Alle bijdragen in dit boek geven steeds uitsluitend het persoonlijk standpunt weer van de desbetreffende auteur(s). De standpunten van elke bijdrage zijn niet toe te schrijven aan alle editors, waaronder Horeca Vlaanderen, of de andere auteurs.
NUR 820 D/2023/0147/262 ISBN 978 90 4864 776 7 Bestelcode: 202 239 006 © 2023 die Keure Kleine Pathoekeweg 3 8000 Brugge Tel.: 050/47.12.72 E-mail: pp@diekeure.be Internet: www.diekeure.be Niets van deze uitgave, zelfs gedeeltelijk, mag openbaar gemaakt worden, gereproduceerd worden, vertaald of aangepast, onder enige vorm ook, hierin begrepen fotokopie, microfilm, bandopname of plaat, of opgeslagen worden in een geautomatiseerd gegevensbestand behoudens uitdrukkelijke en voorafgaande toestemming van de uitgever. 99622
Bram Devolder Maarten Herbosch Bernard Tilleman Frederik Van den Abeele (eds.)
i.s.m. Horeca Vlaanderen
6
Voorwoord
8
Lijst met contributeurs
B. Voeding 231
A. Opstart en geschillen omtrent de horecazaak 15
Het familiale horecabedrijf en zijn overdracht naar de volgende generatie Eveline Vanthorre & Bram Devolder
85
Chez Nicolas? Magda? Aandachtspunten bij naamgeving in de culinaire sector Ella De Noyette
105
125
Elisa Paredis
255
Allergenen in de horeca: beter voorkomen dan (de schade) herstellen Elien Claeys
271
Aansprakelijkheid restaurant bij voedselvergiftiging na restaurantbezoek Jakob Kesteloot
295
De ‘horecavergunning’: een vlag met meerdere ladingen Lise Van den Eynde
Herkomst als verkoopargument: enkele juridische aandachtspunten bij de verkoop van streekproducten
Administratieve handhaving van de voedselveiligheid door het FAVV Kevin Vaes
315
Afspraken met het lokaal bestuur over het openbaar domein: horecaterrassen uit de schaduw?
In dubio pro animale. Levend koken van kreeften in het licht van het juridisch voorzorgsbeginsel Paulien Christiaenssen
Daan Willems
143
Onroerend erfgoed op Vlaamse wijze : juridische uitdagingen voor de horecasector Thomas Lefevre
177
363
Wettelijke vereisten bij de opstart en uitbating van foodtrucks Zeno Vanhoyland
197
C. Cliënteel
Conflictbeslechting binnen vennootschappen in de horeca Bernard Tilleman & Willem Van de Putte
Juridische gebondenheid aan reserveringen: louter kwestie van fatsoen? Maarten Herbosch & Frederik Van den Abeele
381
Gegevensbescherming in de horeca. Hoe de eerste stappen zetten naar de naleving van de AVG? Pauline Hellemans
401
Discriminatie op café en restaurant. Is het juridische recept niet te veel gekruid?
D. Contractanten en derden
Jan-Willem Verbeke
423
Wat met de kloffie na de koffie? Bewaargeving in hotels en restaurants
583
Anne Bombay
451
Een meergangenmenu van fastfood: de verjaringsregels in de horeca
Ella De Noyette
601
Driek Deferme
469
Onrechtmatige beoordelingen over restaurants. “Des goûts et des couleurs, il ne faut pas discuter”, of toch? Sofie De Pourcq
493
527
621
673
Sofie Royer
565
Strafbare afzetterij of flessentrekkerij Bart Spriet
Most favoured nationclausules: laat je de kaas niet van het brood eten Michiel Verhulst
699
Toepassing van de Wet Pakketreizen in de gastronomische wereld: the proof of the pudding is in the eating
De aansprakelijkheid van het barpersoneel voor openbare dronkenschap
Geluidshinder in de horeca: als de maat vol is Marie-Laure Degroote
Bert Wyseur
549
Muziek in de horeca: geen kakofonie, maar Unisono Jozefien Vanherpe
De thuislevering van etenswaren via een internetplatform Maarten Vos
Hoe krijg je de smaak te pakken? Overzicht van de belangrijkste beschermingsmechanismen voor culinaire creaties
De impact van de coronapandemie op brouwerijcontracten. Een verkennend onderzoek naar de rechtmatigheid van contractuele clausules en de toepasselijkheid van contractrechtelijke remedies Jacob Reniers
747
De (ongrond)wettigheid van de sluiting van de horeca in COVID-tijden onderzocht Michiel Descheemaeker
Voorwoord “Man bemerkt selten so tiefsinnige Mienen wie beim Studium der Speisekarte.” Emanuel Wertheimer (1896)
De bourgondische levensstijl van de Vlaming is alom bekend. Het hoeft dus niet te verbazen dat de Vlaamse, en bij uitbreiding Belgische, horecasector een belangrijke motor is voor onze economie. Bovendien vervult deze sector een grote maatschappelijke rol en vormt hij mee het sociale weefsel in onze gemeenschap. De omvang, diversiteit en menselijkheid van de sector brengen diverse juridische uitdagingen met zich mee. In tegenstelling tot in vele omringende landen behandelde de Belgische rechtsleer deze tot op heden maar sporadisch. Met Gastronomie & recht wensen we deze lacune op te vullen. Dit omvattend verzamelwerk wil een leidraad bieden aan iedereen die in de praktijk geconfronteerd wordt met juridische problemen die de sector kenmerken. De menukaart van dit boek omvat vier kernthema’s binnen de horeca. We starten in Deel A met de opstart van en geschillen omtrent de horecazaak met bijdragen over de naamgeving, vergunningen, overdracht, onroerend erfgoed, foodtrucks en conflictbeslechting. Vervolgens gaat Deel B in een gastronomische versnelling in op het thema voeding. Naast een behandeling van de allergenen- en voedselveiligheidswetgeving staat dit deel stil bij de verkoop van streekproducten, de aansprakelijkheid bij voedselvergiftiging en het levend koken van de kreeft. Van de keuken naar de zaal in Deel C waar de relatie tussen uitbater en klant centraal staat. Dat men rekening moet houden met diverse elementen blijkt uit de variëteit aan onderwerpen in dit deel met onder meer bijdragen over reservaties, privacy, discriminatie, bewaargeving en verjaring. Ook behandelt dit deel onrechtmatige beoordelingen op het internet, de populaire thuisleveringsformule alsmede de pakketreiswetgeving. Kruiden doen we dit deel met twee strafrechtelijke bijdragen over openbare dronkenschap en flessentrekkerij. Eindigen doen we in Deel D met de relatie tussen uitbater en contractanten/derden. Met een overzicht van de belangrijkste beschermingsmechanismen voor culinaire creaties, een bespreking van de most favoured nation-clausules, twee muzikale bijdragen over Unisono en geluidshinder en twee over de nog niet vergeten coronapandemie besluiten we dit boek. Etymologisch gaat het begrip ‘gastronomie’ terug op het Oudgriekse γαστήρ (maag) en νόμος (kennis/wet). Van Dale omschrijft ‘gastronomie’ als “de kunst van lekker eten en drinken”. Een goed restaurant onderscheidt zich aldus door een goede keuken. Een toprestaurant gaat verder en biedt zijn cliënteel een totaalervaring met een gastvrije ontvangst en een unieke sfeer. In dezelfde geest wil ook dit boek 6
zijn lezers een totaalervaring bieden. De uitmuntende inhoud wordt aangevuld met foto’s van culinaire topfotograaf Pieter D’Hoop en schilderwerk van Thomas Lefevre. Het boek is een ware eyecatcher dat zich ook visueel onderscheidt van traditionele juridische verzamelwerken. We danken alle auteurs die bijgedragen hebben aan de totstandkoming van dit werk. Ook een bijzonder woord van dank gaat uit naar Eve Diels van Horeca Vlaanderen voor de vele nuttige opmerkingen bij de verschillende bijdragen. Tot slot onze dank aan Daan Therry van uitgeverij die Keure voor de vlotte en correcte opvolging en aan Tim Bisschop voor de vormgeving van het boek.
Bram Devolder – Maarten Herbosch – Bernard Tilleman – Frederik Van den Abeele In samenwerking met Horeca Vlaanderen 11 november 2023
7
Lijst met contributeurs Anne Bombay Doctorandus-assistent Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven Bart Spriet Docent Instituut voor Strafrecht, KU Leuven Bernard Tilleman Gewoon hoogleraar Instituut voor Contractenrecht en Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven & prodecaan Faculteit Rechtsgeleerdheid en Criminologische wetenschappen, KU Leuven Bert Wyseur Docent Hogeschool VIVES & doctorandus Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven Bram Devolder Doctor-assistent Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven & advocaat balie West-Vlaanderen Daan Willems Aspirant FWO-Vlaanderen Instituut voor Contractenrecht, KU Leuven Driek Deferme Magistraat in opleiding, Vrijwillig medewerker Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven Elien Claeys Advocaat balie Brussel & praktijkassistent Instituut voor Contractenrecht, KU Leuven Elisa Paredis Aspirant FWO-Vlaanderen Consumer Competition Market, KU Leuven Ella De Noyette Aspirant FWO-Vlaanderen Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven-Kulak Eveline Vanthorre Advocaat balie Brussel Frederik Van den Abeele Doctorandus-assistent Instituut voor Contractenrecht, KU Leuven en gastmedewerker UHasselt Jacob Reniers Aspirant FWO-Vlaanderen Instituut voor Contractenrecht, KU Leuven Jakob Kesteloot Doctorandus-assistent Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven 8
Jan-Willem Verbeke Aspirant FWO-Vlaanderen Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven Jozefien Vanherpe Docent CiTiP, KU Leuven Kevin Vaes Verantwoordelijke teamchef Geschillen, FAVV Lise Van den Eynde Doctorandus-assistent Instituut voor Contractenrecht, KU Leuven Maarten Herbosch Doctor-assistent Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven, Aspirant FWO Maarten Vos Advocaat balie Antwerpen & praktijkassistent Instituut voor Contractenrecht, KU Leuven Marie-Laure Degroote Aspirant FWO-Vlaanderen Instituut voor Goederenrecht, KU Leuven Michiel Descheemaeker Advocaat balie West-Vlaanderen & praktijkassistent KU Leuven-Kulak Michiel Verhulst Doctor-assistent Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven Paulien Christiaenssen Doctorandus-assistent KU Leuven & UGent, Project Dierenwelzijn, -ethiek en -recht Pauline Hellemans Advocaat balie Brussel & praktijkassistent CiTiP, KU Leuven Sofie De Pourcq Advocaat balie Gent Sofie Royer Onderzoeksexpert CiTiP, KU Leuven, geaffilieerd aan Instituut voor Strafrecht, KU Leuven & gastprofessor UAntwerpen en ULiège Thomas Lefevre Doctorandus-assistent Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven Willem Van de Putte Doctorandus-assistent Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven-Kulak Zeno Vanhoyland Doctorandus-assistent Consumer Competition Market, KU Leuven
9
A.
Opstart en geschillen omtrent de horecazaak
Het familiale horecabedrijf en zijn overdracht naar de volgende generatie Eveline Vanthorre Advocaat balie Brussel Bram Devolder Doctor-assistent Centrum voor Rechtsmethodiek, KU Leuven Advocaat balie West-Vlaanderen
I. Inleiding 1. Belang familiale horecaondernemingen in Vlaanderen – In Vlaanderen is ongeveer 80 % van alle vennootschappen met personeel een familiebedrijf1. Het aandeel in de tewerkstelling van familiebedrijven wordt geschat op 45 % van alle Belgische jobs en het aandeel in het Belgische bruto binnenlands product op 33 %2. Onderzoek toont aan dat familiale ondernemingen minder vaak falen dan niet-familiale ondernemingen, wat te maken zou hebben met de hogere leeftijd en ervaring van de bestuurders, de genderdiversiteit in de raad van bestuur en de nauwe banden tussen de bestuurders onderling evenals met de medewerkers3. Ook zouden familiale belangen de innovatieve beslissingen over duurzaamheid kunnen beïnvloeden. Door hun langetermijnvisie, regionale roots en diepe sociale inbedding zouden familieleden innovaties verkiezen en initiëren die natuurlijke grondstoffen beschermen, in het bijzonder in natuurafhankelijke industrieën zoals lokaal toerisme, en/of die de sociale reputatie van het bedrijf beschermen zoals de tewerkstelling van lokale werknemers. Daarnaast is de ondernemende familie een centraal deel van de onderneming, die op lange termijn een bron van steun vormt voor de ondernemer4. Ondernemers in de horeca werken in hun zaak vaker samen met familieleden dan de gemiddelde Vlaamse zelfstandige. In een bevraging door SERV gaf 41,7 % van de horecarespondenten aan dat familieleden betrokken zijn bij het beheer van hun zaak, 58,6 % heeft een partner die mee in de zaak staat. Bij de totale zelfstandigenpopulatie ligt dit aandeel lager, met respectievelijk 25,7 % meewerkende familieleden en 29,2 % meewerkende partners5. Van de bevraagde horecaondernemers voorzag 2,2 % een familiale overdracht, dit in vergelijking met slechts 1,6 % van de totale zelfstandigenpopulatie6. 2. Eigendom en leiding van Vlaamse familiale ondernemingen – Recent onderzoek leert dat zowel de eigendom als het management van een meerderheid van 15
de Vlaamse familiale ondernemingen voornamelijk in handen zijn van de eerste generatie familieleden7. Generatie in bezit van de eigendom van het familiebedrijf 8 Generatie
Procentueel
1ste generatie
58,4 %
2 generatie
24,3 %
3 generatie of hoger
17,3 %
de
de
Generatie in bezit van het management van het familiebedrijf9 Generatie
Procentueel
1 generatie
57,4 %
2 generatie
24,2 %
3 generatie of hoger
18,4 %
ste de
de
3. Belang van (familiale) bedrijfsoverdrachten – Een toename van het aantal geslaagde (familiale) bedrijfsoverdrachten heeft een rechtstreekse positieve impact op de Europese economie. Uit economisch onderzoek blijkt dat bij een bedrijfsoverdracht gemiddeld meer jobs bewaard blijven dan er door een nieuwe onderneming worden gecreëerd. Bovendien zijn de slaagkansen van een overgedragen onderneming groter dan van een startende onderneming10. 4. Groot aantal onsuccesvolle (familiale) bedrijfsoverdrachten door nieteconomische redenen – Toch zijn er in de EU jaarlijks ongeveer 150.000 bedrijven die, door niet-economische redenen, niet in hun overdracht slagen en dus uit het economische verkeer verdwijnen. Ook de werkgelegenheid die deze bedrijven boden, gaat hierbij verloren. Het zou jaarlijks gaan om een verlies van ongeveer 600.000 jobs11. Opvolging is één van de belangrijkste uitdagingen voor elk familiebedrijf12. Ruim twee derde van de familiebedrijven slaagt niet in hun overdracht naar de tweede generatie. In een overdracht naar de derde generatie loopt dat cijfer zelfs op tot 90 %13. De Europese Commissie stelt dat het grote aantal onsuccesvolle bedrijfsoverdrachten voornamelijk te wijten is aan niet-economische oorzaken, met name aan “een gebrekkige voorbereiding van de opvolging” en aan “tekortkomingen in sommige delen van de wetgeving van de Lidstaten, met name in het vennootschaps-, het erf- en het belastingrecht”14. 5. Belang van tijdige en grondige voorbereiding – Goede familiale relaties en afspraken en een tijdige voorbereiding zijn wellicht de belangrijkste succesfactoren voor een geslaagde familiale bedrijfsoverdracht. Om goede familiale relaties te hebben, is het cruciaal dat er tussen familieleden vertrouwen is, respect is voor elkaar en optimisme is over familiale gebeurtenissen. Corporate governance kan helpen om dit te bereiken. Bovendien is het noodzakelijk dat de familie beschikt 16
over bepaalde vaardigheden, zoals het vermogen om open te communiceren, goed te luisteren, problemen op een constructieve manier op te lossen en goed te plannen15. LIEVENS wijst in dit verband op het belang van het “emotionele of psychologische eigenaarschap”16. Familieleden zijn zo betrokken bij het familiebedrijf dat het een grote invloed heeft op hun identiteit: het bedrijf maakt deel uit van wie zij zijn als persoon. Vanwege dit emotionele eigenaarschap, besteden aandeelhouders tijd en energie aan het bedrijf waar zij trots op zijn. Het is ook kenmerkend dat dit emotionele eigendom de financiële aspecten overstijgt. De aandeelhouders beseffen dat hun aandeelhouderschap eveneens inhoudt dat zij verantwoordelijk zijn voor het behoud van de familiale waarden en principes17. Familiale ondernemingen in Vlaanderen blijken ook meer dan andere ondernemingen bezig te zijn met de voorbereiding van de (familiale) overdracht van eigendom en leiding van de onderneming. Mate van voorbereiding van overdracht van leiding en familiaal karakter18 Planning van overdracht leiding
Familiebedrijf
Niet-familiebedrijf
Nog niet mee bezig
24,3 %
37,3 %
Eerste aanzet gegeven
17,4 %
13,3 %
Volop mee bezig
55,3 %
46,7 %
Volledig voltooid
3%
2,7 %
Mate van voorbereiding van overdracht van eigendom en familiaal karakter19 Planning van overdracht eigendom
Familiebedrijf
Niet-familiebedrijf
Nog niet mee bezig
36,5 %
47,8 %
Besef is er, maar geen idee hoe eraan 14,9 % te beginnen
10,1 %
Starten op korte termijn met de voor- 27,8 % bereidingen
23,2 %
Volledig voltooid
18,8 %
20,8 %
Verwacht overdrachtsscenario en familiaal karakter20 Verwacht overdrachtsscenario
Familiebedrijf
Niet-familiebedrijf
Familiale overdracht
46,2 %
15,2 %
Externe verkoop
41,4 %
76,1 %
Liquidatie
12,5 %
8,7 %
6. Kennis van juridische mogelijkheden – De goede voornemens blijken niet altijd in de praktijk te (kunnen) worden omgezet. Nochtans biedt het vigerende juridisch kader vele mogelijkheden en zelfs stimuli voor familiale bedrijfsoverdrachten.
17