steentijd
prehistorie
nieuwe steentijd
10 000 100 000
klassieke oudheid middeleeuwen
moderne tijd
vroegmoderne tijd hedendaagse tijd
Als je dit pictogram ziet staan, betekent dit dat je het antwoord op de vraag of opdracht moet opzoeken.
a Leg in je eigen woorden uit wat geschiedenis als wetenschappelijke discipline inhoudt.
b Wat is het verschil tussen geschiedenis en archeologie?
c Wat is het verschil tussen geschiedenis en biologie?
d Wat is het verschil tussen geschiedenis en aardrijkskunde?
Anoniem, Charles Darwin in zijn latere jaren, 1869.
Anoniem, opgravingen klooster van Tommarp, Zweden, 2005.
©JakubHałun(CCBY -SA40)
lagen van kalksteen in Paphos, Cyprus, 1999.
Het historisch referentiekader helpt ons het menselijk verleden te bestuderen. Dit kader bestaat uit drie dimensies: tijd, ruimte en de maatschappelijke domeinen.
a We kunnen het verleden structureren aan de hand van tijdlijnen. Vergelijk onderstaande tijdlijnen en die op de volgende pagina met elkaar. Wat valt hierbij op?
oude steentijd prehistorie
industriële samenleving
nieuwe steentijd
postindustriële samenleving
prehistorie klassieke oudheid middeleeuwen moderne tijd
oude nabije oosten
vroegmoderne tijd
tijd
hedendaagse tijd
vroegmoderne tijd
interbellum
wederopbouw en Koude Oorlog
1565-1783 koloniale tijd en revolutie
1789
1783-1860 de nieuwe natie 1492
1861-1865 burgeroorlog
1945
1930-1940 de Grote Depressie
1890-1913 tijd van vooruitgang
1992-2000 dotcom tijdperk
1947-1991 Koude Oorlog
1865-1889 heropbouw en industrialisatie
1914-1929
2000-2021 War on Terror
Eerste Wereldoorlog en roaring twenties
1941-1945
Tweede Wereldoorlog
Het vak geschiedenis behandelt in een periode van zes jaar het verhaal van de mensheid van de prehistorie tot het heden. In Janus 5 zagen we de moderne tijd. In Janus 6 bekijken we de geschiedenis van de hedendaagse tijd, de periode waarin we zelf leven. Vermits we in deze periode veel ontlenen aan de voorgaande, gaan we eerst nog even in op het grotere geheel. Historici delen het verleden namelijk op in zeven tijdvakken of -periodes.
ontstaan eerste mensachtigen uitvinding van het schrift 3300
2 300 000
prehistorie
200 000 250 000
100 000
10 000
De prehistorie, letterlijk vóór-geschiedenis, is de periode waarin geen schriftelijke bronnen werden opgesteld. De studie van dit tijdvak is dan ook het domein van de archeologie, die materiële bronnen bestudeert. Algemeen vertrekt men vanaf het verschijnen van de eerste mensachtigen, rond 2 300 000 v.Chr. De uitvinding van het schrift rond 3300 v.Chr vormt het eindpunt van de periode. De afbakening van de prehistorie is erg regiogebonden, aangezien het schrift niet overal op hetzelfde moment werd uitgevonden of geïntroduceerd. De exacte data zijn dan ook voer voor een eeuwige discussie.
De indeling van de prehistorie gebeurt op basis van belangrijke momenten of scharnierpunten in de culturele, technologische of socio-economische ontwikkeling van de mens. Zo kunnen we de prehistorie verder opdelen in de steen-, brons- en ijzertijd. De technologische evoluties die hiermee gepaard gingen, vormen de voornaamste parameters. Aanvankelijk leefden mensen in kleine groepen als jager-verzamelaars. Vanaf de neolithische revolutie ging men aan landbouw doen en vestigde men zich op een vaste plaats.
In de lessen geschiedenis gaan we net als historici op zoek naar antwoorden op historische vragen. Een historische vraag speelt zich altijd af op een bepaalde plaats en tijd in het verleden en binnen een van de maatschappelijke domeinen.
a Kruis in onderstaand overzicht aan welke vragen correcte historische vragen zijn. Pas de overige aan zodat het wel correcte historische vragen worden.
Hoe kwamen Europese jager-verzamelaars aan voedsel in de periode voor de neolithische revolutie?
Wat waren de belangrijkste technologische ontwikkelingen tijdens de steentijd op het Amerikaanse continent?
Wanneer kunnen we de prehistorie situeren?
Welke rol speelden religie en rituelen tijdens de prehistorie in Aziatische samenlevingen?
Wie was Charles Darwin?
Hoe organiseerden de vroegste menselijke samenlevingen zich?
Wat maakt een mens tot mens?
uitvinding van het schrift
oude nabije oosten 3300
ontstaan van de Griekse stadstaten / Rome
800
800 3300
Met het ‘oude nabije oosten’ wordt de periode vanaf de uitvinding van het schrift aangeduid. In dit tijdvak ontstonden en groeiden de eerste grote en complexe samenlevingen en culturen, zoals de Assyrische, Babylonische, Mesopotamische en Egyptische beschaving. Vanaf het begin van deze periode beschikken we dan ook over geschreven bronnen. Het oude nabije oosten duurde ongeveer 2500 jaar, tot het ontstaan van de Griekse stadstaten en de stichting van Rome.
De Vruchtbare Sikkel, ca. 3000 v.Chr.
Stap 2
Om een historische vraag te beantwoorden, moeten we historische bronnen bestuderen. Voordat men een historisch werk kan opstellen, dienen de historische bron(nen) onderzocht te worden waarmee de historisch vraag wordt beantwoord. Een historisch werk is dus het resultaat van een bronnenonderzoek. Een historisch werk kan later ook zelf een historische bron worden, bijvoorbeeld om te onderzoeken hoe men in het verleden aan historisch onderzoek deed.
a Kruis aan over welk(e) domein(en) onderstaande bronnen ons iets leren.
piramides van Gizeh
Codex Hammurabi, de eerste gekende wettekst voorkamer graf Toetanchamon
ontstaan van de Griekse
klassieke oudheid
Tijdens de eerst fase van de klassieke oudheid was de Griekse beschaving politiek en cultureel dominant in het Middellandse Zeegebied. Daarna nam de Romeinse beschaving die rol over. Vooral vanuit een Europees perspectief was dit tijdvak erg belangrijk, ook voor de daaropvolgende periodes.
a Geef enkele kenmerkende innovaties van deze beschavingen die onze huidige maatschappij mee gevormd hebben.
3
Historische bronnen kunnen in twee verschillende soorten opgedeeld worden: geschreven en ongeschreven bronnen. De groep van de ongeschreven bronnen bestaat uit materiële en gesproken bronnen.
b Hieronder vind je twee bronnen uit de klassieke oudheid. Bepaal voor elk hiervan welk type bron het is. Motiveer telkens je antwoord.
Anoniem, ostracon, een potscherf met daarop de naam van een Athener, ca. 5e eeuw v.Chr.
1
d Welke bedenking kun je maken over de betrouwbaarheid van gesproken bronnen? 800
Zwartfigurige vaas met een afbeelding van een pankraitonwedstrijd, een Olympische dischipline uit de oudheid, ca. 6e-5e eeuw v.Chr.
2
c Geef een verklaring voor het ontbreken van gesproken bronnen uit de klassieke oudheid.
middeleeuwen 476
ontdekking van Amerika
val van het West-Romeinse Rijk 1492
De middeleeuwen startten in 476 met de val van het West-Romeinse Rijk en duurden ongeveer 1000 jaar. Vanuit Europees oogpunt wordt deze periode gekenmerkt door de opkomst en bloei van koninkrijken in Keltisch en Germaans Europa, maar ook door de geboorte van nieuwe staten en rijken in Mediterraans Europa. Vanuit Midden-Oosters oogpunt wordt de periode gekenmerkt door de opkomst en bloei van de islam en bijhorende rijken en cultuur. Het eindpunt van de middeleeuwen zorgt wel voor onenigheid en discussie. Twee data die hierbij vaak terugkeren, zijn 1453 en 1492.
a Waarom kunnen we 1453 en 1492 als scharnierpunten beschouwen? Motiveer je antwoord.
4
Tijdens een historisch onderzoek maakt men niet enkel een onderscheid tussen soorten bronnen, maar ook tussen primaire en secundaire bronnen.
b Bepaal voor onderstaande bronnen en die op de volgende pagina of het primaire of secundaire bronnen zijn. Motiveer telkens je antwoord.
Jan van Eyck (ca. 1390-1441), de aanbidding van het Lam Gods, olieverf op hout, 1432. 1
Knud Bergslien (1827-1908), legende van Birkebeinerne, olieverf op doek, 1869.
2
Mauritius van Sully (ca. 12e eeuw), Notre-Dame kathedraal Parijs, 1163-1345.
Anoniem, Gruuthuse manuscript, 1395-1408. Het ‘Gruuthuse manuscript’ is een verzamelhandschrift van Middelnederlandse teksten. Het is een van de grootste verzamelingen van dergelijke teksten, het ‘Egidiuslied’ is een van de bekendste uit de verzameling. 4
Zowel het historisch als hedendaags menselijk handelen bestaat uit verschillende activiteiten. Om hier structuur in aan te brengen, onderscheiden we vier verschillende domeinen waarbinnen we het menselijk handelen kunnen onderverdelen: het economische, politieke, sociale en culturele domein. Deze hangen nauw samen en beïnvloeden elkaar.
c Geef voor elk domein de belangrijkste eigenschappen en veranderingen in het menselijk handelen tijdens de middeleeuwen. Laat je hiervoor inspireren door bovenstaande bronnen en die op de vorige pagina.
vroegmoderne tijd 1492
Franse Revolutie
ontdekking van Amerika 1789
1492 1789
Binnen het geschiedenisonderwijs geeft men de voorkeur aan 1492 als het eindpunt van de middeleeuwen en het beginpunt van de vroegmoderne tijd. Men doet dit omdat de vroegmoderne tijd op die manier getypeerd kan worden als de periode waarin de wereld zich na de ontdekking van de Nieuwe Wereld opende voor Europa. Vanaf dat moment nam de wereldwijde uitwisseling van goederen, mensen, ideeën en kapitaal toe. Dit staat ook bekend als ‘proto-globalisatie’.
De start van de Franse Revolutie in 1789 wordt als eindpunt van het tijdvak aangeduid omwille van de grote maatschappelijke veranderingen die deze teweegbracht.
a Beschrijf de veranderingen die voortkwamen uit de Franse Revolutie.
Stap 5
Eens we bepaald hebben met welk type bron we te maken hebben, moeten we deze analyseren.
b Bestudeer onderstaande bronnen en maak een vergelijking tussen beide aan de hand van de vragen in de tabel op de volgende pagina.
National Register of Historic Places (1966-heden), standbeeld Christoffel Columbus in Providece, Rhode Island, 18 september 2012.
Anoniem, standbeeld Christoffel Columbus in Providece, Rhode Island, 14 oktober 2019.
bron 1 bron 2
Wie?
Wat?
Wanneer?
Waarom?
c Welke conclusie(s) kun je trekken uit deze vergelijking?
einde Tweede Wereldoorlog Franse Revolutie
moderne tijd
De moderne tijd is de periode tussen het begin van de Franse Revolutie en het einde van de Tweede Wereldoorlog. De westerse wereld ontwikkelde zich tijdens dit tijdvak tot een industriële samenleving.
a Benoem bij onderstaande bronnen en die op de volgende pagina welke belangrijke verandering of gebeurtenis uit de moderne tijd deze illustreren.
Hermann Julius Meyer (1826-1909), de newcomenpomp, Meyers Konversations-Lexicon, gravure, 1890.
Verdeling van Afrika na de Koloniale Conferentie van Berlijn, 1884
België Duitsland
Spanje
Frankrijk
Verenigd Koninkrijk
Italië Portugal onafhankelijk
Anoniem, Australische soldaten in een loopgraaf aan het Westfront, ca. 1917.
Anoniem, eerste golf soldaten richting Omaha Beach, Normandië, 6 juni 1944.
b Het courante begin- en eindpunt van dit tijdvak is gebaseerd op scharnierpunten binnen het politieke domein. Bedenk zelf een alternatief begin- en eindpunt op basis van scharnierpunten binnen het economische domein.
c Leg uit waarom de bronnen op de vorige pagina een eurocentrische kijk op de moderne tijd geven.
d Bedenk zelf andere scharnierpunten die niet vertrekken vanuit een eurocentrisch/westers perspectief.
einde Tweede Wereldoorlog
hedendaagse tijd 1945
1945
De namen van de tijdvakken en hun scharnierpunten zijn altijd gebaseerd op afspraken tussen historici. Niet iedereen is het hier steeds mee eens. Waar men het wel over eens is, vooral in het Westen, is dat de Tweede Wereldoorlog een belangrijk keerpunt was: de wereldpolitiek veranderde, de Koude Oorlog begon, religie werd minder dominant, nieuwe technologieën verspreidden zich wereldwijd, er was een babyboom, mensen begonnen meer te migreren en de jeugd begon zich te onderscheiden van de oudere generaties.
a Vanuit een niet-westers standpunt zou men de voorkeur kunnen geven aan 1960 in plaats van 1945 als beginpunt van de hedendaagse tijd. Waarom?
‘Hedendaagse tijd’ is de term die gangbaar is binnen het Belgische geschiedenisonderwijs. Binnen het historisch onderzoek worden ook ‘eigentijdse’ of ‘contemporaine geschiedenis’ gebruikt.
b Bestudeer onderstaande afbeeldingen. Beargumenteer waarom deze de beperkingen van de term ‘eigentijdse geschiedenis’ illustreren.
© kbrose(CC-BY-SA-40)
We kunnen de hedendaagse tijd net als de andere tijdvakken aan de hand van verschillende bronnen bestuderen. Er zijn niet alleen veel meer klassieke bronnen ter beschikking, we kunnen ook beroep doen op levende getuigenissen van mensen die de veranderingen en ontwikkelingen in de samenleving meegemaakt hebben. Dit noemt men ’oral history’.
c Vraag aan je buur, ouders en grootouders welke van de gebeurtenissen op deze en de volgende pagina zij het belangrijkst vinden en waarom.
Micha Perry (1929-1998), het hijsen van de Israëlische vlag na de Arabisch-Israëlische oorlog, 10 maart 1949. Tussen 1948 en 1949 woedde er een burgeroorlog tussen de Arabische en Joodse inwoners van het Britse mandaatgebied Palestina.
Nick Ut (1951-heden), Vietnamese kinderen vluchten nadat een Amerikaanse napalmbom hun dorp verwoestte, 8 juni 1972.
De 9-jarige Kim Phuc (1963-heden) moest haar brandende kleren afscheuren na de napalmaanval op haar dorp. De foto ging de wereld rond en werd een symbool voor de wreedheid van de (Vietnam)oorlog.
Harry Pot (1929-1996), portret van Patrice Lumumba, 26 januari 1960.
Op 30 juni 1960 gaf de Congolese politicus Patrice Lumumba (1925-1961) een toespraak tijdens de Congolese onafhanklijkheidsceremonie. Hierin kaartte hij de misdaden en wantoestanden van het Belgische koloniale bewind aan.
Anoniem, mensen kruipen over de Berlijnse Muur, ca. 10 november 1989. In de nacht van 9 op 10 november 1989 viel de Berlijnse Muur na 28 jaar. Voor het eerst in bijna drie decennia konden mensen tussen Oost- en West-Berlijn reizen. Dit was het begin van het einde voor het communisme in Europa.
Neil Armstrong (1930-2012), Buzz Aldrin loopt op de maan, 21 juli 1969.
Op 20 juli 1969 landden voor de eerste keer in de geschiedenis mensen op de maan. Dit was een van de eerste gebeurtenissen die wereldwijd in realtime te volgen was.
Anoniem, Steve Jobs stelt de eerste iPhone voor, 9 januari 2007.
Steve Jobs (1955-2011) was medeoprichter en CEO van Apple. In 2007 kondigde hij de eerste generatie iPhones aan.
NIST (1901-heden), het tweede vliegtuig boort zich in de tweede WTC-toren, New York, 11 september 2001. Leden van de terreurgroep Al Qaida kaapten verschillende passagiersvliegtuigen en boorden deze in de WTC-torens in New York en het Pentagon in Virginia. Hierbij stierven bijna 3000 mensen. Het vormde de aanleiding voor de invasie van Afghanistan op 7 oktober 2001.
Gustavo Basso (1984-heden), noodbegravingen van de eerste coronaslachtoffers, Sao Paulo, 3 april 2020.
Vanaf maart 2020 werd de uitbraak van het coronavirus als een pandemie erkend. Het virus hield de wereld bijna twee jaar gegijzeld. Er stierven miljoenen mensen.
Simon Shuster (1983-heden), de Oekraïense president Zelenski bezoekt de troepen in de loopgraven, Shumy, 12 april 2021. In februari 2014 annexeerde Rusland samen met pro-Russische rebellen gebieden in de Donbas en de Krim. Dit was het begin van de Russisch-Oekraïense Oorlog. Op 24 februari 2022 vielen Russische troepen Oekraïne effectief binnen.
d Hoe verklaar je het verschil in de antwoorden die je te horen kreeg?
e Welke voor- en nadelen merkte je op bij het uitvoeren van dit mini-onderzoek?
Eens we de bronnen geanalyseerd hebben, moeten we nagaan in welke mate deze bruikbaar, betrouwbaar en representatief zijn om de historische vraag te beantwoorden.
f Lees onderstaande historische vraag en bestudeer bijhorende bronnen. Beantwoord op basis hiervan de vragen op de volgende pagina.
Historische vraag: In welke mate was de Oekraïense Maidanrevolutie van 2014 succesvol?
Door de QR-code te scannen, kun je de trailer van ‘Maidan’ bekijken, een documentaire van Sergei Loznitsa (1964-heden).
Dario Pignatelli (1977-heden), Charles Michel bij het gedenkteken van de Hemelse Honderd, 21 november 2023.
De voorzitter van de Europese Raad Charles Michel (1975-heden) herdenkt de tiende verjaardag van de Maidanrevolutie en de slachtoffers die hierbij vielen.
Voormalig Belgisch premier en Europees parlementslid Guy Verhofstadt (1953-heden) roemt het Oekraïense volk vanwege hun weerstand tegen de Russische troepen en de politiek van Vladimir Poetin.
“Anti-fascist rallies are continuing in Brussels in front of the European Parliament building. Tatjana Ždanoka, a Latvian member of the European Parliament states that these rallies will continue untill the Right Sector in the cities of Luhansk and Donetsk is officially listed as a terrorist organisation.
A ‘Stop Fascism’ picket was held in frond of the parliament on Tuesday. About 20 activists of Ukranian, Belgian, French and Russian origin protested together holding the Russian flag and demonstrating pictures of the 48 protestors against the Kiev authorities who have been burned alive by radicals in Odessa.
“There is a solid anti-fascist and anti-war movement in Europe involving tens of thousands of people. The main thing is that we know people who think the same way in all countries of the European Union. Despite the West’s massive pro-Kiev propaganda, there are a lot of people who do not believe it,” said one of the activists.”
Bron: op basis van ITAR-TASS Russian News Agency, https://tass.com/world/747791, 3 september 2014, geraadpleegd op 20/03/2024
Hoe Maidan vijf jaar geleden een einde maakte aan de relatieve rust op het Europese continent
“Vijf jaar geleden kwam er een einde aan de Maidanrevolutie in Oekraïne. Meer dan honderd mensen kwamen om bij de protesten en de zittende president Viktor Janoekovitsj [1950-heden] vluchtte het land uit. De leiders van de revolutie namen de macht over en het werd duidelijk dat dit het einde betekende van een periode van relatieve rust in Europa.
Toen we op 19 februari 2014 in de Oekraïense hoofdstad aankwamen, leek het alsof de hel hier was opengegaan. Na twee dagen van zware gevechten, vielen meer dan twintig doden en werden de demonstranten teruggedrongen tot het Maidanplein. Het zijn hallucinante beelden met brandende autobanden, molotovcocktails die geprepareerd worden, straatstenen die uitgebroken worden en geïmproviseerde barricaden en katapulten om de straatstenen op de politie af te vuren.
Plots reorganiseerden de ordetroepen zich en begonnen met scherp op de demonstranten te schieten. Sommigen gingen op de grond liggen om beter te kunnen mikken. De demonstranten dragen geïmproviseerde bescherming, zoals sneeuwbrillen en motorhelmen. Al snel zakt de ene na de andere demonstrant in elkaar na een enkel schot, wat duidelijk maakt dat er scherpschutters aanwezig zijn. Ze lopen een gewisse dood tegemoet.
De beelden van VRT gaan de wereld rond. Door het bewijs van politieagenten die op ongewapende burgers schieten, verliest Janoekovitsj alle steun en draagt hij de volgende dag de macht over aan de oppositie. De oppositieleiders worden evenwel uitgejouwd op het plein. ‘s Avonds nemen de zogenaamde zelfverdedigingseenheden van Maidan de bescherming van de voornaamste gebouwen op zich.
De betogingen op Maidan startten eind november 2013 om te protesteren tegen Janoekovitsj, die onder Russische druk weigerde om samenwerkingsovereenkomsten met de EU af te sluiten. De bevolking wilde de corrupte Oekraïense regering weg, maar voor Rusland stond er nog iets anders op het spel. Oekraïne is voor Moskou een buffer tegen het Westen en Poetin wil niet dat het lid wordt van de NAVO. Bovendien is hij ook geen fan van volksprotesten waarbij men autoritaire leiders wil afzetten. Rusland oordeelt dat het hier om een illegale staatsgreep gaat en mobiliseert meteen troepen aan de Oekraïense oostgrens. Al snel wordt de Krim ingenomen. Intussen vielen reeds 13 000 doden in de oorlog in Oost-Oekraïne. Rusland blijft intussen verder de confrontatie met het Westen opzoeken, ook met gerichte desinformatie. Er is inmiddels een einde gekomen aan een periode van relatieve rust in Europa na de Koude Oorlog. Er dienen zich opnieuw oorlogsscenario’s aan, vooral in de Baltische staten en Oost-Europa.”
Bron: op basis van Jan Balliauw (1959-heden), Hoe Maidan vijf jaar geleden een einde maakte aan de relatieve rust op het Europese continent, 20 februari 2019
1 Welke van deze bronnen zijn bruikbaar om de historische vraag op te lossen en welke niet? Motiveer je antwoord.
2 Welke van deze bronnen zijn betrouwbaar en welke niet? Motiveer je antwoord.
3 Bron 3 is niet representatief om de vraag te beantwoorden. Beargumenteer waarom dit zo is?
4 Formuleer een kort antwoord op de historische vraag aan de hand van het bronnenmateriaal.
Historische informatie is ook in de ruimte te situeren, eventueel met behulp van kaarten. Er zijn verschillende schalen en begrippen die ons helpen om menselijke en historische activiteiten te begrijpen: lokaal, regionaal, nationaal, mondiaal, stedelijk, ruraal, continentaal, maritiem, centrum, periferie, en open en gesloten ruimte.
g Bekijk opnieuw de bronnen bij opdracht f en geef een voorbeeld van onderstaande types ruimte.
1 lokale, regionale en mondiale ruimte
2 continentale en maritieme ruimte
3 open en gesloten ruimte
Inleiding
Hoe ontstond de multipolaire wereld vanaf de jaren 1990?
1 Waarom werd de NAVO in 1949 opgericht?
2 Wat is de rol van China in de wereldpolitiek sinds de jaren 1970?
3 Wat is de rol van de G7 en de BRICS in de hedendaagse mondiale politiek?
a Met welk doel werden onderstaande foto’s en berichten gemaakt en verspreid? Baseer je antwoord op de contextinformatie bij elke bron.
Library of Congress (1800-heden), voormalig Sovjetpresident Michail Gorbatsjov bezoekt het Amerikaanse Capitool, 14 mei 1992.
Michail Gorbatsjov (1931-2022) was de laatste leider van de Sovjet-Unie. Hij was degene die de Unie herstructureerde en toenadering zocht tot het Westen. In het Westen werd hij geroemd als de Sovjetleider die de eerste stappen zette om het communisme te ontmantelen. Zijn tegenstanders hielden hem verantwoordelijk voor de ondergang van de Sovjet-Unie en Rusland.
Chad J. Mcneeley (1971-heden), portret van de Amerikaanse minister van Defensie, 6 juli 2023.
De Amerikaanse minister van Defensie Lloyd Austin (1953-heden) waarschuwde op 3 juli 2023 dat een oorlog in de Straat van Taiwan wereldwijd verwoestende gevolgen zou hebben. Deze zeestraat is enorm belangrijk voor de wereldhandel. Een escalatie van het conflict tussen China en Taiwan zou de vrije doorgang van vrachtschepen bedreigen. Austin stelde dat de Verenigde Staten vastberaden zijn om de vrede en stabiliteit in de regio te garanderen.
Anoniem, de Chinese president Xi Jinping ontmoet de Russische president Vladimir Poetin, 21 maart 2023.
Op dit overleg ontmoetten de Chinese president Xi Jinping (1970-heden) en de Russische president Vladimir Poetin (1952-heden) elkaar om de relatie tussen hun landen te bespreken. Hierin gaven beiden aan dat er nog steeds een goede band is tussen Rusland en China en dat ze elkaar zullen bijstaan om hun gedeelde belangen te verdedigen. Dit gebeurde op een moment dat het Westen de oorlog in Oekraïne scherp veroordeelde en de druk op Poetin opdreef.
4
Lionel Cironneau, Oost-Duitse grenswachten halen een deel van de Berlijnse Muur neer, 9 november 1989.
Van 13 augustus 1961 tot 9 november 1989 werd Berlijn in twee gedeeld door een muur met prikkeldraad, grensposten, wachttorens en andere obstakels. De bedoeling hiervan was om de bevolking van het kapitalistische West-Berlijn en het communistische Oost-Berlijn van elkaar te scheiden. De val van de Muur was een van de meest iconische gebeurtenissen uit de tweede helft van de 20e eeuw.
De Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en de Sovjet-Unie waren de drie grote overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog. Doordat het Verenigd Koninkrijk economisch uitgeput was, legde het zich neer bij de Amerikaanse dominantie in het Westen. Door de oorlog waren de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie twee grootmachten geworden.
Ideologisch stonden ze echter lijnrecht tegenover elkaar.
a Geef voor elk van de domeinen de ideologische visie van beide grootmachten.
domeinVerenigde Staten (kapitalisme/vrijheid)Sovjet-Unie (communisme/gelijkheid)
b Leg voor beide partijen uit hoe hun ideologieën alle domeinen met elkaar verbonden.
Hoewel de ideologische visies van de VS en de USSR allebei idealistisch waren, zorgden deze toch voor heel wat achterdocht en wantrouwen naar elkaar toe. Dit werd nog versterkt door militaire factoren. De Sovjet-Unie voelde zich bedreigd door de Amerikaanse bezetting van West-Duitsland en hun kennis van kernwapens. Aan de andere kant voelden de VS zich bedreigd door de opmars van het Rode Leger sinds 1943 en de Sovjetbezetting van Oost-Europa.
In 1945 kwamen de Sovjet-Unie, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk op de Conferentie van Jalta overeen hoe het naoorlogse Europa eruit zou zien. Stalin wilde een bufferzone in Oost-Europa om een herhaling van de Duitse inval zoals in 1941 te voorkomen.
c Onderstaande kaart toont de tweedeling van Europa vanaf 1945. De scheidingslijn werd het ‘IJzeren Gordijn’ genoemd. Hoewel de tweedeling intussen verdwenen is, heeft ze tot op heden nog steeds gevolgen. Hoe kun je dit linken aan de politiek die Rusland de laatste jaren gevoerd heeft?
Tweedeling Europa, 1945-1955
NAVO-lidstaten
landen van het Warschaupact
IJzeren Gordijn
Duitsland en Oostenrijk werden aanvankelijk in een Amerikaanse, Britse, Franse en Sovjetzone opgedeeld, met als uiteindelijk doel de hereniging van beide landen. Oostenrijk werd effectief herenigd, maar het Westen blokkeerde de hereniging van Duitsland uit angst voor een uitbreiding van de Sovjetinvloed. De Amerikaanse, Britse en Franse zones werden één West-Duitsland (de Bondsrepubliek), met West-Berlijn als enclave. De Sovjetzone werd Oost-Duitsland (de DDR) en kreeg Oost-Berlijn.
De landen binnen de Amerikaanse invloedssfeer werden ondersteund door het Marshallplan en de NAVO, terwijl de landen binnen de Sovjetinvloedssfeer ondersteund werden door de Comecon en het Warschaupact. Het Marshallplan en de Comecon waren economische hulpprogramma’s om landen te helpen herstellen na de oorlog. Het waren respectievelijk kapitalistische en communistische programma’s. De NAVO en het Warschaupact waren militaire allianties van de verschillende ideologische blokken.
d Welk belang hadden de VS erbij om de West-Europese landen er door middel van het Marshallplan terug bovenop te helpen?
Het Marshallplan en de NAVO waren onderdeel van de Amerikaanse ‘containmentpolitiek’. Er waren spanningen geweest tussen de VS en de USSR in Griekenland, Iran en Turkije. Telkens ging het om het afbakenen van de invloedssferen. Daarom vonden de Amerikaanse diplomaat George Kennan (1904-2005) en president Harry Truman (1884-1972) dat de USSR moest worden tegengehouden. Dit betekende dat er een machtsevenwicht moest komen om te vermijden dat de Sovjetinvloed verder uitbreidde. Daarom werd op 4 april 1949 de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) opgericht.
e Scan de QR-code en lees het Noord-Atlantische Verdrag. In welke mate is artikel 5 nog steeds relevant?
Met de term ‘Koude Oorlog’ wordt benadrukt dat de VS en de USSR elkaar nooit rechtstreeks hebben aangevallen. Wel vochten ze in zogenaamde ‘proxy-oorlogen’ via hun bondgenoten. Dit waren conflicten waarbij één kant gesteund werd door de USSR en de andere door de VS. De rivaliteit draaide ook om prestige. Dit resulteerde in een ruimterace die in 1969 eindigde op de maan, intense sportcompetities en de wedloop om de beste levensstandaard en technologie te hebben.
Reeds tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen China zwaar leed onder de Japanse invasie, vochten Chinese communisten tegen de nationalistische Kwomintangpartij. Na de oorlog brak opnieuw conflict uit, omdat beide partijen geen overeenkomst konden bereiken over de verdeling van de macht. De Chinese Communistische Partij, onder leiding van Mao Zedong (1893-1976), werd gesteund door de USSR en had het geïndustrialiseerde Noorden in handen. De Kwomintang, onder leiding van Chiang Kai-Shek (1887-1975), kon dan weer op Amerikaanse steun rekenen. De legers van beide grootmachten waren aanwezig in de regio, maar vochten zelf niet. Ze bevoorraadden hun bondgenoten die wel tegen elkaar vochten. Tegen 1949 had de Communistische Partij het volledige vasteland onder controle, waar het de Volksrepubliek China uitriep. De nationalisten hielden zich sterk op het eiland Taiwan.
a Wat is de hedendaagse politieke situatie in Taiwan?
b Welke gevolgen zou een Taiwanese onafhankelijkheidsverklaring kunnen hebben?
In Korea werd na de Japanse nederlaag in 1945 een regeling getroffen die gelijkaardig was aan die in Duitsland. Het land werd verdeeld in een noordelijk deel binnen de Sovjetinvloedssfeer, en een zuidelijk deel binnen de Amerikaanse invloedssfeer. Er was hier wel meer wantrouwen dan in Europa, wat in 1946 tot onrust leidde. De grootmachten stuurden hun legers naar de gebieden binnen hun invloedssfeer: Noord-Korea onder leiding van Kim Il-Sung (1912-1994) en ZuidKorea onder leiding van Syngman Rhee (1875-1965). Tussen 1948 en 1950 werd er in het Zuiden een guerrillaoorlog uitgevochten, die de sociale voorzieningen en economie ondermijnde. Tegen 1950 vond Stalin dat het tijd was voor de hereniging van Noord- en Zuid-Korea als één communistisch land.
a Lees onderstaande bron en markeer de redenen die Stalin gaf om Zuid-Korea binnen te vallen.
“In april 1950, tijdens gesprekken met Kim Il-Sung in het Kremlin, gaf Stalin vier redenen voor zijn besluit om Korea één te maken. Hij dacht dat de internationale situatie gunstiger was geworden voor een hereniging van Korea. De eerste reden was “De significante versterking van het socialistische kamp in het Oosten door de Chinese Revolutie, de alliantie tussen de Sovjet-Unie en China, en de Sovjet-Unie die een atoombom had.” De tweede reden betrof “De duidelijke zwakheid van het conservatieve kamp: de beschamende nederlaag van de interventie van Amerika in Chinese zaken, problemen in Zuidoost-Azië en het onvermogen van Zuid-Korea en zijn Amerikaanse meesters om de Zuid-Koreaanse situatie te verbeteren.” De derde factor voor Stalin was de nieuwe houding van de Sovjet-Unie tegenover “Het oneerlijke, onbetrouwbare en arrogante gedrag van de VS in Europa, de Balkan, het Midden-Oosten en vooral hun beslissing om de NAVO te vormen.” Volgens Stalin was Amerika niet langer een partner, maar een tegenstander. De vierde reden was “De agressie van de Zuid-Koreaanse regering.” Stalin concludeerde dat het Zuiden vastbesloten was om vroeg of laat een aanval te lanceren op het Noorden en dat het belangrijk was om deze agressie te voorkomen.”
Bron: naar Jussi Hanhimäki (1965-heden) en Odd Arne Westad (1960-heden), The Cold War, Oxford University Press, Oxford, 2004
b Deze tekst is geen primaire bron van Stalin. Het is een samenvatting van een artikel dat verscheen in een Russische krant die jaren later toegang kreeg tot de archieven van het Kremlin. Wat kun je hieruit afleiden over de representativiteit van de bron?
c Bekijk onderstaande kaarten en schets het verloop van de Koreaanse Oorlog.
25 juni 1950 14 september 1950 25 november 1950 27 juli 1953
Noord-Korea
Zuid-Korea
25 juni, 1950 14 september, 195025 november, 1950 27 juli, 1953
25 juni, 1950 14 september, 195025 november, 1950 27 juli, 1953
opschuiven van het front Amerikaanse inmenging
25 juni, 1950 14 september, 195025 november, 1950 27 juli, 1953
25 juni, 1950 14 september, 195025 november, 1950 27 juli, 1953
De Amerikaanse bevelhebber Douglas MacArthur (1880-1964) en opeenvolgende presidenten Harry Truman en Dwight Eisenhower (1890-1969) hebben meermaals gedreigd met het inzetten van kernwapens, waardoor het conflict zou escaleren. Uiteindelijk stopten de gevechten na de dood van Stalin in 1953.
d Wanneer eindigde de Koreaanse Oorlog officieel?
Vietnam
In Azië was er nog een derde belangrijk conflict tijdens de Koude Oorlog. Zuidoost-Azië was een Franse kolonie die tijdens de Tweede Wereldoorlog door Japan veroverd werd. Na de oorlog werd het teruggegeven aan Frankrijk. De communistische Vietminh, geleid door Ho Chi Minh (1890-1969), keerde zich tegen de kolonisator. Na een jarenlange strijd stemde Frankrijk in 1954 in met de vorming van vier nieuwe landen in het gebied: Laos, Cambodja en Noord- en Zuid-Vietnam.
Noord-Vietnam, onder leiding van Ho Chi Minh, werd gesteund door China, maar niet door de Sovjet-Unie. Zuid-Vietnam werd een kapitalistische dictatuur, geleid door Ngo Dinh Diem (1901-1963) en gesteund door de Verenigde Staten. Onder het strenge regime van Diem ontstond de Vietcong, een gewapende communistische verzetsbeweging. Diems bewind was zo gewelddadig dat hij in 1963 met Amerikaanse steun vermoord werd.
De Amerikaanse president Lyndon B. Johnson (1908-1973) wilde koste wat kost een overwinning in Vietnam om de invloed van de Sovjet-Unie en China te beperken. Dit resulteerde echter in een guerrillaoorlog met de Vietcong, die zich verschanste in de jungle en rijstvelden. De guerrillastrijders kregen bovendien steun van de lokale bevolking.
a Welke problemen kwamen hieruit voort?
Verschillende incidenten leidden tot een Noord-Vietnamese inval in het Zuiden. De brutaliteiten werden erger en erger, langs beide kanten. Amerikaanse bombardementen verwoestten complete dorpen, er werden chemische wapens gebruikt met langdurige schadetot gevolg en veel Amerikanen sneuvelden. Van de Amerikaanse soldaten die wel terugkeerden, waren velen ernstig verminkt of getraumatiseerd door het geweld.
b Bekijk onderstaande bronnen. Wat was de reactie hierop in de Verenigde Staten en de rest van het Westen?
Anoniem, Vietnamdemonstratie, Wenen, 1968.
Anoniem, een demonstrant geeft een bloem aan de militaire politie tijdens een Vietnamdemonstratie van de flowerpowerbeweging voor het Pentagon, Virginia, 21 oktober 1967.
Anoniem, ‘Jongeren voor Vietnam’ demonstratie, Amsterdam, 1972.
Anoniem, Amerikaanse Vietnamveteranen protesteren tegen de oorlog, 1970.
Uiteindelijk werd er in 1973 een vredesverdrag afgesloten tussen de Noord-Vietnamese Republiek enerzijds en de Zuid-Vietnamese Republiek en de VS anderzijds. De Vietnamoorlog bleef echter duren tot 1975, wanneer Noord-Vietnam het Zuiden volledig had ingenomen. Zowel Laos, Vietnam als Cambodja werden communistisch. Aangezien Cambodja en Vietnam ook onderling in conflict kwamen, betekende dit geen versterking voor de positie van de Sovjet-Unie.
Cuba
Begin 20e eeuw was Cuba sterk afhankelijk van de Verenigde Staten. In 1959 greep Fidel Castro (1926-2016) er, gesteund door Che Guevara (1928-1967), de macht en beëindigde zo de (gematigde) dictatuur van Fulgencio Batista (1901-1973).
Eisenhower weigerde echter om Castro te erkennen als nieuwe president. Volgens de bipolaire logica van de tijd richtte die zich op de Sovjet-Unie.
Tijdens de Koude Oorlog was er een intense wapenwedloop tussen de VS en de USSR, voornamelijk met langeafstandsraketten en kernwapens (en in het verlengde hiervan ook de ruimterace). Beide landen wilden de grootste en meest destructieve wapens. In 1962 liet Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov (1894-1971) nucleaire rakettenbases op Cuba bouwen als reactie op de bouw van een Amerikaanse rakettenbasis in Turkije.
a Analyseer onderstaande kaart. Wat betekende dit voor de Verenigde Staten?
Cubaanse rakettencrisis, 1962
b Hoe zouden de Verenigde Staten gereageerd hebben, denk je?
Verenigde Staten Cuba
Sovjet rakettenbases bereik korteafstandsraketten bereik middellangeafstandsraketten
De zogenaamde ‘Cubacrisis’ zorgde lange tijd voor spanningen tussen beide ideologische blokken. Een kernoorlog was niet veraf.
c Lees onderstaande bronnen en vergelijk beide standpunten.
“In een berichtwisseling tussen de twee leiders, stemde president John F. Kennedy [1917-1963] ermee in om Cuba niet binnen te vallen. Chroesjtsjov beloofde dat hij de raketten uit Cuba zou verwijderen. Maar in een beroemde brief aan Kennedy eiste hij ook dat alle Amerikaanse raketten uit Turkije zouden worden verwijderd. Voor Chroesjtsjov waren deze een bedreiging omdat ze op zijn eigen drempel waren geplaatst. Hij zag het plaatsen van Russische raketten in Cuba als het herstellen van het status quo. Lang voor de crisis had Kennedy de raketten in Turkije eigenlijk al willen verwijderen, omdat “het Pentagon hem had verteld dat ze verouderd waren en dus eigenlijk niet belangrijk voor de Amerikaanse veiligheid”, legt Max Hastings [(1945-heden), Britse militaire historicus en journalist] uit. Maar Turkije, die de raketten beschouwde als een garantie voor de eigen veiligheid, had geaarzeld.
Nu was de inzet veel hoger. Kennedy dacht dat het verwijderen van de raketten als teken van zwakte zou worden gezien, dus stemde hij er enkel mee in onder voorwaarde dat een deel van de overeenkomst geheim zou blijven. Het was een riskante zet, maar het bleek nog riskanter te zijn voor Chroesjtsjov. Het hoogste Sovjetleiderschap “heeft Chroesjtsjov nooit vergeven voor de vernedering die hij heeft geleden”, zegt Hastings. “Ze begrepen volledig dat ze de Amerikaanse raketten uit Turkije hadden gekregen, maar alles wat ze konden zien, was de publieke vernedering van Rusland.” Twee jaar na de rakettencrisis, en een jaar na de moord op Kennedy, werd Chroesjtsjov afgezet.”
Bron: naar NPR, https://www.npr.org/2022/10/16/1124680429/cuban-missile-crisis-60th-anniversary, geraadpleegd op 28/02/2024
“Historici hebben verschillende meningen over deze gebeurtenissen. Het is moeilijk te zeggen of de Sovjet-Unie de Cubacrisis heeft gewonnen of niet. Het is waar dat die ermee instemde om de raketten uit Cuba te halen, maar Chroesjtsjov kreeg de VS ook zover om hun raketten uit Turkije te verwijderen, waardoor het conflict niet verder escaleerde. Voor de USSR was de Cubacrisis dus tamelijk positief, hoewel het geen goede impact had op Chroesjtsjovs carrière. Twee jaar later werd hij afgezet, en waarschijnlijk waren de toegevingen aan Kennedy hiervoor een reden. Het Politburo [uitvoerend orgaan] van het Centraal Comité van de Communistische Partij was hier heel ontevreden over. (…)
Als gevolg van de Cubacrisis van 1962 ontstond er in de Verenigde Staten en andere westerse landen een anti-oorlogsbeweging, die opriep tot wederzijdse nucleaire ontwapening. Deze beweging was vooral actief in de jaren 1960 en 1970, wat een keerpunt werd in de nucleaire wapenwedloop en de Koude Oorlog. Washington en Moskou legden een directe telefoonlijn aan om in noodsituaties snel met elkaar te kunnen communiceren. Tegelijkertijd waren sommige Amerikaanse militaire leiders ontevreden over de resultaten van de crisis, en beschouwden ze Kennedy’s weigering om Cuba binnen te vallen een nederlaag voor Amerika.”
Bron: naar FAKTRUS,
(faktrus.ru), geraadpleegd op 28/02/2024
d Welke van deze bronnen is het meest betrouwbaar? Beargumenteer je standpunt.
e De wapenwedloop en het richten van wapens op de tegenpartij waren onderdeel van de ‘Mutual Assured Destruction’-strategie (MAD). Leg in je eigen woorden uit wat dit inhield. De spotprent hiernaast kan je helpen.
Leslie Illingworth (1902-1979), krachtmeting tussen Chroesjtsjov en Kennedy, 1962.
De Koude Oorlog wordt doorgaans gezien als een periode van bipolariteit tussen twee supermachten. Dit klopt echter niet helemaal. Naast het kapitalistische Amerikaanse en het communistische Sovjetblok, waren er ook landen die zich wilden losweken van deze wereldorde. Sommige wilden een eerder neutrale middenweg volgen. Andere behoorden wel duidelijk tot het kapitalistische of communistische kamp, maar wilden zelf een grootmacht worden.
a Leg in je eigen woorden uit wat men bedoelt met ‘bipolariteit’.
Na de Tweede Wereldoorlog was er een sterke band tussen de Sovjet-Unie en de Volksrepubliek China. Stalin en Mao steunden elkaar, vooral in de strijd tegen Zuid-Korea en Taiwan. De verhoudingen waren duidelijk: China was afhankelijk van de Sovjet-Unie.
Na Stalins dood verslechterde de relatie tussen beide landen. Chroesjtsjov wilde af van de personencultus rond Stalin en botste vaak met Mao. Die vond dan weer dat de Sovjet-Unie te weinig steun bood om de gedekoloniseerde landen naar het communisme te leiden. De Sovjet-Unie bekritiseerde op zijn beurt Mao’s ‘Grote Sprong Voorwaarts’, de snelle industrialisatie van China, die leidde tot hongersnood en een vroegtijdige stopzetting van het programma.
In 1960 trok de Sovjet-Unie veel adviseurs terug uit China, inclusief zij die meewerkten aan het Chinese kernwapenprogramma. Vanaf 1962 steunde de Sovjet-Unie India in grensconflicten met China. Mao gaf ook kritiek op de Cubacrisis. Uiteindelijk ontwikkelde China zelf een kernwapen in 1964, het jaar van Chroesjtsjovs ontslag. De relaties bleven verslechteren, wat in 1969 zelfs leidde tot een korte grensoorlog.
a Lees onderstaande tekst en markeer de gevolgen van de breuk tussen China en de USSR.
“De breuk tussen de Sovjet-Unie en China doorbrak de strikte bipolariteit van de Koude Oorlogswereld (hoewel de VS daar pas meer dan een decennium later gebruik van zouden maken) en veranderden de Sovjet-Unie en China in bittere rivalen voor het leiderschap in de communistische en derdewereldlanden. De belangrijkste redenen voor de breuk moeten gezocht worden in de rol van de Sovjet-Unie, zowel als leider van de communistische beweging als van een grote macht met zijn eigen nationale belangen. Vóór 1949 kon de Sovjet-Unie de belangen van andere communistische landen ondergeschikt maken aan die van zichzelf. De communistische overwinning in China was vreemd genoeg slecht nieuws voor de Sovjet-Unie, omdat Mao niet bereid was om zich als leerling op te stellen.
Na de Koreaanse Oorlog en Stalins dood liet China zich gelden en leerde het de grenzen van het ‘socialistisch internationalisme’ kennen, waarna het koppig een eigen koers begon te varen. Hoewel de ideologische breuk op korte termijn de communistische rivalen sterkte in hun strijd om erkenning en invloed onder revolutionairen wereldwijd, zorgde het ervoor dat de mythe dat communisme boven nationalisme en machtsstrijd uitsteeg, werd vernietigd. Dit betekende dat de USSR zich in een lastige positie bevond tussen de nucleair bewapende NAVO-landen en het vastberaden China. Het tevredenstellen van de ene partij, betekende het uitsluiten van de andere.”
Bron: op basis van Britannica (1768-heden), https://www.britannica.com/topic/20th-century-international-relations-2085155/ The-Sino-Soviet-split, geraadpleegd op 28/02/2024
In de praktijk werd China meer en meer een derde grootmacht om rekening mee te houden. Men sprak wel over bipolariteit, maar het communistische blok raakte meer en meer verdeeld in een Chinees en een Sovjetgedeelte. Dit noemt men het ‘Rode Schisma’.
Beweging van de Niet-Gebonden Landen
Na de Tweede Wereldoorlog zorgde een dekolonisatiegolf ervoor dat veel Afrikaanse en Aziatische landen hun onafhankelijkheid (terug)kregen. Veel van deze (nieuwe) landen wilden hun eigen weg gaan, zonder inmenging van de VS of de USSR. Daarom werd in 1961 de ‘Beweging van de Niet-Gebonden Landen’ opgericht. Deze was gebaseerd op drie pijlers: antikolonialisme, antiracisme en een politiek onafhankelijke positie tegenover de grootmachten.
Joegoslavië en de voormalige kolonies Indonesië, India en Ghana richtten de beweging op. Joegoslavië was uniek, omdat het nooit gekoloniseerd was en ook het enige Europese lid was. Hoewel het een communistisch land was, kreeg het steun van het Westen omdat president Josip Tito (1892-1980) een onafhankelijke koers volgde, los van de Sovjet-Unie. De eerste conferentie van de Beweging vond plaats in Joegoslavië. Bovendien kreeg de Beweging steun van China.
a Waarom zou China de Beweging gesteund hebben?
b Hoe ziet de hedendaagse relatie tussen China en de Afrikaanse en andere Aziatische landen eruit?
Einde Koude Oorlog?
Eind jaren 1980 had de Sovjet-Unie veel van zijn prestige verloren. Dit had verschillende oorzaken, waaronder de verloren wedloop naar de maan en de nucleaire ramp in Tsjernobyl. Bovendien ging het ook economisch slecht. Om de Sovjet-Unie er terug bovenop te helpen, voerde Gorbatsjov enkele grondige hervormingen door. Deze waren gebaseerd op twee pijlers: glasnost (openheid) en perestrojka (herstructurering).
Perestrojka was de economische pijler en betekende minder centrale controle, waardoor er ruimte ontstond voor privé-initiatieven, een vrije markt en meer lokale besluitvorming. Glasnost stond voor sociale en culturele veranderingen, zoals meer persvrijheid en vrijheid van meningsuiting. Na de Tsjernobyl-ramp had de overheid haar geloofwaardigheid toch al verloren.
Gorbatsjov wilde ook politieke veranderingen doorvoeren, zoals een democratisering en het toelaten van meer vrijheid voor de Sovjetrepublieken. Het duurde wel even voordat die dit echt geloofden. Ook in het Westen geloofde men dit aanvankelijk niet. Vanaf 1987 tekende hij ook enkele nucleaire ontwapeningsverdragen met de Verenigde Staten.
De hervormingen verliepen echter anders dan verwacht. Conservatieve krachten binnen de Communistische Partij blokkeerden de economische veranderingen en de glasnost leidde tot kritiek op de inefficiëntie en onrechtvaardigheid van het systeem. De leiders van de Oost-Europese landen wilden geen onafhankelijke koers varen uit angst om hun machtspositie, die ze aan de Sovjet-Unie te danken hadden, te verliezen. In sommige landen, zoals Polen en Hongarije, leden de communisten zware verliezen bij de eerste vrije verkiezingen in 1990. In Oost-Duitsland leidden harde maatregelen tot massaprotesten en uiteindelijk tot de val van de Berlijnse Muur en het IJzeren Gordijn.
a Scan de QR-code en bekijk de VRT-reportage. Hoe werd Duitsland uiteindelijk herenigd?
De Sovjet-Unie stemde in met de hereniging van Duitsland, wat leidde tot de val van de communistische regimes in OostEuropa. In de Sovjet-Unie zelf werden In 1990 andere politieke partijen toegelaten. Boris Jeltsin (1931-2007), de eerste president van het hedendaagse Rusland, verijdelde in 1991 een staatsgreep. Kort daarna riepen veel deelrepublieken hun onafhankelijkheid uit. Op 26 december 1991 hield de Sovjet-Unie op te bestaan, tegen de wil van Gorbatsjov in. Er kwamen vijftien nieuwe, onafhankelijke staten voor in de plaats, waarvan Oekraïne en Rusland de belangrijkste waren. In het Westen wordt Gorbatsjov vaak als een held gezien. In 1990 ontving hij zelfs de Nobelprijs voor de Vrede. In Rusland en andere voormalige Sovjetrepublieken wordt hij eerder negatief beoordeeld.
b Waarom beschouwt men hem in het Westen als een held?
c Waarom heeft men in de voormalige Sovjetrepublieken een negatief beeld van hem?
d Hoewel dit het einde van de Sovjet-Unie en het communisme in Europa betekende, kunnen we niet stellen dat de Koude Oorlog hiermee ook definitief afgelopen was. Waarom niet?
De bipolaire wereld die de tweede helft van de 20e eeuw grotendeels typeerde, was plots verdwenen. Sommigen dachten dat de volledige wereld het Amerikaanse kapitalistische systeem zou volgen, met onbeperkte groei en welvaart als gevolg. Maar in plaats van één land dat overheerst, zien we nu een wereld met meerdere machtige landen die allemaal streven naar erkenning als grootmacht. Het is een complexere, multipolaire wereld geworden.
a Lees onderstaande tekst. Markeer waarom de Verenigde Staten, en bij uitbreiding het volledige Westen, geen dominante rol hebben sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.
De multipolaire wereld van Jonathan Holslag: een wankel evenwicht
De achteruitgang van het Westen
“Na de val van de Berlijnse Muur groeide de wereldeconomie, maar de westerse landen investeerden niet genoeg in een betere toekomst. De groei ging vooral naar consumptie, niet naar belangrijke zaken zoals infrastructuur, onderwijs en gezondheidszorg. Hierdoor is het aandeel van het Westen in de wereldeconomie geleidelijk afgenomen.
De internationale invloed van het Westen neemt ook af, met minder uitgaven voor defensie en een kleiner aandeel in organisaties zoals de Wereldbank. De militaire interventies in Afghanistan en Irak hadden niet het gewenste resultaat en veroorzaakten veel leed en kosten. Ook de Amerikaanse president Donald Trump [1946-heden] droeg hieraan bij door internationale verdragen te negeren en weinig aandacht te besteden aan internationale samenwerking.
Het Westen steunde de Arabische Lente niet toen er in verschillende Noord-Afrikaanse en MiddenOosterse landen opstanden uitbraken tegen corruptie en dictatuur. In plaats daarvan bleef het dictatoriale regimes steunen, waardoor het veel geloofwaardigheid verloor. (…)
Een instabiele multipolaire wereld
De wereld is nu een instabiele multipolaire plek geworden. Het Westen verliest macht, terwijl China en Rusland sterker worden. Landen worden tegen elkaar uitgespeeld in plaats van trouw te zijn aan één machtsblok. Sommige proberen voordelen te halen uit de situatie door zowel met het Westen, China als Rusland zaken te doen. Dit maakt de wereld onzeker en het evenwicht tussen de machten blijft fragiel.”
Bron: op basis van De Wereld Morgen (2010-heden), https://www.dewereldmorgen.be/community/de-multipolaire-wereld-vanjonathan-holslag-een-wankel-evenwicht/, geraadpleegd op 28/02/2024
b Wat is het gevaar van een multipolaire wereld?
De G7 (groep van 7) is een groep sterk geïndustrialiseerde landen die samen economische en politieke afspraken maken. Dit zijn de Verenigde Staten, Canada, Japan, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland en Italië. Vroeger was Rusland ook lid, toen was dit nog de G8. Na de annexatie van de Krim in 2014 werd het geband.
c Analyseer de rol van de G7 en haar leden in de internationale politiek.
De BRICS werd in 2009 opgericht door een groep opkomende industriële landen die een alternatief voor de G7 wilden vormen. Ook zij maken politieke en economische afspraken. De eerste vijf lidstaten waren Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika. ‘BRICS’ is dan ook een acroniem op basis van de eerste letter van elk van deze landen. In 2024 werden Egypte, Ethiopië, Iran, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten ook lid.
d Analyseer de rol van de BRICS en haar lidstaten in de internationale politiek.
De oorspronkelijke vijf BRICS-landen vertegenwoordigden in 2020 reeds 40% van de wereldbevolking, 25% van het landoppervlak en 20% van de wereldeconomie. Ze willen met de New Development Bank een volwaardig alternatief bieden aan andere landen om zich te onttrekken aan de invloed van de G7. Het is dus een alternatief voor de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds. Op deze manier breiden ze hun invloedssfeer uit en verkleint die van de westerse wereld.
Na de Tweede Wereldoorlog was het duidelijk geworden dat er twee grootmachten waren opgestaan: de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Beide hadden echter tegenovergestelde ideologieën, respectievelijk het kapitalisme en het communisme. Elk voelde zich bedreigd door de ander en diens invloedssfeer. Zo werd Europa in twee gedeeld, waarbij het zogenaamde ‘IJzeren Gordijn’ recht door Duitsland liep, dat op die manier ook werd opgesplitst. Zowel de VS als de USSR richtten na de oorlog bovendien economische programma’s en militaire organisaties op om de landen in hun invloedssfeer er bovenop te helpen. Voor de VS waren dit het Marshallplan en de NAVO. Deze moeten binnen het kader van de ’containmentpolitiek‘ gezien worden. De USSR riep op haar beurt de Comecon en het Warschaupact in het leven.
KAPITALISME VERSUS COMMUNISME
Tijdens de Koude Oorlog hebben de twee grootmachten elkaar nooit rechtstreeks aangevallen, maar werden er wel zogenaamde ‘proxy-oorlogen’ uitgevochten in China, Korea, Vietnam en Cuba. Bij dergelijke conflicten vochten de grootmachten niet rechtstreeks met elkaar, maar steunden ze de betrokken landen uit hun invloedssfeer. Vaak was er hierbij reëel gevaar voor een kernoorlog, die ook de rest van de wereld zou treffen.
Het beeld van een bipolaire wereld met twee grote machtsblokken werd regelmatig uitgedaagd en ontkracht door onder andere de Volksrepubliek China en de Beweging van de Niet-Gebonden Landen. De leider van de Chinese Communistische Revolutie, Mao Zedong (1893-1976), beschouwde Jozef Stalin (1878-1953) als zijn grote voorbeeld. Toen die stierf en Nikita Chroesjtsjov (1894-1971) zijn plaats innam, groeiden de Sovjet-Unie en China steeds meer uit elkaar. De Beweging van de Niet-Gebonden Landen trachtte zich op haar beurt los te rukken uit het bipolaire wereldsysteem door zich te verzetten tegen het koloniale systeem van de kapitalistische landen en tegelijk een onafhankelijke koers van de Sovjet-Unie te varen.
De bipolaire wereld hield in 1991 op te bestaan met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Enkele jaren daarvoor probeerde de Sovjetleider Michail Gorbatsjov (1931-2022) de Unie nog te redden door enkele hervormingen door te voeren. Zijn ideeën van glasnost en perestrojka hadden echter niet het verhoopte effect. Uiteindelijk werd Duitsland herenigd en riep de ene na de andere voormalige Sovjetrepubliek de onafhankelijkheid uit. Boris Jeltsin (1931-2007) werd de eerste president van het hedendaagse Rusland.
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie hadden de Verenigde Staten tijdelijk het globale politieke en economische overwicht. Vanaf de jaren 1990-2000 vormde zich echter een multipolaire wereld, waarin de BRICS-landen steeds belangrijker worden en een tegengewicht bieden voor de G7. Via verschillende economische en politieke instellingen gaan deze twee groepen elkaar steeds meer beconcurreren. In 2024 werd het aantal BRICS-landen nog verdubbeld.
hedendaagse tijd
1945
1947-1949 Chinese Revolutie
1945 einde Tweede Wereldoorlog 1949 oprichting NAVO
1955-1975 Vietnamoorlog
1979-1989 Afghaans-Russische Oorlog
1961 oprichting Beweging van Niet-Gebonden Landen
1962 Cubacrisis
1950-… Koreaanse Oorlog
2009 oprichting BRICS
1989 val van de Berlijnse Muur
1991 uiteenvallen van de Sovjet-Unie
Gebruik de informatie uit het hoofdstuk om een antwoord te formuleren op de deelvragen die in ‘Fenestra’ gesteld werden. Beantwoord op basis hiervan de hoofdvraag.
1 Waarom werd de NAVO in 1949 opgericht ?
2 Wat is de rol van China in de wereldpolitiek sinds de jaren 1970?
3 Wat is de rol van de G7 en de BRICS in de hedendaagse mondiale politiek?
Hoe ontstond de multipolaire wereld vanaf de jaren 1990?
Wat bedoelde men als men het na de Tweede Wereldoorlog over een ‘bipolaire wereld’ had?
Wat is de NAVO?
Wat was het Marshallplan?
Wat was het Warschaupact?
Wat was de Comecon?
Wat bedoelt men met de Cubacrisis?
Hoe groeiden China en de Sovjet-Unie na 1953 steeds meer uit elkaar?
Schets het verloop van de Vietnamoorlog.
Waarom kunnen we niet stellen dat de Koreaanse Oorlog officieel voorbij is?
Hoe evolueerde de mondiale politiek tot die van een multipolaire wereld?
Waarom was het beeld van een bipolaire wereld in de tweede helft van de 20e eeuw niet langer vol te houden?
Wat hield een ‘proxy-oorlog’ in?
Waarom werd Oost-Duitsland na de Tweede Wereldoorlog niet herenigd met West-Duitsland?
Hoe willen de BRICS-landen een alternatief bieden voor de G7?
Waarom is er in het Westen zo’n sterke collectieve herinnering aan de Vietnamoorlog?
In welke mate slaagden de Verenigde Naties er sinds hun oprichting in om wereldwijd oorlogen te voorkomen?
1 Met welke doelstelling(en) richtte men op het einde van de Tweede Wereldoorlog de Verenigde Naties op?
2 Wat zijn de historische en hedendaagse problemen van de Verenigde Naties?
3 Wat zijn de verdiensten van de Verenigde Naties van 1945 tot nu?
a Met welk doel werden onderstaande bronnen en monumenten gemaakt? Baseer je antwoord op de contextinformatie bij elk van de afbeeldingen.
Verenigde Naties (1945-heden), United Nations Fight for Freedom, poster, 1942.
De term ‘Verenigde Naties’ werd voor het eerst gebruikt in 1942, om te refereren naar de verschillende landen die actief tegen de asmogendheden vochten. De bovenste vier vlaggen stellen de grootmachten en hoofdrolspelers onder de geallieerden voor, daarna volgen de andere landen in alfabetische volgorde. Deze propagandaposter werd gebruikt om het idee van internationale samenwerking te populariseren. 1
Jevgeni Vutsjetitsj (1908-1974), Zwaarden tot ploegscharen smeden, brons, New York, 1959.
De Sovjet-Unie schonk dit beeld aan de Verenigde Naties. Het staat momenteel nog steeds in de tuin van het VN-hoofdkwartier in New York. De boodschap hierachter was dat men de wapens moest neerleggen om zo samen te werken aan vrede en vooruitgang.
3
© Twitter © António Guterres
António Guterres (1949-heden), oproep voor een staakt-het-vuren in Gaza, tweet, 28 oktober 2023.
António Guterres is de huidige Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties en heeft sinds het begin van de Gaza Oorlog op 7 oktober 2023 verschillende keren opgeroepen tot een staakt-het-vuren. Hij agendeert dit heel sterk in de media, maar zijn oproepen lopen telkens vast in de VN-Veiligheidsraad.
5
Anoniem, monument voor de slachtoffers van de massamoord in Srebrenica, 2003.
Op 11 juli 1995 veroverden Bosnisch-Servische troepen onder leiding van Ratko Mladić (1942-heden) de stad Srebrenica in Bosnië en Herzegovina. Ongeveer 25 000 moslimvluchtelingen hadden zich hier toen verzameld. De Servische troepen vermoordden systematisch de mannelijke vluchtelingen. De aanwezigheid van VN-troepen kon deze genocide niet voorkomen. Men gaat uit van 8373 slachtoffers, wat maakt dat dit een van de grootste massamoorden sinds de Holocaust was.
Anoniem, monument voor de tien vermoorde Belgische blauwhelmen, Kamp Kigali, Rwanda, 26 januari 2004.
Tussen 1 oktober 1990 en 18 juli 1994 werd de Rwandese Burgeroorlog uitgevochten. Tussen
7 april en 15 juli 1994 vond binnen deze context ook de Rwandese Genocide plaats. Hierbij viseerden radicale Hutu’s de Tutsi-bevolking. Het geschatte dodental ligt tussen de 800 000 en 1 miljoen. De Verenigde Naties stuurden blauwhelmen naar de regio in een poging om de vrede te bewaren en het geweld in te perken. Ook Belgische militairen namen deel aan de vredesmissie. Op 7 april 1994 werden bij het uitbreken van de genocide tien Belgische blauwhelmen vermoord. Als gevolg hiervan trok men de VN-vredesmacht terug.
Verenigde Naties (1945-heden), Sustainable Development Goals (SDG), 25 september 2015. In september 2015 formuleerden de Verenigde Naties enkele doelstellingen in het kader van de agenda voor duurzame ontwikkeling die ze tegen 2030 wilden verwezenlijken. Met de realisatie van deze doelen over alle landen heen, wil men inzetten op armoedebestrijding, het bevorderen van gelijkheid en klimaatverandering tegengaan.
De Volkenbond
In hoofdstuk 1 ‘De wereld brandt opnieuw’ zagen we hoe de Amerikaanse president Wilson na de Eerste Wereldoorlog probeerde om een internationale diplomatieke organisatie op te richten, in de hoop de internationale vrede te bewaren. Wilsons Veertienpuntenprogramma gaf de aanzet voor de oprichting van de Volkenbond, maar hij slaagde er niet in het Amerikaanse Congres te overtuigen om lid te worden. Veel congresleden wilden niet betrokken raken bij buitenlandse conflicten en vreesden dat toetreden tot nieuwe en dure oorlogen voor de VS zou leiden.
a Welke ‘constructiefout’ had de Volkenbond?
b Waarom verminderde die fout de slagkracht van de bond?
Leonard Raven Hill (1867-1942), The gap in the bridge, Punch Magazine, 10 december 1919.
Tijdens de jaren 1930, toen nieuwe spanningen opbouwden richting een volgend conflict, kon de Volkenbond weinig doen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef de bond bestaan, maar werd ze niet serieus genomen. Uiteindelijk besloot de Volkenbond in 1946 om zichzelf op te heffen.
Atlantisch Handvest
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd al gewerkt aan een nieuw systeem voor algemene veiligheid, ter vervanging van de Volkenbond. Dit was nodig omdat de drie geallieerde grootmachten, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en de Sovjet-Unie, elkaar wantrouwden voor de periode na de oorlog, hoewel ze tijdens de oorlog bondgenoten waren. Ze wilden voorkomen dat ze van het ene conflict in het andere zouden belanden.
Toen nazi-Duitsland de Sovjet-Unie aanviel in 1941, zocht de USSR toenadering tot de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Dit dwong hen tot een samenwerking met Stalin, ondanks hun wantrouwen. Het was voor de Britse premier Winston Churchill (1874-1965) en de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt (1882-1945) een moeilijke evenwichtsoefening om met Stalin samen te werken zonder al te veel toegevingen te doen. Zo wilden ze bijvoorbeeld niet dat de grenzen van de Sovjet-Unie tot in Duitsland zouden opschuiven. Op 14 augustus 1941 legden Churchill en Roosevelt met het Atlantisch Handvest de basis voor een nieuwe, wereldwijde vredesorganisatie. Ze werden hierin gesteund door de regeringen van België, Tsjecho-Slowakije, Griekenland, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Polen, de Sovjet-Unie, het vrije Frankrijk en Joegoslavië, ook al waren sommige hiervan in ballingschap.
a Lees in onderstaand kader de beginselen van het Atlantisch Handvest en beantwoord bijhorende vragen.
De Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk komen overeen:
1 geen territoriale of enige andere uitbreiding na te streven;
2 geen enkele territoriale uitbreiding te laten plaatsvinden die niet in overeenstemming is met de wil van de betrokken volkeren;
3 het recht van alle volkeren om hun eigen regeringsvorm te kiezen te respecteren;
4 ervoor te zorgen dat alle landen toegang hebben tot de grondstoffen die ze nodig hebben voor hun welvaart, terwijl ze hun huidige verplichtingen naleven;
5 de economische samenwerking van alle naties te bevorderen en betere arbeidsvoorwaarden, economische vooruitgang en sociale zekerheid voor iedereen te verzekeren;
6 na de vernietiging van de nazi-tirannie een vrede tot stand te brengen waarin alle naties veilig zijn binnen hun eigen grenzen; mensen moeten overal vrij en zonder angst of armoede kunnen leven;
7 de vrijheid van alle wereldzeeën voorop te stellen;
8 dat alle naties moeten stoppen met het gebruik van geweld en dat ze moeten ontwapenen totdat er een collectief veiligheidssysteem opgericht is.
Bron: naar Winston Churchill (1874-1965) en Franklin D. Roosevelt (1882-1945), het Atlantisch Handvest, 1941
1 Welk(e) van deze beginselen werd(en) opgesteld vanuit het wantrouwen tussen de drie grootmachten? Motiveer je antwoord.
2 In het Handvest werden oplossingen gezocht voor problemen binnen elk van de maatschappelijke domeinen. Vul in onderstaande tabel de oorzaken voor de Tweede Wereldoorlog aan die verband hielden met de doelstellingen van het Handvest.
doelstellingen Atlantisch Handvest oorzaak Tweede Wereldoorlog vrede en veiligheid
internationale samenwerking
economische samenwerking en welvaart
politieke zelfbeschikking en vrijheid
Beide leiders wilden met dit Handvest de vrede bevorderen en toekomstige oorlogen voorkomen. Ze geloofden dat er een systeem van collectieve veiligheid moest zijn dat militair kon ingrijpen indien nodig: de Verenigde Naties (VN). Dit was veiliger dan allianties, omdat die mogelijk nieuwe conflicten konden veroorzaken. Bij internationale spanningen zou er eerst bemiddeld worden, gevolgd door economische sancties als dat niet volstond. Militair ingrijpen zou enkel worden overwogen als laatste redmiddel, als de internationale vrede ernstig bedreigd werd.
De principes die vooropgezet werden in het Handvest, werden verder uitgewerkt door de leiders van de geallieerde grootmachten op de internationale conferenties van Teheran (1943), Bretton Woods (1944), Dumbarton Oaks (1944) en Jalta (1945). Op 26 juni 1945, nog voor het definitieve einde van de oorlog, werden de Verenigde Naties in San Francisco opgericht. Dit gebeurde in een optimistische sfeer. Op 24 oktober van dat jaar werd het Handvest officieel van kracht.
Anoniem, de vertegenwoordigers van de 26 geallieerde landen bij de ondertekening van het Atlantisch Handvest, 1 januari 1942.
De Verenigde Staten, het Verenigd koninkrijk en de Sovjet-Unie werkten samen en konden 51 landen verenigen rond één doel: het voorkomen van oorlogen tussen de lidstaten door collectieve veiligheid te garanderen.
a Lees hieronder het Handvest van de Verenigde Naties en beantwoord bijhorende vragen.
WIJ, DE VOLKEREN VAN DE VERENIGDE NATIES, VASTBESLOTEN
• komende geslachten te beveiligen tegen de oorlogsgesel, die tweemaal in ons leven onnoemelijk leed over de mensheid heeft gebracht, en
• opnieuw ons vertrouwen te bevestigen in de grondrechten van de mens, in de waardigheid en de waarde van de menselijke persoon, in gelijke rechten van mannen en vrouwen, alsmede van grote en kleine bevolkingen te bevestigen, en
• voorwaarden te scheppen, waaronder gerechtigheid en eerbied voor de verplichtingen, die uit verdragen en andere bronnen van internationaal recht voortvloeien, gehandhaafd kunnen worden, en
• sociale vooruitgang en hogere levensstandaarden in grotere vrijheid te bevorderen,
EN TE DIEN EINDE
• verdraagzaamheid te betrachten en tezamen in vrede met elkander als goede naburen te leven, en
• onze krachten te verenigen om internationale vrede en veiligheid te handhaven, en
• door de aanvaarding van beginselen en instellingen van methodes te verzekeren, dat wapengeweld niet zal worden gebruikt behalve in het algemeen belang, en
• ter bevordering van de economische en sociale vooruitgang van alle volkeren een internationaal apparaat te gebruiken,
HEBBEN BESLOTEN ONZE POGINGEN TE VERENIGEN OM DEZE DOELEINDEN TE BEREIKEN.
Dienovereenkomstig hebben onze onderscheidene regeringen, door middel van vertegenwoordigers, bijeen in de stad San Francisco, die hun in goede orde bevonden volmachten hebben overgelegd, ingestemd met dit Handvest van de Verenigde Naties, en zij richten hierbij een internationale organisatie op, die de naam zal dragen van de Verenigde Naties.
[…]
Bron: Verenigde Naties (1945-heden), Handvest van de Verenigde Naties, 26 juni 1945
1 Welke doelen stelden de Verenigde Naties? Tot welke domeinen behoren deze?
2 Welke invloeden van het Atlantische Handvest vind je hierin terug?
3 Vandaag zijn 193 landen lid van de Verenigde Naties. Waarom waren dit er in 1945 slechts 51?
b Zoals een egodocument waardevolle informatie geeft over een persoon op een bepaald moment in diens leven, geeft een tijddocument informatie over de omstandigheden, levensstijl, mentaliteit en andere aspecten van een bepaalde periode. Verklaar waarom het Handvest van de Verenigde Naties als een tijddocument kan worden beschouwd.
c Bekijk de spotprent hiernaast en maak op basis hiervan een vergelijking tussen de omstandigheden waarin de Volkenbond werd opgericht en die ten tijde van de oprichting van de Verenigde Naties.
d Vergelijk op basis hiervan ook de slagkracht van beide organisaties bij de oprichting ervan.
Dearborne Independent (1901-1927), de Amerikaanse Senaat houdt Uncle Sam tegen, Michigan, 1919.
De Volkenbond, met Frankrijk, het Verenigd Konikrijk en Italië op kop, maken zich klaar voor de wereldvrede en -economie, terwijl Uncle Sam wordt tegengehouden door de Amerikaanse Senaat.
Hoofdstuk 4 Nooit meer oorlog
Structuren
De VN zijn een unieke wereldwijde organisatie waarbij bijna alle naties ter wereld zijn aangesloten. Het heeft verschillende organen en programma’s, waaronder enkele bekende, zoals het ‘Internationaal Monetair Fonds’ (IMF) en de ‘Wereldhandelsorganisatie’ (WTO). De VN zijn op veel gebieden actief, wat de besluitvorming ingewikkeld maakt. De lidstaten zijn namelijk verantwoordelijk voor het uitvoeren en financieren van de VN-beslissingen. Het kan lang duren voordat alle lidstaten het eens zijn.
a Om de werking van de VN te begrijpen, moeten we eerst de verschillende niveaus van betrokkenheid begrijpen. Verbind onderstaande begrippen met hun betekenis.
nationaal
internationaal
intergouvernementeel transnationaal supranationaal
tussen verschillende landen
over landsgrenzen heen
van een bepaald land
boven de individuele staten; nationale belangen en beslissingen overstijgend
tussen verschillende regeringen
Intergouvernementele organen
a De VN bestaan uit vijf hoofdorganen. Hieronder en op de volgende pagina’s vind je de organen met hun bevoegdheden, samenstelling en werking. Beantwoord op basis hiervan bijhorende vragen.
Alle VN-leden zijn vertegenwoordigd in de Algemene Vergadering. Deze heeft een adviserende rol en doet voorstellen ter verbetering van de internationale samenwerking op politiek, economisch en sociaal vlak. Elk lid heeft één stem, ongeacht de grootte of het bevolkingsaantal.
Anoniem, vergaderzaal Algemene Vergadering Verenigde Naties, New York, 17 december 2006.
De VN-Veiligheidsraad bestaat uit vijftien leden, waarvan vijf permanente: het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, de VS, Rusland en China. De overige tien leden worden elke twee jaar gekozen door de Algemene Vergadering. Elke maand neemt een ander lid het voorzitterschap op zich. De Veiligheidsraad neemt besluiten om de wereldvrede te handhaven. Deze zijn bindend.
Om een besluit te nemen, moeten minstens negen leden voorstemmen, zonder tegenstem van een permanent lid. Hierdoor was het tijdens de Koude Oorlog moeilijk om tot beslissingen te komen.
Dit orgaan bevordert de economische, sociale en humanitaire samenwerking tussen de lidstaten.
Het heeft 54 leden, waarvan jaarlijks achttien leden voor drie jaar door de Algemene Vergadering worden gekozen. Hoewel het een hoofdorgaan van de VN is, heeft het weinig impact vanwege de invloed van andere transnationale en intergouvernementele organen, zoals de G7.
Anoniem, vergaderzaal VN-Veiligheidsraad ook wel de ‘Noorse Zaal’ genoemd, New York, januari 2005.
Anoniem, vergaderzaal van de Economische en Sociale Raad, New York, 28 november 2014.
Dit Hof lost juridische geschillen tussen lidstaten op. Dit gebeurt wanneer lidstaten hierom vragen, zolang die het gezag van het Hof accepteren. De besluiten van het Hof zijn bindend voor alle betrokken partijen.
Het Internationaal Gerechtshof bestaat uit vijftien rechters, gekozen door de Algemene Vergadering en de Veiligheidsraad. Elk heeft een andere nationaliteit en wordt voor maximaal negen jaar aangesteld. Om de drie jaar worden vijf nieuwe rechters benoemd.
Anoniem, het Vredespaleis waar het Internationaal Gerechtshof zetelt, Den Haag, 10 februari 2014.
Het Secretariaat van de Verenigde Naties levert onderzoek, informatie en diensten aan de andere organen. Het voert ook besluiten van de Algemene Vergadering en de Veiligheidsraad uit.
Het Secretariaat heeft medewerkers uit verschillende landen en wordt geleid door de Secretaris-Generaal. Omdat het Secretariaat de andere organen ondersteunt, wordt het als belangrijkste orgaan van de VN beschouwd en wordt de Secretaris-Generaal als de hoogste autoriteit gezien. Sinds 1 januari 2017 is dit Antonio Guterres (1949-heden), een Portugese politicus.
Christophe Licoppe, portret van Antonió Guterres, 23 maart 2023.
1 Wat kan de VN niet doen? Gebruik de termen ‘supranationaal gezag’, ‘bindende wetten’, ‘wereldregering’ en ‘collectieve wil’ in je antwoord.
2 Geef vier aangelegenheden die wel binnen de mogelijkheden van de VN liggen.
b De ECOSOC opereert al decennia in de marge van het globale toneel. In welke zin haalt de G7 de wind uit de zeilen van de raad?
c Welke kritiek kan er op de VN geformuleerd worden als een van de vijf permanente leden van de VN-Veiligheidsraad zelf een conflict start? Illustreer met een voorbeeld uit de actualiteit.
Een van de taken van de VN is de mensenrechten te bevorderen. In 1946 werd de Commissie voor de Rechten van de Mens opgericht, geleid door de toenmalige Amerikaanse first lady Eleanor Roosevelt (1884-1962). In 1948 aanvaardden de VN de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM), die wereldwijd een grote impact had. Het is hierbij belangrijk om te onthouden dat deze rechten niet aan mensen worden toegekend, iedereen bezit deze van nature.
Anoniem, Eleanor Roosevelt bekijkt de UVRM op de dag dat ze werd aangenomen, 10 december 1948.
Via deze QR-code kun je de tekst van de UVRM terugvinden. Deze zal je nodig hebben om de vragen verderop te beantwoorden.
Het is niet altijd eenvoudig om aan de waarden van de UVRM te voldoen. Zo kan een nationale wetgeving rond abortus botsen met een waarde zoals de vrijheid van religie en bijhorende waarden en normen. Hoewel we in 2023 de 75e verjaardag van de UVRM vierden, worden deze nog steeds niet altijd nauw nageleefd.
a Scan de QR-code en beluister het fragment van Radio 1. Los op basis hiervan onderstaande vragen en opdrachten op.
1 Geef twee voorbeelden die aangeven dat België de mensenrechten niet altijd nauw naleeft.
2 Welke artikels zorgen ervoor dat landen de UVRM niet zomaar naast zich kunnen neerleggen?
3 Beargumenteer waarom de UVRM een tijddocument is.
Bevordering van de economische, sociale en culturele samenwerking en vooruitgang
Er zijn verschillende VN-programma’s en gespecialiseerde organisaties die instaan voor de bevordering van de economische, sociale en culturele vooruitgang. Sommige zullen je mogelijk bekend voorkomen, bijvoorbeeld UNICEF, WHO, IMF, UNESCO, UNCTAD en FAO.
a Kies een van deze organisaties en zoek uit waarom ze opgericht werd, wat haar taken zijn en welke zaken ze reeds verwezenlijkt heeft.
b Bekijk onderstaande kaart. Waarom is er op elk continent minstens één hoofdkantoor van een VN-organisatie te vinden?
Hoofdkantoren VN-organisatie, 2024
New York VN-hoofdkantoor UNDP UNFPA UNICEF
Parijs
Washington
Addis Ababa ECA
Mijlpalen
Doorheen de geschiedenis van de VN werden verschillende mijlpalen verwezenlijkt. Sommige hiervan hadden een lokale impact, andere een mondiale.
a Geef voor elk decennium dat de VN bestaan de mijlpaal die jij het belangrijkste vindt. Noteer tekens ook welke taak hiermee verwezenlijkt werd en op welke regio deze betrekking had. Kruis voor elke mijlpaal aan of deze (nog steeds) mondiaal gerespecteerd wordt.
periode mijlpaal taak en regio Mondiaal gerespecteerd?
1941-1950 ja nee
1951-1960 ja nee
1961-1970 ja nee
1971-1980 ja nee 1981-1990 ja nee
ja nee
ja nee
ja nee
De Verenigde Naties hebben ook een eigen vlag. Deze bestaat uit een projectie van de aarde, zonder Antarctica, met de Noordpool als middelpunt. De afgebeelde continenten staan symbool voor alle mensen op aarde. Het geheel wordt omsloten door twee olijftakken, als symbool van de vrede.
a Hieronder links zie je de eerste versie van deze vlag, rechts de tweede, huidige versie. Wat is het verschil tussen beide? Hoe verklaar je dit verschil?
Verenigde Naties (1945-heden), vlag van de Verenigde Naties, 1945-1946.
Verenigde Naties (1945-heden), vlag van de Verenigde Naties, 1946-heden.
Na het einde van de Koude Oorlog was er aanvankelijk hoop en optimisme. Men dacht dat de wereld vredevoller zou worden. Binnen de VN hoopte men hervormingen door te voeren, om zo de uitdagingen van de 21e eeuw aan te kunnen gaan. Er werd gedacht aan veranderingen in de Veiligheidsraad, zoals meer permanente leden, om beter aan te sluiten bij het nieuwe machtsevenwicht en efficiënter te werken.
a Waarom vormde de Koude Oorlog een belemmering voor de slagkracht van de VN(-Veiligheidsraad)?
b Bekijk opnieuw de samenstelling van de Veiligheidsraad op pagina 93. Van welke landen zou je verwachten dat ze de laatste decennia permanente leden zouden geworden zijn? Van welke zou je verwachten dat het geen permanente leden (meer) zouden zijn?
Tijdens de jaren 1990 veranderde de optimistische sfeer door twee gruwelijke conflicten die de zwaktes van de VN blootlegden. In Rwanda waren er spanningen en conflicten tussen radicale Hutu’s en de Tutsi-bevolking. De VN stuurden de UNAMIR , United Nations Assistance Mission for Rwanda, om de vrede te bewaren. Ondanks de aanwezigheid van ruim 2000 VN-vredestroepen, waaronder Belgische militairen, escaleerde het geweld. Tussen 7 april en 15 juli 1994 werden meer dan 800 000 Tutsi’s vermoord. Deze genocide toonde aan dat de VN militair niet konden reageren zoals nodig was. De ‘blauwhelmen’ waren onvoldoende uitgerust en moesten vooral zichzelf beschermen. Tien Belgische blauwhelmen werden in deze context op 7 april 1994 vermoord.
Een jaar later werd de onmacht van de VN opnieuw op gruwelijke wijze aangetoond. In Srebrenica, een stad in Bosnië en Herzegovina, werden op 13 juli 1995 meer dan 8000 moslimmannen en -jongens vermoord en in massagraven gegooid. Dit was een uitloper van de Joegoslavische Burgeroorlog, die al bezig was sinds 1992. De VN installeerden een ‘safe zone’ in de stad om de spanningen tussen de verschillende groepen onder controle te houden. Servische militairen konden toch gewoon hun gang gaan en richtten een bloedbad aan. Dit incident, samen met compromitterende foto’s en verhalen over misdragingen van de blauwhelmen (racisme, drankgebruik …), vormt een van de donkerste pagina’s uit de geschiedenis van de VN.
a Leg uit hoe dergelijke foto’s de reputatie en geloofwaardigheid van de VN en de blauwhelmen aantast(t)en.
Anoniem, Mladić en Karremans drinken samen een glas, 14 juli 1995.
Deze foto toont hoe Ratko Mladić (1942-heden) en Thom Karremans (1948-heden) de dag na het bloedbad samen een glas drinken. Mladić was de bevelhebber van de Bosnisch-Servische troepen en kreeg de bijnaam ‘slager van Srebrenica’. Karremans was de commandant van de Nederlandse militairen die deel uitmaakten van de VN-missie. De foto werd later gebruikt in het tribunaal van Mladić. Karremans werd achteraf grotendeels vrijgesproken.
De gebeurtenissen in Rwanda en Srebrenica zorgden voor twijfels rond de werking van de VN. Die slaagden er namelijk niet in om de veiligheid en de mensenrechten te waarborgen, wat in strijd was met hun motto ‘Nooit meer oorlog’. Als reactie op dit falen, introduceerde toenmalig Secretaris-Generaal Kofi Annan (1938-2018) in 2000 het principe van de ‘Responsibility to Protect’ (R2P). Dit principe heeft drie pijlers:
1 Iedere staat moet zijn eigen bevolking beschermen tegen genocides, etnische conflicten, oorlogsmisdaden …
2 De internationale gemeenschap belooft elkaar aan te moedigen die verantwoordelijkheid na te komen.
3 De internationale gemeenschap grijpt in als de staat faalt om deze beschermingstaak op te nemen en/of uit te voeren.
Sinds het principe in 2005 werd aangenomen, werd het slechts één keer toegepast. In 2011 werd het gebruikt om het regime van Moammar al-Qadhafi (1942-2011) in Libië omver te werpen, in de hoop verdere spanningen in de Libische Burgeroorlog te voorkomen en het aantal (burger)slachtoffers te beperken. Aangezien de situatie in Libië meer dan tien jaar later nog steeds erg gespannen is, kunnen we stellen dat dit geen succes was. Hierdoor is men terughoudend om R2P nog eens boven te halen.
en Syrië
Omdat we hier terugblikken op een verleden dat amper achter ons ligt, kunnen we op dit moment onvoldoende afstand nemen om een klare kijk op de gebeurtenissen te krijgen. Waar we wel zeker over kunnen zijn, is dat de crisissen uit de jaren 1990 tot twijfel en kritiek op de VN hebben geleid. De gebeurtenissen in de jaren 2000 en 2010, zoals de oorlog in Irak en de Syrische Burgeroorlog, hebben die twijfels vergroot en leidden zelfs tot vragen over het voortbestaan van de VN.
Irak
De Irakoorlog begon deels als reactie op de aanslagen van 11 september 2001. De toenmalige Amerikaanse president George W. Bush (1946-heden) verklaarde de ‘War on Terror’ en zei: “Elk land moet kiezen: Ofwel ben je voor ons, ofwel ben je voor de terroristen.” De oorlog vertrok vanuit het het idee dat terroristische netwerken het op de VS gemunt hadden en dat Al Qaida hierachter zat. De VS vielen Afghanistan binnen om deze netwerken te vernietigen, maar ze hadden ook Irak in het vizier. Bush beschuldigde de Iraakse president Saddam Hoessein (1937-2006) ervan banden te hebben met Al Qaida, zijn volk te onderdrukken en in het geheim massavernietigingswapens te maken. Toenmalig Amerikaans Staatssecretaris Colin Powell (1937-2021) meldde de VN dat Hoessein de mensenrechten schond en de wereldvrede bedreigde. Irak weigerde VN-inspecteurs toe te laten, waardoor Powell en Bush de waarheid leken te spreken.
In 2002 liet Irak na een VN-ultimatum toch inspecteurs toe. Hoewel de VS en het Verenigd Koninkrijk nog steeds voorstander waren van een invasie, was hier steeds minder steun voor binnen de VN, omdat er geen bewijs was voor de massavernietigingswapens. Frankrijk dreigde met een veto in de Veiligheidsraad, Rusland en China zouden hier waarschijnlijk in volgen. De VS beslisten om de VN te omzeilen door de ‘Coalition of the Willing’ op te richten, een groep landen die de oorlog wilden steunen, en bereidden ‘Operation Iraqi Freedom’ voor.
a Leg uit waarom de Irakoorlog binnen de VN tot twijfels over de toekomst leidde.
Op 19 maart 2003 sprak Bush het Amerikaanse volk officieel toe om te melden dat hij het bevel had gegeven Irak binnen te vallen. “Om het land te ontwapenen, het volk te bevrijden en de wereld te verdedigen tegen groot gevaar.”, aldus Bush. De dag erop startte de oorlog met een precisiebombardement op Bagdad. Gesteund door de Coalition of the Willing werd het regime van Hoessein op anderhalve maand verslagen. De oorlog en moeizame naoorlogse periode zouden het land en de regio de daaropvolgende jaren erg destabiliseren. Zo schatte de vluchtelingenorganisatie van de VN, UNHCR, in april 2007 dat er in totaal 4,1 miljoen Irakezen ontheemd waren door de oorlog.
b De Veiligheidsraad kan oordelen of de Irakoorlog legaal was of niet. Waarom heeft die dat nog steeds niet gedaan?
In 2011 begon in Syrië een nieuw conflict, dat veel groter werd dan verwacht. Op 15 maart waren er protesten in de stad Daraa, waarbij men economische en democratische veranderingen eiste. Eerder tijdens de Arabische Lente gebeurde dat ook al in Tunesië, Libië en Egypte.
President Bashar al-Assad (1965-heden) reageerde hard en liet zijn troepen op de demonstranten schieten. Mensen werden gearresteerd, gemarteld en vermoord. Het volk organiseerde zich in verschillende milities die Assad als vijand en terrorist bestempelden, waaronder ook jihadistische. Het geweld escaleerde snel, en de regeringsgezinde troepen gebruikten bommen en later ook chemische wapens tegen de eigen bevolking. Dit veroorzaakte veel chaos, waarbinnen ook Islamitische Staat (IS) ontstond.
a Waarom was het R2P-principe hier eigenlijk van toepassing?
b Scan onderstaande QR-codes en bekijk de fragmenten. Beantwoord op basis hiervan bijhorende vragen.
1 Waarom was het moeilijk voor de Veiligheidsraad om tot een consensus te komen en in te grijpen in Syrië?
2 Waarom was het belangrijk dat de VN gezanten naar het gebied stuurden?
c Lees onderstaande getuigenis van oorlogscorrespondent Robert Fisk (1946-2020). Leg uit hoe deze passage de onmacht van de VN en de complexiteit van de situatie illustreert.
“Er was iets vreemds aan de eerste gasaanval in Damascus in 2013.”, vertelt hij. “Ik was daar de dag erna en ontdekte dat soldaten van het Syrische leger toegang hadden tot televisie. De soldaten aan de frontlinie waren in paniek toen ze het nieuws over de chemische aanval zagen, want ze hadden geen gasmaskers. Waarom heeft het regime de soldaten niet gewaarschuwd als het achter deze aanval zit? En waarom hadden ze geen gasmaskers gekregen? Een voormalige officier bij de inlichtingendienst zei me dat hij bang was toen hij dit op de tv zag. Hij vertelde dat de VN zich op dat moment in Syrië bevonden om eventuele oorlogsmisdaden te onderzoeken. Dit was volgens hem ongelofelijk, want dit betekende dat al-Assad chemische wapens heeft ingezet op ongeveer vier mijl van waar de VN-gezanten aan het werk waren.”
Bron: op basis van Katya Bohdan (1997-heden), Als je raketten afvuurt op Syrië, zal je op een bepaald moment een Rus doden. Wat dan?, Knack, 18/04/2017
De gifgasaanvallen in Syrië bleken een zoveelste geval waarbij R2P een dode letter bleef en de aanwezigheid van VN-gezanten het geweld en de gruwel amper kon tegenhouden.
De VN staan voor grote uitdagingen. Ze worstelen met het behalen van hun eigen doelen (SDG’s), de escalerende klimaatcrisis en de aanhoudende conflicten in Palestina en Oekraïne. ‘Nooit meer oorlog’ lijkt nu naïef. We moeten ons afvragen wat we precies van de VN verwachten. Misschien moeten we realistischer zijn over wat de VN kunnen bereiken? Bijvoorbeeld blijven streven naar diplomatieke oplossingen en aandacht blijven vestigen op vergeten problemen, ook in tijden van conflict en crisis.
a Bedenk zelf enkele hervormingen voor de VN waardoor ze beter zouden kunnen inspelen op actuele uitdagingen. Focus hierbij op de doelstellingen, de UVRM, de samenstelling van de organen en hun bevoegdheden.
Nog tijdens de Tweede Wereldoorlog werkten de geallieerde leiders aan een nieuw systeem voor wereldwijde veiligheid, ter vervanging van de Volkenbond. Op 14 augustus 1941 legden de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt (18821945) en de Britse premier Winston Churchill (1874-1965) de basis hiervoor vast in het Atlantisch Handvest. Ze wantrouwden Stalin en wilden hiermee voorkomen dat ze van de ene oorlog in de andere overgingen.
Om vrede en veiligheid te garanderen, werden de Verenigde Naties opgericht. Hiermee werd het voorgaande systeem van allianties vervangen, dat door kettingreacties tot nieuwe (wereld)oorlogen kon leiden. De VN zouden de vrede en veiligheid bewaren. Bij een mogelijk conflict zou men eerst proberen bemiddelen. Als dit niet volstond, zou men economische sancties opleggen. Pas als dit allemaal niet werkte, zou men militair ingrijpen. Het Handvest van de Verenigde Naties werd in juni 1945, nog voor het officiële einde van de Tweede Wereldoorlog, door 51 landen ondertekend. In oktober 1945 ging het van kracht.
De VN zijn een organisatie waar bijna alle landen ter wereld bij aangesloten zijn. Vijf hoofdorganen staan in voor de werking ervan: de Algemene Vergadering, de Veiligheidsraad, de Economische en Sociale Raad (ECOSOC), het Internationaal Gerechtshof en het Secretariaat. De organisatie heeft geen supranationaal gezag en is bijgevolg geen wereldregering. Het is eerder een ontmoetingsplaats voor staats- en regeringsleiders om zich te buigen over politieke, economische, sociale, juridische, culturele en humanitaire vraagstukken.
In 1948 aanvaardden de VN de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM). Deze rechten worden niet aan mensen toegekend, iedereen bezit ze van nature. De VN bevorderen ook de internationale economische, sociale en culturele samenwerking via transnationale programma’s en gespecialiseerde organisaties, zoals UNICEF, UNESCO en de WTO.
CRISISSEN EN GLOBALE DIPLOMATIE
Na de Koude Oorlog dachten de VN na over hervormingen om de Veiligheidsraad efficiënter en democratischer te maken, maar crisissen zoals de Rwandese genocide en de massamoord in Srebrenica toonden aan dat de VN niet in staat waren dergelijke misdaden te voorkomen.
De werking van de VN staat tegenwoordig ter discussie. Ondanks het streven naar ‘Nooit meer oorlog’, blijken veiligheid en mensenrechten niet altijd gewaarborgd. Het R2P-principe, in 2005 geïntroduceerd door toenmalig Secretaris-Generaal Kofi Annan (1938-2018), moest burgers beschermen tegen genocide, oorlogsmisdaden en andere misdaden tegen de mensheid. Het werd slechts één keer gebruikt, zonder succes.
De twijfels en kritieken op de VN werden versterkt door de Irakoorlog en de Syrische Burgeroorlog, die vragen opriepen over de rol en effectiviteit van de VN. De VS zetten de VN buitenspel door de ‘Coalition of the Willing’ op te richten en Irak toch binnen te vallen.
Hoofdstuk 4 Nooit meer oorlog
Ondanks hun nobele doelen, zoals vastgelegd in de Sustainable Development Goals, worstelen de VN met verschillende uitdagingen, zoals de klimaatcrisis en het oplossen van de conflicten in Oekraïne en Palestina.
moderne tijd
1945
1 januari 1942 ondertekening Atlantisch Handvest
26 juni 1945 oprichting Verenigde Naties
2 september 1945 o cieel einde Tweede Wereldoorlog
1946 Volkenbond heft zichzelf op 1948 goedkeuring UVRM
hedendaagse tijd
7 april -15 juli 1994 Rwandese Genocide
13 juli 1995 massamoord in Srebrenica
11 september 2001 aanslagen op Twin Towers en Pentagon
2005 R2P-rincipe aangenomen
2011 R2P ingezet in Libië
2001-2021 Amerikaans-Afghaanse Oorlog
2003-2011 Irakoorlog
2011-heden Syrische Burgeroorlog
Gebruik de informatie uit het hoofdstuk om een antwoord te formuleren op de deelvragen die in ‘Fenestra’ gesteld werden. Beantwoord op basis hiervan de hoofdvraag.
1 Met welke doelstelling(en) richtte men op het einde van de Tweede Wereldoorlog de Verenigde Naties op?
2 Wat zijn de historische en hedendaagse problemen van de Verenigde Naties?
3 Wat zijn de verdiensten van de Verenigde Naties van 1945 tot nu?
In welke mate slaagden de Verenigde Naties er sinds hun oprichting in om wereldwijd oorlogen te voorkomen?
VOORBEELDVRAGEN
Waarom wilde men na de Tweede Wereldoorlog geen allianties meer?
Wat zijn de verschillen tussen de Volkenbond en de Verenigde Naties?
Wat is de UVRM?
De samenstelling van de VN-Veiligheidsraad weerspiegelt de hedendaagse globale machtsstructuren niet. Leg uit.
Hoe zorgde het einde van de Koude Oorlog voor een optimistische sfeer bij de VN?
Leg uit hoe de Rwandese Genocide en de massamoord in Srebrenica de pijnpunten binnen de werking van de VN blootlegden.
In welke zin zetten de VS de VN buitenspel in de jaren 2000?
Wat houdt het R2P-principe in?
Welke toekomstige uitdagingen zijn er voor de VN?
Wat zijn de SDG’s?
Hoe verliep de Congolese dekolonisatie tussen 1950 en 1960?
1 Welke factoren stimuleerden de Congolese drang naar onafhankelijkheid in de jaren 1950?
2 Welke moeilijkheden ervaarden de Congolezen tijdens het dekolonisatieproces?
3 Hoe wordt de Congolese dekolonisatie herinnerd?
a Op welke manier wordt het koloniale verleden in elk van onderstaande bronnen gepresenteerd? Baseer je hiervoor op de contextinformatie bij elke bron.
Anoniem, generaal de Gaulle tijdens zijn openingsspeech op de Conferentie van Brazzaville, 30 januari 1944.
Tijdens een later bezoek aan Congo-Brazzaville, in 1958, gaf de Franse generaal, en latere president, Charles de Gaulle (1890-1970) aan dat de onafhankelijkheid van de Afrikaanse kolonies binnen handbereik lag.
Benjamin Couprie (1875-1933), portret van Paul Panda Farnana, 2 september 1921.
De Congolese Paul Panda Farnana (1888-1930) kreeg de kans om in België te studeren en zou later zelfs meevechten in de Eerste Wereldoorlog. Hij was een van de eerste Congolese intellectuelen die het kolonialisme openlijk bekritiseerde.
Lode Eyckermans (1919-1988), Zij gaven hun leven voor de beschaving, 1953.
Dit monument op het Schuttersvest in Mechelen werd opgericht ter ere van de Mechelaars die vóór 1908 in Kongo-Vrijstaat overleden zijn. Jarenlang werd er hevig gedebatteerd over het al dan niet verwijderen van het beeld. Uiteindelijk besliste het stadsbestuur om het beeld te laten staan maar wel van duiding te voorzien, waarbij men zich distantieerde van het koloniale gedachtegoed.
©
The International Institute for Environment and Development (1973-heden), Congolese mijnwerkers aan het werk in een artisanale kobaltmijn, Democratische Republiek Congo, 9 december 2020. Er zijn veel mineralen aanwezig in de Congolese bodem en deze zijn een belangrijke bron van inkomsten voor het land. De ontginning ervan gebeurt echter in slechte en gevaarlijke omstandigheden. Bovenop de menselijke tol, is dit ook erg belastend voor het milieu. 5
Thomas Vinçotte (1850-1925), Monument voor de Belgische pioniers in Congo, Jubelpark Brussel,1921.
Dit monument werd opgericht ter ere van de Belgische kolonialen. Het vertelt het verhaal van de Belgische inmenging in Congo, waarbij de kolonialen als helden en ‘beschavers’ worden afgebeeld. Vanaf de jaren 1980 zorgde het voor veel controverse, onder andere door het opschrift ‘Arabische slavendrijvers’. Ook hier werd een bord met duiding bijgeplaatst.
© Het Nieuwsblad/Mediahuis
6
Het Nieuwsblad (1912-heden), Romelu Lukaku trekt aan de alarmbel over situatie in Congo nadat hij scoort in Europa League, 15 februari 2024.
De Belgisch-Congolese voetballer Romelu Lukaku (1993-heden) maakte na een doelpunt van de gelegenheid gebruik om de situatie in Congo onder de aandacht te brengen. Het leger voert er strijd tegen de rebellengroep M23 en sinds 2012 kwamen reeds duizenden mensen om bij de gevechten. Het aantal vluchtelingen wordt op 1 miljoen geschat.
Anoniem, eerste betoging van de uit Congo gevluchte kolonialen, 11 juli 1960.
Na de Congolese onafhankelijkheid op 30 juni 1960 volgden snel onrusten en gewapende opstanden in de voormalige kolonie. De Belgische regering stuurde eenzijdig militairen naar het gebied, zonder overleg met de Congolese regering. Te midden van deze chaos sloegen vele Belgische kolonialen op de vlucht. Terug in België, kwamen zij op straat en beschuldigden de Belgische regering ervan hun werk te hebben kapotgemaakt. Velen hadden geen begrip voor de snelle onafhankelijkheid van Congo.
Hatim Kaghat (1973-heden), Pierre Kompany, Pieter de Crem en Joachim Coens bij een ceremonie voor 60 jaar Congolese onafhankelijkheid, Koekelberg, 30 juni 2020.
Wolfgang Hicks/HeKo (1909-1983), Freiheit am Kongo, 1960.
Aanvankelijk wilde men Congo op de onafhankelijkheid voorbereiden door middel van een 30-jarenplan. Uiteindelijk gebeurde dit niet en werd het land te snel en volledig onvoorbereid onafhankelijk, waardoor dit heel chaotisch verliep.
“Indépendance cha-cha, tozoui e Oh! Kimpwanza cha-cha, tubakidi Oh! Table Ronde cha-cha, ba gagné o Oh! Dipanda cha-cha tozoui e.”
Bron: Joseph Kabasele (1930-1983), Indépendence Cha Cha, liedtekst, 1960
Dit lied werd geschreven naar aanleiding van de Congolese onafhankelijkheid in 1960 en werd de eerste pan-Afrikaanse hit.
Pierre Kompany (1947-heden) was de eerste Belgische burgemeester met Congolese roots. Tussen 2018 en 2022 voerde hij deze functie uit in de Brusselse gemeente Ganshoren. Tijdens zijn ambt roemde hij koning Filip omdat die als eerste Belgische vorst in 60 jaar spijtbetuigingen heeft geuit over de Belgische gewelddaden in Congo en het lijden van de Congolese bevolking tijdens de koloniale periode.
Pressens Bild (1936-2006), Zweedse VN-soldaat in Congo, 1960.
Na de Congolese onafhankelijkheid volgde een woelige periode en burgeroorlog (die als proxyoorlog in het kader van de Koude Oorlog gezien kan worden). Dit staat bekend als de ‘Congocrisis’. Bij de slecht voorbereide onafhankelijkheid had men geen rekening gehouden met de verschillende stammen en etnische groepen in het land. De aanwezigheid van Belgische militairen zorgde voor een verdere escalatie. De VN reageerden door vredestroepen te sturen om de situatie te neutraliseren, maar de toenmalige Secretaris-Generaal weigerde om de Congolese regering te steunen in haar strijd tegen de verschillende separatistische groepen. De Congolese eerste minister, Patrice Lumumba (1925-1961), vroeg daarom hulp aan de USSR.
Anoniem, Congolees dorp tijdens de wereldtentoonstelling, Tervuren, 1897.
Tijdens de wereldtentoonstelling van 1897 werden in Tervuren drie omheinde Congolese dorpen gebouwd, als attractie. Dit zorgde voor de eerste kritieken op het koloniale bewind. Tijdens de wereldtentoonstelling van 1958, ook in Brussel, werd opnieuw een ‘menselijke zoo’ gebouwd. Men wilde de Congolese cultuur en kunst tonen, maar tegelijk ook de westerse suprematie benadrukken.
Golven van dekolonisatie
Tijdens de vroegmoderne tijd stichtten verschillende Europese landen kolonies in Amerika, Azië en Afrika. In de 19e eeuw kwam een nieuwe kolonisatiegolf op gang, waardoor Europa over het grootste deel van de wereld heerste. ‘The Scramble for Africa’, zie Janus 5, was hier een onderdeel van.
De wereldwijde dekolonisatie, het proces waarbij landen hun onafhankelijkheid (terug)kregen, verliep in twee golven. De eerste begon met de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten in 1776. De verlichtingsideeën van vrijheid en gelijkheid verspreidden zich van Europa naar Amerika, wat het vuur aan de lont stak voor de Amerikaanse Revolutie. Daarnaast zorgden vier Engels-Nederlandse oorlogen (1652-1784) en spanningen met Frankrijk ervoor dat het Verenigd Koninkrijk zich op Europa moest richten, waardoor het de revolutie niet kon tegenhouden.
Deze combinatie van een verzwakt moederland en de verlichtingsideeën leidde ook tot de dekolonisatie van Middenen Zuid-Amerika. Toen Napoleon begin 19e eeuw Spanje bezette, braken er overal in de overzeese kolonies revoluties uit. Tussen 1816 en 1826 verloor Spanje de kolonies Argentinië, Groot-Colombia, El Salvador, Honduras, Nicaragua, Costa Rica en Chili. In 1841 volgde ook Guatemala nog. In 1925 werd Brazilië onafhankelijk van Portugal.
a Onderstreep in bovenstaande tekst de oorzaken voor de dekolonisatie van Noord- en Latijns-Amerika in het rood.
b Onderstreep de gevolgen ervan in het blauw.
c Bekijk onderstaande kaart en evalueer op basis daarvan volgende stelling: “Na de vroegmoderne kolonisatiegolf volgde de dekolonisatie in de moderne en hedendaagse tijd.”
Verdeling van Afrika na de Koloniale Conferentie van Berlijn, 1884
België
Duitsland
Spanje
Frankrijk
Verenigd Koninkrijk
Italië
Portugal onafhankelijk
Na de Tweede Wereldoorlog begon de dekolonisatiegolf in Azië en Afrika. De Europese koloniale machten waren verzwakt door de oorlog en konden hun kolonies niet meer controleren. Nationalistische bewegingen konden zich goed organiseren dankzij de infrastructuur die door de kolonialen zelf was aangelegd, zoals wegen en telegraaf- en telefoonkabels. De opkomst van massamedia versterkte dit proces, doordat het succes van antikoloniale leiders zoals Mahatma Gandhi (1869-1948) in India en Soekarno (1901-1970) in Nederlands-Indië nu wereldwijd werd verspreid. Mensen konden hun toespraken en acties overal ter wereld volgen.
d Onderstreep in bovenstaande tekst de oorzaken voor de dekolonisatie in Afrika en Azië in het rood.
e Onderstreep de gevolgen ervan in het blauw.
Anoniem, Gandhi houdt een Gebedssessie voor een groot publiek, 1946.
f Vul onderstaande tabel aan om beide dekolonisatiegolven met elkaar te vergelijken.
eerste dekolonisatiegolf
tweede dekolonisatiegolf
Waar?
Wanneer?
oorzaken
gevolgen
Er waren verschillende congressen en conferenties die een belangrijke katalysator vormden voor de dekolonisatie van Afrika en Azië, met de Bandungconferentie in 1955 als hoogtepunt. Hier kwamen 29 Afrikaanse en Aziatische landen samen om hun verzet tegen kolonialisme en racisme te uiten. De conferentie was zeer succesvol en versterkte het idee dat verzet tegen koloniale machten mogelijk en gerechtvaardigd was. In 1960, het ‘Year of Africa’, verklaarden veel Afrikaanse landen, waaronder Congo, zich onafhankelijk. Het aantal onafhankelijke Afrikaanse landen steeg daardoor ineens van 10 naar 24 en het aantal onafhankelijke inwoners van 95 naar 180 miljoen.
a Bestudeer onderstaande bronnen. Op welke manier versterkten de aanwezige landen hun claim voor onafhankelijkheid?
“Aan de koloniale mogendheden:
Wij zijn vastbesloten vrij te zijn ... We veroordelen het monopolie van het kapitaal en regeren door privébezit en industrie, en het gebruik ervan voor privéwinsten. Wij beschouwen de economische democratie als de enige ware democratie. Wij zijn bereid op alle manieren te strijden voor vrijheid, democratie en sociale vooruitgang.
Aan de gekoloniseerde volkeren:
Wij bevestigen het recht van alle gekoloniseerde volkeren om hun eigen toekomst te bepalen ... Daarom is hun strijd voor politieke macht de eerste noodzakelijke stap naar volledige vrijheid op sociaal, politiek en economisch gebied... Er is nu maar één effectieve manier van handelen: de organisatie van de massa’s ... Gekoloniseerde en onderworpen volkeren van de wereld, verenigt u!”
Bron: naar het Pan-Afrikaanse Congres (1919-1945), Resoluties van het vijfde Pan-Afrikaanse Congres, 1945
1 Respecteer de rechten van de mens en de doelstellingen en beginselen van het Handvest van de Verenigde Naties.
2 Respecteer de soevereiniteit en de grenzen van alle naties.
3 Erken alle rassen en landen, groot en klein.
4 Meng je niet in de binnenlandse zaken van andere landen.
5 Respecteer het recht van elk land om zichzelf te verdedigen, alleen of samen met anderen, volgens het Handvest van de Verenigde Naties.
6.a Gebruik geen collectieve defensieovereenkomsten om de belangen van een specifieke macht te dienen.
6.b Oefen geen druk uit op andere landen.
7 Gebruik geen geweld of bedreigingen tegen het territorium of de politieke onafhankelijkheid van een land.
8 Regel alle internationale geschillen met vreedzame middelen, zoals onderhandeling of verzoening, arbitrage of een uitspraak door een gerechtshof.
9 Werk samen aan de gemeenschappelijke belangen en bevorder samenwerking.
10 Respecteer het recht en de internationale verplichtingen.
Bron: naar de Bandungconferentie, Handvest van Bandung, 1955
Post of Indonesia (1945-heden), postzegels, 1955.
Deze postzegels werden uitgebracht ter ere van de Bandungconferentie. Rechts onderaan worden de Aziatische en Afrikaanse bevolkingen afgebeeld die witte vredesduiven over de wereld loslaten. Die wordt overigens niet zoals gewoonlijk vanuit westers perspectief afgebeeld, met Europa als middelpunt. De focus op Afrika en Azië is bedoeld om duidelijk te maken dat de toekomst hier ligt.
Indonesische regering (1945-heden), plenaire vergadering tijdens het economische deel van de Bandungconferentie, 20 april 1955.
Op de jaarlijkse congressen waren steeds meer Afrikaanse en Aziatische landen afgevaardigd, hierop werden bevrijdingsbewegingen in de kolonies aangemoedigd en gesteund. Hoewel het in Sub-Sahara-Afrika aanvankelijk relatief rustig bleef, veranderde dit in 1960. In dat jaar leefde plotseling 68% van de Afrikaanse bevolking in onafhankelijke gebieden, tegenover slechts 30% het jaar ervoor.
a Bekijk onderstaande kaart en bespreek de situatie in 1945, 1958 en 1960.
Aantal onafhankelijke landen in Afrika, 1945-1960
onafhankelijk in 1945 onafhankelijk tussen 1945 en 1958 onafhankelijk tussen 1958 en 1960 onafhankelijk na 1960 nooit gekoloniseerd
In 1908 werd de controle over Kongo-Vrijstaat officieel overgedragen aan de Belgische Staat vanwege aanhoudende kritiek op het beleid van Leopold II (1835-1909). In het begin was er weinig enthousiasme onder de bevolking voor de kolonie. Om hier verandering in te brengen, verspreidde de overheid propaganda voor de ‘beschavingsmissie’, waarbij men verkondigde dat het de plicht van België was om de Congolese bevolking te ‘beschaven’. Dit betekende het aanleren van de Belgische en Europese manier van leven, die als superieur werd beschouwd, en het ontmoedigen of verbieden van eigen tradities. Dit noemt men ‘paternalisme’. In het interbellum richtten Belgische missionarissen scholen op in Congo, waar men Congolese kinderen het katholieke geloof, Frans en de westerse manier van leven en denken aanleerde. Hoewel Congo theoretisch een modelkolonie moest worden, richtten de kolonialen zich vooral op het ontginnen van de natuurlijke rijkdommen.
Ministerie van Koloniën (1908-1960), propagandaposter om de Belgische bevolking mee te krijgen in het koloniale project, 1922.
Het Belgische koloniale bewind was gebaseerd op drie pijlers: de administratie en het leger, de Kerk met duizenden missionarissen en de grote maatschappijen, die ook politieke invloed hadden. Hoewel er een onderwijssysteem werd opgezet, duurde het tot 1953 voordat er een Congolese universiteit werd gesticht. België bereidde Congo niet voor op de onafhankelijkheid en behandelde de lokale bevolking nog steeds als inferieur.
De Congolese bevolking had eerder al kritiek geuit op het koloniale bewind, maar in de jaren 1950 ontstonden er echte nationalistische bewegingen onder de ‘évolués’. ABAKO en de MNC, geleid door respectievelijk Joseph Kasavubu (19151969) en Patrice Lumumba (1925-1961), waren de belangrijkste politieke bewegingen die de onafhankelijkheid eisten. In 1955 bezocht koning Boudewijn (1930-1993) Congo, waarna het Plan Van Bilsen werd voorgesteld. De bedoeling was om de Congolese elite de komende 30 jaar voor te bereiden op de onafhankelijkheid. Het plan werd echter niet uitgevoerd omdat conservatieve krachten binnen de koloniale kringen zich ertegen verzetten. Toch gebruikten Congolese nationalisten het als inspiratiebron in hun onafhankelijkheidstrijd.
b Scan de QR-code en bekijk de reportage ‘Belg worden in Belgisch-Congo’. Los op basis hiervan onderstaande vragen en opdrachten op.
1 Leg in je eigen woorden uit wat men bedoelde met ‘évolué’. Illustreer je antwoord met enkele voorbeelden.
2 Werden évolués gelijkwaardig aan de kolonialen beschouwd, of was hier ook sprake van paternalisme?
3 Bespreek in welke mate er sprake is van continuïteit of discontinuïteit tussen de hedendaagse situatie en die ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.
In 1958 veranderde de situatie snel door drie belangrijke gebeurtenissen. Ten eerste werden enkele évolués, waaronder Kasavubu, Lumumba, Joseph Mobutu (1930-1997) en Moïse Tshombé (1919-1969), naar Brussel gebracht voor de wereldtentoonstelling. Daar zagen ze hun landgenoten in een menselijke tentoonstelling, een ‘zoo humain’, waar het publiek vernederende taferelen met ‘echte zwarten’ te zien kreeg. De toespraak van de latere Franse president Charles De Gaulle (1890-1970), waarin hij de weg naar onafhankelijkheid openstelde voor de Franse kolonies, maakte ook indruk. Bovendien woonde Lumumba de Pan-Afrikaanse Conferentie bij, waar antikoloniale ideeën werden gedeeld.
In januari 1959 brak er een volksopstand uit in Leopoldstad, de hoofdstad van Belgisch-Congo. Hoewel deze bloedig werd neergeslagen, dwong dit koning Boudewijn en de Belgische regering om Congo versneld naar de onafhankelijkheid te leiden. Lumumba nam deel aan de rondetafelgesprekken in Brussel en kondigde aan dat Congo op 30 juni 1960 onafhankelijk zou worden, veel sneller dan verwacht. Hij verzekerde de Belgische bevolking van een blijvende vriendschap tussen beide landen.
In mei werden algemene verkiezingen gehouden in Belgisch-Congo, waarbij de MNC als grootste partij uit de bus kwam. Lumumba werd de eerste premier van het onafhankelijke Congo, Kasavubu werd de eerste president. Het land had echter geen administratie of financiële middelen en nauwelijks hoogopgeleiden. Het was helemaal nog niet klaar voor zelfbestuur.
c Markeer in de tekst op de vorige pagina de gebeurtenissen die in 1958 de Congolese drang naar onafhankelijkheid stimuleerden.
d Waarom stemde de Belgische regering in met het onafhankelijkheidsvoorstel van Lumumba?
e Scan de QR-code en bekijk het filmfragment over de Congolese Onafhankelijkheidsdag. Bespreek de rivaliteit tussen Lumumba en Kasavubu.
Anoniem, Joseph Kasavubu (links), Patrice Lumumba (midden) en koning Boudewijn (rechts) op de Onafhankelijkheidsdag, Leopoldstad, 30 juni 1960.
f Lees hieronder en op de volgende pagina’s de toespraken die Lumumba en Boudewijn elk hielden tijdens de onafhankelijkheidsceremonie en los bijhorende vragen en opdrachten op.
Mijnheer de president, Heren,
“De onafhankelijkheid van Congo betekent de bekroning van het werk dat door het genie van koning Leopold II ontworpen is, door hem aangevat met volhardende moed en met overtuiging verdergezet door België. Ze markeert een beslissend moment in de bestemming van niet alleen Congo zelf, maar - ik aarzel niet om het te beklemtonen - van gans Afrika.
Gedurende 80 jaar heeft België de beste van zijn zonen naar uw land gestuurd, eerst om het Congobekken te bevrijden van de afschuwelijke slavenhandel die uw bevolkingen uitdunde, later om de verschillende volkeren - die vroeger vijanden waren - dichter bij elkaar te brengen en zich voor te bereiden om samen de grootste van de onafhankelijke Afrikaanse staten te vormen; tenslotte om een gelukkiger leven te brengen in de verschillende streken van Congo die u hier vertegenwoordigt in eenzelfde parlement.
“Op dit historisch moment moet onze gedachte uitgaan naar de pioniers van de ontvoogding van Afrika, en naar hen die na hun, van Congo gemaakt hebben wat het vandaag is. Zij verdienen evenzeer onze bewondering en uw erkentelijkheid, want het zijn zij geweest, die door hun beste krachten en zelfs hun leven te offeren aan een groot ideaal, u de vrede gebracht hebben en uw morele en materiële bezit hebben verrijkt. Zij mogen nooit vergeten worden, noch door België, noch door Congo.
Toen Leopold II het grote werk aanvatte dat vandaag zijn bekroning vindt, is hij niet naar hier gekomen als veroveraar, maar als brenger van de beschaving.
Vanaf het begin heeft Congo zijn grenzen opengezet voor de internationale handel, zonder dat België ooit een alleenrecht heeft uitgeoefend dat uitsluitend op zijn eigenbelang gericht was.
Congo heeft spoorwegen gekregen, allerlei zee- en luchtvaartlijnen, die door uw bevolkingen met mekaar in contact te brengen, hun eenheid hebben bevorderd en de landen verruimd hebben naar de wereld.
Een medische dienst, waarvan het op punt stellen meerdere tientallen jaren vroeg, is geduldig georganiseerd en heeft u bevrijd van vele verwoestende ziekten. Talrijke en opmerkelijk goed uitgeruste hospitalen zijn gebouwd. De landbouw is verbeterd en gemoderniseerd. Grote steden zijn gebouwd en doorheen gans het land vertonen de woonvoorwaarden en hygiëne een opmerkelijke vooruitgang. Industriële ondernemingen hebben de natuurlijke bodemrijkdommen tot hun recht laten komen. De uitbreiding van de economische activiteit is aanzienlijk geweest; deze heeft de welvaart van uw bevolking verhoogd en heeft het land de technici gegeven die onmisbaar zijn voor de ontwikkeling ervan.”
Volk van Congo,
Mijn land en ikzelf erkennen met vreugde en emotie dat Congo op deze 30e juni 1960, in volledig akkoord en in vriendschap met België, de onafhankelijkheid en de internationale soevereiniteit bekomt.
Moge God Congo beschermen.”
Bron: naar Boudewijn van België (1930-1993), toespraak tijdens de Congolese Onafhankelijkheidsceremonie, 30 juni 1960
“Mannen en vrouwen van Congo, strijders voor de vrijheid die we vandaag winnen, in naam van de Congolese regering groet ik u.
Aan jullie allemaal, beste vrienden, die onvermoeibaar aan onze zijde hebben gestreden, vraag ik om van deze 30 juni 1960, een onvergetelijke dag te maken die jullie onuitwisbaar in jullie harten zullen graveren, een datum waarvan u met fierheid aan uw kinderen de betekenis zult leren.
Geen Congolees die naam waardig zal ooit kunnen vergeten dat we deze onafhankelijkheid enkel door de strijd hebben veroverd, een strijd van alle dag, vurig en vol van idealen, een volgehouden strijd die ons ontberingen, lijden en bloed kostte.
Tot in het diepst van ons hart zijn we trots dat we die strijd met tranen, vuur en bloed gestreden hebben. Want die strijd was nobel, rechtvaardig en onontbeerlijk om een einde te maken aan de vernederende slavernij die ons met geweld werd opgelegd.
Dit was ons lot gedurende 80 jaar koloniaal regime, onze wonden zijn nog te vers en te pijnlijk om ze uit ons geheugen te wissen. Wij hebben dwangarbeid gekend in ruil voor lonen die veel te laag waren om voldoende te kunnen eten, ons waardig te kleden of te wonen, of om onze kinderen als dierbaren te kunnen opvoeden.
Wij hebben spot, beledigingen en slagen gekend die we ‘s ochtends, ‘s middags en ‘s avonds moesten ondergaan, omdat wij ‘negers’ waren. Wij zijn getuige geweest van het afschuwelijke lijden van degenen die veroordeeld waren voor hun politieke standpunten of godsdienstige overtuigingen: verbannen in hun eigen land was hun lot nog erger dan de dood.
Wij hebben gezien dat er in de steden prachtige huizen voor de blanken waren en bouwvallige barakken voor de zwarten. Wie zal ooit de slachtingen vergeten waarbij zovelen van onze broeders omkwamen, de cellen waarin degenen werden geworpen die weigerden zich aan een regime van onderdrukking en uitbuiting te onderwerpen. Wij, die in ons hart en met ons lijf geleden hebben onder de koloniale onderdrukking, wij zeggen nu luid en duidelijk: dat alles is voortaan gedaan!
De Congolese Republiek is afgekondigd en ons land is nu in de handen van haar eigen kinderen. Samen, broeders en zusters, beginnen wij een nieuwe strijd, een verheven strijd die ons vrede, welvaart en aanzien zal brengen. Samen zullen wij sociale rechtvaardigheid vestigen en ervoor zorgen dat iedereen een rechtvaardige vergoeding voor zijn arbeid ontvangt. Wij zullen de wereld tonen wat de zwarte man kan realiseren wanneer hij in vrijheid kan werken, en wij zullen van Congo het stralende voorbeeld voor heel Afrika maken. Wij zullen erop toezien dat de landerijen van ons land werkelijk ten goede komen aan de kinderen van de natie. Wij zullen al die oude wetten herbekijken en er nieuwe maken, die rechtvaardig en nobel zullen zijn.
En daarom, mijn beste landgenoten, wees er zeker van dat we niet alleen kunnen rekenen op onze enorme krachten en onze immense rijkdommen, maar ook op de hulp van tal van derde landen wier samenwerking wij zullen aanvaarden wanneer die loyaal is en niet gericht op het opdringen van een of andere politiek. Zo zal het nieuwe Congo, dat mijn regering gaat opbouwen, een rijk, vrij en welvarend land zijn. Ik vraag ieder van jullie op te houden met de stammentwisten, die ons uitputten en riskeren ons belachelijk te maken in het buitenland.
Ik vraag jullie allemaal voor geen enkel offer terug te deinzen om onze grandioze opdracht tot een goed einde te brengen. De onafhankelijkheid van Congo markeert een beslissende stap naar de bevrijding van het volledige Afrikaanse continent. Onze sterke nationale volksregering zal het geluk in het land brengen.
Ik nodig alle Congolese burgers, mannen, vrouwen en kinderen uit om zich resoluut aan hun taak te wijden om een bloeiende nationale economie tot stand te brengen die onze economische onafhankelijkheid zal verzekeren.
Hulde aan de strijders voor nationale bevrijding! Lang leve de onafhankelijkheid en Afrikaanse eenheid! Lang leve het onafhankelijke en soevereine Congo!”
Bron: naar Patrice Lumumba (1925-1961), toespraak tijdens de Congolese Onafhankelijkjeidsceremonie, 30 juni 1960
1 Geef drie tegenstrijdigheden tussen de toespraak van Boudewijn en die van Lumumba.
2 Markeer hoe Boudewijn over Leopold II sprak. Waarom zou hij dit gedaan hebben?
3 Boudewijn en zijn gevolg vatten de toespraak van Lumumba als een zware belediging op. Markeer in Lmumba’s toespraak de passages die als beledigend werden beschouwd.
Fragment uit Lumumba’s voorbereidingen van zijn toespraak, inclusief zijn aanpassingen, correcties en bedenkingen.
Socioloog Ludo De Witte (1956-heden) stelt in zijn boek ‘De moord op Lumumba’ dat Lumuba’s toespraak als stichtend document van het onafhankelijke Congo kan worden beschouwd.
g Bekijk nogmaals de aanhef die Lumumba hierin gebruikte en vergelijk dit met het fragment bij vraag e. Wat valt hierbij op?
h Waarom zou hij voor deze openingswoorden gekozen hebben?
Kort na de onafhankelijkheidsverklaring kwamen de Congolese soldaten van de Force Publique in opstand, omdat Belgische officieren er nog steeds de leiding hadden. Het leger werd snel geafrikaniseerd en omgevormd tot de ‘Armée Nationale Congolaise’, ANC. Veel kolonialen vluchtten in paniek naar België, terwijl Belgische militairen werden gestuurd om hen te beschermen. Tegelijkertijd scheidde de grondstofrijke provincie Katanga zich af, waar de Belgischgezinde Tshombe zichzelf uitriep tot president. Lumumba was geschokt door de chaos en diende klacht in bij de Verenigde Naties.
a Lees hieronder ‘Resolutie 143’ van de VN-Veiligheidsraad en beantwoord bijhorende vragen.
Resolutie 143 van de VN-Veiligheidsraad werd op 14 juli 1960 aangenomen met acht stemmen voor en drie onthoudingen (China, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk)
“De Veiligheidsraad,
Overwegende het rapport van de Secretaris-Generaal over een verzoek voor actie van de Verenigde Naties met betrekking tot de Republiek Congo,
Overwegende het verzoek om militaire hulp gericht aan de Secretaris-Generaal door de president en de premier van de Republiek Congo,
1. Roept de Belgische regering op om haar troepen terug te trekken uit het grondgebied van de Republiek Congo;
2. Besluit om de Secretaris-Generaal toe te staan om de Congolese regering militaire hulp te verlenen, in overleg met de regering van de Republiek Congo, die nodig kan zijn totdat de nationale veiligheidskrachten in staat zijn hun taken volledig uit te voeren;
3. Verzoekt de Secretaris-Generaal om de Veiligheidsraad indien nodig te informeren.”
Bron: naar de Verenigde Naties (1945-heden), Resolutie 143 van de VN-Veiligheidsraad, 14 juli 1960
1 Analyseer de bron aan de hand van stap 5 uit je Janusje-van-alles.
Stap 5
Wie?
Wat en waarvoor?
Waar en wanneer?
Waarom?
2 Welke impact had deze resolutie op het jonge Congo?
Lumumba en Kasavubu zochten hierna steun bij de USSR, wat internationale onrust veroorzaakte. Lumumba werd ervan beschuldigd een communist te zijn en werd gevaarlijk genoemd. Op 5 september 1960 werd hij door Kasavubu ontslagen en onder huisarrest geplaatst.
Op 17 januari 1961 werd Lumumba onder onduidelijke omstandigheden geëxecuteerd in Elisabethstad. Mobutu deed een mislukte poging tot staatsgreep, terwijl VN-troepen met het Katangese leger bleven vechten. VN-SecretarisGeneraal Dag Hammarskjöld (1905-1961) startte de onderhandelingen, maar stierf nog datzelfde jaar toen zijn vliegtuig eveneens in onduidelijke omstandigheden werd neergehaald.
b Scan de QR-code en bekijk de reportage. Lees daarna onderstaand artikel en beantwoord bijhorende vragen.
“BRUSSEL - De Belgische regering heeft haar excuses aangeboden voor de rol die België heeft gespeeld in de omstandigheden rond de dood van de Congolese eerste minister, Patrice Lumumba. minister van Buitenlandse Zaken, Louis Michel, heeft vanmiddag in de Kamer een verklaring in die zin voorgelezen. De excuses werden in naam van België gericht aan de familie van Patrice Lumumba en het Congolese volk.
De Kamer besprak vandaag in plenaire vergadering het rapport van de onderzoekscommissie die twee jaar lang de rol heeft onderzocht die België heeft gespeeld in de moord op de eerste Congolese premier Patrice Lumumba, op 17 januari 1961. De commissie kwam in november vorig jaar tot de conclusie dat sommige regeringsleden en andere Belgische actoren een morele verantwoordelijkheid dragen voor de dood van Lumumba. Lumumba werd op 17 januari 1961 geëxecuteerd door Katangese gendarmes en politiemensen. Dat gebeurde vijf uur nadat hij werd overgebracht naar de opstandige provincie Katanga, die Lumumba vijandig gezind was. Het waren de Congolese autoriteiten die de eerste verkozen premier - die in september 1960 werd afgezet - overbrachten. De Belgische regering steunde die actie echter.
Hoewel er duidelijk wel voornemens waren om Lumumba te vermoorden, hebben de experten van de commissie geen bewijzen gevonden dat België erop uit was om Lumumba fysiek te elimineren. De regering wilde de premier wel van het politieke forum zien verdwijnen en deden er ook alles aan om dat te bewerkstelligen. De veiligheid van Lumumba zelf was daaraan ondergeschikt. De regering deed zelfs een beroep op geheime fondsen om Lumumba politiek ten val te brengen of te vermijden dat hij opnieuw aan de macht kwam.
Context
De commissie - die de periode van 1960 tot begin 1961 onderzocht - wijst in haar conclusies wel op de context waarin alles toen gebeurde. Er was niet enkel het toenmalige internationale klimaat (de Koude Oorlog), ook de ethiek en de normen inzake internationaal politiek correct denken verschilden sterk met die van nu. Daarnaast was er het heersende politieke klimaat in België zelf, waar de bevolking getraumatiseerd was door de moorden en wandaden die in Congo op landgenoten werden gepleegd. De bevolking stelde Lumumba daarvoor verantwoordelijk en eiste een krachtdadig optreden. In haar aanbevelingen spoort de commissie de regering aan “passende conclusies te trekken en actie te ondernemen’’. Dat zou onder meer kunnen betekenen dat de Belgische regering Congo officieel haar excuses aanbiedt. Of dat ook gebeurt, wordt in de namiddag na afloop van het debat duidelijk, wanneer minister van Buitenlandse Zaken Louis Michel een verklaring aflegt.
Koning Boudewijn
De commissie laakte de rol die wijlen koning Boudewijn heeft gespeeld. In een brief kreeg hij aanwijzingen dat het leven van Lumumba in gevaar was, maar hij deed niets met die informatie. Hij lichtte de regering er ook niet over in. Dat deed de commissie besluiten dat de koning handelingen stelde die niet gedekt waren door de regering, en dat kan niet volgens de grondwet.
De regering pleegde van haar kant inbreuken op het nationaal en internationaal recht, omdat ze zich enerzijds mengde in het beleid van een onafhankelijk land en anderzijds omdat ze laks of niet optrad tegen handelingen die in België strafbaar zijn (werven van huurlingen, voorbereiden van aanslagen ...). De commissie hoopt dat haar onderzoek een bijdrage kan leveren tot de verwerking van het verleden.”
Bron: op basis van De Standaard (1918-heden), Regering biedt excuses aan voor rol België bij dood Lumumba, 5 februari 2002
1 Wat zijn de verschillende perspectieven op Lumumba’s dood?
2 Was zijn dood een politieke moord of een rechtsgeldige executie? Motiveer je antwoord.
3 Speelde België een directe of indirecte rol in Lumuba’s dood? Markeer de passages waarop je je antwoord baseert.
Lumumba stierf twee dagen voor de eedaflegging van de Amerikaanse president John F. Kennedy. Welke rol speelden de VS in het conflict?
c Wat is de hedendaagse collectieve herinnering aan Lumumba’s dood?
De VN-troepen kregen de overhand in Katanga, dat weer bij Congo werd gevoegd. Tshombe vluchtte in 1963 naar Spanje, maar keerde in 1964 terug als premier van het herenigde Congo. De onrust ging door met de Simba-opstand in 1964, waarbij een groot deel van Oost-Congo werd bezet en 1700 Europeanen gegijzeld werden in Stanleystad. Belgische militairen en huurlingen maakten in 1965 een einde aan de opstand.
In 1965 pleegde Mobutu opnieuw een staatsgreep, dit keer wel met succes. Hij veranderde koloniale plaatsnamen, nationaliseerde het Belgische ‘Union Minière’, introduceerde de Zaïrese frank en richtte de partij ‘Mouvement Populaire de la Révolution’, MPR, op. Mobutu trok steeds meer macht naar zich toe en werd gesteund door België, Frankrijk en de VS vanwege hun behoefte aan Congolese grondstoffen tijdens de Koude Oorlog.
In 1971 werd het land omgedoopt tot Zaïre en introduceerde Mobutu het programma van ‘l’Authenticité’, dat de nadruk legde op een terugkeer naar de Afrikaanse tradities, zonder de westerse belangen te schaden. Vanaf 1973 voerde hij het proces van de ‘Zaïrisering’ door en werden alle bedrijven genationaliseerd.
Congo na de Zaïrisering, 1973-1997
Mobay-Mbongo Banzystad
Isiro Paulis Makanza Nieuw-Antwerpen
M’bandaka Coquilhatstad
Mai-Ndombemeer Leopold II-meer
Bandundu Banningstad Ilebo Francquihavan
Kinshasa Leopoldstad Mbanza-Ngungu Thysstad
Kananga Luluaburg
Mbuji-Mayi Bakwanga
Ubundu Ponthierstad Kisangani Stanleystad
Bukavu Costermansstad Moba Boudewijnstad
Kalemie Albertstad
Likasi Jadotstad
Lubumbashi Elisabethstad
naam na Zaïrisering koloniale naam
d Bekijk onderstaande spotprent en los bijhorende vragen en opdrachten op.
1 Beschrijf wat de tekenaar van de spotprent duidelijk wilde maken.
2 Mobutu had enkel westerse bondgenoten. Wie waren dit?
3 Deze bondgenoten duldden het voortbestaan van zijn dictatuur. Geef twee redenen waarom zij dit deden.
Mobutu’s macht verzwakte door het einde van de Koude Oorlog, economische problemen en opstanden in de oostelijke regio’s van Congo. De westerse steun verminderde doordat ontwikkelingshulp en investeringen afhankelijk werden van het respecteren van de mensenrechten.
Tussen 1996 en 1997 wierp Laurent-Désiré Kabila (1938-2001) Mobutu’s regime omver met steun van Rwandese, Oegandese, Burundese en Zaïrese dissidenten en kindsoldaten. Een deel van het Zaïrese leger sloot zich bij Kabila aan. Hij herdoopte Zaïre tot de ‘Democratische Republiek Congo’, de DRC, en beloofde stabiliteit, maar de situatie bleef onrustig. In 1998 begon de Tweede Congolese Burgeroorlog en in 2001 werd Kabila vermoord door zijn eigen lijfwacht.
Joseph Kabila (1971-heden) volgde zijn vader op en regeerde van 2001 tot 2019. Zijn bewind werd gekenmerkt door corruptie, zelfverrijking en schendingen van de mensenrechten. Hij verdiende miljoenen door mijnvergunningen toe te kennen aan Chinese en Russische bedrijven, wat leidde tot slechte werkomstandigheden en/of onteigeningen.
a In Janus 5 zagen we reeds de term ‘neokolonialisme’. Illustreer dit begrip aan de hand van het regime en beleid van de Kabila’s.
b Verklaar waarom Congo toenadering zocht en blijft zoeken bij landen als China en Rusland.
c Amnesty International klaagde de wantoestanden die de mijnbedrijven onder de Congolese bevolking veroorzaken reeds in verschillende rapporten aan. Beargumenteer waarom de situatie de komende jaren waarschijnlijk niet zal verbeteren.
In Congo gaat het de laatste jaren steeds slechter, maar de vreedzame verkiezing van president Félix Tshisekedi (1963-heden) in 2019 was wel een lichtpuntje. Toch blijft het land verscheurd door geweld, vooral door de rebellengroep M23 in het oosten, wat leidt tot grote migratiestromen.
De DRC scoort hoog op de zogenaamde ‘Fragile States Index’ van de Amerikaanse denktank ‘Fund for Peace’. Dit scant jaarlijks alle landen aan de hand van twaalf factoren, waaronder mensenrechten, veiligheid, publieke diensten, corruptie en armoede. In 2024 stond Congo op de vierde slechtste plaats, enkel Somalië, Jemen en Zuid-Soedan deden het nog slechter. België stond op plaats 160 van de 179 bestudeerde landen, waarbij 179 de beste plaats is.
Fragile States Index, 2024 gefaalde staat hoge alarmfase alarmfase hoge waakzaamheid verhoogde waakzaamheid waakzaamheid minder stabiel stabiel stabieler duurzaam heel duurzaam geen data beschikbaar
a Waarom is Congo nog steeds een ‘fragile state’? Verwijs in je antwoord naar minstens twee bronnen uit ‘Fenestra’.
b Vergelijk bovenstaande kaart met die van de dekolonisatie op pagina 130.
De eerste dekolonisatiegolf startte met de Amerikaanse Revolutie in 1776 en zette zich verder met de onafhankelijkheid van de Latijns-Amerikaanse landen in de 19e eeuw. De tweede dekolonisatiegolf kwam op gang na de Tweede Wereldoorlog. De Europese koloniale machten waren verzwakt en konden hun overzeese gebieden niet meer controleren. Nationalistische bewegingen in de kolonies konden zich bovendien makkelijk organiseren dankzij de infrastructuur die de kolonialen er zelf hadden uitgebouwd. De opkomst van massamedia versterkte dit proces, zo waren de toespraken van bijvoorbeeld Mahatma Gandhi (1869-1948) wereldwijd te volgen.
Tijdens de Bandungconferentie in 1955 kwamen 29 Afrikaanse en Aziatische landen samen om hun verzet tegen kolonialisme en racisme te uiten. De conferentie bevestigde dat verzet tegen de koloniale machten mogelijk en gerechtvaardigd was. 1960 was het zogenaamde ‘Year of Africa’, waarbij veel Afrikaanse landen zich onafhankelijk verklaarden, waaronder Congo.
In 1908 werd Kongo-Vrijstaat, na aanhoudende kritiek op het beleid van Leopold II (1835-1909), overgedragen aan de Belgische Staat. De Belgische bevolking was aanvankelijk niet echt enthousiast over de kolonie, maar aanvaardde het idee dat het de plicht van België was om de Congolese bevolking te ‘beschaven’. Missionarissen richtten scholen op waar Congolese kinderen westers en katholiek opgevoed werden en Frans leerden spreken. De Congolese bevolking werd paternalistisch behandeld en de Belgische kolonialen waren vooral geïnteresseerd in de natuurlijke rijkdommen van het land.
Vanaf de jaren 1950 groeide een nationalistische beweging onder invloed van de ‘évolués, hoogopgeleide Congolezen die meer rechten kregen omdat ze voldoende verwesterd waren. De belangrijkste bewegingen werden geleid door Joseph Kasavubu (1915-1969) en Patrice Lumumba (1925-1960). In 1955 werd na een bezoek van koning Boudewijn (1930-1993) het Plan Van Bilsen voorgesteld, een 30-jarenplan om Congo voor te bereiden op de onafhankelijkheid. Het plan werd nooit uitgevoerd, maar diende wel als inspiratiebron voor de Congolese onafhankelijkheid.
In 1958 versnelden drie belangrijke gebeurtenissen het dekolonisatieproces. Tijdens de wereldtentoonstelling in Brussel ontmoetten verschillende évolués elkaar en zagen ze hoe hun landgenoten vernederd werden in een ‘zoo humain’. De toespraak van Charles De Gaulle (1890-1970) over onafhankelijkheid maakte ook indruk. Lumumba woonde de Pan-Afrikaanse Conferentie bij, waar antikoloniale ideeën werden gedeeld.
In januari 1959 brak in Leopoldstad een volksopstand uit die bloedig werd neergeslagen. Dit dwong koning Boudewijn en de Belgische regering om de onafhankelijkheid van Congo versneld voor te bereiden. Lumumba legde de datum vast op 30 juni 1960. Hij werd de eerste premier van Congo, Kasavubu werd president. Het land was echter niet voldoende voorbereid op de onafhankelijkheid, het had geen administratie of financiële middelen en bijna geen hoogopgeleiden.
Kort na de onafhankelijkheidsverklaring kwamen Congolese soldaten in opstand, omdat Belgische officieren nog steeds het gezag voerden. Het leger werd snel geafrikaniseerd en Belgische militairen werden gestuurd om de nog aanwezige kolonialen te beschermen. Tegelijk scheurde het grondstofrijke Katanga zich af, Tshombe werd er president. Lumumba diende klacht in bij de VN en zocht samen met Kasavubu steun bij de USSR, waardoor Lumumba beschuldigd werd van communisme en onder huisarrest werd geplaatst. Op 17 januari 1961 werd hij geëxecuteerd
De VN-troepen kregen de overhand in Katanga, dat weer bij Congo werd gevoegd. Tshombe vluchtte in 1963 naar Spanje, maar keerde in 1964 terug als premier van het herenigde Congo. Nadat de Simba-rebellen in 1965 neergeslagen werden, pleegde Mobutu een staatsgreep. Hij veranderde de koloniale plaatsnamen, nationaliseerde bedrijven en voerde de Zaïrese frank in als onderdeel van het programma van ‘l’Authenticité’. Afrikaanse tradities werden belangrijker, zonder de westerse belangen te schaden. In 1971 doopte Mobutu het land om tot Zaïre. Hij ging hier later nog verder in met het programma van de ‘Zaïrisering’. Mobutu trok steeds meer macht naar zich toe en werd gesteund door België, Frankrijk en de VS, omdat men hem als bondgenoot beschouwde tijdens de Koude Oorlog.
NEOKOLONIALISME
Na de Koude Oorlog verzwakte Mobutu’s positie. Economische crisissen en opstanden in de grondstofrijke oostelijke regio’s ondermijnden zijn macht. Het Westen bood weinig steun omdat hij de mensenrechten niet respecteerde. Tussen 1996 en 1997 wierp Laurent-Désiré Kabila (1939-2001) het regime omver met zijn leger van dissidenten en kindsoldaten. Hij herdoopte het land tot de ‘Democratische Republiek Congo’, maar de situatie bleef instabiel. In 1998 brak de Tweede Congolese Burgeroorlog uit. In 2001 werd hij uiteindelijk vermoord.
Joseph Kabila (1971-heden) volgde zijn vader op. Hij vergaarde een fortuin aan steekpenningen en gestolen overheidsgeld. Het toekennen van mijnvergunningen aan Chinese en Russische bedrijven leverde miljoenen op. Vele Congolezen moesten in erbarmelijke omstandigheden werken en/of verloren hun huis of grond door het neokoloniaal beleid
De situatie in Congo blijft verder bergafwaarts gaan. Hoewel de verkiezing van president Félix Tshisekedi (1963-heden) geweldloos verliep, wordt het land nog steeds geteisterd door geweld, met massale migratiestromen als gevolg. Hierdoor staat het land bijna bovenaan op de ‘Fragile State Index’.
moderne tijd
1776-1899 eerste dekolonisatiegolf
1908
overdracht Kongo-Vrijstaat aan Belgische Staat
hedendaagse tijd
1945-1965 tweede dekolonisatiegolf
1955
Plan Van Bilsen
1958 wereldtentoonstelling Brussel
2001-2019 presidentschap Joseph Kabila
30 juni 1960 Congolese onafhankelijkheid
17 januari 1961 executie Lumumba
1965-1997 presidentschap Mobutu
1997-2001 presidentschap Laurent-Désiré Kabila
Gebruik de informatie uit het hoofdstuk om een antwoord te formuleren op de historische vraag die in ‘Fenestra’ geformuleerd werd. Gebruik de deelvragen om je antwoord te structureren.
1 Welke factoren stimuleerden de Congolese drang naar onafhankelijkheid in de jaren 1950?
2 Welke moeilijkheden ervaarden de Congolezen tijdens het dekolonisatieproces?
3 Hoe wordt de Congolese dekolonisatie herinnerd?
Hoe verliep de Congolese dekolonisatie tussen 1950 en 1960?
Wat was het verschil tussen de eerste en tweede dekolonisatiegolf?
Waarom startte de tweede dekolonisatiegolf specifiek na de Tweede Wereldoorlog?
Welke rol speelden de massamedia in de tweede dekolonisatiegolf?
Welke rol speelde de Bandungconferentie in de tweede dekolonisatiegolf?
Wat waren ‘évolués’?
Waarom vormde het jaar 1955 een kantelpunt voor Congo?
Waarom versnelde de Congolese onafhankelijkheid in 1958?
Wat was het verschil tussen de toespraak van Boudewijn en die van Lumumba tijdens de Congolese onafhankelijkheidsceremonie?
Beschrijf de periode van Lumumba’s verkiezing tot zijn dood.
Wat hield Mobutu’s programma van ‘Zaïrisering’ in?
Waarom kon Mobutu na de Koude Oorlog niet langer rekenen op de steun van het Westen?
Leg het concept ‘neokolonialisme’ uit aan de hand van het hedendaagse Congo.
ABAKO
Alliance des Bakangos, politieke beweging van Joseph Kasavubu activisme collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog Al Qaida terreurorganisatie die achter de aanslagen van 9/11 zat ANC Armée Nationale Congolaise andersglobalisme politieke beweging die zich verzet tegen een globalisatie die enkel in dienst van de economie gebeurt antiglobalisme verkeerde naam voor andersglobalisme antisemitisme discriminerende en racistische houding naar Joden Arabische Lente protestbeweging in verschillende Midden-Oosterse en Noord-Afrikaanse landen die een democratischer bestuur eiste in 2011 ariër benaming die de nazi’s gaven aan mensen die volgend hen behoorden tot het superieure ras artistiekelingen een van de twee grote jongerenculturen tijdens de jaren 1950 asmogendheden het Duitse Rijk, Italië en Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog
B
babyboom
term die gebruikt wordt om het hoge aantal geboortes in de jaren na de Tweede Wereldoorlog aan te duiden beatniks jongerencultuur uit de jaren 1960
Berlijnse Muur muur die de bevolking van Oost- en West-Berlijn scheidde Beweging van de Niet-Gebonden groep landen die tijdens de Koude Oorlog een eigen koers wilde varen, los van Landen de ideologische blokken bipolariteit politieke situatie wanneer er twee grote ideologische blokken tegenover elkaar staan
Bondsrepubliek West-Duitsland tijdens de Koude Oorlog BRICS groep opkomende industriële landen die een alternatief willen zijn voor de G7
C
cesuren belangrijk moment in de geschiedenis dat de scheiding tussen twee periodes bepaalt charter een handvest cijnskiesrecht systeem waarbij mensen stemrecht hebben omwille van de hoeveel belastingen die ze betalen clickbait misleidende titel bij een online artikel of filmpje in een poging om mensen erop te laten klikken coalitieverbod verbod om beroepsverenigingen op te richten en acties zoals betogingen te organiseren
Coalition of the Willing coalitie die de VS steunde om Irak binnen te vallen, onafhankelijk van de Verenigde Naties collaboratie samenwerken met de (bezettende) vrijand
Comecon economische hulpprogramma van de USSR na de Tweede Wereldoorlog communautair wat met de Belgische staatsstructuur te maken heeft concentratiekamp kamp waar gevangenen van het naziregime dwangarbeid moesten uitvoeren consensus overeenstemming containmentpolitiek indammingspolitiek
Verklarende woordenlijst en historische begrippen
Cubacrisis crisis en dreigende kernoorlog na het plaatsen van Sovjetraketten in Cuba cultuurflamingantisme streven naar een Vlaamse culturele elite om de gelijkwaardigheid en gelijkheid van het Nederlands ten opzichte van het Frans te bekomen Cultuurpact overeenkomst dat elke ideologie vertegenwoordigd wordt in de raden van culturele instellingen
Ddavidster
zeshoekige ster bestaande uit twee driehoeken
D-Day 6 juni 1944, landing van de geallieerde troepen in Normandië
DDR Oost-Duitsland tijdens de Koude Oorlog de repressie harde aanpak van collaborateurs kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog dekolonisatie proces waarbij gekoloniseerde landen hun soevereiniteit (terug)kregen diplomatie het voeren van politiek overleg tussen twee of meerdere partijen doorgangskampen kampen waar Joden en andere gevangenen van het naziregime werden ondergebracht vooraleer naar een concentratie- of vernietigingskamp gestuurd te worden
douane innen van rechten bij import van goederen
DRC Democratische Republiek Congo
EEEG
Europese Economische Gemeenschap
EG Europese Gemeenschappen
EGKS Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal egodocument bron die informatie geeft over een persoon en (een periode in) diens leven Euratom Europees samenwerkingsverband rond kernenergie eurocentrisme al dan niet bewuste neiging om de Europese cultuur als maatstaf te houden en de geschiedenis vanuit een Europees perspectief te interpreteren euthanasie het op eigen verzoek bespoedigen van de dood of ter dood brengen van een zwaar lijdend persoon
évolué
Congolezen die tijdens de koloniale periode (in België) gestudeerd hadden en meer rechten kregen omdat ze meer geëuropeaniseerd waren extreemrechts autoritaire politieke ideologie die een xenofoob nationalisme aanhangt en verklaart in de naam van het volk te spreken
Ffascisme
revolutionaire ideologie die het land wil herstellen en een derde weg wil bieden tussen kapitalisme en communisme
Flamenpolitik beleid van de Duitse bezetter waarbij men beloofde op de Vlaamse eisen in te gaan als Duitsland de oorlog won flowerpowerbeweging andere naam voor de hippiebeweging tijdens de jaren 1960-70
Force Publique leger van Congolese soldaten onder Belgische officieren tijdens de koloniale periode
fragile state staat die in een hoge alarmfase zit op de Fragile States Index
Frontpartij Vlaams-nationalistische partij die na de Eerste Wereldoorlog opgericht werd
G
G7
groep van de zeven sterk geïndustrialiseerde landen die onderling economische en politieke afspraken maken
GDPR General Data Protection Regulation, een Europese wet rond databeveiliging genderrol reeks gedragsnormen die men aan de gender van een persoon koppelt generatiekloof gedrag, jargon en levensstijl die sterk verschillen tussen generaties
genocide planmatig vermoorden van een volledig volk of etnie
Verklarende woordenlijst en historische begrippen
geopolitiek verbondenheid van de politiek en aardrijkskunde glasnost meer openheid, onderdeel van de hervormingen van Gorbatsjov globalisatie proces van wereldwijde economische, politieke en socio-culturele integratie Grote Sprong Voorwaarts programma waarmee Mao Zedong China versneld wilde laten industrialiseren guerrilla ongeregelde strijders met inferieure wapens die de reguliere krijgsmacht proberen te ontregelen of uit te putten
Hhandvest
beginverklaring van een organisatie bij haar oprichting hedendaagse tijd historische periode waar we zelf in leven hippies jongen(sub)cultuur tijdens jaren 1960 waarbij mijn ijverde voor vrede en protesteerde tegen de Vietnamoorlog Holocaust genocide op Joodse mensen tijdens de Tweede Wereldoorlog Hutu etnische groep in Rwanda waarvan een geradicaliseerd deel verantwoordelijk was voor de Rwandese genocide
I
IJzeren Gordijn scheidingslijn tussen Oost- en West-Europa tijdens de Koude Oorlog IMF Internationaal Monetair Fonds, een economische VN-organisatie inferieur minderwaardig intercontinentaal over continenten heen intergouvernementeel tussen verschillende regeringen Islamitische Staat zelfverklaarde staat in Syrië en Irak die wereldwijd opriep tot jihad en terroristische aanslagen pleegde
Jjongerencultuur
cultuur die gedeeld word door jongeren in een bepaalde periode en die naast de dominante cultuur bestaat jihadisme extreme islamitische ideologie die oproept tot het voeren van een heilige oorlog tegen ongelovigen
Jodenvraagstuk vraagstuk waarbij het naziregime bedacht hoe men zich van de Joodse bevolking kon ontdoen
koloniaal
persoon die een kolonie bewoont eens deze gevestigd is Koningskwestie maatschappelijk debat of Leopold III na de Tweede Wereldoorlog terug op de troon moest komen of niet
Koude Oorlog periode van gewapende vrede tussen het kapitalistische en communistische blok van 1945 tot 1989 Kremlin centrum van de Russische regering kuiven een van de twee grote jongerenculturen tijdens de jaren 1950 Kwomintang Chinese nationalistische partij
L
l’Authenticité programma van Mobutu waarbij hij Congo wilde terugplooien op Afrikaanse tradities en cultuur liberalisme politieke filosofie waarin vrijheid centraal staat en die de macht van de overheid en/of staatshoofden wil beperken
M
M23
Congolese rebellengroep
Mantsjoerije gebied in noordoosten van China
Verklarende woordenlijst en historische begrippen
maritiem
wat te maken heeft met de zee
Marshallplan Economisch hulpprogramma van de VS om de West-Europese landen te helpen na de Tweede Wereldoorlog massamedia op technologie gebaseerde media die zich tijdens en na de 20e eeuw ontwikkelden en grote groepen mensen kunnen bereiken medebeslissingsprocedure procedure in de Raad van de Europese Unie waarbij de vakministers van landen met een complexe staatsstructuur ofwel hetzelfde standpunt innemen of zich onthouden metallurgie bewerken van metaalerts en -schroot
MNC Mouvement Nationale Congolais, politieke beweging van Patrice Lumumba moedjahedien Afghaanse islamitische milities mondiaal wereldwijd monsterverbond vereniging van liberalen en katholieken tijdens de Belgische Revolutie
MPR Mouvement Populaire de la Révolution multipolariteit internationale politieke situatie waarbij meerdere machtscentra betrokken zijn die allemaal evenveel macht hebben mutual assured destruction militaire strategie waarbij beide zijden evenveel kernwapens hebben om zich ervan te verzekeren dat beide zijden zullen vernietigd worden als een van hen beslist om als eerste aan te vallen mutualiteit ziekenkas
Nnationaalsocialisme
fascistische ideologie van de NSDAP nativistisch politiek die de inheemse bevolking superieur acht of bevordert
NAVO
Noord-Atlantische Verdragsorganisatie negationisme ontkennen van de Holocaust neokolonialisme politieke en wetenschappelijke beweging die de continuïteit van de koloniale logica en praktijken in stand houdt neoliberalisme liberale stroming waarbij de overheid de verantwoordelijkheid heeft om markten en concurrentie te creëren, met de nadruk op de maximale individuele vrijheid neolitische revolutie ontdekking en verspreiding van landbouw in de prehistorie
New Development Bank BRICS alternatief voor het IMF nozems andere naam voor kuiven
NSDAP Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij
OOEES
Organisatie voor Europese Economische Samenwerking ontheemd uit zijn of haar huis of land verdreven zijn Opoeration Iraqi Freedom operatie waarbij de VS Irak binnenvielen in 2003 oral history levende getuigenissen van mensen over een periode in de geschiedenis waarin ze zelf leefden overlegmodel vorm, structuur, afspraken … waarbinnen men overleg pleegt
P
pan-Europees betreffende volledig Europa paternalisme beperken van de vrijheid en autonomie van een groep onder het mom van hun eigen bestwil peergroup groep mensen met vergelijkbare leeftijd en status die een of meerdere belangstellingen en gedragscodes delen perestrojka meer openheid, onderdeel van de hervorming van Gorbatsjov periferie randgebied, op de rand van iets pleiners andere naam voor artistiekelingen populisme in naam van het volk sprekend
Verklarende woordenlijst en historische begrippen
postindustrieel maatschappelijke tendens waarbij de dienstensector economisch belangrijker is dan de industrie
proto-globalisatie vroege vorm van globalisatie proxy-oorlog oorlog waarbij de partijen niet rechtstreeks met elkaar vechten, maar hun bondgenoten ondersteunen die wel tegen elkaar vechten punk jongerensubcultuur uit de jaren 1980 die groeide uit de punkmuziek
RR2P Responsibility to Protect
Rassenwetten van Neurenberg reeks antisemitische wetten die het naziregime uitvaardigde regionalisering opdelen van een gebied in gedecentraliseerde regio’s republikein voorstanders van een republiek
Rode Schisma politieke onenigheid en verdeeldheid tussen Rusland en China
Roma een voormalig nomadisch volk, voornamelijk uit Oost-Europa ruraal landelijk rijksonderwijs onderwijs dat door de rijksoverheid wordt geregeld
S satellietstaat officieel onafhankelijk land dat wel gedomineerd wordt door een ander land scharnierpunt belangrijk moment in de geschiedenis tussen verschillende periodes, te vergelijken met een cesuur
Schengenzone gebied van 29 Europese landen waarbinnen er geen grenscontroles zijn
Schoolpact officieel einde van de tweede schoolstrijd waarbij elke ouder mocht kiezen over het schoolnet waar zijn of haar kinderen les kregen
SDG Sustainable Development Goals
seksuele revolutie afstappen van de traditionele en conservatieve opvattingen rond seks en genderrollen in de jaren 1960, mogelijk gemaakt door de anticonceptiepil
Shoah Hebreeuwse term voor Holocaust
Sinti West-Europese variant van Roma Sociaal Pact verzameling sociale maatregelen na de Tweede Wereldoorlog waar onder andere de hedendaagse sociale zekerheid uit voortkomt staatshervorming grondwetswijziging waarbij België steeds meer geregionaliseerd wordt standplaatsgebondenheid positie die iemand inneemt ten opzichte van de geschiedenis, de invloed van het eigen gezichtspunt op de geschiedenis
steekpenning geld dat betaald wordt om een bevoorrechte behandeling te krijgen, niet legaal subcultuur groep in de samenleving met gedeelde waarden en een levensstijl die afwijkt van de dominante cultuur
Suezcrisis conflict over de toegang tot het Suezkanaal dat het transport van olie uit het Midden-Oosten sterk verstoorde supranationaal boven de individuele staten, nationale belangen en beslissingen overstijgend
T taalkwestie problemen die begin 20e eeuw voortkwamen uit de ongelijkheid van het Nederlands in België tijddocument rijke bron van informatie over de omstandigheden, levenswijze, mentaliteit … uit een bepaalde periode totalitarisme politiek systeem waarbij de gehele maatschappij ondergeschikt gemaakt wordt aan de staat en waarbij de politiek de hele samenleving doordringt transnationaal over landsgrenzen heen tribunaal speciale rechtbank voor het berechten van oorlogsmisdaden Tutsi etnische groep in Rwanda die het slachtoffer werd van de Rwandese genocide
Verklarende woordenlijst en historische begrippen
U
unionisme samenwerken van liberalen en katholieken bij de Belgische Revolutie
USSR
V
Sovjet-Unie
Veertienpuntenprogramma punten die Woodrow Wilson wilde verwezenlijken met de Volkenbond vernietigingskamp kamp waar nazi’s Joden en andere groepen systematisch vermoordden verzuiling verdeling van de samenleving op basis van levensbeschouwelijke stromingen veto uitspraak waarmee je een beslissing tegenhoudt Vichyregime fascistisch regime dat regeerde over het niet bezette deel van Frankrijk tijdens de Tweede Wereldoorlog Vietcong communistische verzetsbeweging in Zuid-Vietnam Vietminh Vietnamese communistische verzetsbeweging die in opstand kwam tegen de Franse kolonisator na de Tweede Wereldoorlog Volkenbond intergouvernementele organisatie die na de Eerste Wereldoorlog opgericht werd om de internationale vrede te bewaren vrij onderwijs scholen die niet door de overheid zijn ingericht vrijhandel onbelemmerd verkeer van goederen en diensten tussen landen
WWarschaupact militair bondgenootschap van communistische landen tijdens de Koude Oorlog Wereldbank instituut dat financiële ondersteuning biedt voor ontwikkelingssamenwerking wereldtentoonstelling grote internationale tentoonstellingen waarbij verschillende landen hun sociale, economische, culturele en technische ontwikkelingen tonen
X
xenofobie vreemdelingenangst
Z
Zaïrisering verdere stap na l’Authenticité
Verklarende woordenlijst en
Eerste druk 2024 SO 2023/1234
ISBN 978 90 4864 860 3
KB D/2024/0147/97
Bestelnummer 90 606 5056
NUR 138, 139
Thema YPJH-4Z-BE-BECD
Lay-out, opmaak en druk die Keure Foto’s auteurs, fotostock die Keure, Adobe Stock
Verantwoordelijke uitgever
die Keure, Kleine Pathoekeweg 3, 8000 Brugge - RPR 0405 108 325 © die Keure, 2019
Niets uit deze uitgave mag verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Verhuur van dit boek is niet toegelaten zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever.
No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. This book cannot be rented out without specific permission from the publisher.
De uitgever heeft naar best vermogen getracht de publicatierechten volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die niettemin menen nog aanspraken te kunnen doen gelden, kunnen dat aan de uitgever kenbaar maken.