Park. Het succes van het hele project Pillows is de integrale totaalaanpak van interieur tot landschapsontwerp. De nauwkeurige positionering van de uitbreiding is een ijzersterke strategische keuze. Fenomenaal is dat het daarop gedrapeerde groen in aansluiting op het park tot aan de haarvaten van het hotel is doorgetrokken. Voelbaar is dat er uit het ontwerp een grote fascinatie spreekt voor het DNA van het bestaande gebouw. Op dat DNA wordt door Winhov op bewonderenswaardige wijze verder voortgeborduurd. Het nieuwe ensemble is een inspirerend voorbeeld waarbij de transformatie van een karakteristiek gebouw als een katalysator de openbare ruimte eromheen activeert. Pillows is een bijzondere aanwinst voor de stad. De jury vindt het Schoenenkwartier in Waalwijk een verbluffend geslaagde transformatie van een op het eerste gezicht niet zo bijzonder betonnen kantoorgebouw. Het getuigt van lef en moed om dit casco te hergebruiken en via een aantal slimme ingrepen volledig nieuw leven in te blazen. In het voormalige kantoorgebouw zijn grote kijkgaten gezaagd waarmee een fascinerende kijkdoos is gecreëerd. Civic architects lijkt bewust te 102

spelen met een aantal ruimtelijke contradicties en onevenwichtigheden, die zichtbaar worden mede dankzij de cocreaties van andere ontwerpers en overige betrokkenen. De hoge gebruikswaarde en daarmee ook de toekomstwaarde zijn mede gelegen in het feit dat de community in Waalwijk nadrukkelijk verbinding met het gebouw heeft gemaakt. Vanuit maatschappelijk perspectief én als voorbeeld van transformatie is het Schoenenkwartier optimistisch en inspirerend. Jonas op IJburg onderscheidt zich van andere woongebouwen door de vele collectieve voorzieningen in het gebouw. Doordat de woningen in het gebouw iets kleiner zijn, wordt collectieve ruimtelijke meerwaarde mogelijk. De waardering van de jury voor Orange Architects strekt zich uit over uiteenlopende aspecten. Stedenbouwkundig wordt de ligging op een pier maximaal uitgebuit, de architectuur van het gebouw zelf is krachtig en ook de kwaliteit van materialen en afwerkingen zijn van een hoog niveau. Het concept van de canyon met houten hellingbanen en galerijen is in ruimtelijk opzicht spectaculair en bezit de hoogste belevingswaarde. De daktuin vindt de jury zeer geslaagd. Jonas biedt een optimistisch perspectief op een nieuwe bouwcultuur met collectief wonen in een dichtbevolkte stad. Orange Architects geeft een vanzelfsprekend en bijzonder antwoord op het actuele woningvraagstuk.

RESULTAAT VAN DE BEOORDELING 104

Pag. Architectenbureau

Inzending

Plaats

derksen|windt architecten

Een markant houten huis

Monster

Mirck Architecture

Daylighthouse 4

Groene Hart

Kort Geytenbeek Architecten

Duinvilla Haamstede

Burgh-Haamstede

Zeinstra Veerbeek Architecten

Duinhuis Wulk

Vlieland

Jeroen de Nijs

Living in the Park

Alkmaar

9graden architectuur

Woonhuis Lichtenberg

Amersfoort

havermans : hielkema architecten

Woonhuis VtK

Breda

HILBERINKBOSCH architecten

Mijn Groene Loper

Maastricht

LEVS architecten

De Bocht

Amsterdam

DP6 architectuurstudio

Malieklos

Rotterdam

Pleasant Places Happy People

Heesterburgh

Den Bosch

BOLD

Amsterdam

Architectenbureau Ruben Wennekers

Gillis

Amsterdam

moriko kira architect

Woongemeenschap Ebbingehof

Groningen

HD architecten

Villa Florian | Woonzorg Blaricum

Blaricum

Benthem Crouwel Architects

LAB42

Amsterdam

LIAG architecten en bouwadviseurs

Aurora

Wageningen

Grosfeld Bekkers van der Velde Architecten

OBS De Wildschut

Gilze

ORGA architect

Basisschool De Verwondering

Almere

Rothuizen Architecten en Adviseurs

Joint Reseach Center Zeeland

Middelburg

Povše & Timmermans architecten ingenieurs

IKC de Koperwiek

Venlo

Frencken Scholl Architecten

Kindcentrum Rodenrijs

Berkel en Rodenrijs

Povše & Timmermans architecten ingenieurs

Kindcentrum Bekkerveld

Heerlen

2by4-architects

Gulpen Recreational Park

Gulpen

MxM

Restaurant Locals

Geldermalsen

Houweling Architecten

Nieuwbouw campershowroom kavel B4 Oudeland

Berkel en Rodenrijs

AW Groep

Watertoren Bollenstreek

Hillegom

Atelier Zweers

Studiogebouw A

Amsterdam

architectenbureau cepezed

Meldkamer Oost-Nederland

Apeldoorn

diederendirrix architectuur en stedenbouw

Nieuwe Nor

Heerlen

III

Inzending

Plaats

Architectenbureau De Twee Snoeken

Huis van de gemeente Voorst

Twello

Benthem Crouwel Architects

Museum Arnhem

Arnhem

Benthem Crouwel Architects

Delft Campus

Delft

Barcode Architects

Sluishuis

Amsterdam

GAAGA architectural design and engineering

Het Bosbad

Eindhoven

natrufied architecture

Wooncoöperatie de Warren

Amsterdam

Architectuur MAKEN

Hortus Ludi

Nijmegen

Specht architectuur en stedenbouw

Elzenhof

Veenoord

Marlies Rohmer Architecture & Urbanism

Verdichting De Velst

Heemskerk

Moke Architecten

Basisschool de Wereldburger

Amsterdam

BDG Architecten

Aeres Hogeschool Almere

Almere

Molenaar & Co architecten

Zuider Gymnasium

Rotterdam

De Zwarte Hond

SuperHub Meerstad

Meerstad

de Architekten Cie.

EDGE Amsterdam West

Amsterdam

x x

III

EGM architecten

Radboudumc Hoofdgebouw

Nijmegen

Studioninedots

De Jakoba

Amsterdam

Team V Architectuur

HAUT

Amsterdam

Powerhouse Company

Jakoba Mulderhuis

Amsterdam

x x

Paul de Ruiter Architects

Langeveld Building

Rotterdam

Space & Matter

Wij_land

Amsterdam

bureau SLA

Biobased kunstenaarsverblijf

Rotterdam

De Zwarte Hond

Theater Zuidplein

Rotterdam

Nieuwe Architecten

Vernieuwing Koning Willem I College

’s-Hertogenbosch

x x

Elephant

De Voortuinen

Amsterdam

Orange Architects

Jonas, IJburg

Amsterdam

NOMINATIE

Office Winhov

Pillows Grand Boutique Hotel Maurits at the Park

Amsterdam

NOMINATIE

Civic Architects

Schoenenkwartier

Waalwijk

NOMINATIE

Ronald Janssen Architecten

Groenmarkt

Amsterdam

NOMINATIE

Ard de Vries Architecten & Studio Donna van Milligen Bielke

De Kunstwerf

Groningen

WINNAAR

RESULTAAT VAN DE BEOORDELING

Pag. Architectenbureau

105

EERDERE WINNAARS

In de oneven jaren wordt de Abe Bonnema Architectuurprijs uitgereikt.

Het Nieuwe Rijksmuseum, Amsterdam 2013 Cruz y Ortiz Arquitectos Antonio Cruz Antonio Ortiz 2015 Nationaal Militair Museum, Soest

Felix Claus Dick van Wageningen Architecten Dick van Wageningen 2017 Stadhuiskwartier, Deventer

Neutelings Riedijk architecten Michiel Riedijk 2019 Museum de Lakenhal, Leiden

Happel Cornelisse Verhoeven Ninke Happel Floris Cornelisse Paul Verhoeven 2021 Spaarndammerhart, Amsterdam

Korth Tielens Architecten, Marcel Lok_Architect Mike Korth Gus Tielens Marcel Lok 2023

108

De Kunstwerf, Groningen Ard de Vries Architecten Studio Donna van Milligen Bielke

2013

ARCH ITE 2017

2015

2021

EC TU U R

2023

2019

109

In de even jaren wordt de Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten uitgereikt.

2014 Koepel Op De Overplaats, Heemstede

BureauVanEig /INBO Marjolein van Eig 2016 Landgoed Valkenberg, Dinkelland

Ard de Vries Architecten Ard de Vries 2018 Huis Aan Het Meer, Oudega

Studio Nauta Jan Nauta 2020 Basisschool Veerkracht, Amsterdam

Studio Ard Hoksbergen Ard Hoksbergen 2022 Dijkhuis, Strijensas

la-di-da design & architecture Laura van Santen Diederik de Koning 110

2014

JON ARCHIT 2016

2022

NGE TECTEN 2018

2020

111

112

ABE BONNEMA

EN HET FRIES MUSEUM Tien jaar geleden opende Koningin Maxima de nieuwbouw van het Fries Museum aan het Wilhelminaplein in Leeuwarden. Vier weken later, op 11 oktober 2013, vond in het museum de uitreiking van de eerste Abe Bonnema Architectuurprijs plaats.

Het zijn de eerste twee tastbare bewijzen van het legaat dat architect Abe Bonnema (1926-2001) naliet. Nieuwbouw van het Fries Museum werd mogelijk en het prijzenlandschap voor architecten veranderde. De Abe Bonnema Prijs wordt immers jaarlijks uitgereikt: in het oneven jaar aan de architect van het beste gebouw in Nederland van de afgelopen twee jaar en in het even jaar aan een jonge architect (onder de 40 jaar) waarmee jong talent wordt aangemoedigd.In het overzicht op pagina 108-111 staan alle prijswinnende gebouwen van de afgelopen tien jaar afgebeeld. Toen Abe Bonnema in 2001 overleed, werd duidelijk dat hij naast een grote

gebouwde erfenis ook een bijzondere extra verrassing aan Leeuwarden naliet. Hij legateerde achttien miljoen euro aan Leeuwarden, op voorwaarde dat met dit bedrag aan het Zaailand een nieuw gebouw voor het Fries Museum zou worden gerealiseerd en dat Hubert-Jan Henket daarvan de architect zou worden. De gemeente aanvaardde uiteindelijk deze opdracht en het nieuwe museumgebouw opende in 2013 zijn deuren. Het gebouw was een van de pijlers onder de complete metamorfose van het Zaailand. Daar moest destijds wel enige weerstand voor overwonnen worden, maar het huidige plein blijkt een aanwinst voor de stad

te zijn, waar zowel de markt, de kermis en grote eenmalige theaterproducties als The Passion zich thuis voelen. Het Fries Museum ontving op de nieuwe plek sindsdien meer dan 1,4 miljoen bezoekers. Tentoonstellingen over Alma-Tadema, M.C. Escher en Mata Hari waren zeer succesvol. In de centrale hal van het museum worden jaarlijks alle inzendingen voor de Abe Bonnema Prijs geëxposeerd. Ook met subsidies en eigen initiatieven, zoals de Abe Bonnema leerstoel aan twee universiteiten, draagt de ir. Abe Bonnema Stichting bij aan het culturele leven en het architectuurklimaat in Nederland. 113

COLOFON

Tekst, samenstelling en redactie Marc A. Visser Interview Kirsten Hannema Eindredactie Stella Reydon Ontwerp BW H ontwerpers Druk Rekladruk Oplage 300 ISBN 978-90-903796-7-8

Fotoverantwoording Stijn Bollaert - omslag en 8-14, Iwan Baan 10, Oof Verschuren 16, Sebastian van Damme 22-28, Stijn Bollaert en Marije Kuiper 30-36, Stefan Müller 38-44, Sebastian van Damme 46-52, Marcel van der Burg 56, Stijn Poelstra 57, Scagliola Brakkee 58, Jeroen Verrecht 59, Marcel van der Burg 60, Aiste Rakauskaite 61, Sebastian van Damme 62, Jannes Linders 63, Peter Tijhuis 64, Scagliola Brakkee 65, Ernst van Raaphorst 66, Ronald Tilleman en Ronald Zijlstra 67, Luuk Kramer 68, Hennie Raaymakers en Gerard van Beek 69, Thijs Wolzak 70, Roos Aldershoff en Andreas Secci 71 , Marieke Kijk in de Vegte 72, Nick Bookelaar 73, Jeroen Musch 74, Max Hart Nibbrig 75, Ossip van Duivenbode en Hans Wilschut 76, René de Wit 77, Katje Effting 77, Ruden Riemens en Kort Geytenbeek Architecten 78, Laurens Kuipers 78, Peter Baas 79, Stijn Poelstra 79, René de Wit 80, Jeroen Musch 80, Ossip van Duivenbode 81, Scagliola Brakkee 81, Valentijn Kortekaas 81, Scagliola Brakkee 82, Ruben Wennekers en Random Studio 82, Moriko Kira Architect 83, Bart van Hoek 84, Jannes Linders 84, Ronald Tilleman 85, Bart van Hoek 85, rubenvisser.com 86, Ruden Riemens 86, John Sondeyker 87, Frencken Scholl Architecten 87, John Sondeyker en Peter Littmann 88, 2by4-architects 88, Mark Verwey 89, Robert Koelewijn 89, Arnaud Roelofsz 90, MWH Hart Nibbrig 90, Lucas van der Wee 91, Mitchell van Eijk 91, Joep Jacobs 92, Jannes Linders 92-93, Stijn Bollaert 103, Duccio Malagamba 108 (2013), Christian Richters 108 (2015), Daria Scagliola & Stijn Brakkee 108 (2017), Karin Borghouts 109 (2019), Dennis de Smet 109 (2021), Stijn Bollaert 109 (2023), Allard van der Hoek 110 (2014), Kim Zwarts 110 (2016), Frank van der Salm 111 (2018), Milad Pallesh 111 (2020), Jeannette Slütter 111 (2022), Gerard van Beek 112

Uitgave De in deze uitgave gepubliceerde teksten en afbeeldingen van de inzendingen voor de Abe Bonnema Architectuurprijs 2023 zijn aangeleverd door de deelnemende architectenbureaus. Door akkoordverklaring met het reglement van de Abe Bonnema Prijs hebben de deelnemers aan de Abe Bonnema Stichting het recht gegeven om alle ingezonden afbeeldingen rechtenvrij te gebruiken in publicaties, tentoonstellingen, de website en voor promotionele activiteiten met betrekking tot de Abe Bonnema Prijs. Voor afbeelding, publicatie of tentoonstelling op andere wijze is nadrukkelijke toestemming van het desbetreffende architectenbureau en/ of van de rechthebbende fotograaf vereist.Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming vooraf van de ir. Abe Bonnema Stichting. secretariaat Abe Bonnema Prijs p/a hûs en hiem Johan Willem Frisostraat 1 8933 BN Leeuwarden www.abebonnemaprijs.nl  abebonnemaprijs @abebonnemaprijs

OPTIMISME

De Abe Bonnema Architectuurprijs 2023 vestigt de aandacht op architecten die in 2021 en 2022 in Nederland bijzondere gebouwen hebben gerealiseerd. Een onafhankelijke jury nomineerde voor deze prestigieuze architectuurprijs vijf ontwerpers van projecten met uitzonderlijke kwaliteit: twee culturele gebouwen, twee woningbouwprojecten en één hotel. Voor de jury van deze architectuurprijs ligt de focus op integrale kwaliteit, pure schoonheid en zuivere architectuur. Dit jaar aangevuld met de zoektocht naar architecten die een optimistische visie op de toekomst uitstralen bijvoorbeeld door innovatieve oplossingen te bieden voor ecologische of maatschappelijke uitdagingen. Of omdat het gebouw een positieve impact heeft op de omgeving. Optimisme dat ook zichtbaar is in de houding van de architect die van de eerste tot de laatste snik toegewijd is of de moed heeft om meer te doen dan de opdrachtgever vraagt. Deze uitgave van de ir. Abe Bonnema Stichting bevat alle inzendingen, het oordeel van de jury en een interview met architecten Ard de Vries en Donna van Milligen Bielke, winnaars van de Abe Bonnema Architectuurprijs 2023 met de Kunstwerf in Groningen.