Τεύχος 154

9 TU"RATΑ που Ξεχωρίζουν!

Ν Ε Α ΣΥΝΟΡΑ - A . A. A IBA N H Ο κ. Ρίπ λεϋ , α υτός ο ξερ ιζω μ ένος νεα ρ ός Α μ ε­ ρικ α νός, ο δ α νδή ς και κ οσμοπολίτης, π ου α γ γί­ ζει τα π ρά γμ ατα κ αι του ς α νθ ρώ π ου ς, μεταδί­ δοντα ς του ς την εφηβική του γοη τεία , π ου π α ρ α ­ σύρει στο κακό γεμά τος α π ό μια περίεργη σκλη­ ρότητα, είνα ι ο π ιο γοητευτικός ήρω ας της Χ ά ϊσμιθ. Θ α μ πορούσε και ν α είνα ι το λογοτεχνικό της π ροσ ω π είο. Ό λ ο ι οι ήρω ές της άλλωστε έχου ν επάνω τους κάτι το μυστηριακό, το κ ρυφό. Στην μεγάλη ο θ ό ­ νη ίσως σχηματοποιήθηκαν υ π ερ β ολικά , έστω κ αι μ’ εκπληκτικό τρ όπο - όπ ω ς α π ό τον Χ ί-

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ · ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Α ντίσταση κ α ι Λ ογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ο νορέ ντε Μ παλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τ ζέιμς Τ ζόυς (No 62) Κώστας Χ ατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Ο ι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζ αν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (No 68) Ν έοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Α ριστοφάνης (No 72) Ζ ακ Π ρεβέρ (No 73) Μ ικρασιατικός ελληνισμός (No 74) Λ ογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μ αρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ .Π . Κ αβάφης (No 78) Χ .Λ. Μ πόρχες (No 79) Μ ίλαν Κ ούντερα (No 80) Μ αργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Α δαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μ αρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μ πορίς Β ίαν (No 85) Α στυνομική λογοτεχνία (No 86) Ν έοι λογοτέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμας Μαν (No 90) Φ ρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κ ωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μ παρτ (No 93) Π α ιδικ ό βιβλίο (No 94) Ν απολέων Λ απαθιώ της (No 95) Εμμανουήλ Ροίδης (No 96) Εμίλ Ζ ολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λ αϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μ ακρυγιάννης (No 101) Λ ουκιανός (No 102) Ν τιντερό (No 103) Τέλλος Ά γ ρ α ς (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Κ αίρης (No 106)'

Α ρ χα ία λυρική ποίηση (No 107) Περό, Γκριμ, Ά ντερ σεν (No 108) Έ ρμ α ν Έ σσε (No 109) Α λμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ο υγκό (No 111) Έ ντγκ α ρ Ά λ α ν Π όε (No 112) Φ ώτης Κόντογλου (No 113) Φ ιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μ πέκετ (No 115) Κοσμάς Π ολίτης (No 116) Τ ο δοκίμιο (No 117) Α λέξανδρος Πάλλης (No 118) Κ οινω νιολογία (No 119) Ε λληνικός Υ περρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μ αγιακόφσκι (No 121) Ε υγένιος Ιονέσκο (No 122) Κ υπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκώ (No 125) Ζ ακ Λ ακάν (No 126) Ζ αν-Π ω λ Σ αρτρ (No 127) Θεσσαλονίκη (No 128) Βυζάντιο (No 129) Ε λληνικό πα ρα μ ύθι (No 130) Ντοστογιέφσκι (No 131) Ντ. X. Λώρενς (No 132) Τ .Σ. Έ λ ιο τ (No 133) Μ αργκερίτ Ν τύράς (No 134) Α ριστοτέλης (No 135) Σιμόν ντε Μ πωβουάρ (No 136) Γιώργος Θ εοτοκάς (No 137) Φ .Σ. Φιτζέραλντ (No 138) Τένεση Ο υίλιαμς (No 139) Α νδρέας Κ άλβος (No 140) Φουτουρισμός (No 141) Γιώργος Σεφέρης (No 142) Γκυστάβ Φλωμπέρ (No 143) Γλωσσολογία (No 144) Ο υμπέρτο Έ κ ο (No 145) Βιβλίο και στρατός (No 146) Α λέξανδρος Δ ουμάς (No 147) Βιβλία για το κα λοκαίρι (No 148) Ά γ κ α θ α Κρίστι (No 149) Φρόυντ (No 150) Α ντονέν Α ρτώ (No 151) Ό σ κ α ρ Ο υάιλντ (No 152) Β ιρ τζίνια Γουλφ (No 153) Γ.Β . Γκαίτε (No 154)

Α . Μεταξά 26 - 106 81 Α θήνα. Τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

Ίο διαβάσατε; To M an; “IS £fO νέο Αθηνόραμα ^ Ό λ β γι« m

Vlfl

TO

toic, πού K <

v ° lar ΒβίζονΙΟΙ.

γίύ®Ί·

m tov τουρισμό. ^ . o le y , o t a ^

,ι νέοι /ώ Ρ01

τη δια σκ έδα ση ·

^

Ό λ β T '« χα μποράκ*0 , 0 φ χογωγί«>ί·

^

^ ς ^ « ΐ0^Γ«ηό τηνΕλΛαδα. Αρκάδες '« 7 ; . β έίω « Οδοιπορικά μ*»0

Ε Γ ί·-* ·* ,·,« t p a y o ^ '

ο ο η ν ό ρ α μ α

,, ή

Πολύ «Μ^ρ 510£W

ΑΠΑΝΤΑ

ΑΠΑΝΤΑ

ΙΩΑΝΝΑΣ ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ

ΕΛΛΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ

Η αφηγηματικότητα, .η πολλαπλότητα των χαρακτήρων, οι περιπέτειες τους, κρατάνε τον αναγνώστη της Ιωάννας Καρατζαφέρη σε συνεχή ανησυχία. Τον αναστατώνουν μέσα από τη μυθιστορηματική εμπειρία και χωρίς να του χαρίζουν την εύκολη ανακούφιση του «χάπυ έντ», τον βοηθάνε να πάρει απόστασττάπό τα πράγματα — χωρίς ν’ απομακρυνθεί. ,

ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ: Το χαμένο κουμπί Επιπλωμένα δωμάτιά Μπαζαγιάζι Οι δύο τελευταίοι

4-2 =0 Η ζωή σε τέσσερις πράξεις Ιστορίες γι ’ άντρες Τα κορίτσια της Ερεχθείου Τέσσερις Πολωνέζες Καφενείον ο Τέταρτος Κόσμος Ζευγάρια της Αθήνας Οι έφηβοι του Κολωνού

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η Ζωοδ. Πηγής 3, 10678 Αθήνα ® 360.32.34, 360.13.31

Η δουλειά της γιαγιάς της ελληνικής λογοτεχνίας είναι σαν το παλιό εργόχειρο: είναι πάντα επίκαιρη γιατί, πέρα από τις επιταγές της μόδας, στηρίζεται στην αλήθεια του ανθρώπου και στην προσπάθεια που κάνει για να βγει στο φως. Το παρελθόν της δασκάλας και της παιδαγωγού, της αγωνίστριας, την εφοδιάζουν με κείνη τη σπάνια δυνατότητα κατανόησης που προηγείται από κάθε ταλέντο και που επιστεγάζεται ευτυχισμένα με την ύπαρξή του. Το πλούσιο έργο της, ζωντανό και νέο, αντέχει στις δοκιμασίες των καιρών και των γούστων, όπως η ίδια. ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ: Σκληροί αγώνες για μικρή ζωή Γ ' Χριστιανικόν Παρθεναγωγείον Υπολείμματα επαγγέλματος Λούμπεν Παραπόταμοι Με τη λύρα Αναχωρήσεις και μεταλλαγές Μυστήρια Προσοχή συνάνθρωποι! Σπονδή Και ούτω καθεξής Για να γίνει μεγάλος Και υπέρ των ζώντων Δεσπόζουσα Μια μέρα στο γυμνάσιο Έτσι κάηκε το δάσος — Μόνο από αγάπη Βασιλική Δρυς Από πολύ κοντά Παίζομε κουκλοθέατρο; Κατερειπωμένα αρχοντικά Έλληνες λογοτέχνες Ξένοι λογοτέχνες Υπό εχεμύθειαν Εισαγωγή στην ιστορία της Παιδαγωγικής Νίκος Καζαντζάκης — Γεννήθηκε για τη δόξα (με τον Γιώργο Στεφανάκη) Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η Ζωοδ. Πηγής 3, 10678 Αθήνα ® 360.32.34, 360.13.31

ΔΙΑΒΑΖΩ Α . Μ εταξά 26, Α θή να - 106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τεύχος 154 5 Νοέμβριον 1986 Τιμή: Δρχ. 200

ΧΡΟΝΙΚΑ Η Α ΓΟ ΡΑ ΤΟ Υ Β ΙΒΛ ΙΟ Υ Ε ΡΕ Υ Ν Α : Τ α νεοελληνικά γράμματα στην Ο λλανδία. Γράφει η Α νριέττα Schorrel-Στάθη

6 7

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, Θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπσνησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

ΑΦΙΕΡΩΜ Α Β ικτω ρία Ραίση: Χ ρονολόγιο Γκαίτε Γιάννης Κρητικός: Π οιητικός ρεαλισμός και οραματισμός στον Γκαίτε Γιώργος Δ . Κεντρωτής: Τ ο καλό κ α ι το κακό στον Φ άουστ Α ναστασία Α ντω νοπούλου: Τ α πάθη του νεαρού Βέρθερου: Μια προσέγγιση Κ ατερίνα Μητραλέξη: Ο Γκαίτε κ α ι τα ελληνικά γράμματα «Ιφιγέ­ νεια εν Τ αύροις» Φ. Έ νγκελς: Ο Γκαίτε κ α ι η γερμανική αθλιότητα Jean Fr6ville: Γκαίτε Ρίτσα Φ ράγκου-Κ ικίλια: Β ιβλιογραφία

12 19 27 36 40 44 46 49

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ Ε Π ΙΛ Ο ΓΗ Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η : Γράφε· ο Κοσμάς Μ εγαλομμάτης Α ΡΧ ΙΤ ΕΚ Τ Ο Ν ΙΚ Η : Γράφει η Β ίκα Γκιζελή Π Ε Ζ Ο Γ ΡΑ Φ ΙΑ : Γράφουν οι: Ελένη Χ ωρεάνθη, Η λία ς Κεφάλας, 'Α λκηστις Σ ουλογιάννη κα ι Θ . Ψ α λιδόπουλος ΙΣΤ Ο ΡΙΑ : Γράφουν οι: Κ. Μ πουζέας κα ι Ν ικ. Φ ορόπουλος

53 59 60 68

Π Λ Α ΙΣ ΙΟ : Γράφουν οι: Γ. Κ αραβασίλης κ α ι Μ. Κ οντολέων

55

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889

ΔΕΛΤΙΟ Β ΙΒ Λ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΚ Ο ΔΕ Λ Τ ΙΟ

73

Κ ΡΙΤ ΙΚ Ο ΓΡΑ Φ ΙΑ

78

Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτξιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

οπγο

επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στην αυτοβιογραφία

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ!

Από 8 έως 21 Οκτωβρίου 1986

I. Μ. Κούντερα: Η αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι (Εστία) >. Ε. Βλάχου: Στιγμιότυπα (Καθημερινή)

6 Ο

jf

% .C

| Όμηρος - Βόλος . | Χνάρι-Αθ.

| Εστία - Αθ.

1 1

| Ενδοχώρα - Αθ,

ί | Δωδώνη - Αθ.

Αιχμή - Αθ.

| Βαγιωνάκης - Αθ. | Γνώση - Αθ.

<

ΒΙΒΛΙΑ

| Κατώι του βιβλίου - Θεσ. | | Κιβωτός - Πειραιάς | | Κοτζιά - Θεσ. Λέσχη του βιβλίου - Αθ. |

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του­ λάχισ τον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να σ υμβου­ λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες απ ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις π ε ­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μ ε ­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστε­ ρίσ κους (**), το αμέσως μετά με δύο (**) και το τελευταίο με έναν ( * ).

Λ Λ

1. R. Billetdoux: Οι νύχτες μου είναι πιο όμορφες απ’ τις μέρες σας (Νεφέλη)

*

*

..

*. Μ. Θεοδωράκη: Οι δρόμοι του Αρχάγγελου (Κέδρος) 5. Ε. Σάμπατο: Περί ηρώων και τάφων (Εξάντας) 6. Μ. Webb: Το ακριβό φαρμάκι (Νεφέλη)

..

Λ

·*·

7. Σ. Βαλντέν: Οι οικονομικές σχέσεις ΑνατολήςΔύσης και η κρίση της ύφεσης (Θεμέλιο) Β. Π. Κανελλόπουλου: Η ζωή μου (Γιαλλέλης) 9. Τζ. Αμπντντάικ: Οι μάγισσες του Ήστγουικ (Νέα Σύνορα)

** ..

Στο βιβλιοπωλείο Κασαρτζής - Βόλος το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν Μ. Webb: Το ακριβό φαρμάκι (Νεφέλη). Στη Σύγχρονη Εποχή το βιβλίο Ο Λένιν για την τοπική αυτοδιοίκηση (Σύγχρονη Εποχή)

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 4300 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 4100 δρχ.

15 τευχών 2800 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 2500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 5100 δρχ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 55 δολ. (ΗΠΑ)- Σπουδαστική 25 τευχών 51 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 34 δολ. Κύπρος 25 τευχών 48 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 44 δολ. Κύπρος 15 τευχών 32 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 30 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 61 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχιρν 58 δολ.

15 τευχών 40 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχώγ 38 δολ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 63 δολ. Κύπρος: 56 δολ. Αμερική κλπ. 70 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 200 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

χρονικα/7

Τα νεοελληνικά γράμματα στην Ολλανδία Μια εισαγωγή βασισμένη σ ’ ένα άρθρο-σχόλιο του Marko Fondse, αρχισυντάκτη του περιοδικού: De Tweede Ronde (Ο Δεύτερος Γύρος), ποιητή και μεταφραστή από τα ρώσικα. Πήρε το σημαντικό βραβείο Martinus Nijhoff για τη μετάφρασή του του έργου του Maiakofsky.

Με την ευκαιρία μιας έκθεσης στη Ρόδο Το πρώτο που μας κάνει εντύπωση σ’ αυτή την έκθεση είναι η ελλιπής παρουσία της ολλανδόφωνης λογοτεχνίας -λέω ολλανδόφωνης επειδή αυτή η λογοτεχνία δημιουργείται αιώνες σε μια περιοχή η οποία χωρίζεται τώρα πολιτικά σε δυο μέρη: στις Κάτω Χώρες και στο Βέλγιο. Με την πρώτη ματιά φαίνεται ότι η νεοελληνική λογοτεχνία σε ολλανδική μετάφραση αποτελεί μια πενιχρή συμβολή στην αγορά βιβλίων της Ολλαν­ δίας. Αλλά όποιος βασίζει την κρίση του αποκλειστικά στα κείμενα που εμφανίζονται στην Ολλανδία, δεν σχηματίζει μια σωστή ιδέα στο πώς διαδίδεται η ελληνική κουλ­ τούρα στη χώρα αυτή. Υπάρχουν πολλά άλλα πράγματα.· ΕΔΩ και μερικά χρόνια τώρα, υπάρχει η δυνατότη­ τα να σπουδάσει κανείς Νεοελληνική Φιλολογία σαν πρώτη επιλογή σε δυο πανεπισ τήμια -σ τ ο Ά μ ­ στερνταμ και στο Groningen- ενώ πριν τα νεοελλη­ νικά αποτελούσαν μόνο δευτερεύουσες σπουδές. Για οικονομικούς λόγους, ο υπουργός Παιδείας Deetman προσπάθησε να καταργήσει ένα α π ’ τα δυο τμήματα νεοελληνικών σπουδών, και μάλλον το Σεμινάριο Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπου­ δών του Άμστερνταμ θα θυσιαζόταν. Αντιμετώπισε ισχυρή αντίσταση εναντίον των σχεδίων του -α κ ό ­ μα και διαδηλώ σ εις- στην Ολλανδία και σε διεθνή επίπεδο. Μ είνανε και οι δυο σχολές. Ο ενδιαφερόμενος για τα νεοελληνικά πράγματα Ολλανδός βρίσκει αυτό που θέλει, και σε πλήθος μαθήματα, σε λαϊκά πανεπισ τήμια και σε συνέδρια αφιερώμενα στην ελληνική ποίηση. Το πανεπιστή­ μιο του Άμστερνταμ εξέδιδε το διεθνές περιοδικό «Μαντατοφόρος» τέσσερις φορές το χρόνο. Στο

κέντρο του Άμστερνταμ, οι Ολλανδοί έχουν ένα βι­ βλιοπωλείο που ασχολείται αποκλεισ τικά με τη νεοελληνική λογοτεχνία υπό ευρεία έννοια και λέ­ γεται «Το ελληνικό νησί». (Ακόμα, ελληνικοί δίσκοι πωλούνται εκεί)* Αυτή η μικρή επιχείρηση άρχισε να εκδίδει τώρα η ίδια τα βιβλία της. Τα πρώτα τους αντίτυπα μπορούσε να τα δει κανείς στην έκθεση. Σπουδαίο πράγμα είναι ότι τα πανεπισ τήμια ανα­ θέτουν τώρα μεταφραστική εργασία σε ικανούς ελ­ ληνιστές, απ’ τους οποίους ο Hero Hokwerda είναι ο πιο δραστήριος και παραγωγικός. Πολλά άρθρα του δημοσιεύτηκαν σε διάφορα περιο δικά: ολλανδικά, αγγλόφωνα και ελληνικά. Μετέφρασε τον Δημήτριο Χατζή και το φθινόπωρο θα εκδοθεί «Το τρίτο στε­ φάνι» του Ταχτσή. Ο Hokwerda μεταφράζει και πα ι­ δικά βιβλία στα ελληνικά. Λόγω αυτών των πα νεπι­ σ τημιακών δραστηριοτήτων, κανένας αξιόλογος εκ­ δότης δεν δημοσιεύει πια νεοελληνικά βιβλία που δεν μεταφράστηκαν αμέσως απ’ την ελληνική

8/χρονικα γλώσσα. Ο Marko Fondse μου είπε ότι αισθάνεται αρκετά περήφανος που κι αυτός συνέβαλε στην εκλαΐκευση της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αν και ακόμη όχι σαν μεταφραστής. Όταν το καλοκαίρι του 1980 ο ποιητής-μεταφραστής Peter Verstegen του πρότεινε να ιδρύσουν μαζί ένα καινούριο λογοτεχνικό περιο­ δικό, ο Fondse του έθεσε μερικούς δεσμευτικούς όρους. Οι κυριότεροι ήταν: 1) Ό χ ι πολεμική. 2) Ό χι επικαιρότητα για την επικαιρότητα. 3) Αυστηρά λο­ γοτεχνικά κριτήρια. 4) Πολλή προσοχή στη νεοελ­ ληνική λογοτεχνία. Στο πρώτο κιόλας τεύχος του, «Ο δεύτερος γύρος» παρουσίασε τον Ταχτσή στην Ολλανδία, και στο δεύτερο τεύχος τον Καρυωτάκη. Το ’83 δημοσιεύτηκε ένα αφιέρωμα στα νεοελληνι­ κά γράμματα που περιείχε μεταξύ άλλων τη μελέτη του Σεφέρη για τον Μακρυγιάννη απ’ τις «Δοκι­ μές», συμπληρωμένη μ’ αποσπάσματα απ’ τα «Απο­ μνημονεύματα» του στρατηγού του ’21. Επίσης πα­ ρουσιάσανε τον Τσαρούχη. Ο δρ. B.J. Slot, αρχιφύλακας των γενικών αρχείων στη Χάγη, έγραψε ένα ενδιαφέρον άρθρο για τα χρόνια που έμεινε ο Αδαμάντιος Κοραής στο Ά μ ­ στερνταμ, και δείχνει ότι η περίοδος αυτή ήταν πο­ λύ σημαντική για την πνευματική εξέλιξη του Διδάσκαλου του Γένους. Ίσως αυτό το άρθρο να ήταν η αιτία που ο Έ λληνας πρεσβευτής το ’84 στο Ά μ ­ στερνταμ, αποκάλυψε μια αναμνηστική πλάκα στο μέρος που τον 18ον αιώνα στεκόταν το σπίτι του Κοραή. Ά λλες μελέτες του ακούραστου δρ. Slot -π ο υ γράφει άπταιστα ελληνικά- μπορούσε να βρει κανείς στην έκθεση. Την άνοιξη του ’85 παρουσίασαν ένα δεύτερο ρφιέρωμα στα νεοελληνικά γράμματα με κύριο θέ­ μα τον ποιητή Κώστα Καρυωτάκη. Ποιήματά του και πεζά του ήταν μεταφρασμένα απ’ τον Hokwerda. Επίσης παρουσιάστηκαν κείμενα των ποιητών Σε­ φέρη, Καβάφη, Ρώμα Φιλύρα, Ελύτη, Μάντη, Ρίτσου και Σικελιανού. Ο γνωστός δημοσιογράφος Frans van Hasselt, α­ νταποκριτής μιας σπουδαίας ολλανδικής εφημερί­ δας, της NRC-Handelsblad απ’ την πόλη Rotterdam, παρουσίασε την Ευτυχία Παπαγιανοπούλου, τη γνωστή στιχουργό. Ο διακεκριμένος ποιητής-μεταφραστής Hans Warren, σε συνεργασία με τον Mario Molengraaf, συ­ νέβαλε σε μεταφράσεις του έργου του Καβάφη. Έ να ευχάριστο γεγονός ήταν ότι και τα δυο αφ ιε­ ρώματα εξαντλήθηκαν σχεδόν αμέσως. Ο Fondse προγραμματίζει ένα τρίτο αφιέρωμα για τον επόμε­ νο χρόνο. Ανέφερα τον Καβάφη. Εκτός από τις μεταφρά­ σεις του καθηγητή G.H. Blanken, βαθύ γνώστη του ποιητή, έχουμε και τις μεταφράσεις του Hans War­ ren, ο οποίος είπαμε, είναι ποιητής-μεταφραστής κι ορνιθολόγος. Δημοσίευσε το ’84 τη μετάφρασή του των γνωστών 154 ποιημάτων του Καβάφη και μάλι­ στα σε δύο εκδόσεις: μια δίγλωσση και μια ολλανδόφωνη. Η δίγλωσση έκδοση ανατυπώθηκε ένα χρόνο μέτά σε βιβλίο τσέπης. Κάτι μας λέει αυτό το γεγονός για την αγάπη προς το έργο του Αλεξαν­ δρινού, και για την εξάπλωση των νεοελληνικών γραμμάτων στην Ολλανδία. Οι Warren και Molengraaf είναι ιδιαίτερα δραστή­ ριοι στον τομέα της νεοελληνικής λογοτεχνίας,

όπως το φανερώνουν ένα διπλό τεύχος-αφιέρωμα στον Καβάφη στο περιο δικό Maatstaf (Κριτήριο) και άλλες εκδόσεις. Του χρόνου θα βγάλουν έναν ογ­ κώδη τόμο «Ο Καθρέφτης της Ελληνικής Ποίησης», που θα περιλαμβάνει ποιήματα από τον Ό μηρο ώς τώρα, με τη συμβολή πολλών Ολλανδών μεταφρα­ στών. Επανερχόμαστε στο θέμα των μεταφράσεων του καθηγητή Blanken. Αν οργανωνόταν αυτή η έκθεση αντί για σήμερα ένα χρόνο μετά, η εικόνα της θα ήταν πάλι διαφορετική. Ήδη αναφέραμε τη μετά­ φραση του Hokwerda του βιβλίου «Το τρίτο στεφά­ νι» (Het derde huwelijk). Θα βγει και μια δίγλωσση έκδοση-μετάφραση του W.F. Bakker του έργου του Οδυσσέα Ελύτη «Τρία ποιήματα σε σημαία ευκαι­ ρίας». Ο Marko Fondse ελπίζει να πραγματοποιήσει τα σχέδιά του, την ίδρυση μιας επετηρίδας που εί­ ναι αφιερωμένη αποκλειστικά στην ελληνική κι ολ­ λανδική λογοτεχνία. Θά ’θελα ν ’ αναφερθώ και σ’ ορισμένους νεοελ­ ληνιστές. Τα ονόματα των Ολλανδών καθηγητών Hesseling και Blanken, οι οποίοι είναι της παλαιότερης γενιάς, και των καθηγητών Van Dijk Wittop Κοning, Aerts, Bakker και Van Gemert της καινούριας γενιάς, είναι ονόματα διεθνώς γνωστά για την πρόσφατη ιστορία των νεοελληνικών σπουδών. Ο Hesseling δημοσίευσε το ’22 μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας που την έχουμε στην έκθεση, και που ακόμα ενθουσιάζει με την ώριμη κριτική του. Το 1928 δημοσίευσε τη μετάφρασή του του αριστουργήματος του 17ου αιώνα, του θεατρι­ κού έργου «Η Θυσία του Αβραάμ». Στην έκθεση υπήρχε δυστυχώς μόνο μια φωτοκόπια.

0 G.H. Blanken που ήδη αναφέραμε, είναι ιδιαίτε­ ρα σπουδαίος σαν πρώτος μεταφραστής του Καβά­ φη. Τα πρώτα μεταφρασμένα ποιήματα του Καβάφη δημοσιεύονται στο βέλγο-ολλανδικό περιοδικό Fo­ rum, τις αρχές του ’30. Η πρώτη εκτύπωση μιας συλλογής ποιημάτων του μεγάλου Αλεξανδρινού έγινε στην Ολλανδία, όχι στην Ελλάδα, και μάλιστα το ’34 σαν ιδιωτική έκδοση του καθηγητή Blanken. Για μερικούς ενδιαφερόμενους Ολλανδούς, μεταξύ άλλων και του Fondse σαν γυμνασιόπαιδου ακόμη, αυτή η συλλογή ποιημάτων ήταν σωστή αποκάλυ­ ψη: η ελληνική γλώσσα λοιπόν δεν σταμάτησε μετά απ’ την Κοινή, και υπήρχε μάλιστα η νεοελληνική. Αποκαλυπτικό ήταν και το φαινόμενο ότι αυτή η ποίηση του Καβάφη πηγάζει από τελείως διαφορε­ τικές πηγές απ’ αυτές τις οποίες γνωρίσαμε. Η τελική έκδοση του έργου του Καβάφη στα ολ­ λανδικά περιλαμβάνει 4 ή 5 τόμους και πιθανώς αποτελεί την ωραιότερη του κόσμου. Η έκδοση αυ­ τή έγινε χάρη στο προσωπικό ενδιαφέρον του κο­ ρυφαίου εκδότη Johan Polak, βαθύ γνώστη της παγ­ κόσμιας λογοτεχνίας. Δίπλα στις μεγάλες καθιερω­ μένες μεταφράσεις του Καβάφη, δηλ. του Blanken και των Warren-Molengraaf υπάρχουν πλήθος μικρό­ τερες σε περιο δικά και άλλα έντυπα. Ίσως ο Καβάφης να είναι ο πιο διαβασμένος ποιητής σε μετά­ φραση στις Κάτω Χώρες. Απ’ το πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ αναφέραμε ήδη τα ονόματα των Bakker και Van Genert της νεό­ τερης γενιάς. Θα βρείτε σ’ αυτή την έκδοση μερι­ κές μελέτες του Van Gemert για τον ποιητή Στέφα­ νο Σαχλίκη. Το όνομα του Van Gemert θα είναι για

χρονικα/9 πάντα στενά συνδεμένο με τη νεοελληνική φ ιλολο­ γία, επειδή αυτός ο ακούρατος ελληνιστής έδειξε μετά από ατέλειω τες έρευνες στα Βενετικά αρχεία ότι ένα μεγάλο μέρος της νεοελληνικής λογοτε­ χνίας του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης πρέπει να ξαναγραφτεί, τουλάχιστον όσον αφορά τις ημε­ ρομηνίες της.

Στην έκθεση υπήρχε και η δική μου συνεισφορά στις μελέτες πάνω στη νεοελληνική φιλολογία: μια διατριβή για το πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, με τίτλο «Μπολιβάρ είσαι ωραίος σαν Έλληνας» -στρ ο φ ή απ’ το γνωστό ποίη αα του NIkou Εγγονόπουλου «Μπολιβάρ». Αποτελεί έρευνα επί των υπερρεαλιστικών επιδράσεων στα πρώτα έργα Ελ­ λήνω ν ποιη τών του '30. Μόνο περαστικά αναφέρω τις εκδόσεις του έρ­ γου ενός διακεκριμένου Κρητικού, του μεγάλου Καζαντζάκη. Τα έργα αυτά μεταφράστηκαν στην ακμή της διεθνούς του φήμης, αλλά δυστυχώς από δεύτερη γλώσσα, είτε α π ’ τα γαλλικά, είτε α π ’ τα γερμανικά. Η όμορφη και πολύ περιποιημένη σειρά του εκ­ δότη Brusse του Rotterdam -τ η ς οποίας σχεδόν όλα τα τεύχη είναι μεταφρασμένα άμεσα α π ’ τα ελληνι­ κά, α π ’ την κυρία Lambert van der Kolf, φοιτήτρια του μεγάλου Hesseling- εκδόθηκε τα χρόνια του ’20. Προφανώς ο καιρός δεν ήταν ώριμος, αλλιώς αυτή η-θαυμάσια σειρά θα μπορούσε να αποτελέσει την αρχή μιας νεοελληνικής βιβλιοθήκης στην Ολ­ λανδία. Μια ευχάριστη πρωτοβουλία του βιβλιοπωλείου «Το Ελληνικό νησί» είναι τα πρώτα τεύχη της σ ει­ ράς «Το Ελληνικό Τραγούδι», το οποίο είναι δημο­ φιλέστατο στη χώρα μας. Ο τραγουδιστής μπουζου­ ξής Ιορδάνης είναι πολύ δραστήριος και κάνει πα­ ραστάσεις με Έ λληνες και Ολλανδούς μουσικούς. Οι γνώστες του είδους διαφημίζουν ότι στην Ολ­ λανδία ακούει κανείς αυθεντική ρεμπέτικη μουσική που σπάνια ακούμε πια στην Ελλάδα. Δυστυχώς δεν μπορώ να πω πολλά πράγματα για την παρουσία της ολλανδικής λογοτεχνίας στην έκ­ θεση αυτή· παραήταν πενιχρή. Τα ελάχιστα βιβλία που εκτέθηκαν σ ’ αυτή ήταν όλα μεταφρασμένα μέσω άλλης ευρωπαϊκής γλώσσας και δεν δίνουν στον Έ λληνα αναγνώστη μια σωστή ιδέα της κουλ­ τούρας των Κάτω Χωρών. Φυσικά υπάρχουν πολλά βιβλία και ονόματα που δεν τα ανέφερα: Η ακούραστη μεταφράστρια Marijke Blijstra - Van Der Meulen, που μαζί με τον άντρα της γνώρισαν πολύ καλά τον Νίκο Καζαντάζκη. Ο κύριος Πρίγκος, μεγαλέμπορος απ’ τη Ζαγορά, που έμενε πολλά χρόνια στο Άμστερνταμ τον 18ον αιώ­ να και αγαπούσε πολύ τους Ολλανδούς. Η Ολλαν­ δία του χρωστά τουλάχιστον μια μελέτη. Τελειώνοντας εκφράζω την ελπίδα ότι αυτή η έκ­ θεση -θαυ μάσ ια πρωτοβουλία του Δήμου της Ρό­ δου σε συνεργασία με τον κύριο Η ρακλείδη- θα εί­ ναι η πρώτη t c j είδους της και όχι και η τελευταία, και θα ξυπνήσει το πραγματικό ενδιαφέρον του Έ λληνα για την Ολλανδία, όχι μόνο για το γάλα και τις τουλίπες της. ΑΝΡΙΕΤΤΑ SCHORREL - ΣΤΑΘΗ

Σάκης Παπαδημητρίου

ΔΙΑΒΑΖΩ Μην ξεχνάτε τις συνεντεύξεις με τους: Μένη Κουμανταρέα (No 1)* Γιώργο Ιωάννον (No 9)* Διονύση Σαββόπουλο (No 10)* Γαβριήλ Πεντζίκη (No 11)* Ιάκο)6ο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σβορώνο (No 18) Μέντη Μποσταντζόγλου (No 19) Νίκο Πουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κ οΐζιά(Νο 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Ά λκ η Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καρούζο (No 48) Κ. Θ. Δημαρά (No 53) Διδώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59) Κώστα Ζουράρη (No 60) Σπύρο Ασδραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φ ιλιππόπουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Πέτρο Αμπατζόγλου (No 67) Γιάννη Δουατζή (No 68) Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (No 71) Αιλίκα Νάκου (No 72) Γιώργη Γιατρομανωλάκη (No 73) Στρατή Δούκα (No 74) Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (No 79) Γιώργο Χειμωνά (No 80) Μαντώ Αραβαντινού (No 81) Τάσο Βουρνά (No 82) Σταύρο Βαβούρη (No 85) Ασημάκη Πανσέληνο (No 88) Κύκττα Μητρόπουλο (No 89)

Αρ. Νικολαΐδη (No 90) Δημήτρη Χριστοδούλου (No 92) Αντιόνη Σαμαράκη (No 93) Κυρ (No 95) Νικηφόρο Βρεττάκο (No 97) Γιάννη Μανούσακα (No 99) Ανάστο Παπαπέτρου (No 99) Αλέξη Σεβαστάκη (No 99) Μπουκουβάλα-Αναγνώστου (No 100) Φίλιππο Δρακονταειδή (No 102) Νάσο Δετζώρτζη (No 104) (No 136) Τάσο Αθανασιάδη (No 105) Jean-Marie Drot (No 107) Αίζιιπεθ Ζβέργκερ (No 108) Θ. Πετσάλη-Διομήδη (No 109) Ιωάννη Κακριδή (No 110) Σπύρο Πλασκοβίτη (No 112) ΐά κιι Βαρόιτσιώτη (No 115) Θανάση Βαλτινό (No 116) Γιάννη Δάλλα (No 117) Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου (No 118) Δημήτρη Τσαούση (No 119) Γιώργο Κατσίμπαλη (No 121) Ιωάννα Καρατζαφέρη (No 122) Κώστα Μόντη (No 123) Παναγιώτη Π απαδούκα (No 124) Αλέκο Σακελλάριο (No 124) Μανόλη Ανδρόνικο (No 125) Γ. Θ. Β αφόπουλο (No 126) Ναταλί Σαρότ (No 129) Δημήτρη Μαρωνίτη (No 130) Δημήτρη Παπαδίτσα (No 133) Νίκο Χουλιαρά (No 137) Ελένη Βακαλό (No 139) Χρήστο Γιανναρά (No 144) Ουμπέρτο Έ κο (No 145)

Βόλφγκανγκ Γκαίτε Η επιστημονική και συ γγρα φ ική δρα στη ριότη τα τον μ εγα λ ύ τερ ο υ ποιητή της Γ ερμανίας, σ πά ζει το υ ς π α λιο ύ ς φ ρα γμ ο ύ ς της επ ιστημονικής σκέψ ης κα ι της ποιητική ς φ α ντασίας. Έ ν α ς από τους προδρόμους της δα ρβινικής θεωρίας της εξέλιξης των ειδών, πα ρ α κ ο λο υ θ εί τα πά ντα μ έσ α α π ’ την αιώ νια εξελικτική διαδικασία. Α ντιφ α τικό ς, μ ε άσβεστη δίψ α για ζωή, δράση κα ι γνώση, ύμνησε τον Ά νθ ρ ω π ο μέσ α από μ ια σχέση δια λεκτική μ ε το φυσικό και πνευματικό του περιβά λλον. Μ έσα από το μ ύ θ ο το ν Φ ά ουστ έργου πολυσήμα ντου π ο υ επ ιτρέπ ει π ο λλα π λές κα ι συχνά α ντιθ ετικές ερμηνείες ξεδιπ λώ νετα ι όλη η πνευματική π εριπέτεια το ν ποιητή από τα πολύ νεανικά του χρόνια ώς τα βαθιά τον γεράμα τα. Μ ετα ρρυθμιστή ς ή άνθρω πος της Α υ λή ς, ο θα υμασ τή ς της α ρχα ίας ελληνικής Δ ημοκρα τίας; «Φως περισσότερο φω ς...»

Το αφιέρωμα επιμελήθηκε η Βάσω Σπάθή Ευχαριστούμε θερμά τον Γιάννη Κρητικό για την πολύτιμη συμβολή του στην ολοκλήρωση του αφιερώματος.

2/αψιερωμα

Β ικ τ ω ρ ία Ρ α ΐσ η

Χρονολόγιο Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε

Γιόχαν Κάσπαρ Γκαίτε. Σχέδιο με παστέλ τον Herman Junker, 1779

Κατερίνα Ελίζαμπεθ. Σχέδιο με παοτέλ του Georg Oswald May, 1776

1749-1764 Στις 28 Αυγούστου γεννήθηκε ο Γιόχαν Γκαίτε, γιος του αυτοκρατορικού συμβούλου και διδάκτορα της Νομικής, Γιόχαν Κάσπαρ Γκαίτε και της Κατερίνας Ελίζαμπεθ, κόρης δημοτικού άρχοντα στη Φραγκφούρτη, πλάι στο Μάιν. Ο πατέρας ανέλαβε προσωπικά τη φροντίδα της ιδιωτικής εκ­ παίδευσης που πήρε ο μικρός Γιόχαν Βόλφγκανγκ. Παράλληλα με την κλασική παιδεία πήρε εξαιρετικά αυστηρή θρησκευτική αγωγή, απόλυτα σύμφωνη με τον πεφωτισμένο Λουθηρανισμό, που έδινε τότε τον θρησκευτικό τόνο στη Φραγκφούρτη. Μολο­ νότι ο ποιητής απομακρύνθηκε αργότερα από τις ορθόδοξες εκφράσεις του χριστιανισμού, ομολογούσε σε προχωρημένη ηλικία ακόμα πως χρωστούσε μεγάλο μέρος της παιδείας του στη Βίβλο.

Ο Γκαίτε 16 χρονιάν.

αφιερωμα/13

1765-1768 Υπακούοντας σε σχετική απόφαση του πατέρα του, άρχισε σπουδές Νομικής στο Πανεπιστήμιο της Λιψίας, με προοπτική ν’ αρχίσει καριέρα νομικού στη διοίκηση. Εκεί, το πνευματικό κι επιστημονικό κλίμα όχι μόνο δεν στάθηκε αντάξιο των προσδοκιών του αλλά δεν έδειχνε και διάθεση ν’ αναγνωρίσει τις νεανικές ποιητικές του ανιχνεύσεις. Τις νομικές του σπουδές ολοκλήρωσε στο Στρασβούργο, όπου επιδόθηκε κυρίως στη σπουδή της Ιατρικής, της Πολιτικής Επιστήμης, και ευρύτερων θεμάτων φιλοσοφικών, θεολογικών καθώς και των Φυσικών Επιστημών. Ο χείμαρρος της πολύπλοκης δημιουργίας του άρχισε να ξεδι­ πλώνεται εκείνα τα χρόνια στο Στρασβούργο. Την πρόσκλησή του για αυτομόρφωση -«Πρέπει να μην είμαστε τίποτα αλλά να θέλουμε να γίνουμε τα πάντα»-, διατύπωσε τότε για πρώτη φο­ ρά και στο πνεύμα της έμεινε πιστός ώς τα βαθιά του γεράμαΑπό αυτήν την περίοδο τον απασχολούσε η σύλληψη του φαουστικού δράματος αλλά δεν υπάρχουν ασφαλή στοιχεία για τη μορφή της πρώτης αυτής σύλληψης ούτε και για το χρόνο της καταγραφής της. Γράφει το ποιμενικό θεατρικό έργο «Το καπρίτσιο του ερωτευμένου» σε στυλ ροκοκό.

1770 Γράφει τη μελέτη του «Για τη γερμανική αρχιτεκτονική» όπου επιτίθεται κατά του στυλ ροκοκό και του γαλλικού κλασικι­ σμού.

1771 Η γνωριμία του ποιητή με τον Χέρντερ έδωσε νέες διαστάσεις στους πνευματικούς του ορίζοντες σύμφωνα με μαρτυρία του ίδιου προς τον δεύτερο. Ανάμεσα στο νεαρό Γκαίτε και τη νεαρή παπαδοκόρη Φριντερίκε Μπριόν αναπτύχθηκε μια τρυφερή φιλία, καρπός της οποίας ήταν τα «Ποιήματα για τη Φριντερίκε Μπριόν». Τότε άρχισε επίσης να εξασκεί το επάγγελμα του δικηγόρου. Σε μια προσφώνηση, με αφορμή την «Ημέρα του Σαίξπηρ» διατύπωσε μια από τις σημαντικότερες προγραμματικές διακηρύξεις της λογοτεχνικής επανάστασης, που αργότερα πήρε το όνομα «Θύελλα και Ορμή». Σε λιγότερο από έξι εβδομάδες ολοκλήρωσε την πρώτη γραφή της ιστορίας του Γκετς φον Μπερλίχιγκεν, όπου ενσάρκωσε τον ήρωα του λογοτεχνικού ρεύματος «Θύελλα και Ορμή», τον ακέραιο τύπο, που αντιτάσσεται δυναμικά στην εκφυλισμένη πραγματικότητα κι έτσι πραγματοποίησε τομή με τον κλασικι­ σμό στο δράμα. Η έκκληση του Γκετς: «Να εργασθούμε για τη γενική ευδαιμονία», πηγάζει από ανάλογο αξίωμα του Διαφω­ τισμού.

1772-1774 Το Μάιο πήγε στο Βέτελαρ ως ασκούμενος σε τοπικά δικαστή­ ρια, όπου έκανε τη γνωριμία ενός μνηστευμένου ζευγαριού, της Σαρλότε Μπουφ και του Γιόχαν Κρίστιαν Κέστνερ, η οποία κατέληξε σε περιπλεγμένες συναισθηματικές καταστάσεις, οι οποίες αποτέλεσαν τη βάση της έμπνευσης του έργου «Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου». Η υποδοχή του βιβλίου από το παιδευμένο αναγνωστικό κοινό, στην έκθεση του 1774, αποτελεί μο­ ναδικό φαινόμενο στην ιστορία των γερμανικών γραμμάτων.

Το πατρικό σπίτι τον Γκαίτε. Χαλκο­ γραφία «Στη Λ ιψ ία περιορίστηκα σε μια στενή κ α ι μίζερη διάσταση του εαυτού μου κ α ι στη Φραγκφούρτη δεν ή ταν δυνα τό να διευρυνθεί η γνώση μου στα γερμανικά γράμματα- εκείνες ο ι ι μυστικιστικές, θρησκευτικές, χημικές ενασχολήσεις μάλιστα με είχαν οδηγήσει σε σκοτεινούς χώρους» Γκαίτε προς Χέρντερ Η αδελφή τον Γκαίτε, Κορνηλία. Πορ­ τρέτο τον Γκαίτε, πάνω σε φύλλο διορ­ θώσεων της πρώτης έκδοσης τον «Γκετς φον Μπερλίχινγκεν». 1773

14/αφιερωμα Το έργο που, σχεδόν παρά τη θέληση του Γκαίτε, έγινε σύμβο­ λο διαμαρτυρίας εναντίον των κυρίαρχων κοινωνικών δυνά­ μεων, έφερνε στην επιφάνεια, πιο διεισδυτικά ακόμα από το «Γκετς», την τραγική σύγκρουση του «ιδιοφυούς» ατόμου με την αναγκαία πορεία του όλου. Ο Γκαίτε μόλις είκοσι τεσσά­ ρων ετών έγινε από τους γνωστότερους γερμανούς συγγραφείς. Τα τελευταία χρόνια του ποιητή στη Φραγκφούρτη, είδαν το φως πλήθος ποιητικά σχεδιάσματα, όπως του δράματος «Προμηθεύς» και του «Φάουστ». Είναι βέβαιο πως ορισμένες σκηνές του «Φάουστ», όπως «ο εξορκισμός του πνεύματος της γης», «η συνομιλία του Μεφιστοφελή με το μαθητή», «το κελάρι του Άουερμπαχ» και μεγάλο μέρος της τραγωδίας της Μαργαρίτας, γράφτηκαν μεταξύ 1773 και 1775. Δημοσιογραφεί στο περιοδικό «Φράνκφουρτερ Γκελέρτε Ά ντσάιγκεν». Στα ποιητικά του σχεδιάσματα ο Γκαίτε δίνει σ’ ένα βαθμό υποθετικές αυτοπραγματώσεις του, στις οποίες φα­ νερώνεται η πεποίθησή του ν’ αποφύγει με κάθε τρόπο τον άμεσο διδακτισμό. Η πράξη του αυτόχειρα Βέρθερου δεν ήταν άσχετη με ανάλογες τάσεις του ποιητή σε μια περίοδο πνευμα­ τικής κρίσης. Στον «Φάουστ», το συμβόλαιο του ήρωα με το διάβολο υποδηλώνει ένα πρόβλημα ζωής, που ανησυχούσε και τον ποιητή, τη σύζευξη με το κακό, που ακόμα κι ο πιο καλο­ προαίρετος άνθρωπος δεν μπορεί ν’ αποφύγει ολωσδιόλου. Στον «Προμηθέα», η απομόνωση του τιτάνα συμβολίζει τη μοί­ ρα του ποιητή, που μόνο στη μόνωση μπορούσε να δημιουργή­ σει αλλά και που η προοπτική της εξωτερικής μοναξιάς σ’ έναν αδιάφορο περίγυρο τού ήταν αβάσταχτη. Σε μια περίοδο έντονων θρησκευτικών αναζητήσεων του ποιη­ τή, είδε το φως της δημοσιότητας, ανώνυμα, ένα έργο του με τίτλο «Γράμμα του πάστορα της... στο νέο πάστορα της...», όπου κάτω απ’ τη μάσκα ενός λουθηρανού επαρχιακού ιερωμέ­ νου απέρριπτε δογματισμό, ορθοδοξία και ορθολογισμό και διακήρυττε προσήλωση σ’ ένα χριστιανισμό του συναισθήμα­ τος, που έφερε τη σφραγίδα της θρησκευτικής τάσης του «πιε­ τισμού». Έ ξι χρόνια μάλιστα πριν από το «Νάθαν» του Λέσσινγκ, παρέπεμπε στην ιδέα της ανεξιθρησκείας που δεν συνο­ δεύεται από αδιαφορία. Γράφει το ποίημα «Ο περιπλανώμενος Ιουδαίος», ·που και αυτό θα μείνει σε κατάσταση αποσπασμα­ τική'.

1775 Γράφει το θεατρικό «Στέλλα». Στις 3 Οκτωβρίου αφήνει για πάντα τη γενέτειρα πόλη για να πάει στη Βαϊμάρη, μετά από πρόσκληση του διάδοχου Καρλ-Άουγκουστ φον ΖάζεοΒάιμαρ-Άιζεναχ.

1776-1778 Τον Ιούνη έγινε μυστικοσύμβουλος και επίσημα λειτουργός στη διοίκηση του δουκάτου της Βαϊμάρης. Ή ταν μέλος του «Μυ­ στικού Συμβουλίου»; στο οποίο ανήκαν εκτός από τον δούκα δύο ακόμα σύμβουλοι. Το πεδίο των αρμοδιοτήτων του ήταν εξαιρετικά ευρύ. Ά ρχιζε από συγκεκριμένα αντικείμενα ευθύ­ νης και έφθανε μέχρι τις διακρατικές διαβουλεύσεις.

1779 Του ανατέθηκαν καθήκοντα «Πολεμικού Επίτροπου». Ανέλαβε τη διεύθυνση της Ανώτατης Οικονομικής Υπηρεσίας, έχοντας

Ο Γκαίτε 24 χρονών. Ελαιογραφία J. D. Bager Η κατοικία του Γκαίτε, στο πάρκο τον Ilm έξω από τη Βα'ίμάρη, από το 1776-82

αφιερωμα/15 συγκεντρώσει στα χέρια του όλες τις σημαντικές κρατικές αρ­ μοδιότητες. Στο πρόσωπο του δούκα Καρλ Άουγκουστ, ο Γκαίτε βρήκε έναν φιλελεύθερο ηγεμόνα, που όμως οι αρνητικές πλευρές του, όπως η προσήλωση στη στρατοκρατική Πρωσσία και η άσωτη διαχείριση των οικονομικών του δουκάτου, τον οδήγησαν στη συνειδητοποίηση των πολιτικών αδιεξόδων. Στο περιβάλλον της Αυλής αναπτύχθηκε μια ψυχική φιλία ανάμεσα στον ποιητή και στην καλβινιστικά αναθρεμμένη κυ­ ρία επί των τιμών Σαρλότε φον Στάιν. Την ίδια χρονιά έχουμε την πρώτη γραφή του δράματος «Ιφιγέ­ νεια εν Ταύροις», στο οποίο εκφράζεται η τάση προς την ψυχι­ κή καθαρότητα.

1780-1783 Σε μία κατάσταση εσωτερικής κρίσης, υποδαυλισμένη από τη σύγκρουση ανάμεσα στα καθήκοντα και τις παρορμήσεις του σαν ποιητή, έγραψε το δράμα «Τορκουάτο Τάσσο», τη βαθύτε­ ρη ουσία του οποίου διατύπωσε αργότερα σαν τη δυσαρμονία μεταξύ ταλέντου και ζωής.

1784-1785 Οι μελέτες του Γκαίτε στο χώρο των Φυσικών Επιστημών τον οδήγησαν σε βιολογικά πορίσματα που προανήγγειλαν, εκατό σχεδόν χρόνια πριν από τη διατύπωση της θεωρίας του Δαρβίνου, την εξελικτική βιολογική θεωρία.

1786-1787 Χωρίς να αποχαιρετήσει κανέναν, ούτε καν τον δούκα και τη Σαρλότε φον Στάιν, ξεκίνησε για το μεγαλύτερο ταξίδι της ζωής του στην Ιταλία.

1788 Ολοκλήρωση του δράματος «Έγκμοντ». Ιδεολογικό πλαίσιο του έργου, όπως και του «Γκετς φον Μπερλίχινγκεν», είναι η πάλη για την πολιτική ελευθερία. Ιδιαίτερα στον «Έγκμοντ» ο Γκαίτε δίνει μια συνειδητή μάχη εναντίον της περιφρόνησης των γυναικών. Το δράμα αυτό δίνει τα στοιχεία της γυναικείας μορφής όπως εμφανίζεται στο μετέπειτα έργο του ποιητή. Η παραμονή στη Ρώμη υπήρξε για τον Γκαίτε αναβάπτιση ηθική και καλλιτεχνική, την οποία ο ίδιος προβάλλει στο σύμβολο του «πύργου». Τόσο στο «Ταξίδι στην Ιταλία» όσο και στα «Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ», επανέρχεται το σύμβολο του «πύργου» το οποίο υποδηλώνει την προσπάθεια του πρωτομάστορα του πύργου να προσδώσει έμπρακτα στο είναι του εσωτερική αρμονία. Τον Ιούνιο του 1788, επέστρεψε στη Βαϊμάρη όπου απαλλάχθηκε από όλα σχεδόν τα κυβερνητι­ κά καθήκοντα και ανέλαβε σταδιακά την ευθύνη των επιστημο­ νικών και καλλιτεχνικών ιδρυμάτων του δουκάτου. Έ να μήνα μετά την επιστορφή του στη Βαϊμάρη γνώρισε ένα εικοσιτριάχρονο κορίτσι, μικροαστικής οικογένειας, την Κριστιάνε Βούλπιους, που έγινε σύντροφός του στη ζωή, χωρίς ο δεσμός τους να νομιμοποιηθεί παρά μόνο το 1806. Ποιητική μαρτυρία της έλξης του προς τήν Κριστιάνε έγιναν οι αισθησιακά ελεύθερες «Ρωμαϊκές Ελεγείες», στις οποίες στοι-

Σαρλότε φον Στάιν « Ό π ο ιο ς ε π ιδίδετα ι στη διοίκηση χω ρίς να έχει τη δύναμη να κυβερνά π ρ έπει να είνα ι ή στενοκέφαλος ή κατεργάρης ή τρελός». Γράμμα του Γκαίτε στη Σαρλότε φον Στάιν. Η Κριστιάνε Βούλπιονς, σχεδιασμένη από τον Γκαίτε

16/αφιερωμα χεία της Κριστιάνε συμπλέχθηκαν με άλλα της Ρωμαίας Φαουστίνας. Το συναίσθημα αυτό ήταν μια από τις πηγές έμπνευσης από τις οποίες αντλούσε ο ποιητής όταν έγραψε τα «Βενετσιάνικα Επιγράμματα».

1789 Στις 25 Δεκεμβρίου γεννήθηκε ο γιος του Γκαίτε, Άουγκουστ, το μόνο παιδί που επέζησε από τα πέντε που του χάρισε η Κριστιάνε.

1790 Εκδόθηκε το ανολοκλήρωτο πρώτο μέρος του «Φάουστ», με τον τίτλο «Φάουστ, ένα απόσπασμα».

1791 Σε δράματα που έγραψε ανάμεσα 1791-1794 όπως: «Η φυσική κόρη» και άλλα, διαχώρισε τη θέση του από την ιδέα της βίαι­ ης ανατροπής των πολιτικά κακώς κειμένων, σε αντίθεση με τους Σίλλερ, Κλόπστοκ, Βίλαντ και Χέρντερ, που υποδέχθηκαν τη Γαλλική Επανάσταση με ενθουσιασμό.

Ο Άουγκουστ Γκαίτε, με τη γατούλα στο παράθυρο. Σχέδιο τον J.H. Meyer, 1791

1792-1793 Ο Γκαίτε ήρθε σε άμεση επαφή με τα ιστορικά γεγονότα ως μέλος της ακολουθίας του δούκα, όταν ο αυστριακός με τον πρωσσικό στρατό επιχείρησαν άδοξη εκστρατεία κατά των επα­ ναστατικών στρατευμάτων. Τριάντα χρόνια σχεδόν αργότερα, εξιστόρησε όσα διαδραματίστηκαν εκεί, στην «Εκστρατεία στη Γαλλία».

1794 Από την πνευματική μόνωση, στην οποία είχε περιπέσει, όχι χωρίς προσωπική του ευθύνη, μετά το ταξίδι στην Ιταλία, βγή­ κε με τη βοήθεια της γνωριμίας με τον Σίλλερ, η οποία εξελί­ χθηκε σε δεκαετή φιλία. Ο Γκαίτε επηρέασε τον Σίλλερ ώστε να κρατήσει σε όρια την τάση του προς το ακραίο, ενώ με τη βοήθεια του δεύτερου στράφηκε πάλι στο ποιητικό του έργο, εγκαταλείποντας τις με­ λέτες του στο χώρο των Φυσικών Επιστημών.

1795 Οι δύο ποιητές έγραψαν από κοινού περί τα 1.000 επιγράμμα­ τα, τα οποία διαδέχθηκαν μπαλάντες. Συνεργάζεται με τον Σίλλερ στο περιοδικό του τελευταίου «Οι ώρες» (Die Horen).

1796 'Επος «Χέρμαν και Δωροθέα», που μετά τον «Βέρθερο» τον έκανε πάλι δημοφιλή συγγραφέα. Το έργο διαδραματίζεται αυ­ τή τη φορά μεταξύ απλών ανθρώπων.

1797-1798 Ύστερα από ένα νέο ταξίδι του στην Ελβετία, εκδίδει το πε­ ριοδικό «Τα Προπύλαια» (Die Propylaen).

Εικονογράφηση για το «Χέρμαν και Αω­ ροθέα». Σινική μελάνη τον F.L. Catel, 1799

αφιερωμα/17

1799-1804 Ο Σίλλερ εγκαταστάθηκε στη Βαϊμάρη, αφού παραιτήθηκε από την καθηγητική του έδρα στο Πανεπιστήμιο της Ιένας. Η διεύθυνση του θεάτρου της Βαϊμάρης έδωσε στους δύο ποιη­ τές την ευκαιρία να δοκιμάσουν τις κλασικιστικές αισθητικές αρχές που είχαν διαμορφώσει από κοινού. Με παρότρυνση του Σίλλερ, ο Γκαίτε ασχολήθηκε και πάλι με τα παλιά του σχέδια. Εργάστηκε στο α' μέρος του Φάουστ, γράφοντας τα κεφάλαια «Αφιέρωση», «Πρόλογος στο Θέατρο» και όσο διάρκεσε η κοινή πορεία με τον Σίλλερ δεν άφησε ποτέ το έργο ολωσδιόλου απ’ τα μάτια του. Γράφει το επικό ποίημα «Αχιλληίς».

1805 Τη μακρόχρονη συμπόρευση των ποιητών διακόπτει ο θάνατος του Σίλλερ.

1806 Η γαλλική εισβολή στη Γερμανία έφερε τον Γκαίτε πάλι αντιμέ­ τωπο με τα γεγονότα. Στις 14 Οκτωβρίου ηττήθηκε ο πρωσσικός στρατός στα υψώματα μεταξύ Βαϊμάρης και Ιένας. Την ίδια μέρα απειλήθηκε η ίδια του η ζωή, όταν Γάλλοι στρατιώ­ τες, που είχαν ριχθεί στο πλιάτσικο, εισέβαλαν και στο σπίτι του. Μόνο με την ενεργητική παρέμβαση της Κριστιάνε κατάφερε να γλιτώσει. Την άνοιξη ολοκλήρωσε το α' μέρος του Φάουστ.

1807-1809 Η γνωριμία με μια δεκαοκτάχρονη παρακόρη τη Μίνχεν Χέρτσλιμπ, σκιασμένη από τις αντικειμενικές δυσκολίες να βρει διέξοδο, μετουσιώθηκε ποιητικά στα «Σονέττα» και ιδιαίτερα στο έργο «Εκλεκτικές συγγένειες».

1808 Στο συνέδριο των ηγεμόνων, στο Έρφουρτ, ο Γκαίτε είχε μια συνάντηση με τον γνώστη του έργου του Ναπολέοντα, τον οποίο ο ποιητής εκτιμούσε ιδιαίτερα, βλέποντας στο πρόσωπό του τον ρυθμιστή της πολιτικά διχασμένης ηπείρου.

1810 Τέλειωσε την ογκώδη «Θεωρία των Χρωμάτων».

1811-1813 Μετά από εμβριθή προετοιμασία άρχισε να γράφει το εκτενές αυτοβιογραφικό έργο «Ποίηση και αλήθεια».

1814-1815 Εμπνευσμένος από τα τραγούδια του Πέρση ποιητή Χαφίς, που πριν από πεντακόσια χρόνια είχε υμνήσει τη φύση και τον έρωτα, άρχισε να γράφει έναν κύκλο λυρικών ποιημάτων, που κατά το πρότυπο του Χαφίς, πήρε το όνομα «Divan», δηλαδή, το «Δυτικο-ανατολικό ντιβάνι».

Ο Ναπολέων. Χαρακτικό του Dahling

18/αφιερωμα

1816 Πεθαίνει η γυναίκα του ποιητή.

1819 Εκδίδονται τα έργα του Γκαίτε σε είκοσι τόμους.

1820-1821

Τ ο ω ραίο είναι η εκδήλωση των κρυφώ ν νόμων της Φύσης, η οπο ία δ ίχω ς αυτό θα έμενε για μας α ιώ νια κρυμμένη. («Γνωμικά και στοχασμοί») Μ ετάφρ. Γ. Κρητικού

Γέροντας πια, χωρίς εξωτερικές περισπάσεις, επιδίδεται ακού­ ραστα στην ολοκλήρωση έργων ζωής όπως «Τα χρόνια της πε­ ριήγησης του Βίλχελμ Μάιστερ» και το δεύτερο μέρος του Φάουστ, τα οποία κατέληξαν να γίνουν εκτενή και να πάρουν το χαρακτήρα πνευματικής υποθήκης.

Μ ια ανώφελη ζωή είναι ένας πρόω ρος θάνατος.

1822

«Ε ίναι αλήθεια δεν θα μπορούσα νά ’μαι φίλος της Γαλλικής Ε πανάστασ ης για τί η φρίκη της μου ήταν υπερβολικά απτή και μ’ εξόργιζε καθημερινά, ώρα με την ώ ρα, ενώ τα ευεργετικά της αποτελέσματα δεν διακρίνονταν ακόμα. Ύ στερα δεν μπορούσα να σταθώ α διά φορος στο γεγονός πω ς επιδίω κ α ν να στήσουν τεχνητά παρόμοιο σκηνικό με εκείνο, που στη Γαλλία ή ταν προϊόν μεγάλης ανάγκης. Σ τον ίδιο βαθμό δεν ήμουν φίλος της αυθα ιρεσία ς τω ν ηγεμόνων. Ή μ ο υν επίσης α πόλυτα πεισμένος πω ς για κ άθε μεγάλη επανάσταση δεν είναι υ πα ίτιο ς ο λαός, αλλά η κυβέρνηση. Ε παναστάσεις είναι εντελώς α διανόητες όταν οι κυβερνήσεις είναι δίκ αιες και επαγρυπνούν ώστε να τις προλαβαίνουν με βελτιώσεις σύμφωνες με τους καιρούς κ αι δεν αντιτάσσονται μέχρι να επιβληθεί το ανα γκα ίο α π ’ τα κάτω. Ε πειδή όμως μισούσα τις επαναστάσεις με έλεγαν φίλο της κρατούσας κατάστασης. Αλλά πρόκειτα ι για διφορούμενο χαρακτηρισμό που θέλω να αποσείσω α πό πά νω μου. Α ν οι κρατούσες καταστάσεις ήταν άψογες, καλές και δίκαιες, δεν θα είχα τίπο τα ν α αντιτάξω . Αλλά αφού πλά ι σε πολλά καλά βλασταίνουν πολλά κα κ ά, άδικα κ α ι ατελή, ο φίλος της κρατούσας κατάστασης ε ίναι λίγο πολύ φίλος του παρωχημένου κ α ι κακού. Α λλά ο χρόνος μπορεί να νοηθεί μόνο σε α διάκοπη εξέλιξη κα ι τα ανθρ ώ πινα πράγματα παίρνουν κάθε πενήντα χ ρόνια άλλη μορφή ώστε ένας θεσμός που το 1800 ήταν τέλειος το 1850 νά ’να ι ίσως ατελής».

Γράφει την «Εκστρατεία στη Γαλλία».

1823-1829 Σταθμός στη γεροντική περίοδο της ζωής του ποιητή ήταν το τελευταίο ταξίδι τοι πη Βοημία, όπου δόθηκε με πάθος σ’ ένα νεανικό έρωτα για μια δεκαεννιάχρονη, την Ούλρικε φον Λέβετσοβ και σε ηλικία εβδομήντα τεσσάρων χρόνων ζήτησε το χέρι της. Συγκλονιστικό απόσταγμα της τελευταίας αυτής μα­ κάριας αγάπης έγινε η «Ελεγεία του Μάριενμπαντ».

1830 Εκδόθηκαν τα «Άπαντα σε τελευταία βελτιωμένη μορφή», σε σαράντα τόμους. Μετά θάνατον (1832-42) εκδόθηκαν 20 τόμοι σαν «Κληρονομημένα έργα».

1831 Ολοκλήρωση του 2ου μέρους του Φάουστ.

1832 22 Μαρτίου: θάνατος του Γκαίτε.

Ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος είναι εκείνος που μπορεί να συν­ δέσει το τέλος της ζωής του με την αρχή της. (Γνωμικά και Στοχασμοί).

Σημείωση: Προτεσταντικό θρησκευτικό κίνημα του 17ου κα ι 18ου α ιώ ­ να που γεννήθηκε σαν αντίδραση στην α καμ ψ ία της παγιω μένης ορθο­ δ οξία ς του Προτεσταντισμού.

(Ιφιγένεια εν Ταύροις) Μ ετάφρ. Γ. Κρητικού

Απάντηση του Γκαίτε στον Έ κκερμαν, το 1824.

αφιερωμα/19

Γ ιά ν ν η ς Κ ρ η τικ ό ς

Στη σοφίτα τον στη Φραγκφούρτη. Σχέδιο τον ίδιον γύρω στο 1770

Οι συζητήσεις γύρω από την προσωπικότητα και το έργο του «πιο μεγάλου Γερμα­ νού» -όπως χαρακτήρισε ο Ένγκελς τον Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε (28.8.1749 22.3.1832)- δεν σταμάτησαν στην πατρίδα του και σ’ όλο τον κόσμο .συζητήσεις, που κορυφώνονται σε κάθε μεγάλη επέτειό του (η τελευταία ήταν του 1982, στα 150 χρόνια από το θάνατό του), και στις οποίες παίρνουν μέρος συγγραφείς, αι­ σθητικοί, κριτικοί της λογοτεχνίας, φιλόσοφοι, φυσικοί επιστήμονες, εθνολόγοι, κοινωνιολόγοι, ιστορικοί, πολιτικοί, ψυχολόγοι..., με κεντρικό πάντα στόχο ν’ ανιχνεύσουν, ο καθένας από τη σκοπιά του, την παρουσία του Γκαίτε στην πνευματι­ κή κατάσταση της «φαουστικής» εποχής μας.

2 0 α φ ιέ ρ ω μ α ΑΙ πρέπει να παραδεχτούμε ότι τα πολλά ρετουσαρίσματα άλλαξαν σημαντικά την ει­ κόνα που είχαμε για το συγγραφέα του Βέρθερρυ και του Φάουστ. Δεν τον βλέπουμε πια σήμε­ ρα σαν τον «ολύμπιο Δία», τον «ευδαίμονα και γαλήνιο ελληνολάτρη», τον «απολιτικό αντιδρα­ στικό», τον «εγωκεντρικό αισθητικό και ηθικο­ λόγο», ούτε σαν τον «ευκαιριακό ποιητή», με την αστική θετικιστική έννοια. Απεναντίας, όσο με­ γαλώνει η απόσταση που μας χωρίζει απ’ αυτόν, τόσο διαυγέστερα αντιλαμβανόμαστε την οικουμενικότητά του: ο Γκαίτε δεν είναι μόνον ο με­ γάλος ποιητής, αλλά και ο σοφός δημιουργός μιας νέας, ενιαίας θεώρησης του κόσμου και του ανθρώπου, που ισχύει και για μας σήμερα και που δεν την έχουμε ακόμα αφομοιώσει ολότελα. Στη διαλεκτική του οπτική, όλες οι αντιφάσεις μεταξύ θεωρίας και πράξης, φύσης και πνεύμα­ τος, ιδέας και πραγματικότητας, ιστορίας της γης και ιστορίας της ανθρωπότητας, ατόμου και κοινωνίας, προσωπικότητας και συνόλου, θεω­ ρούνται σαν αντιθέσεις μιας ενότητας -και όχι σαν καντιανές αντινομίες-, που αίρονται με την εσωτερική πάλη, τη δημιουργική δράση, την «πράξη». Επιστήμονας μαζί και ποιητής, ο Γκαίτε, μελε­ τώντας το Είναι στην ολότητά του, ανακάλυψε τον Κόσμο, με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου: της τάξης και την ομορφιάς, γεμάτο ζωή και δυναμισμό. Σ’ ένα του ποίημα με τίτλο «Δια­ θήκη» (1829) ο ογδοντάχρονος πια ποιητής γρά­ φει:

Κ

Το Είναι αιώνιο είναι και θά ’ναι Γιατί τους θησαυρούς της ζωής που στολίζουν το Σύμπαν Νόμοι αιώνιοι φυλάνε. Ποίηση και επιστήμες της Φύσης, τέχνη και σο­ φία, έχουν τις ίδιες ρίζες στο ίδιο έδαφος, που ανήκει στο Σύμπαν και υπακούει στους νόμους του. Κανένας πριν και ύστερα από τον Γκαίτε δεν εισέδυσε τόσο βαθιά στα μυστικά της ψυχής και της ποίησης. Στην ποίηση δεν έδωσε μόνο ένα καινούριο νόημα, δένοντάς την σφιχτά με τη ζωή («το περιεχόμενο της ποίησης είναι το περιεχό­ μενο της ίδιας της ζωής»), αλλά και η ζωή η ίδια, χάρη σ’ αυτόν, κέρδισε μια νέα κατάφαση και καταξίωση. Η εμπιστοσύνη του στην επιστή­ μη θεμελίωνε, γι’ αυτόν, τον ηθικό νόμο, γιατί η αλήθεια είναι λόγος ύπαρξης και ζωής και ορμη­ τήριο για γόνιμη δράση. Με το όλο του έργο, ο Γκαίτε αναμόρφωσε την πολιτιστική συνείδηση και, πλάι στον Δάντη και τον Σαίξπηρ, έβαλε τη σφραγίδα του στον νεότε­ ρο ευρωπαϊκό πολιτισμό, σπάζοντας τους πα­ λιούς φραγμούς της επιστημονικής σκέψης και

της ποιητικής φαντασίας. Υπήρξε ακόμα ο μεγάλος Ευρωπαίος που άνοιξε νέες προοπτικές για την κληρονομιά της ελληνικής αρχαιότητας («Προμηθέας») και της Αναγέννησης, και που έγινε ο μεσάζων και σύν­ δεσμος μεταξύ Βορρά και Νότου, Δύσης και Ανατολής («Μωάμεθ», «Δυτικο-ανατολικό ντιβάνι»), Ο Γκαίτε ήταν πριν απ’ όλα ποιητής: λυρι­ κός, επικός, δραματικός. Ως λυρικός, κατέχει την πρώτη θέση μεταξύ των γερμανών ποιητών. Διέπρεψε τόσο στον ομοιοκατάληκτο όσο και στον ελεύθερο στίχο, στον ιαμβικό όσο και στον τροχαϊκό, στην περίτεχνη στροφή, στο σονέττο, στην μπαλάντα, στην ωδή και στο διθύραμβο. Κανένας πριν απ’ αυτόν -μόνο ελάχιστοι μεταγε­ νέστεροι- δεν κατόρθωσε να μαστορέψει στίχους τόσο κατάλληλους για τραγούδι και κανένας ίσως, αν εξαιρέσουμε τον Χάινε, δεν έχει δώσει τόσα ερεθίσματα στους μουσικοσυνθέτες, όσο αυτός. Αλλά και ως επικό ποιητή, λίγοι του παρα­ βγαίνουν («Ράινεκε Φουξ», «Αχιλληίς», «Χέρμαν και Δωροθέα»). Ακόμα και τα έπη του σε πρόζα («Τα χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ», «Οι εκλεκτικές συγγένειες», «Τα βάσανα του νεαρού Βέρθερου» και κυρίως το αυτοβιογραφικό «Ποίηση και Αλήθεια») είναι όλα αλη­ θινά κοσμήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Τα δράματα του Γκαίτε είναι ποιητικά αρι­ στουργήματα που, ανεξάρτητα από τα σκηνικά εφφέ, ασκούν μεγαλύτερη συγκίνηση από τα δράματα του Σίλλερ. («Γκετς φον Μπερλίχινγκεν», «Έγκμοντ», «Κλαβίγκο», «Στέλλα», «Ιφι­ γένεια εν Ταύροις» και, τέλος, ο «Φάουστ», η πεμπτουσία της σκέψης και των βιωμάτων του ποιητή, που δεν είναι μόνο ένα σκηνικό επίτευγ­ μα αλλά ένα «γενικό άσμα» της Ανθρωπότητας). Η πολυμέρεια όμως, του Γκαίτε είναι απέραν­ τη. Εκτός από τα κύρια έργα του, έγραψε πάνω από 1500 επιστολές, ημερολόγια, δοκίμια, απο­ φθέγματα και στοχασμούς. Οι συνομιλίες του με τον Φρίντριχ Βίλελμ Ρίμερ, τον καγκελάριο φον Μύλλερ και, από το 1823, με τον Έκκερμαν, του έπαιρναν πολλές ώρες της ημέρας. Ήταν και ιστορικός («Εκστρατεία στη Γαλλία» 1792, «Τα­ ξίδι στην Ιταλία», «Η πολιορκία της Μαγεντίας», «Ιστορία της θεωρίας των χρωμάτων», σκιαγραφία της γενικής επιστημονικής εξέλιξης, κυρίως του 16ου και 17ου αιώνα). Ήταν φιλό­ λογος, γνώστης εφτά γλωσσών και έξοχος μετα­ φραστής'(μετέφρασε μεταξύ άλλων στα γερμανι­ κά τον «Ανιψιό του Ραμώ» του Ντιντερό, προσ­ θέτοντας τις παρατηρήσεις του). Νέος ενδιαφέρ­ θηκε να μάθει μουσική και σχέδιο, αλλά δεν κατάφερε να γίνει δεξιοτέχνης και με θλίψη ανα­ γνώρισε ότι δεν ήταν φτιαγμένος για τις εικαστι-

Ι

αφιερωμα/21 κές τέχνες, η μαθητεία του όμως σ’ αυτές τον βοήθησε να γνωρίσει το ανθρώπινο σώμα και να ολοκληρώσει τη θεωρία του για τη Φύση. Ο Γκαίτε δεν έδειχνε ιδιαίτε­ ρη συμπάθεια για τις φιλοσο­ φικές μελέτες και δεν ίδρυσε κανένα δικό του φιλοσοφικό σύστημα, μάλιστα δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει κάπου κά­ που λόγια τραχιά και περιφρο­ νητικά για τη φιλοσοφία. Ο στόχος του εδώ είναι ένας ορι­ σμένος τύπος φιλοσοφίας, αυ­ τής που αρκείται στα αφηρημένα νοητικά κατασκευάσματα, έξω από τη ζωή και την εμπει­ ρία. Ωστόσο, η διαμόρφωση της κοσμοθεωρίας του έγινε κάτω από την επιρροή του Καντ (επιλεκτικά κι ώς ένα Η μεταμόρφωση των φυτών από το σπόρο μέχρι την άνθιση. Σχέδιο του Γκαίτε βαθμό μόνο), του Ρουσσώ, του Σπινόζα κυρίως και, πάνω απ’ όλα, του Χέρκαι σήμερα μεγάλο ενδιαφέρον. Ο Γκαίτε εισήντερ, που ήταν και δάσκαλός του για ένα διά­ γαγε την έννοια και τον όρο «Μορφολογία» και στημα στο Στρασβούργο. Ο πανθεϊσμός και ο γενικά αναγνωρίζεται ως ένας από τους προδρό­ μους της δαρβινικής θεωρίας της εξέλιξης των υλοζωισμός τρυ εκδηλώνονται παντού στο λογο­ τεχνικό του έργο, στα δοκίμιά του, στους σκόρ­ ειδών, πλάι στον Ζοφρουά Σαιντ-Ιλαίρ και τον πιους στοχασμούς του: Το πρωτείο της πράξης Λαμάρκ. Ως φυσικός έκαμε ενδελεχείς έρευνες στη φύση των χρωμάτων και στην ουσία του φω­ («Εν αρχή ην η πράξις» -όχι ο Λόγος- λέει με το τός, έρευνες που κατέληξαν στην κριτική κατά στόμα του Φάουστ), το ουμανιστικό ιδεώδες τού της αντίστοιχης θεωρίας του Νεύτωνα και άνοι­ αρμονικά αναπτυγμένου, σωματικά και ψυχικά, «άρτιου» ανθρώπου, η διαλεκτική σχέση δη­ ξαν το δρόμο στο πέρασμα από το μηχανιστικό μιουργικής ικανότητας και γνωστικής ικανότη­ κοσμοείδωλο του 18ου αιώνα (μονοσήμαντη και αυστηρή εξάρτηση του ενός φαινομένου από το τας, η κριτική στάση απέναντι στην ψυχρή πρό­ ζα του ορθολογισμού του γαλλικού Διαφωτι­ άλλο) στη νέα αντίληψη, ενός κόσμου πολυσύν­ θετου και πολύχρωμου με διάφορες ποιοτικά σμού, η ριζική αντίθεσή του στο αγνώσιμο μορφές κίνησης. Αυτήν ακριβώς την αντίληψη, «πράγμα καθ’ εαυτό» του Καντ και η θερμή υπε­ που χαρακτηρίζει τον 19ο αιώνα, και που, στο ράσπιση του δικαιώματος των αισθήσεων στη φιλοσοφικό επίπεδο, δείχνει πως όσο απαραίτη­ γνωστική διαδικασία.... Ιδιαίτερη επίδραση άσκησε στη φιλοσοφική του κατάρτιση η «Ηθι­ τη κι αν είναι για τη γνώση των νόμων της φύσης η θεωρητική ανάλυση, δεν καλύπτει τη ζωντανή κή» του Σπινόζα: στην εξίσωση Deus sive natura και συγκεκριμένη πραγματικότητα σ’ όλη την (Θεός = Φύση) του ολλανδοεβραίου πανθεϊστή πολυμορφία της -αυτή τη νέα αντίληψη εκφρά­ φιλόσοφου, ο Γκαίτε βρήκε ένα γερό στήριγμα ζει με θαυμαστή ενάργεια ο Γκαίτε στο για την κλίση του στην αυτόνομη επιστημονική «Φάουστ»: έρευνα. Και στον τομέα τούτο, η δημιουργική του ενόρμηση εκδηλώνεται σ’ ένα ευρύτατο φάσμα των επιστημών της Φύσης. Στις βοτανολογικές του έρευνες χρωστάμε την αξιόλογη μελέτη του «Η μεταμόρφωση των φυτών» (1790), που απο­ δείχτηκε χρήσιμη και γόνιμη για πολλές γενιές. Ως ανατόμος, ο Γκαίτε ανακάλυψε (1784) στο κρανίο του ανθρώπου το μεσογνάθιον οστούν, που η ύπαρξή του έδειχνε το δεσμό ζώων και αν­ θρώπου. Τα άρθρα του για την «Οστεολογία» (36ός τόμος των Απάντων του) παρουσιάζουν

«Ξερή, αόερφέ, ειν’ η θεωρία και χλωρό το χρνσόδεντρο μόνο της ζωής» (Μ ετάφραση Κ. Χ ατζόπουλου)

Αξιοσημείωτη είναι, τέλος, η συμβολή του Γκαίτε στη συζήτηση των προβλημάτων της με­ τεωρολογίας. Όλη αυτή η επιστημονική και συγγραφική δραστηριότητα δεν διεξαγόταν απρόσκοπτα και δίχως συγκρούσεις συνειδησιακές, μιας και ο

22/αφιερωμα μια νέα ουμανιστική και προοδευτική κουλτού­ ρα. Η δίψα αυτή έστρεψε τους μεγάλους συγγρα­ φείς του γερμανικού Διαφωτισμού (Aufklarung) στα κλασικά πρότυπα της αρχαίας Ελλάδας. Το νόημα αυτής της στροφής, το εκφράζει σαφέστα­ τα ο Γκαίτε σε μια συνομιλία του με τον ΈκκερΜια ρήση του Γκαίτε: «Ζω πολύ σημαίνει μαν: «Θαυμάζουμε τις τραγωδίες των αρχαίων Ελλήνων αλλά, για να πούμε την αλήθεια, θα επιζώ πολλών», έμελλε να επαληθευτεί και έπρεπε να θαυμάζουμε ακόμα περισσότερο την στον ίδιο. Στη μακρά και μέχρι τέλος δημιουργι­ εποχή και το έθνος όπου γεννήθηκαν». Οι εκ­ κή ζωή του δεν είδε μόνο να φεύγουν για πάντα πολλά προσφιλή του πρόσωπα, η γυναίκα του, ο πρόσωποι του γερμανικού κλασικισμού δεν κρά­ τησαν από την ελληνική τέχνη τη μορφή (απέρριμοναχογιός του, στενοί και νεότεροι απ’ αυτόν φίλοι (ο Σίλλερ πέθανε το 1805)..., αλλά έζησε ψαν τις περίφημες τρεις ενότητες του Αριστοτέ­ λη στη δραματουργία), αλλά την ουσιαστική και πολλά κοσμοϊστορικής σημασίας γεγονότα, κοινωνικές και πολιτικές αναστατώσεις, πανευ­ πραγματικότητα: τη δημοκρατία. Όλοι προσπα­ ρωπαϊκής και παγκόσμιας κλίμακας, ιδεολογικά, θούν ν’ αποδείξουν ότι αν ο ελληνικός κλασικι­ φιλοσοφικά, καλλιτεχνικά ρεύματα αμφισβήτη­ σμός διατήρησε την παγκόσμια εμβέλεια και την σης και ανταρσίας. αξία ενός προτύπου, είναι γιατί ήταν ο ίδιος έκ­ φραση της ζωής του λαού, της άμεσης συμμετο­ Έζησε την εποχή (τέλη του 18ου αιώνα) των αστικών επαναστάσεων, της αμερικανικής και, χής και επέμβασής του στα δημόσια πράγματα. προπαντός, της γαλλικής, όταν η Γερμανία πα­ Κατά λογική ακολουθία, η αναζήτηση των λαϊ­ ρέμενε κατακερματισμένη σε 300 και πάνω φεου­ κών ριζών της λογοτεχνίας (κάθε λογοτεχνία που δαρχικά κρατίδια. Έζησε την περίοδο της κοι­ έγινε «κλασική» έχει τραφεί από τη ζωή του νωνικής και καλλιτεχνικής κίνησης «Θύελλα και λαού κι από το εθνικό μεγαλείο), είναι η άλλη ορμή» (δεκαετία του 1770) -ήταν, μαζί με τον όψη του κινήματος χειραφέτησης του γερμανι­ Χέρντερ, ο εμψυχωτής της- και τη μετεξέλιξή της κού κλασικισμού. Τούτο το ενδιαφέρον απλώνε­ στο νεοουμανισμό και μέχρι τις αρχές του ρο­ ται και στη λαϊκή μούσα των άλλων εθνών. Ο Χέρντερ δημοσιεύει το 1778-79 μια συλλογή λαϊ­ μαντισμού. Οι πνευματικοί άνθρωποι της Γερμανίας γί­ κής ποίησης (Volkslieder, Λαϊκά τραγούδια), νονται οι πρώτοι σκαπανείς της ενότητας, πα­ που περιλάμβανε, σε μετάφραση, λαϊκά τραγού­ σκίζουν να βγάλουν την πατρίδα τους από την δια απ’ όλα τα έθνη. Ο ίδιος ο Γκαίτε θαύμαζε καθυστέρηση και την παρακμή και να πλάσουν τα νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια (ιδιαίτερα το μοιρολόγι του Χάρον) και μετέφρασε αρκετά Γιόχαν Γκότφριντ Χέρντερ είτε από τη γαλλική τους έκδοση, είτε από το ελ­ ληνικό πρωτότυπο με τη βοήθεια του φίλου του καθηγητή Riemer (βλ. επετειακό άρθρο του ακα­ δημαϊκού καθηγητή Σωκράτη Κουγέα, στο πε­ ριοδικό «Νέα Εστία», Μάρτιος 1932, με τίτλο «Ο Γκαίτε και η νεωτέρα Ελλάς»). Στην τελευταία περίοδο της ζωής του, ο Γκαί­ τε παίρνει μέρος στην έριδα μεταξύ κλασικιστών και ρομαντικών. Από το ύψος της ισορροπίας και της ωριμότητας που έφτασε, κεραυνώνει τους τελευταίους. Σε μια από τις «Συζητήσεις με τον Έκκερμαν» (2 Απρ. 1829), διαβάζουμε: «Ονομάζω κλασικό καθετί το υγιές, ρομαντικό καθετί το αρρωστημένο: οι Νιμπελούνγκεν και ο Όμηρος είναι έργα κλασικά γιατί και τα δύο εί­ ναι υγιή και στιβαρά. Η πλειονότητα των νέων έργων είναι ρομαντικά, όχι επειδή είναι νέα, αλ­ λά επειδή είναι αδύναμα, αναιμικά και αρρω­ στιάρικα· όπως, εξάλλου, τα αρχαία έργα είναι κλασικά όχι επειδή είναι αρχαία, αλλά επειδή εί­ ναι ρωμαλέα, ζωντανά, γαλήνια και υγιή». Είναι ίσως περιττό να σημειωθεί ότι ο γερμα­ νικός κλασικισμός, και στη θεωρία ίου και στην πρακτική του, δεν εκφυλίστηκε ποτέ σε ακαδη­ μαϊσμό. Ας μην ξεχνάμε ότι οι θεωρητικοί θεμε­

Γκαίτε ήταν υποχρεωμένος να εκπληρώνει πα­ ράλληλα και τα καθήκοντα του ως υπουργός στην Αυλή της Βαϊμάρης. Και το λειτούργημά του αυτό το ασκούσε με ευσυνειδησία και νομι­ μοφροσύνη, αν και όχι με μεγάλο ενθουσιασμό.

2

αφιερωμα/23 λιωτές του, ο Λέσσινγκ («Λαοκόων») και ο Βίνκελμαν («Ιστορία της Ελληνικής Τέχνης») ήταν γνήσιοι εκπρόσωποι του γερμανικού Διαφωτι­ σμού (Aufklarer). Ό σο για την κίνηση «Θύελλα και ορμή» (Sturm und Drang), αυτή κληρονόμησε την τριπλή επιδίωξή του: την ενότητα, την εθνι­ κή ανάταση και τη στενή σύνδεση με το λαό και τη λαϊκή αισθαντικότητα, την αποκατάσταση του Ανθρώπου στην ακεραιότητα των κερματισμένων ως τότε δυνάμεων του. Παρά τις προσπάθειες ορισμένων ιστορικών της γερμανικής λογοτεχνίας -που δίνουν απόλυ­ τη σημασία στη μορφή και συγχέουν θέμα και περιεχόμενο- να κατατάξουν τον Γκαίτε στους ρομαντικούς, εμείς θεωρούμε ότι στη ζωή του Γκαίτε δεν υπήρξε καμιά περίοδος ρομαντική. Το αναγεννησιακό πνεύμα του «Φάουστ» δεν τείνει, όπως ο ρομαντισμός, στην αναβίωση του Μεσαίωνα, αλλά στο ξεπέρασμά του. Τις αισθητικές αντιλήψεις του Γκαίτε χαρα­ κτηρίζει ο τονισμός του ενεργητικού στοιχεί­ ου. Η αισθητική δραστηριότητα κατευθύνεται στα πάντα: στη φύση και στην κοινωνία, στη σκέψη και στη δράση, στο δίκαιο και στην ηθι­ κή. Είναι ένα ουσιώδες στοιχείο της επίδρασης του Ανθρώπου πάνω στα πράγματα. Η φύση είναι πάντα ωραία «διότι αιώνια κι­ νείται, αιώνια δημιουργεί». Το ωραίο είναι «μια εκδήλωση κρυφών νόμων της φύσης. Δίχως αυτή την εκδήλωση θα έμεναν για μας αιώνια κρυμμέ­ Γιόχαν Πέτερ Έκκερμαν νοι» («Γνωμικά και Στοχασμοί»). Ο Γκαίτε υπο­ στήριξε κατηγορηματικά μιαν αντικειμενική δια­ Η ίδια αντίληψη του Κόσμου ως ενότητας, τον λεκτική αισθητική, που εκπορεύεται και ανα­ πτύσσεται από τη δυναμική σχέση υποκειμένου- οδηγεί στην πεποίθηση ότι οι αισθήσεις μας έχουν το στοιχείο της αξιοπιστίας στην ίδια την αντικειμένου. Αντίθετα από τον Καντ, τον Σίλλερ, τους ρο­ υλική τους υπόσταση: μαντικούς, τον Σέλλινγκ και τον Χέγκελ που «Αν το μάτι δεν έμοιαζε με ήλιο φτάνουν στο Ωραίο, στην περιοχή του ορατού τον ήλιο δεν θα μπόραγε ποτέ να τόνε δει» και του ακροάσιμου, ξεκινώντας από το υπερβα­ («Ξένια») τικό και το αόρατο και καταβάλλοντας μια με­ γάλη διανοητική προσπάθεια, ο Γκαίτε θεωρεί Η θεωρία τής Τέχνης στον Γκαίτε απορρέει το Ωραίο ως το πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο. από την κοσμοθεωρία του και ειδικότερα Το ωραίο υπάρχει «όταν βλέπουμε το νομετελειακό ζωντανό στη μέγιστη δράση και τελειότη­ από την ανθρωπολογία του και τον ορισμό της τά του, μέσω των οποίων κι εμείς ομοίως νιώ­ ουσίας του Ανθρώπου. Την Τέχνη την αντιλαμ­ βάνεται ο Γκαίτε σαν την ανώτατη μορφή εμφά­ θουμε ζωντανοί και ανεβασμένοι στην ανώτατη ενεργητικότητα» («Εκστρατεία στη Γαλλία», νισης της ανθρώπινης «παραγωγικότητας» και την παραγωγικότητα σαν την ουσία του Ανθρώ­ 1792). Το άσχημο, απεναντίας, γεννιέται από το στα- που. Με την Τέχνη ο Άνθρωπος καθορίζει τη σχέση του προς την πραγματικότητα. Η πραγμα­ μάτημα, τη στασιμότητα. Έτσι, το κριτήριο του Ωραίου στον Γκαίτε τικότητα όμως είναι πάντοτε πλουσιότερη κι από πηγάζει από την ιδέα του για τον Κόσμο ως μια τον μεγαλύτερο καλλιτέχνη. Έτσι, η απλή μίμη­ αιώνια εξελικτική διαδικασία. Ο Άνθρωπος εί­ ση ή αντιγραφή της πραγματικότητας «δεν αξίζει ναι ωραίος εφόσον εξελίσσεται διαρκώς. Σε τού­ μια πεντάρα» {«Keine sechs Pfennige wert»). Η το ακριβώς το ιδεώδες ο Γκαίτε έδωσε μορφή πραγματικότητα αποτελεί βέβαια τη βάση, αλλά στον «Φάουστ», στον «Βίλχελμ Μάιστερ» και σε η Τέχνη συλλαμβάνει την ύψιστη στιγμή των φαινομένων «αφού αναγνωρίζει σ’ αυτήν το νό­ πολλά ποιήματά του.

3

4

24/αφιερωμα μο, την τελειότητα της σκόπιμης αναλογίας, την κορυφή της Ομορφιάς, το κύρος του νοήμα­ τος..., το ύψος του πάθους...». «Κι έτσι ο καλλι­ τέχνης, ευγνώμων προς αυτή τη φύση που τον γέννησε, της ανταποδίδει μια δεύτερη φύση, αλ­ λά μια φύση που τη νιώθουμε, τη σκεφτόμαστε, μια φύση τελειωμένη ανθρώπινό» («Για τον Ντιντερό», 1798). Η απλή μίμηση (einfache Nachahmung) σταμα­ τά στο συμβαίνον, εργάζεται στο «προαύλιο» της αληθινής Τέχνης, ενώ η αληθινή Τέχνη συλλαμ­ βάνει τον κόσμο με τον «προϊδεασμό» (Antizipation), με την «προαίσθηση» (Vorempfindung) («Βίλχελμ Μάιστερ», IV, 10) πέρα από το αισθη­ τό παρόν, οδηγεί τον πνευματικό οφθαλμό στη θέαση του μέλλοντος. Αυτό το πετυχαίνει ο καλ­ λιτέχνης διότι «προβάλλει στο φως την ψυχή του λαού» και «θεάται το γενικό μέσα στο μερικό»· αυτή είναι η «αληθινή φύση της ποίησης» («Γνω­ μικά και Στοχασμοί»). Αποτέλεσμα αυτής της μεθόδου είναι το ύφος {Stil) που, σε αντίθεση με την τεχνοτροπία Manier), εδράζεται στα θεμέλια της Γνώσης, στην Ουσία των Πραγμάτων, στο βαθμό που μπορούμε να τη γνωρίσουμε σε ορα­ τές και απτές μορφές. («Απλή μίμηση, τεχνοτρο­ πία, ύφος», 1788). Το ύφος (στυλ) υψώνει το άτομο στο ύψιστο σημείο που το ανθρώπινο γέ­ νος είναι ικανό να φτάσει. Έτσι, η θεωρητική δράση του Γκαίτε άρχισε με μιαν οξύτατη πολεμική κατά της θεωρίας και πρακτικής της Τέχνης που υπηρετούσαν την Απολυταρχία και τέλειωσε με τον αγώνα κατά της υποκειμενιστικής θεωρίας της Τέχνης της ρο­ μαντικής σχολής, που εγκωμίαζε το Μεσαίωνα (Νοβάλις, Άρνιγκ, Σλέγκελ). Ωστόσο, ο Γκαίτε δεν προχώρησε στην ανάλυση των κοινωνικών ριζών της καλλιτεχνικής δραστηριότητας.

είναι για μένα σαν έχιδνα και δηλητήριο, τούτα τα τέσσερα: το κάπνισμα, οι κοριοί, το σκόρδο και ο σταυρός». Στο «Δυτικο-ανατολικό ντιβάνι» χαρακτηρίζει ως μια «εντελώς μοντέρνα χαζομάρα» το να φο­ ράει κανείς σταυρουδάκι για στολίδι. Στο Φάουστ, Μέρος Α ', 5η πράξη, στίχοι 2836-2840, γράφει: Οι εκκλησίες μόνο έχουν γερά στομάχια για να χάβουνε χώρες και χωράφια Δ ε βαρυστομαχιάσαν ώς την ώρα. Ευλογημένες! κάθε ανόσιο πεσκέσι μόνο η εκκλησία μπορεί να το χωνέψει. (Μ ετάφραση I. Π αυλάκη)

Ο Θεός του Γκαίτε είναι «μέσα στη Φύση», εί­ ναι η ίδια η Φύση. Στην ένννοια της «θεοσέ­ βειας» (για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο του Θεόφιλου Καίρη), αντιτάσσει την «κοσμοσέβεια» (Weltfrommigkeit). Αγαπημένος ήρωαςσύμβολο του Γερμανού ποιητή είναι ο Προμη­ θέας, ο κριτικός, ο αμφισβητίας, ο αντάρτης εναντίον των θεών, στον οποίο και αφιέρωσε ένα ποίημα. Τέλος, σ’ ένα γράμμα του στον Φριτς Γιάκομπι, δηλώνει «Σαν ποιητής και καλλιτέχνης είμαι πολυθεϊστής, σαν φυσιοδίφης όμως είμαι παν­ θεϊστής». Και για όσους πιστεύουν στα θαύματα, γράφει (στο 16ο βιβλίο του «Ποίηση και Αλήθεια»): «Η φύση δουλεύει σύμφωνα με αιώνιους, αναγκαί­ ους θεϊκούς νόμους, έτσι που η ίδια η θεότητα δεν μπορεί σε τίποτε να τους αλλάξει».

Για τις κοινωνικές και πολιτικές ιδέες του Γκαίτε έχουν πολλά γραφτεί, κυρίως για τις αντιφάσεις που παρουσιάζουν. Το δημοσιευόμε­ νο σε άλλη σελίδα κείμενο του Ένγκελς δίνει μιαν έξήγηση της αμφιλεγόμενης στάσης του με­ Η στάση του Γκαίτε προς τη θρησκεία γενικά γάλου Γερμανού ποιητή και στοχαστή, ιδιαίτερα και προς την επίσημη κρατική θρησκεία απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση. ιδιαίτερα, δεν ήταν καθόλου φιλική. Η αντιπάΗ φράση του Γκαίτε: «Δεν πρέπει να ευχόμα­ θειά του προς κάθε δογματισμό γινόταν ακόμα στε για τη Γερμανία τέτοιες αναστατώσεις» (στο μεγαλύτερη όταν αυτός πρόσβαλλε τον κοινό δοκίμιο «Λογοτεχνικός Ριζοσπαστισμός») εν νου. Πίστευε ότι «το αληθινό προνόμιο του Αν­ νοώντας την επανάσταση στη Γαλλία, είναι τυπι­ θρώπου είναι η Επιστήμη», και μισούσε τους κή: ο Γκαίτε -όπως και οι άλλοι Γερμανοί προο­ σκοταδιστές που «πασκίζουν να πιάσουν θαύ­ δευτικοί διανοούμενοι- ήθελε τις συνέπειες της ματα», πάνω στα οποία στηρίζεται άλλωστε ολό­ Γαλλικής Επανάστασης δίχως την ίδια την επα­ κληρο το δόγμα του χριστιανισμού. Χλεύαζε το νάσταση. μεγαλύτερο χριστιανικό θαύμα -την Ανάσταση Χαρακτηριστικό της διχασμένης στάσης του του Ιησού μετά τρεις μέρες- και παρατηρούσε είναι το γεγονός ότι ενώ πήρε μέρος στην εκ­ ότι υπήρχαν τέτοια θαύματα και πριν από τον στρατεία της Πρωσσίας κατά των Γάλλων επανα­ Χριστό. Γενικά θεωρούσε την πίστη στην ανα­ στατών, δεν έκρυψε τη συμπάθειά του γι’ αυτούς στολή των φυσικών νόμων ως σωστή «βλασφη­ και χαιρέτησε τη νίκη τους στο Βαλμύ σαν «το μία» (Lasterung). Έβλεπε την όλη εκκλησιαστι­ ξεκίνημα μιας νέας εποχής της παγκόσμιας ιστο­ κή ιστορία ως ένα «μείγμα πλάνης και βίας». ρίας» («Εκστρατεία στη Γαλλία», 1792). Στα «Βενετσιάνικα Επιγράμματα» γράφει: Ο Γκαίτε έβλεπε πάντως με αισιοδοξία το μέλ­ «Πολλά μπορώ να υπομείνω... Μερικά ωστόσο λον της Ανθρωπότητας. Πίστευε ότι θα έρθει ο

5

6

αφιερωμα/25 καιρός που θα σβήσουν οι κοι­ νωνικές συγκρούσεις και θα πραγματωθεί το «βασίλειο της Πανανθρώπινης Φιλίας» (Βάρναλης). Στον «Φάουστ» (Μέρος Β, 5η Πράξη, στ. 11559-11586) ο ομώνυμος ήρωας, πεθαίνοντας, μιλάει για το όραμά του: Ένας βάλτος στην πλαγιά τον βουνού Μολύνει όλη τη γη που κατάχτησα. Ν ’ αποστεγνώσω μόνο τούτο το βουρκοτόπι Θά ’ταν ο ύστατος και πιο όμορφος μου άθλος. Ν ’ ανοίξω χώρους σ’ εκατομμύρια ψυχές Να κατοικήσουν όχι ασφαλείς, μα λεύτεροι στη δράση τους. Πράσινοι ’ναι οι κάμποι και καρπεροίΑνθρώπου και κοπάδια βολεύονται άνετα Στη νέα γης, καθώς κατάλυσαν στα ριζά του λόφον Που υψώσανε μάζες τολμηρές και προκομμένες. Με τέτοιο παραόεισένιο τόπο περ’ από το Ψθάχτη, Η θάλασσα ας λυσσομανάει όσο θέλει Κι αν κάπου πάει με ορμή να εισβάλει Η κοινή ορμή σπεύδει να φράξει το ρήγμα. \'«ι είμαι ολάκερος δοσμένος σε τούτη την ιδέα. Είναι της σοφίας το τελικό συμπέρασμα: Άξιος για λευτεριά και για ζωή είναι Μόνον εκείνος που τις καταχτά καθημερνά. Κι έτσι, περιζωσμένοι από κινδύνους περνούν Τα ψυχωμένα χρόνια τους, άντρες, γέροι και παιδιά, Ω! ας μου δινόταν να δω έναν τέτοιο οργασμό Πάνω σε λεύτερη γη μ ’ ένα λεύτερο λαό! Θα ’λεγα τότε σ’ εκείνη τη στιγμή: Μείνε λιγάκι, είσαι τοσ’ ωραία! Το χνάρι των γήινων ημερών μου Δεν μπορεί να χαθεί μες στους αιώνες κι εγώ που νιώθω να ’ρχεται μια τέτοια ευτυχία Χαίρομαι τώρα τούτη την ύψιστη στιγμή. (Ο Φάουστ πεθαίνει) (Μ ετάφραση: Γ. Κ ρητικού)

Με τον «Φάουστ» ο Γκαίτε προχώρησε όσο μακριά αυτό ήταν δυνατό για την εποχή του: ώς τον πόθο του'ήρωα να δει έναν κόσμο ελεύθερων ανθρώπων να χτίζουν ειρηνικά κι αδελφωμένα τη νέα ζωή τους. Δεν γνώριζε ακόμα ο Γκαίτε

την κοινωνική δύναμη που θα καταχτούσε τούτη τη νέα ζωή, κι ούτε μπορούσε τότε να τη γνωρί­ σει. Μόλις το 1830 -γράφει ο Ένγκελς-, δύο μό­ νο χρόνια πριν το θάνατο του ποιητή, η εργατική τάξη αρχίζει να εμφανίζεται ως αυτόνομη πολι­ τική δύναμη στις προηγμένες χώρες. Δύσκολο να ιχνηλατήσουμε το δρόμο που ο Γκαίτε σκέφτηκε ότι θα οδηγούσε στην πραγμά­ τωση του οράματος του Φάουστ. Ωστόσο, σ’ έναν από τους στοχασμούς του, που δημοσιεύτηκαν σαν κατάλοιπα στη συλλογή «Γνωμικά και Στοχασμοί», με τον αριθμό 1363 και με τίτλο «Συγκρούσεις» (Conflikte), ο Γκαίτε παραδέχεται ότι «η Φύση και η Τέχνη» κάνουν άλματα, αλλά μόνο «στην κατάλληλη στιγμή», όταν όλα τα απαιτούμενα στοιχεία έχουν προε­ τοιμαστεί. Των αλμάτων της Φύσης και της Τέχνης Το καλό πνεύμα που φάνηκε στη σωστή ώρα Στοιχεία ετοιμάζει αρκετά. Ό χι χοντροκομμένα και αλύγιστα Ούτε όμως και φθαρμένα. Το ίδιο ισχύει για την οργάνωση. Αντίθετα, επομένως, από μιαν ευρύτατα δια­ δομένη -θα έλεγα καθιερωμένη- άποψη ότι η διαλεκτική σκέψη του Γκαίτε δεν έφτασε ώς την παραδοχή των αλμάτων στη Φύση και στην κοι­ νωνία, βλέπουμε εδώ ότι ο ίδιος δεν απέκλειε τα

26/αφιερωμα άλματα, τις επαναστάσεις στη Φύση, όταν η εξέ­ λιξη έχει φτάσει ένα οριακό σημείο. Η Τέχνη εξάλλου, δηλαδή ένα κατεξοχήν κοινωνικό στοι­ χείο, παρεισάγεται εδώ με τρόπο ρητό και σαφή. Ένα άλλο, εξαιρετικά αξιοσημείωτο κείμενο -ένα απόσπασμα από τον «Φάουστ» (Μέρος Β ')φαίνεται να δείχνει ότι ο γέρος πια Γκαίτε, με όλο το βάρος της μακρόχρονης πείρας και της σοφίας, έβλεπε τις επαναστάσεις με άλλο μάτι, όχι πάντως με εχθρότητα. Κάθε άλλο μάλιστα. Έτσι, στην 4η Πράξη, ο Μεφιστοφελής μιλάει για μια γενική αναστάτωση στη Φύση, όπου «έσκασε της γης η φλούδα με πάταγο», «κι εκεί­ νο πού ’τανε κάποτε βαθούλωμα, τώρα είναι κορφή». Ύστερα’ απ’ αυτό: «...ορμήξαμε έξω απ’ τον καφτό τάφο της χαμοζωής στο απέραντο βασίλειο του ελεύθερου αγέρα: μυστικό ευδιάκριτο, όμως καλά φυλαγμένο, στους λαούς μόνο αργότερα θα γίνει γνωστό». (στίχοι 10091-10094) Εδώ, ακολουθεί στο κείμενο μια παραπομπή στη Βίβλο: «Εφεσ. 6, 12». Τίποτε άλλο. (Ο Έ λ­ ληνας μεταφραστής παρέλειψε τούτα τα λίγα ψη­ φία, θεωρώντας τα ίσως δίχως νόημα). Να όμως, τι λέει τούτο το απόσπασμα της επιστολής του αποστόλου Παύλου προς τους Εφεσίους:

έμφ&nmvt:

1ο t i mTvf rg

«Διότι δεν είναι η πάλη ημών εναντίον εις αίμα και σάρκα, αλλ’ εναντίον εις τας αρχάς, εναντίον εις τας εξουσίας, εναντίον εις τους κοσμοκράτορας του σκότους του αιώνος τούτου, εναντίον εις τα πνεύματα της πονηριάς εν τοις ουρανοίς». Από πρώτη ματιά δεν φαίνεται να υπάρχει κα­ μιά σχέση μεταξύ του κειμένου του «Φάουστ» με εκείνο της Βίβλου, στο οποίο διακριτικά μας πα­ ραπέμπει ο Γκαίτε. Η παραπομπή όμως, δεν μπορεί να είναι ούτε τυχαία ούτε «αθώα», αφού κάνει λόγο για κείνους που παλέβουν εναντίον «αρχών», «εξουσιών», «κοσμοκρατόρων». Ο συ­ νειρμός με τους «διαβόλους» του «Φάουστ», που ορμάνε «έξω από τον καφτό τάφο της χαμοζωής» για να βρουν «τον ελεύθερο αγέρα», δεν είναι, νομίζουμε, αυθαίρετη υπόθεση. Η παραπομπή στη Βίβλο μοιάζει με κλειδί του αινίγματος. Ο Γκαίτε, όσο ζούσε, δεν ήθελε να αποκαλύψει τέτοια «μυστικά». Το 2ο μέρος του «Φάουστ» κυκλοφόρησε, σύμφωνα με την επιθυ­ μία του συγγραφέα, μετά το θάνατό του. Κατά­ λοιπο είναι επίσης και ο στοχασμός 1363 που πα­ ραθέσαμε πιο πάνω. Η μελέτη του έργου του Γκαίτε έχει ακόμα ευ­ ρύ μέλλον.

© mmm και τα χ ρ ώ μ α τ α Qda Taro

mu ■ ■ ■ Q o a o i m ΚΑΛΕΝΤΗΣ Τηλ. 3234.270

αφιερωμα/27

Γ ιώ ρ γ ο ς Δ . Κ εντ ρ ω τ ή ς

Το Καλό και το Κακό στον Φάονστ

Ειρκτή. Λιθογραφία του Ευγένιον Ντελακρουά, 1827

της Πολυξένης Ζηνέλη

Ο Φάουστ του Γκαίτε είναι έργο με απόλυτη καλλιτεχνική αξία, διότι πέρα από τη φιλολογική πλευρά των γραφομένων, η οποία και μόνη θα αρκουσε να του επιδαψιλεύσει τον έπαινο της αιωνιότητας, σε κάθε γραμμή συναντάμε την Ιστορία, όπως είναι: χωρίς ποικίλματα, χωρίς βελτιώσεις, χωρίς το Ω ραίον μα ως γνώση της δράσης του ανθρώπου που ξει στην τραγικότητα του κόσμου του, εσωτερικού και εξωτερικού. Προτού προχωρήσω σε οτιδήποτε άλλο, ας πω ότι στην ιστορία του ποιητικού λόγου, οι σταθμοί είναι μετρημένοι -εκεί όπου, δηλαδή, η δημιουργία, η ερμηνεία και η ζωή του κόσμου ζυμώθηκαν τόσο πολύ και με τέτοια μαστοριά με τη δύναμη της λύρας: Όμηρος, Δάντης, Σαίξπηρ, Γκαίτε... (Κι ας μου επιτραπεί: Νερούόα).

28/αφιερωμα Φάουστ: Τραγωδία σε δυο μέρη, γραμμένη από τον Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε (1749-1832)· το πρώτο μέρος δημοσιεύθηκε το 1808 και το δεύτερο το 1832 στο Τύμπινγκεν. Υπάρχει και ο αποκαλούμενος Urfaust -ο Φάονστ στην πρώτη του μορφή-, που άρχισε να πρωτογράφεται στα 1772-73. Η πρώτη θεατρική παράσταση του πρώτου μέρους δόθηκε στις 24.5.1819 στον Πύρ­ γο του Μονμπιζού (εκτεταμένες σκηνές), και η πρώτη πλήρης παράσταση στις 19.1.1829 στο Εθνικό Θέατρο του Μπράουνσβάιγκ· η πρώτη παράσταση του δεύτερου μέρους δόθηκε στις 4.4.1854 στο Θέατρο του Αμβούργου- και η πρώ­ τη συνολική παράσταση και των δυο μερών στις 6 και 7.5-1876 στο Βασιλικό Θέατρο της Βαϊμά-

ρης·

Τα όσα ακολουθήσουν αποτελούν διαπραγμά­ τευση του θέματος «Φάουστ» από ορισμένη σκο­ πιά, και συγκεκριμένως αυτής του Εωσφόρου και της Μαγείας, επειδή κατά·τη γνώμη μου εκεί βρίσκεται το κλειδί της κατανόησης του έργου. Θα παραλείψω οτιδήποτε έχει σχέση με τα «φι­ λολογικά» δεδομένα του κειμένου, όχι διότι δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον, αλλά διότι θα έπρεπε να αφιερωθούν τεύχη και τεύχη του περιοδικού, για να περιλάβουν και μόνο την πληθύν τους. Εκείνο που κρίνω χρήσιμο να γίνει, είναι μια Το πρόγραμμα της πρώτης παράστασης του Φάουστ στο Braunschweig το Γενάρη του 1829

|> o f · g r e a t e r·

παρουσίαση του ιστορικού Φάουστ -όχι του μυ­ θικού, διότι υποτίθεται ότι το περιεχόμενο του έργου είναι γνωστό-: το πώς έφθασε, δηλαδή, από τα σπλάχνα του Μεσαίωνα στο νου και τη γραφίδα του Γκαίτε.

Σε καινούρια ακρογιάλια με τραβά μια καινούρια ημέρα. Φάουστ. Μετάφραση Ιωάννου Ν. Θεοδωρακόπουλου

Ο ιστορικός Φάουστ γεννήθηκε το 1480 στο Κνίτλιγκεν και είναι σύγχρονος του Λούθηρου και του Τόμας Μύντσερ -του μεγάλου θρησκευ­ τικού μεταρρυθμιστή και του πρώτου επαναστά­ τη αναρχικού-: περιθωριακή φιγούρα της επο­ χής, αγύρτης μάλλον παρά σπουδασμένος, φαρ­ μακοτρίφτης περισσότερο και λιγότερο γιατρός. Το δε όνομα αυτού Γεώργιος ή Ιωάννης. Έζησε στη Νυρεμβέργη και την Ινγκολστάτ· διετέλεσε αστρολόγος του Επισκόπου της Βαμβέργης. Τα λιγοστά σωζόμενα «μαρτύρια» αποδεικνύουν ότι υπήρξε Meister (= διδάσκαλος) πασών των μα­ ντικών τεχνών, κομπορρήμων, φαντασιόπληκτος και τσαρλατάνος. Λίγα χρόνια μετά το θάνατό του -κατά το Χρονικό του Τσίμερ απεβίωσε από θάνατο μη φυσικό στο Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκάου- ο ελληνιστής Σβάρτσερτ ή Μελάγχθων διεκήρυττε, όπου βρισκόταν, ότι ο Φάουστ είταν αδελφός του Διαβόλου και, ως εκ τούτου, απο­ τελούσε κακό παράδειγμα για τους πιστούς του Κυρίου. Στα 1857, ο Σπήης, βιβλιοπώλης στη Φραγκφούρτη την επί του Μάιν, κυκλοφόρησε την Historia von D. Johann Fausten dem weitbeschreyten Zauberer und Schwartzkunstler. Ο συγγραφέας αυτής της Ιστορίας, άγνωστος, συγκέντρωσε σε 68 κεφάλαια ό,τι άκουσε και διάβασε για τον Φάουστ: τη διαμάχη του με τον Διάβολο για τη δημιουργία του Ουρανού και της Γης, την αφο­ σίωσή του στον Διάβολο, τις περιπέτειές του στις βασιλικές αυλές κλπ. Τέλη του 16ου αιώνα, και το Ποιητικόν δεν διακρίνεται του Πραγματικού -οι προϋποθέσεις του Θρύλου υφίστανται πλέον η φαντασία του ανθρώπου σκάβει τόσο βαθιά την «ιστορία», ώστε το σύμβολο «Φάουστ» γεννάται αφ’ εαυ­ τού, ενσωματώνει τους μυστικούς πόθους των ανθρώπων και χωνεύει τους μεγάλους τους φό­ βους. Ήρθε η μέρα που θα τους πάρει σε άλλες ακτές... Ο Φάουστ της Historia είναι ένα πυκνό σύμ­ πλεγμα χαρακτηριστικών γνωρισμάτων: του Παράκελσου και του Κοπέρνικου, της παλαιός επι­ στήμης και της νέας· επιδεικνύει το θάρρος του Χριστόφορου Κολόμβου και την ολοκληρωτικότυτα του Λεονάρντο ντα Βίντσι, που θέλει να πε-

αφιερωμα/29 τάξει, και βιώνει το πάθος των αλχημιστών και το «θράσος» των Φυσικών που δεν ξεχωρίζουν, στην αρχή, από τους Μάγους, οι οποίοι υπηρε­ τούν τις μυστήριες δυνάμεις του Νου και της Φύσης. Ο Φάουστ είναι πολυσήμαντος, γιατί πολυσή­ μαντες είναι και η Εποχή που τον γέννησε φυσι­ κά και η Εποχή που τον αναγέννησε ποιητικά: είναι περιθωριακός και αμφισβητίας, είναι ο έξοχος ελεύθερος άνθρωπος που ενσαρκώνει ως προσωπικότητα ό,τι θέλησε να δημιουργήσει η Renaissance- είναι ο μέγας Διαμαρτυρόμενος, όχι αυτός που θα φανταζόταν ο Λούθηρος, αλλά αυτός που αγνοεί τα θέσφατα των Δογμάτων και παραδίδεται στον Διάβολο, για να φθάσει μέσω της διαβολικής Μαγείας στο Θεό, τη γνώση του οποίου δεν του τη διευκόλυναν καθόλου οι θεολογικές του σπουδές. Ό πω ς η Αναγέννηση στην Ιταλία έτσι και η Μεταρρύθμιση στη Γερμανία διέλυσαν την πάσα ordo του Μεσαίωνα και στη νέα βασιλεία του ευ­ ρωπαϊκού πνεύματος εγκατέστησαν το Νέο Ά ν ­ θρωπο -τον σκεπτόμενο και αμφιβάλλοντα, τον εριστικό προς τα κελεύσματα της άνωθεν αλή­ θειας και αμφισβητούντα τη Θρησκεία και, ωστόσο, ποθούντα την αληθή ένωση με (τον) Θεό. Ο Φάουστ πούλησε την ψυχή του στον Διά­ βολο για να ικανοποιήσει, πρωτίστως, την Curiositas του και να γνωρίσει, κατόπιν, τι είναι το Θειον -να μάθει την Επιστήμη του Θεού. Τόσο στη Ρώμη όσο και στη Βιττεμβέργη, η περιέργεια είταν όχι μόνο το χαρακτηριστικό γνώρισμα αλ­ λά και το αξίωμα και ο όλβος του Νέου Ανθρώ­ που- γι’ αυτό και στην περίπτωση της δεύτερης, όπου τα παπικά ρήματα είταν πια λόγοι κενοί, ούτε ο Ντύρερ, ούτε ο Γκρύνεβαλτ, ούτε οι Χολμπάιν άρκεσαν να μην τον στρέψουν προς την Επιστήμη. Την έκδοση της Φραγκφούρτης ακολούθησε, στα 1592, μια μετάφραση εκ του αγγλικού, όπου ο Κρίστοφερ Μάρλοου, πρόδρομος του Σαίξπηρ, απεκάλυπτε την αδιάκοπη επικαιρότητα του Υλικού σε σχέση με τον πόθο για πλήρη γνώση, άκρατη δράση και τέλεια ηδονή. Η έκδοση αυτή συγκίνησε βαθύτατα τους γερμανούς ρομαντι­ κούς της κίνησης Sturm und Drang (Θύελλα και Ορμή), για τους οποίους ο Φάουστ δεν είναι πα­ ρά το εις τους αιώνας επιζών πνεύμα του Προμηθέως: εν προκειμένω Πυρ είναι η Γνώση, η επιστημονική Γνώση. Στο πρόσωπο ψ υ πολυσή­ μαντου Φάουστ ανακαλύπτεται και αποκαλύπτε­ ται το τολμηρό Άτομο, στο οποίο ούτε η βιβλική Αποκάλυψη αρκεί ούτε η «γνωστή» ώς τις ημέ­ ρες του γνώση δίνει πειστικές ερμηνείες για όσα το απασχολούν. Ο Φάουστ δεν τρέμει ούτε την οργή του Θεού ούτε τον πειρασμό του Εωσφό­ ρου, γιατί είναι ο άνθρωπος της περιπέτειας, της περιπέτειας των αισθήσεων και του νου στη Νέα

Χειρόγραφο από το Β ' μέρος τον Φάουστ, πέμπτη πράξη, στ.

11918-11941

Εποχή. Ο Λούθηρος, αλήθεια, τι είναι και πού ανήκει; Στο Μεσαίωνα; Ή μήπως με τον ατομι­ κισμό της πίστης του οδηγεί στο κράτος της Νέας Εποχής; Πιστεύω ότι αυτό το ιστορικώς «εριζόμενον» σημαδεύει τον Φάουστ: η βούληση της ελευθερίας του δεύτερου υπερπηδά τα τεχνητά εμπόδια της πολιτικής κοινωνικότητας, ψευδεπί­ γραφης κατά το μάλλον ή ήττον, και τρέχει ακράτητος προς το τέρμα της Μεταφυσικής. Ο δε Γκαίτε. δεν προβαίνει στην εκ νέου ανακάλυ­ ψη μιας «αποβιωσάσης» εποχής, αλλά σηματο­ δοτεί την ίδια του την εποχή: στο παρελθόν ερευνάται ό,τι λείπει απ’ το παρόν. ★ ★ ★

Για τη μιζέρια των ανθρώπων εγώ πονώ και να τους βασανίζω δεν μπορώ Φάουστ. Μετάφραση I. Π αυλάκη

Ο Φάουστ γεννήθηκε μέσα από τους συσχετι­ σμούς και τους όρους της κοσμοθεασης του Γκαίτε. Στο τέλος του 8ου βιβλίου του έργου του

30/αψιερωμα Ποίηση και Αλήθεια γίνεται λόγος για τη δική του θρησκεία, συντεταγμένη από μυστικές γρα­ φές και νεοπλατωνικά κείμενα, που πρεσβεύει μια και μόνη θεότητα αναπαραγόμενη, αναδη­ μιουργούμενη αφ’ εαυτής στους αιώνες των αιώ­ νων. Η θεότητα αυτή έπλασε στη μορφή του Εω­ σφόρου το αντίθετό της και το φέρει εντός της ούτως, ώστε η γοητεία του πειρασμού και να υφίσταται και να περιορίζεται. Ο δε Εωσφόρος, έχοντας δύναμη και ικανότητες πλαστουργού, δημιουργεί τους αγγέλους του για να επικοινω­ νεί με τους ανθρώπους επί γης, επειδή τον θλί­ βουν και τον πονούν βαθύτατα τα πάθη και τα βάσανά τους. Ο Μεφιστοφελής -mephir (εβραϊκά: καταστροφεύς) και tophel (εβραϊκά: ψεύτης)-, ο α­ ντίθεος, ο πνευματικός εκπρόσωπος του πεπερα­ σμένου, ο τυπικώς ευγενής κατήγορος του Θεού και σαρκαστικός συνήγορος του Ανθρώπου, πα­ ρεμβάλλεται μεταξύ Θεού και Ανθρώπου και ζη­ τά από τον πρώτο, με στοίχημα, την άδεια να φέρει τον δεύτερο στο δρόμο του, με απώτερο σκοπό να καταδείξει ότι οι άνθρωποι- και στην προκειμένη περίπτωση ο Φάουστ που αγωνίζε­ ται να ενώσει μέσα του το Θείο με το Χθόνιοείναι δημιουργήματα άνευ αξίας. Τι κατανοούμε από το μύθο του Εωσφόρου και πώς μπορεί να ερμηνευθεί αυτό που κατα­ νοούμε; Ο μύθος μάς εξηγεί την αντίληψη του Γκαίτε για τον κόσμο των πνευμάτων. Στην ιε­ ραρχία «Θεός - Εωσφόρος - Άγγελοι - Άνθρω­ ποι», η Θεότης, ως ον άπειρον και ατελεύτητον, αναπαράγεται σε ολοένα νέους περιορισμούς. Η συνεχής existentia κυοφορείται στη φυλακή της essentia. Το ουράνιο χωρίζεται από το γήινο, πλην όμως όχι θεμελιωδώς: το ουράνιο μυστήριο εισελαύνει στη χώρα της γήινης τραγωδίας, δω­ ρίζοντας έτσι «θρησκευτική» σημασία στο έργο· η σημασία αυτή ανοίγει το βλέμμα στην προοπτι­ κή του πνευματικού σύμπαντος, εκεί όπου η πανταχού παρουσία του Θεού είναι παρελθόν, παρόν και μέλλον ταυτοχρόνως. Γι’ αυτό και μό­ νο το λόγο, νομίζω, πρέπει να αποφύγουμε να οδηγηθούμε στη μονομέρεια ενός -με την καθαρώς θρησκευτική έννοια του όρου- χωρισμού του Κόσμου από τον Υπέρκοσμο, του Κάτω από το Ά νω , του Ενθάδε από το Επέκεινα: χωρι­ σμού, κατά τον οποίο οι εδώ κάτω πράξεις θα μετρηθούν και θα κριθούν (με τα μέτρα και τα σταθμά τού) εκεί πάνω. Για τον, γεννημένο από νεοπλατωνική γαστέρα, μυστικισμό του Γκαίτε, τέτοιοι λοξοί δια-χωρισμοί δεν υφίστανται, διότι πέραν της άκομψης ακαμψίας τους δεν μπορούν να διεκδικήσουν υπέρ αυτών ούτε την επιεικέ­ στερη πνευματική μαρτυρία· κάθε προσπάθεια να δι-αρθρωθεί η πληθύς των φαινομένων και η πολυπτυχία του πνευματικού κόσμου με τέτοια στιφή αυστηρότητα είναι καταδικασμένη σε απο­

τυχία, και θα παραμένει αληθής vanitas από τη στιγμή που είναι δεδομένη η παραδοχή ότι τα ποτάμια των ανά τους αιώνας ποικίλων «εκδη­ λώσεων του πνεύματος» συγχέουν και συνεκβάλλουν τα ύδατά τους στον ωκεανό της Ιστορίας. Αυτή η.γόνιμη «σύγχυση» υπάρχει και στον Φάουστ: το Είναι του ήρωα Φάουστ έχει διαπλακεί αφάτως λεπτά και πολύ με τις επίγειες δυνάμεις και την υπέργεια παντοδυναμία. Ο Φάουστ γίνεται ο άνθρωπος στον οποίον, εν τέλει, από την αιωνία αγάπη μόνον «αι δύο φύσεις εν ενί» μπορούν να δια-κριθούν και να ξεχωρί­ σουν. Το όριο μεταξύ εφικτού και ανέφικτου, φυσικού και υπερφυσικού, χθόνιου και πνευμα­ τικού, δαιμονικού και αγίου δεν υφίσταται, δεν έχει χαραχθεί σε καμιά terra του Όντος, οι εκάστοτε μερικές εμφανίσεις του οποίου γεννώνται ως αναπαραστάσεις εκπορευόμενες από το σώμα του Όλου και αυτονομούνται έτσι, ώστε ούτε να ξαναγίνουν Όλον δύνανται ούτε να επιτρέψουν τη σύλληψη (της ιδέας) του Όλου μέσα από τη και στη μερικότητά τους. Θα χρησιμοποιήσω μιαν αγαπημένη λέξη του Γκαίτε -Spiegelung (κατοπτρισμός)- και θα χαρακτηρίσω τον τρόπο αυτό παρουσίασης του βασικού θέματος του Φάουστ ως κατοπτριαματικό, αφού τα ποιητικώς αρθρωμένα σύμβολα της θεϊκής ζωής και ενός εν Θεώ και δια Θεού βίου, αυτοοριζόμενου και αναδημιουργούμενου εις τον αιώνα, κατοπ­ τρίζουν απλώς τη μερική θέα -χωρίς να είναι πρόσφορα στην ανάπλασή της- του αρχικού Όλου, άλλως: του Μακροκόσμου. Τι άλλο κατανοούμε από το μύθο του Εωσφό­ ρου που να έχει αποφασιστική σχέση με τη μορ­ φή του Φάουστ; Ό τι δεν είναι μόνον ο Μεφιστοφελής ο πεπτωκώς άγγελος που διαθέτει δη­ μιουργική δύναμη, αλλά και ο Φάουστ, η οριακή κατάσταση του οποίου χαρακτηρίζεται ως εξής: Για να μην έχω πια ανάγκη με κουραστικόν ιδρώτα Να λέω τι είναι αυτό που δεν γνωρίζω · (Φάουστ. Μ ετάφρ. I. Θ εοδω ρακόπουλου)

Να είναι συνάμα -άπειρος και περιορισμένος, τέ­ λειος και ατελέστατος, ευτυχής και δυστυχέστατος -Ά νθρωπος. Όλος ο Φάουστ είναι μια τρα­ γωδία «θρησκείας», κι ωστόσο αποτελεί την ύψιστη αντιθρησκευτική πραγματεία περί Θεού: ο Θεός είναι πάντοτε και αενάως παρών, κι εντού­ τοις απουσιάζει, αφού και εφόσον «δρα» δια του Διαβόλου. Κάθε βήμα για την «αυτοπραγμάτω­ ση» του Θεού είναι και μια εωσφορική πτώση Θεού. Κίνηση και ακινησία. Ταραχή και γαλήνη. Η παντοδύναμη μονάδα της ταραχής ζητά να Γί­ νει μέσα στην παντοδύναμη μονάδα της γαλήνης. Οι δυο ενότητες διώκουν το Ένα. Και βέβαια, από τις πρώτες γραμμές του πρώτου μονολόγου

αφιερωμα/31

Βαλπονριανή νύχια. Χαλκογραφία του F.A. Moritz Retzsch, 1816

του Φάουστ, αχούμε τα σκληρά λόγια του Ατό­ μου που ζητά το 'Ενα, να προφέρονται με πόνο από το στόμα του Φάουστ: Αχ! σπούδασα φιλοσοφία και νομική και γιατρική κι αλί μου και θεολογία με κόπο και μ ’ επιμονή. (Φάουστ. Μετάφραση Κ ωνσταντίνου Χ ατζόπουλου)

★ * ★

Γι’ αυτό και παραδόθηκα στη μαγεία (Μετάφραση Ιωάννου Ν. Θεοδω ρακόπουλου)

Η σκιοφωτική φύση του Δαιμονικού -χώρου ού­ τε θεϊκού ούτε διαβολικού ούτε και ανθρώπι­ νου- ευκρινίζεται μέσα στο σύνδεσμο του Φάουστ με τη Μαγεία. Μπορώ να πω ότι η Μα­ γεία τού στρώνει το δρόμο να βρει πρώτα τις αν­ θρώπινες λύσεις των προβλημάτων του και να ανακαλύψει έτσι, κατά δεύτερον, την πάσα Μορφή της humanitas και της τέλειας εγκατάλει­ ψης από οτιδήποτε Πνευματικό στη χώρα του Υλικού. Η Μαγεία, πάλι, τον ενθρονίζει μόνον βασιλέα του ιδιότυπου αυτού Interregnum, όπου το Δαιμονικόν κανονίζει τα πάντα εκτυλισσόμε­ νο, ως ρυθμική αγωγή, με όλη του τη δύναμη πέ­

ρα και πάνω από τη μέση οριακότητα του ανθρωπίνως δυνατού· πλην όμως, η ψυχή εμπλέκε­ ται και ψύχεται στις στιβάδες μιας θολής κι ασύλληπτης από νου ατμόσφαιρας, χωρίς να μπορεί να ξεφύγει, κατόπιν, και να σωθεί. Ο Φάουστ παραδίδεται στη Μαγεία.. Ο Φάουστ είναι, λοιπόν, μάγος. Εδώ, θα προ­ σπαθήσω να περιγράψω τα όρια της Μαγείας και να εξηγήσω την άποψή μου περί Μαγείας στον Φάουστ. Προεξαγγελτικά αναφέρω ότι μπορούμε να σταθούμε σε τρεις βαθμίδες- και πρώτα από όλα η Μαγεία είναι μαγεία, γοητεία, θέλγητρου: που μπορεί να καλέσει ή να αποκαλέσει (= εξορίσει) το μυστικό ή το συγκεκαλυμμένο, όπως λ.χ. στις σκηνές της συνομιλίας του Φάουστ με το Πνεύμα της Γης. Η βαθιά και στενή σχέση ουσίας του Φάουστ με τη Μαγεία αποκτά εδώ μιαν ιδιαιτερότητα τα μάλα γοητευ­ τική: ο πνευματικός κόσμος όπου τοποθετείται (ή ενθρονίζεται, όπως είπα παραπάνω) ο Φάουστ, βίρ και μαγικώ τφ τρόπψ, φανερώνεται την ίδια στιγμή ως δημιουργός και ως ολετήρ, ως άνοδος και συνάμα κάθοδος -γίνεται κόσμος φαουστικός, τρέπεται σε ανάλογον του δαίμονος της ψυχής του ήρώα Φάουστ και ζητά, ως άλλος δαίμων, να νιώσει και να εννοήσει τη μυστική πρωταρχή της Φύσης και να ενωθεί μαζί της, μο­ λονότι γνωρίζει τόσο το πεπερασμένον του αν­ θρώπινου νου όσο και την ατέλεια των πάντων.

32/αφιερωμα Στο δεύτερο σκαλοπάτι συναντάμε τη Μαγεία ως συμμετοχή του ανθρώπινου ατόμου - που βιάζεται να γνωρίσει το θειον- στο θέατρο του πνευματικού σύμπαντος, παρόλο που είναι εκ των προτέρων γνωστό ότι μέσα στο κορμί των Μαγικών παραμονεύει ο κίνδυνος της δαιμονι­ κής ύβρεως και της μεγάλης πτώσης στα τάρταρα. Η τραγικότητα αυτή επιτείνεται από το ότι ο άνθρωπος, όντας πλασμένος κατ’ εικόνα και ομοίωσιν του Θεού, μόνο δια της Μαγείας δύναται να ανα-γνωρίσει και να ενδυθεί τις αρχαίες εικόνες και τα πρότυπα -και μάλιστα θολά και ατελώς, γιατί το υφιστάμενο χάσμα ανάμεσα στην τελικότητα του πόθου του για αιωνιότητα και στην εναντία της άπειρότητα του Θεού, δεν πρόκειται να γεφυρωθεί ποτέ. Και να που ανεβαίνουμε και στο τρίτο σκαλο­ πάτι: η Μαγεία γίνεται έκφραση του πόθου για Θεό και της πτώσης του Θεού -τραγικός κλήρος στη λοταρία του Σύμπαντος για δυο ψυχές που δονούνταν μέσα στο ίδιο στήθος, και η μια τους ζητά την Ύλη, ενώ η άλλη το Πνεύμα. Αναγνω­ ρίζουμε τον Φάουστ-Εωσφόρο, άπειρο συνάμα κι ορισμένο, που θέλει να προσεγγίσει με τη Μα­ γεία τη μυστικότητα του Θεού, μα που δεν κα­ τορθώνει τίποτε άλλο από το να επεκτείνει ελά­ χιστα τον γνωστικό χώρο του ανθρώπου, και πέ­ φτει θύμα της βίας του Κόσμου. Στην πάλη, λοιπόν, του Φάουστ με τον Διάβο­ λο, που είναι και το στοίχημα, το κεντρικό θέμα του μεγάλου τραγικού ποιήματος, οφείλουμε να θεμελιώσουμε τα τρία σημεία που ανέφερα πιο πάνω, για να αντιληφθούμε την ενέργεια και τη σπουδαιότητα της Μαγείας. Αν θελήσουμε να εί­ μαστε, μάλιστα, μαθηματικοί ως προς τις δομή­ σεις μας, θα πρέπει να εντάξουμε τη Φυσικότητα της Μαγείας στο σύνταγμα της συνύπαρξης και συνουσίας των αντιθέτων: από τη θετική της πλευρά ιδωμένη, η Μαγεία διευκολύνει την ανά­ πτυξη των ικανοτήτων του πολυσπουδασμένου δόκτορος Φάουστ και την «εξάπλωση» της «μοναδικότητάς» του σε ολόκληρο τον κόσμο· από την αρνητική πλευρά, πάλι, η Μαγεία παραμένει κατ’ εξοχήν απειλή γΙα τον Άνθρωπο, από τη στιγμή που θα εμπλακεί στα δαιμονικά νήματα, παραβιάζοντας αλαζονικά τα όρια της μοίρας του. Η αμφισημία αυτή της Μαγείας φαίνεται καλύτερα στο δεύτερο μέρος: όλα τα «κατορθώ­ ματα» ή «επιτεύγματα» του Φάουστ γίνονται μέ­ σω της Μαγείας· ο Φάουστ χειριζόμενος το δια­ βολικό «όργανο» δομεί έναν κόσμο που απο­ χωρεί ολονέν περισσότερο από το κράτος, τη δύ­ ναμη δηλαδή, του Διαβόλου. Η Μαγεία γίνεται Μορφή που βοηθά τον Φάουστ να χρησιμοποιεί τον κόσμο και να πλάθει το υλικό της δικής του παντοδύναμης ύπαρξης. Είπα: να χρησιμοποιεί. Ο Μεφιστοφελής αγωνίζεται να σκλαβώσει τον Φάουστ με τα δεσμά αυτής της consumptio και

να τον αλυσοδέσει στον Καύκασο της Υλικής Ανάγκης, του Υλικού. Ο Φάουστ, ωστόσο, ακό­ μα και μέσα στη λογική της διαβολόθεν εκπο­ ρευόμενης consumptio πυροδοτεί την εξαίσια και μοναδική Εντελέχεια, που δεν είναι δυνατόν να χωρισθεί των αρχαίων ναμάτων της, αλλά ως πυρήνας υγείας του αληθινού Φάουστ διαπιδύει τις ποικίλες στιβάδες του κόσμου. Το όλον αναδεικνύεται ως Μίμησις τραγικά) τφ τρόπφ, διότι ο Φάουστ μόνο με τη συνδρομή διαβολικών μέ­ σων μπορεί να φθάσει στην αποθέωση της δι­ καιοσύνης του που εκπορεύεται από την ένθεη ουσία του- για να μην κλείνει, όμως, ποτέ ο κύ­ κλος, αλλά για να έχουμε διαρκώς από τη Γη έως τον Ουρανό την εναργή εντύπωση μιας σπείρας, ο Γκαίτε «βάζει» τα διαβολικά αυτά μέσα να σπρώχνουν τον ήρωά του στον Εωσφορικό Πα­ ράδεισο και να τον χώνουν όλο και πιο βαθιά στη λάσπη του Υλικού. Το μοτίβο της Μαγείας «επιβλήθηκε» στον Γκαίτε από την παράδοση γύρω από τον Φάουστ. Η «αλλοκοτιά» του υλικού πήρε στα χρόνια του ήρωα και «δούλου του Θεού» ασυνή­ θιστες διαστάσεις, επειδή η δυσκολία της κατα­ νόησης του κόσμου της «Μαγείας» και των «Μά­ γων» μεγάλωνε, ακόμα κι αν ομολογείτο -και ομολογείται!- ότι όλες οι Εποχές έχουν ένα πε­ πρωμένο προλήψεων, είτε το ονομάσουμε ιδεο­ λογία, είτε ουτοπία, είτε τρέλα για την τεχνική πρόοδο κλπ. Ο Μάγος, όπως και ο Φάουστ, θέ­ λει να κατακτήσει τη γνώση των άγνωστων φυσι­ κών νόμων και να διαβρώσει τον ανιμισ'ΐό των σχέσεων των φυσικών δυνάμεων από τη στιγμή που το Ενθάδε των αισθήσεων και το Επέκεινα των πνευματικών οντοτήτων δεν είναι χωρισμέ­ να, θέλει να επικοινωνήσει με το πανταχού πα­ ρόν και αόρατο βασίλειο των πνευμάτων μα πά­ νω από όλα θέλει να συμμετέχει στην υπερ­ ανθρώπινη δράση του κόσμου των πνευμάτων. ΓΓ αυτό και ο Αγρίππας του Νετεσχάιμ περιγρά­ φει στο βιβλίο του De occulta philosophia (1510) τη Μαγεία ως γνώση του κυριαρχείν: η φυσική Μαγεία διαθέτει γήινα πράγματα, η ουρανία αστέρες και η θρησκευτική πνεύματα και δαίμο­ νες. Και αυτά ίσχυαν μέχρι την εποχή του Φράνσις Μπέηκον -α ς εξαρθεί εν προκειμένω και η συμβολή του Παρακέλσον-, οπότε έγινε ο αυστη­ ρός χωρισμός των αποκαλούμενων Φυσικών Επιστημών: η Φυσική και η Χημεία χώρισαν από τη Μαγεία. Ας ξαναγυρίσουμε, όμως, στον Φάουστ. Ο Γκαίτε συνέθεσε τη σχέση του Φάουστ με τη Μα­ γεία σε δυο μεγάλα σύμβολα: το Πνεύμα της Γης και τον Μεφιστοφελή. Χρησιμοποιώντας ο Φάουστ τη Μαγεία θέλει να εισχωρήσει στην ου­ σία του Είναι. Η αρμονία του σύμπαντος, και δη ως μακροκοσμική εξίσωση δυνάμεων, δεν του αρκεί, επειδή στα μάτια του φαίνεται ότι το Εγώ

του (ο δράστης/υποκριτής) έχει αποκλεισθεί από το «θέατρο» και ζητά το Πνεύμα της Γης με συνεχώς αυξανόμενο πάθος: ζητά, δηλαδή, την πρωταρχική φύση, και τη ζητά πέραν του Καλού και του Κακού -πέρα από πράξεις ή παραλείψεις-, διότι το Πνεύμα της Γης είναι το Παν, είναι η Φύση, η εν ενώσει κατάσταση του Καλού με το Κακό, αφού μόνη αυτή έχει την ικανότητα να γεννά και να εξολοθρεύει. Ο Φάουστ καλεί το Πνεύμα της Γης και βρίσκεται μπροστά στο «φριχτό όραμά», που δεν μπορεί να βαστάξει, κι ας είναι -όπως αποκαλεί το Πνεύμα της Γης- υπεράνθρωπη εικόνα και ομοίωση του Θεού. Η διαδικα­ σία της συνάντησης είναι δαι­ μονική, γιατί σ’ αυτήν ενσωμα­ τώνονται το Δυναμικό και το Στοιχειακό: η ζωή μεταξύ μή­ τρας και μνήματος. Ο Γκαίτε εγκωμιάζοντας την παγκόσμια δαιμονικότητα ως νόμο και κα­ νόνα των πάντων εξυμνεί τη natura naturans και κάνει το Δαιμονικόν να κατοπτρίζεται στην ψυχή του Μάγου Φάουστ, που αν και Σκουλήκι, που στη γη κουλουριάζεται δειλό (Φάουστ. Μ ετάφραση: Κωνσταντίνου Χ α τζόπουλου)

μπορεί και καλεί το Πνεύμα της Γης. Το πεπερα­ σμένο καλεί το Άπειρον: ο τιτάνας Φάουστ υπερβαίνει έτσι τα όριά του, μα όντας ταυτόχρο­ να μες στη ρευστότητα του Απείρου συνειδητο­ ποιεί τη στερεότητα της πεπερασμένης του φύσης και ορίζει με αυτή την «απάνθρωπη» σκληρότη­ τα την ανθρώπινη μοίρα. Η συμμετοχή του Υπερανθρώπου στο θίασο του κοσμικού θεάτρου προϋποθέτει την τραγική στιγμή της πτώσης, και η δημιουργική αλλά και καταστροφική δύναμη του ηρακλείτειου «αειζώου πυρός», Μια πύρινη ζωή που αναγκάζει τον άνθρωπο να είναι Ά ν ­ θρωπος, αναγνωρίζεται εκ των προτέρων. Και το να είσαι Άνθρωπος για τον Φάουστ σημαί­ νει: να γνωρίζεις ότι, πρώτον, η γέννηση και ο θάνατος, ως τα δύο ακρότατα όρια που ορίζουν τη ζωή, δεν μπορούν να τιμήσουν τον άπειρο χρόνο και, δεύτερον, το Πνεύμα της Γης, όταν ονομάζει το Καλό και το Κακό, ορίζει τη γραμμή πέρα από την οποία δεν μπορεί να πάει κανείς.

Ξέροντας, λοιπόν, ο Φάουστ ότι η Μαγεία συγγενεύει με τη Δαιμονικότητα, παραδόθηκε στην πρώτη, Μήπως το πνεύμα το στόμα ανοίξει κ’ η δύναμή του μη μου δείξει κάποια μυστήρια (Φάουστ. Μ ετάφρ. Κ. Χ ατζόπουλου)

Να γνωρίσω τι βαθιά τον κόσμο συγκρατεί, κάθε αφορμή και σπόρο ν’ αντικρύσω και κούφια λόγια πια να μην πουλήσω. (Μ ετάφραση Κ ωνσταντίνου Χ ατζόπουλου)

Πίσω από τη μαγική γοητεία διακρίνεται πεν­ τακάθαρα το αβυσσαλέο χάος του Δαιμονικού, του τόσο άγνωστου κι εντούτοις τόσο οικείο στον δόκτορα Φάουστ. Γι’ αυτό, πιστεύω, και ο Φάουστ είναι Φάουστ-Εωσφόρος, και σε αυτόν τον χαοτικό μεσόκοσμο προσιδιάζει άριστα η δι­ πλή του φύση, η δαιμονική ύπαρξη, για την οποία τα μέσα της Μαγείας είναι φυσικά και ως εκ τούτου αγιασμένα.

34/αφιερωμυ Από αυτή τη φυσικότητα ξετυλίγεται το τραγι­ κό περιεχόμενο του Φάονστ και καταλαμβάνει διάφορους -α ς τους ονομάσουμε έτσι- βιοτικούς κύκλους, χωρισμένους αυστηρά απ’ αλλήλων, στους οποίους ο Γκαίτε «εποίησε» το ναυάγιο του ήρωά του με και σε εναλλασσόμενες συμβο­ λικές καταστάσεις. Σε όλο το έργο συναντάται το Θέατρο τωγ Μυστηρίων που δίνει στον γήινο και αποξενωμένο από τον Θεό κόσμο του Κακού μια υπερ-τραγική, θεϊκή ίαση, εκπορευόμενη από τον καλό κόσμο του Πνεύματος και της εγ­ γύτητας προς το θειον. Η τραγωδία του μεγάλου Ατόμου Φάουστ και το μυστήριο της λύτρωσης από μια ηθελημένη σκλαβιά, προϋποθέτουν μια παράδοξη κάθαρση, επειδή ο πεπτωκώς από τον Θεό στη γοητεία του Εωσφόρου άνθρωπος, ακό­ μα και με το ότι ωθεί την πτώση του στο έσχατο όριό της, ποθεί και διεκδικεί την ένωσή του με το Θειον. Ο Φάουστ, με άλλα λόγια, αμαρτάνει εν ουρανοίς, πέφτει στα τάρταρα της Γης, δεν εξαγνίζεται, οδεύει με τη Μαγεία προς τον At0βολο και φθάνει στον Θεό. Υπάρχει τίποτε πλέον παράδοξο τούτου; ★ ★ ★

Το δούλο μου! Τη σχέση τραγικότητας και δαιμονικότητας στο πρόσωπο του Φάουστ θα την κατανοήσουμε κα­ λύτερα, αν πούμε μερικά πράγματα, έστω και αφοριστικά, για τη λειτουργία του Κακού στο δράμα του Γκαίτε -οπότε και θα λυθούν τα «ξόρκια» της σχέσης Φάουστ και Μεφιστοφελή. Ό λα ξεκινούν και πάλι από τη συνάφεια Μα­ γείας και Διαβόλου. Από τις πρώτες κιόλας γραμμές του έργου, στον Πρόλογο στον Ουρανό, συναντάμε τον Διάβολο να «ερίζει» με τον Θεό για την ψυχή (και τη μοίρα) του ανθρώπου. Η πάλη Θεού και Σατανά για την ψυχή του ανθρώ­ που είναι πάλη γι’ αυτό που ζει μεταξύ Θείου και Διαβολικού. Ο Φάουστ γίνεται σύμβολο του ναυαγισμένου ανθρώπου που αμαρτάνει διαρ­ κώς, μα που εν τέλει σώζεται δια της χάριτος. Ο Φάουστ οδεύοντας προς την κόλαση ζητά να συ­ ναντήσει τον Θεό. Αλλά συναντά τον γόητα Διά­ βολο, τον μηδενιστή και σκεπτικιστή Διάβολο, που χλευάζει την πάσα Δημιουργία, καθώς το μελικό του στόμα εμπνέεται μόνο από τα μαρτύ­ ρια του κόσμου και των ανθρώπων. Και να, ο δούλος του Θεού Φάουστ, η μεγάλη μονάδα, το Άτομο με τη διπλή υπόσταση, που ποθεί τη Γη ταυτόχρονα και τον Ουρανό και που στα μάτια του Διαβόλου δεν είναι παρά ένας τρελός -γ ι’ αυτό και θέλει να τον σώσει! Για τον Γκαίτε, ο Φάουστ είναι ένα άτομο Άτομο, μια αρχαία πηγή, ένα δυνατό ρεύμα που πηγάζει από το Θειον, κατ’ εικόνα και ομοίωσιν του οποίου επλάσθη, και φέρνει μαζί του την

ιδέα του Θείου. Ο Θεός, ως ολοκληρωμένο Θειον, δίνει τον Διάβολο στον άνθρωπό του, επειδή γνωρίζει και παραδέχεται ότι ο Φάουστ ναι μεν πλανάται αλλά δεν είναι δυνατόν να χα­ θεί μες στο λαβύρινθο της πλάνης του. Έτσι αρ­ θρώνεται το -όπως είπα και παραπάνω- μέγα παράδοξο του έργου: ο άνθρωπος μπορεί να φθάσει στον Θεό μόνο μέσω του Διαβόλου. Ο Διάβολος, όντας η αιωνία ταραχή, προφυλάσσει, αν και δεν το θέλει, τον άνθρωπο από τον μέγιστο κίνδυνο: την «αιωνία γαλήνη». Η διαβο­ λική Άρνηση δεν είναι στείρα, γιατί ξυπνά μες στον άνθρωπο δυνάμεις κρυμμένες και καταπιε­ σμένες. Επειδή, όμως, ο αιώνιος πειραστής δεν είναι ούτε ισότιμος ούτε ισάξιος συμπαίκτης του Κυρίου, η Άρνησή του, το Κακό, δεν είναι πα­ ρά μια υπολειτουργία του σύμπαντος της θεϊκής Τάξης, μια υπολειτουργία «θεσμοθετημένη» από το νομοθέτη του Παντός, που με το νόμο της αν­ τίθεσης, δηλαδή της αρμονίας, ρυθμίζει τα της Δημιουργίας του. Επομένως ανήκει και ο Διά­ βολος στην ιεραρχία του Θείου -άρα πρέπει να δημιουργεί κι αυτός. Η Θέση ζητά αξιωματικά την Άρνηση, το Φως το Σκότος, η Ζωή το Θά­ νατο, το Καλό το Κακό. Από την παραπάνω Λο­ γική συνεπάγεται ότι το αιώνιο κενό του Διαβό­ λου ανήκει οργανικά, και όχι απλώς μηχανικά, στην αγαθότητα και την ωραιότητα του Θείου. Ο Διάβολος είναι μέσο, όχι φορέας, άρα και το Κακό, ιδωμένο από την προοπτική του Θείου, είναι στοιχείο της θεϊκής Τάξης. Η λύτρωση, τώρα, του Φάουστ πρέπει να ιδω­ θεί και να κατανοηθεί ως θεία πράξη που υπερ­ βαίνει -αυτή μόνο- την αντίθεση Καλού και Κα­ κού, αφού αυτή και μόνο αυτή τη δημιούργησε. Ο θνητός άνθρωπος τοποθετείται -ως αθάνατη ανθρώπινη μονάδα- με τη διπλή του φύση ανά­ μεσα στον Θεό και τον Διάβολο και κερδίζει την ουσία του: 'Υλη και Πνεύμα ταυτόχρονα. Πριν τη σκηνή του στοιχήματος ο Μεφιστοφελής ομιλεί για τον εαυτό του. Η ουσία του είναι μηδενισμός και αρνητική πνευματικότητα, βασι­ κό συστατικό στοιχείο των οποίων είναι η κατα­ στροφή. Η δράση του, η δουλειά του δηλαδή, εί­ ναι απλώς το γκρέμισμα -θα ήθελε να γκρεμίσει τα πάντα-, μα κάθε φορά μαθαίνει ότι η Ζωή είναι ισχυρότερη της καταστροφής, οι αναπαρα­ γωγικές δυνάμεις μπορούν περισσότερα από τις αρνήσεις- παρ’ όλα αυτά τίποτε δεν τον κάνει να παύσει τις «απόπειρες» καταστροφής. Ο Διάβο­ λος αυτοσυστήνεται χαρακτηριζόμενος ως το κομμάτι εκείνης της δύναμης που, ενώ θέλει και επιδιώκει το Κακό, ιδρύει το Καλό, και παραδέ­ χεται έτσι ότι ο μηδενισμός του δεν πραγματο­ ποιείται πουθενά, επειδή η «κακή» λειτουργία του κινείται μέσα στην παγκόσμια τάξη του Θεού. Ο Διάβολος στον Φάουστ δεν αποτελεί

αφιερω πλέον την αρχετυπική δύναμη του αρχαίου Κα­ κού, αλλά μπορεί να συλληφθεί απλώς ως κάτι εναντίον τεθειμένον του Θεού, ο οποίος το χρη­ σιμοποιεί ως Υπηρέτη του. Παρά ταύτα, νομίζω ότι ο Διάβολος δεν υπο­ λείπεται σε τραγικότητα του Φάουστ, του δού­ λου του Θεού. Ο Μεφιστοφελής διατηρεί μια μυ­ στική σχέση με τη συμπαντική ιεραρχία και θυμί­ ζει αενάως τον έκπτωτο άγγελο που δεν ανήκει πια στο χορό των «τέκνων του Θεού». Η (υπο­ κειμενικά συλλαμβανόμενη) τραγικότητά του αρύεται την καταγωγή της από το ότι ο Θεός αναδεικνύεται εσαεί ισχυρότερος: το Είναι βρί­ σκεται σε θέση αιώνιας υπεροχής σε σχέση προς το Μη-Είναι. Το αποκορύφωμα είναι ότι ο Διά­ βολος γνωρίζει και βιώνει αυτό το status, χωρίς εντούτοις να μπορεί να το αλλάξει. Ο Διάβολος αυτός, όμως, με την «περιορισμέ­ νη» του δύναμη -όπως θεάται από τη θεϊκή προοπτική- επιτρέπεται να ενεργεί μόνον υπό όρους και μόνο μέσα στο φάσμα υπερδαιμονικών σκοπών. Έτσι, η δύναμη αυτή αποκτά ση­ μασία και νόημα σε έναν κόσμο περιβαλλόμενο από δαίμονες. Στις Συνομιλίες με τον Έκερμαν, ο Γκαίτε αρνείται να χαρακτηρίσει τον Μεφιστοφελή δαιμονικό, επειδή ως ουσία είναι πολύ πιο αρνητικός και το Δαιμονικό δεν επαρκεί να τον καλύψει και να τον ερμηνεύσει, και επειδή ο Μεφιστοφελής είναι πλεγμένος στο υφαντό της Μαγείας. Αναρωτιέμαι αν είναι κι αυτό μια άφατη παραδοξότητα, ή απλώς μια έξυπνη «υπεκφυγή» του μεγάλου ρομαντικού. Ό πω ς κι αν έχει το πράγμα, μπορούμε να πούμε ότι του Μεφιστοφελή δεν υπερέχει μόνο ο

; α/35

Θεός αλλά και ο δοκιμαζόμενος Δόκτωρ Φά­ ουστ, διότι δεν είναι ο πειραστής του Θεού αλλά ο δούλος του. Αλλά και για άλλον ένα λόγο: επειδή ο Θεός θεωρεί τον Φάουστ ως γνήσιο τέ­ κνο του, ως αντιπροσωπευτικό τύπο του ανθρώ­ που, τη μοίρα του οποίου συμβολίζει με ανείπω­ τη παραδειγματικότητα, καθώς αγνοεί όχι μόνο το παγερό Ό χι της Νόησης, αλλά και το θερμό Ναι της Λογικής. Η σχέση του Φάουστ με τη Φύ­ ση αναδεικνύει την πίστη του στη Ζωή, πίστη που δεν είναι συγκαλυμμένη πίστη στον Θεό -πράγμα εντελώς αδιανόητο για τον Μεφιστοφελή. Ο Φάουστ δεν χρησιμοποιεί απλώς τα δημιουργημένα από τον Διάβολο μέσα, αλλά μέσω της Μαγείας φθάνει στα μυστήρια του Θεού, τα οποία είναι «αδύνατα» και «ανέφικτα» για τον Μεφιστοφελή. Τι επιτυγχάνεται με αυτόν τον τρόπο; Η αρνητική δράση του Διαβόλου μετατρέπεται σε κατάφαση. Ο Μεφιστοφελής, ενώ θέλει με το νου του μηδενιστή να γκρεμίσει τα πάντα, καταφέρνει να «χαλάει» «τμήματα» μόνο του Φάουστ. Το Ό χι του φθάνει πάντοτε ώς την οριακή γραμμή, πέραν της οποίας κυριαρχεί το Ναι του Φάουστ. Η διαβολική άρνηση, ωστόσο, και παρά τη θέληση του Μεφιστοφελή, είναι γό­ νιμη, γιατί ο Διάβολος ξεσκεπάζει αναλήθειες, ανακαλύπτει απάτες, αποκαλύπτει ως ψευδή την πάσα ανθρώπινη επί γης ύπαρξη και ως επίφαση ζωής. Ο Μεφιστοφελής θέλοντας να επιβάλει το μηδενισμό του, γίνεται αθέλητα συνήγορος του Θεού. Η απόλυτη επικράτηση του Αρνητικού εί­ ναι ο Λόγος του Θετικού: το Κακό είναι Καλό. Τραγωδία.

36/αφιερωμα

ΑναστασίοΓΆντωνοπούλου

Τα πάθη τον νεαρού Ο «Βέρθερος», το έργο που καθιέρωσε τον νεαρό ακόμα Γκαίτε σαν συγγραφέα, ξεσήκωσε με τη δημοσίευσή του (1774) θύελλα θετικών και αρνη­ τικών αντιδράσεων, κατάσταση η οποία χαρα­ κτηρίστηκε «βερθερικός πυρετός». Μια ολόκλη­ ρη γενιά συγκινήθηκε και ταυτίστηκε με τα πάθη του Βέρθερου, αναγνωρίζοντας στην πορεία του τα προβλήματα και αδιέξοδά της. Το έργο έρχε­ ται σε μια εποχή η οποία χαρακτηρίζεται σε πο­ λιτικό επίπεδο από την παρακμή της φεουδαρ­ χίας και την αδυναμία της αστικής τάξης να ισχυροποιηθεί, ενώ στο χώρο των ιδεών επικρα­ τεί, στα πλαίσια του εκπνέοντος Διαφωτισμού, το βραχύβιο ρεύμα του «συναισθηματισμού» (Empfindsamkeit). Υπάρχουν δύο πραγματικά γεγονότα που έδω­ σαν στον Γκαίτε αφορμή να γράψει το μυθιστό­

ρημά του: προσωπικά του βιώματα από την ατυ­ χή του σχέση με τη Charlotte Buff, την οποία γνωρίζει στο Wetzlar, καθώς επίσης και η αυτο­ κτονία του φίλου του, γραμματέα της πρεσβείας στην ίδια πόλη. Ο Γκαίτε εγκαταλείπει το We­ tzlar και απομονωμένος στη Φραγκφούρτη, γρά­ φει μέσα σε τέσσερις βδομάδες τον <<Βέρθερο», έργο που αντιπροσωπεύει τη γέννηση του κα­ θαυτό αστικού μυθιστορήματος στη Γερμανία. Η μορφή που διάλεξε ο Γκαίτε ήταν μυθιστόρημα σε επιστολές (Briefroman), κάτι που δεν ήταν εν­ τελώς καινούριο για την εποχή. Έτσι το έργο αποτελείται από μια σειρά επιστολών που γρά­ φει ο Βέρθερος στο φίλο του Βίλχελμ, χωρίς να δημοσιεύονται οι απαντήσεις που λαβαίνει. Μ’ αυτό τον τρόπο το έργο, που μοιάζει μ’ έναν συ­ νεχή μονόλογο, φτάνει στον υψηλότερο βαθμό

αφιερωμα/37

Βέρθερον:' Μια προσέγγιση υποκειμενισμού, μιας και ο κόσμος φαίνεται από την οπτική γωνία ενός μόνο ανθρώπου, του κε­ ντρικού ήρωα. Ο Βέρθερος είναι ένας νέος διανοούμενος της αστικής τάξης, ένα δυσαρεστημένο παιδί του Διαφωτισμού, με πλούσιο συναισθηματικό κό­ σμο και έντονη εσωτερική ζωή. Στην κυριαρχία του Λογικού (Rationalismus) ο Βέρθερος αντι­ τάσσει την καρδιά του και τα αισθήματά του. Λατρεύει την ελευθερία, αποποιείται κάθε εί­ δους δέσμευση και πασχίζει για την απελευθέ­ ρωση της εσωτερικής του δύναμης, για την κατά­ λυση των στενών ανθρώπινων ορίων. Η αποτυ­ χία ενσωμάτωσής του στην κοινωνία της εποχής του, ή καλύτερα, η αποτυχία να βρει την ταυτό­ τητά του, τον οδηγεί στην αυτοκτονία, πράξη συνειδητής επιλογής, ύστατη προσπάθεια αυτο­

καθορισμού του που θα του εξασφάλιζε την αιώ­ νια ελευθερία. Αναζητώντας τα αίτια που οδηγούν τον Βέρθερο στην καταστροφή, ξεχωρίζουμε δύο επίπε­ δα αντιπαράθεσης με ασυμφιλίωτες αντιθέσεις: α) Το κοινωνικό, με κυρίαρχη αντίθεση «άτομο-κοινωνία», μέσω της οποίας φαίνεται καθαρά ότι η ορμητικότητα και ενέργεια ενός ατόμου συντρίβονται πάνω στις άκαμπτες και ιστορικά ξεπερασμένες κοινωνικές δομές. β) Το προσωπικό, όπου κυριαρχεί υπαινικτι­ κά και αμφίσημα, χωρίς να εξωτερικεύεται, η αντίθεση μέσα στον ίδιο τον Βέρθερο «καρδιάλογικό» μέσω της οποίας, η πλήρης υπερίσχυση της καρδιάς αποδεικνύεται επικίνδυνη και κατα­ στροφική. Έτσι ο Βέρθερος αποτελεί τόσο την τραγωδία του ανθρώπου που έρχεται σε αντίθε­

38/αψιερωμα ση με την εποχή του, όσο και την τραγωδία του ανθρώπου που ζει κάτω από την απόλυτη κυ­ ριαρχία του συναισθήματος. Το κοινωνικό επίπεδο έχει από τη μέχρι τώρα κριτική άλλοτε υπερεκτιμηθεί (βλ. λ.χ. Lukacs)2 και άλλοτε αποσιωπηθεί τελείως στις αναλύσεις εκείνες που δεν βλέπουν στον Βέρθερο παρά την τραγική ιστορία μιας ψυχής (βλ. λ.χ. Staiger).3 Η σύγκρουση του Βέρθερου με το κοινωνικό του περιβάλλον είναι εμφανής, παρόλο που ο πάντα συντηρητικός Γκαίτε περιορίζεται στο να στρέψει την κριτική του εναντίον τρόπων σκέψης και συμπεριφοράς και όχι πολιτικής διάρθρωσης της κοινωνίας. Η ιστορία του Βέρθερου τοποθε­ τείται σε συγκεκριμένα χρονικά-ιστορικά πλαί­ σια (πρώτο γράμμα 4 Μαΐου -τελευταίο γράμμα 23 Δεκεμβρίου 1772). Βρισκόμαστε λίγο πριν τη Γαλλική Επανάσταση, εποχή που η ευρωπαϊκή διανόηση έχει διαποτιστεί από το επαναστατικό πνεύμα της φιλοσοφίας του Rousseau. Η αριστο­ κρατική κοινωνία που αποκλείει από τους κόλ­ πους της τον Βέρθερο είναι μια κοινωνία στο τε­ λικό στάδιο της αποσύνθεσής της. Ενώ όμως στα γειτονικά ευρωπαϊκά κράτη έχει ήδη σχηματιστεί μια ισχυρή αστική τάξη, η οποία έρχεται ενεργά σε ρήξη με το φεουδαρχικό σύστημα, απαιτώ­ ντας τα δικαιώματά της με τρόπο που κορυφώνεται στη Γαλλική Επανάσταση, στη Γερμανία οι εξελίξεις αυτές καθυστερούν σημαντικά. Ο τρό­ πος αντίδρασης των νεαρών αυτών είναι μελαγ­ χολία, εσωστρέφεια, φυγή στη φύση, μιας και ο κόσμος ανήκει στην αριστοκρατία.4 Μια αντί­ δραση αρκετά ηττοπαθής, που δεν θα φτάσει πο­ τέ στην επανάσταση, γεγονός που ο Φρ. Ένγκελς χαρακτήρισε γερμανική μιξέρια (deutsche Misere). Ο Βέρθερος ενσαρκώνει τον τύπο του νεαρού αστού διανοούμενου του οποίου η αντίθεση τόσο με τη φεουδαρχική ιεραρχία όσο και με τον στενό τρόπο σκέψης των φωτισμένων αστών, τον οδηγούν στην εσωστρέφεια, στη φυγή και τελικά στην αυτοκαταστροφή. Η απομόνωσή του στη φύση, όπως αρχίζει το βιβλίο, είναι η πρώτη ένδειξη της αντίθεσής του, η οποία στη συνέχεια φαίνεται από τις προστριβές του Βέρ­ θερου με ανθρώπους του περιβάλλοντος του. Απέναντι στις κύριες αστικές αρετές: εργατικό­ τητα, οικονομία, συμβατικότητα, ορθολογισμό, προσαρμοστικότητα στις όποιες συνθήκες αρκεί να είναι κερδοφόρες, ο Βέρθερος στέκεται με απορία και αμηχανία. Αισθάνεται ότι στην επα­ φή με τους γύρω του «χρειάζεται να κρύβει επιμελώς τις δυνάμεις μέσα του», ή να τις αφήνει «να σαπίζουν αχρησιμοποίητες». Μέσα από μικροεπεισόδια και αντιπαραθέσεις, ο Γκαίτε σατιρίζει τη στενόμυαλη νοοτροπία, ασκεί οξεία κοινωνική κριτική και αφήνει να φανεί ότι ένα άτομο σαν τον Βέρθερο, το οποίο επιμένει στην πολύπλευρη και ελεύθερη ανάπτυξη της προσω­

πικότητάς του, που μισεί τον περιορισμό και αγωνίζεται για απελευθέρωση, είναι αδύνατον να ενσωματωθεί στα πλαίσια της αστικής νοο­ τροπίας. Αλλά ούτε στους αριστοκρατικούς κύκλους έχει θέση ο Βέρθερος, όπως δείχνει το επεισόδιο στην πρεσβεία. Εκεί ο Βέρθερος εκδιώκεται από μια αριστοκρατική συντροφιά, επειδή δεν είναι ευγενής, ενώ συγχρόνως γίνεται αντικείμενο σχολίων και χλευασμού σ’ όλη την πόλη. Η φεουδαρχική κοινωνία με την αυστηρή της ιε­ ραρχία και την επιμονή της στον απόλυτο διαχω­ ρισμό των τάξεων, καταδικάζει με αλαζονεία ένα χαρισματικό άτομο σαν τον Βέρθερο σε «out­ sider». Χαρακτηριστική είναι και η αντίδραση του Βέρθερου: «Τό ’σκασα από την αριστοκρατι­ κή παρέα, πήρα ένα αμάξι και πήγα στο Μ. για να δω από το λόφο το ηλιοβασίλεμα και να δια­ βάσω εκείνη τη θαυμάσια ραψωδία...». Και λίγο αργότερα: «Μου έρχεται να τραβήξω στην καρ­ διά μου μια μαχαιριά». Η απογοήτευσή του μετατρέπεται σε φυγή στη φύση και σε τάση αυτο­ καταστροφής. Στην αντιπαράθεση Βέρθεροςκοινωνία, ο Γκαίτε παρουσιάζει την κοινωνία αρνητική -εχθρική απέναντι στον ενθουσιασμό και στην ορμητικότητα του νεαρού Βέρθερου, ο οποίος αναγκαστικά μένει «ξεκρέμαστος» στο περιθώριο.5 1 Το δεύτερο επίπεδο αφορά τις ιδιαιτερότητες του χαρακτήρα του Βέρθερου, με κύριο στοιχείο τον έντονο συναισθηματισμό του, την υπερίσχυ­ ση του συναισθήματος σε βάρος της λογικής. Ο Βέρθερος ακούει μόνο τη φωνή της καρδιάς του, ενεργεί μόνο ακολουθώντας την παρόρμησή της. Μιλάει συνέχεια για την καρδιά του από το πρώ­ το γράμμα ώς το τελευταίο, ώστε μπορούμε να πούμε ότι η καρδιά είναι ένα από τα βασικά leit­ motiv του έργου: «την καρδιά μου την έχω σαν ένα άρρωστο παιδί». «Η καρδιά μου είναι το μό­ νο καμάρι μου... την καρδιά μου έχιο μόνο». «Επιστρέφω στη Λόττε, κάνω το χατήρι της καρ­ διάς μου». Ο Γκαίτε δεν εξωτερικεύει σε κανένα σημείο του έργου την αντίθεση «καρδιά-λογικό», αλλά υποδεικνύει μέσω του υπερτονισμου της καρδιάς, την καταστροφική απουσία του αντίθετού της. Αφήνει να φανεί πίσω από τις λέξεις, επιφυλακτικά και έμμεσα, ότι ο δρόμος της καρ­ διάς και του συναισθήματος μπορεί να είναι τό­ σο μεγαλειώδης όσο και επικίνδυνος. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου αποκαλύπτεται το μεγαλείο, η ανωτερότητα και μοναδικότητα αυτού του δρό­ μου, από τον τρόπο που ο Βέρθερος βιώνει τον έρωτα και την τέχνη, αντιστέκεται στη στενή λο­ γική και ζει καταστάσεις με όλη τη δύναμη του συναισθήματος του. Στο δεύτερο μέρος του βι­ βλίου, μετά τη συσσώρευση των εξωτερικών δυ­ σκολιών, η καρδιά και το συναίσθημα σαν «στά­ ση ζωής» αποδεικνύονται ανεπαρκή και αποβαί-

αφιερωμα/39

νουν τελικά μοιραία. Ο άμετρος συναισθηματι­ σμός γίνεται αρρώστια, παθολογική κατάσταση. Το μεγαλειώδες και ανώτερο δίνει τη θέση του στο παθολογικό και παρακμιακό. Η ψυχική κα­ τάσταση του Βέρθερου δεν απέχει πια πολύ από την τρέλα, όπως φαίνεται από την ταύτιση του Βέρθερου με τον τρελό νεαρό αγρότη και η συ­ μπεριφορά του δεν διαφέρει πολύ από το «φτηνό μελό». Τα δύο επίπεδα, που για μεθολογικούς λόγους εξετάσαμε χωριστά, διαπλέκονται μεταξύ τους και καθορίζουν την τραγική πορεία του Βέρθε­ ρου, η οποία πραγματώνεται μέσω της ερωτικής ιστορίας του με τη Λόττε. Η ιστορία με τη Αόττε είναι τυχαία, αλλά γίνεται τραγική επειδή ισχύουν οι αντιθέσεις στα επίπεδα που περιγράψαμε. Ο κόσμος της Λόττε παρουσιάζεται στον Βέρθερο σαν μια ειδυλλιακή κατάσταση (η Λότ­ τε ζει στην εξοχή με τα μικρά αδελφάκια της, είναι ευαίσθητη και καλλιεργημένη), σαν ένας μικρόκοσμος στον οποίο αισθάνεται ότι μπορεί να ενσωματωθεί, μιας και σε κανένα άλλο κοι­ νωνικό επίπεδο δεν το έχει καταφέρει. Ο Βέρθερος δηλαδή προσπαθεί να λύσει σε προσωπικό επίπεδο προβλήματα που έχουν καθαρά κοινω­ νική προέλευση. Εξάλλου η καρδιά του που δι­ ψάει για πλήρωση, ο συναισθηματισμός του που διψάει για έκφραση, βρίσκει μέσω του έρωτα μια ιδανική διέξοδο. Ο Βέρθερος αγαπά τη Λότ­ τε με όλη τη δύναμη της καρδιάς του, αφήνει αυ­ τή την αγάπη να διαπεράσει όλο το είναι του, χωρίς να βάζει στο συναισθηματισμό του κανένα φραγμό. Μέσω του έρωτα, οι αναζητήσεις του εκπληρώνονται, αφού νιώθει να ανυψώνεται, να

ξεπερνά τα όρια του εαυτού του. Έτσι ο δρόμος του έρωτα αποδεικνύεται για τον Βέρθερο σαν μοναδικός δρόμος όπου μπορεί να εκφραστεί και γι’ αυτό απολυτοποιείται, γίνεται το παν.*6 Και όταν και αυτός ο δρόμος κλείσει, χάνονται για τον Βέρθερο τα πάντα. Από κει και μετά μόνη διέξοδος ο θάνατος. Στην αυτοκτονία ο Βέρθε­ ρος δεν βλέπει μόνο τη λύση των προβλημάτων του αλλά και το δρόμο της αιώνιας ελευθερίας: «Λένε για μια ευγενικιά ράτσα αλόγων που όταν είναι πολύ φουσκωμένα και ξαναμμένα, το ένστιχτό τους τα κάνει να δαγκώνονται μοναχά τους και να ανοίγουν μια τους φλέβα για να πά­ ρουν ανάσα. Έτσι και μένα με πιάνει η λαχτάρα να ανοίξω μια φλέβα μου για να χαρίσω στον εαυτό μου την παντοτινή του λευτεριά».

Σ ημειώ σεις 1. α. Johann Wolfgang von Goethe: Die Leiden des jungen Werther. Hamburger Ausgabe. Bd 6, Munchen 1982.

6. Στα ελληνικά: Γκαίτε, Βέρθερος, Θεωρία 1983, από όπου και τα αποσπάσματα που χρησιμοποιούνται στο άρθρο.

2. Georg Lukacs, Goethe und seine Zeit. Bern 1947.

3. Emil Staiger: Goethe 1749-1786, Zurich 1952.

4. Για το θέμα αυτό βλέπε Wolf Lepenies, Melancholie und Gesellschaft, Frankfurt 1969.

5. Η άποψη του Γκαίτε για το θέμα «άτομο-κοινωνία» δεν εί­ ναι ενιαία. Στα επόμενα μυθιστορήματά του εκφράζει σα­ φώς συντηρητικότερες απόψεις από ό,τι στο Βέρθερο. Γίατο θέμα αυτό 6λ. Leo Lowenthal: «Goethe, die biirgerliche Entsagung in Erzahlkumst und Gesellschaft, Berlin 1971.

6. O Trunz στο σχόλιο της έκδοσης του Αμβούργου Hambur­ ger Ausgabe παρατηρεί: το τραγικό δεν είναι το ότι η Λόττε είναι αρραβωνιασμένη, αλλά ότι ο Βέρθερος απολυτοποιεί αυτή τη σχέση.

40/αφιερωμα

Ο Goethe

Ο Goethe δεν αναφέρει πουθενά τι τον ώθησε ν’ ανασύρει και να πλάσει εκ νέου το μύθο της Ιφι­ γένειας, το υλικό της ευριπίδειας τραγωδίας. Εξωτερική αφορμή υπήρξε πιθανότατα η γέννη­ ση της πρώτης κόρης του ηγεμόνα της Βαϊμάρης· η «Ιφιγένεια» επρόκειτο να παρουσιασθεί στην αυλή σαν «έργο γιορτινό» (Festspiel) προς τιμήν του γεγονότος αυτού. Η συγγραφή αρχίζει το Φεβρουάριο του 1779 για να τελειώσει δύο μόλις μήνες αργότερα, παρά την έντονη απασχόληση του Goethe σε διάφορες διοικητικές υποθέσεις του κρατιδίου. Είναι, ακόμη, ο πρώτος καιρός της παραμονής και δράσης του στη Βαϊμάρη. ★

ΚΑΤΑ την περίοδο αυτή, ο Γκαίτε κατορθώνει να επιβάλει, στην προσωπική και επαγγελματική του ζωή, πειθαρχία και τάξη που του ήταν αναγκαία μετά την ταραχώδη ζωή του στη Φραγκφούρτη. Σ’ αυτό συνετέλεσε πολύ η γνω­ ριμία του με την Charlotte von Stein και η επιρ­ ροή της. Ύστερα απ’ όλα αυτά, ο Goethe υψώ­

νει στον κήπο του σπιτιού του μνημείο για την «αγαθή τύχη» κι ευγνωμονεί τη μοίρα του, που σαν τον πολυβασανισμένο και καταδιωγμένο από τις Ερινύες Ορέστη, τον οδήγησε στο καταλάγιασμα και στη λύση των προβλημάτων του. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι ο Goethe εμφανίσθηκε στο ρόλο του Ορέστη, στην πρώτη παράσταση του έργου, την άνοιξη του 1779, στην Αυλή της Βαϊμάρης. ★

ΣΤΗΝ πρώτη του αυτή μορφή το έργο είχε γρα­ φεί σε πεζό λόγο. Σε πρόζα ήταν και η μορφή που προέκυψε ύστερα από την πρώτη, κυρίως γλωσσική, επεξεργασία του κειμένου εκ μέρους του Goethe το 1781. Το 1786, ζητά τη γνώμη του Wieland και του Herder για την «Ιφιγένεια», προκειμένου να τη συμπεριλάβει στην επικείμενη έκδοση των έργων του. Ο Wieland προτείνει στιχουργική μορφή για το έργο, σαν πιο αρμόζουσα σε μια τραγωδία και ο Goethe το αποφασίζει. Ύστερα από μια πρώτη προσπάθεια που τον απογοητεύει, ολοκληρώνει το Δεκέμβριο του 1786, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην

αφιερωμα/41

και τα ελληνικά γράμματα «Ιφιγένεια εν Τανροις»

Άποψη της Βαϊμάρης. Χρωματιστή χαλκογραφία τον G.M. Kraus, 1778. Στην ένθετη φωτ. ο Γκαίτε.

Ιταλία, τη μεταγραφή του έργου στην οριστική του μορφή. Σαν μέτρο έχει διαλέξει τον πεντάτονο ίαμβο, ένα μέτρο που έχει ήδη χρησιμοποιή­ σει ο Λέσσινγκ στο «Nathan der Weise» και που στην «Ιφιγένεια» σκοπό έχει να πλησιάσει όσο γίνεται το ρυθμό και την ισορροπία του αρχαίου λόγου. Το αποτέλεσμα τον ικανοποιεί. Τον Ιού­ νιο του 1787 δημοσιεύεται η «Ιφιγένεια εν Ταύροις», στον τρίτο τόμο των «έργων» του Goethe.1 ★ ΑΠΟ πού προέρχεται η γνώση του Goethe για το μύθο της Ιφιγένειας και την ευριπίδεια τρα­ γωδία; Διαβάζοντας ποίηση, όπως τις «Μετα­ μορφώσεις» του Οβίδιου ή τον «Τηλέμαχο», του Φενελόν, σχολικά βιβλία και γαλλικές τραγωδίες που υπήρχαν στη βιβλιοθήκη του πατέρα του, ή που τις έβλεπε στη σκηνή του θεάτρου στη Φραγκφούρτη, ο Goethe είχε γνωρίσει από τα νεανικά του χρόνια την ελληνική μυθολογία, κυ­ ρίως στη μορφή την οποία παρέδωσαν οι Ρωμαί­ οι καί οι Γάλλοι. Αργότερα, άρχισε να διαβάζει

Όμηρο στα ελληνικά και να γνωρίζει τους Τρα­ γικούς. Την τραγωδία του Ευριπίδη διάβασε για πρώτη φορά σε πεζό λόγο στη μετάφραση του Ιησουίτη Pierre Brumon ( Le Theatre des Grecs, τόμ. 2, Paris 1730). ★

ΣΕ ΓΕΝΙΚΕΣ γραμμές, o Goethe μένει πιστός στο πρότυπό του. Η δράση ξεκινά με αφορμή τον δελφικό χρησμό και εξελίσσεται όπως και στον Ευριπίδη: πρόλογος, η μεγάλη στιγμή της αναγνώρισης, η σύλληψη της ιδέας του τεχνά­ σματος που θα οδηγήσει στη φυγή, η αποτυχία του και το αναίμακτο τέλος. Η ενότητα του χώ­ ρου και τα πρόσωπα της τραγωδίας, η νοσταλγία της Ιφιγένειας για επιστροφή στην Ελλάδα, η διάθεση του Ορέστη να πεθάνει, ο χαρακτήρας του Πυλάδη, η διαμάχη με τους θεούς, η προσ­ πάθεια για την κατανόηση και ερμηνεία των αποφάσεών τους, δεν διαφέρουν από την παρου­ σίαση του Ευριπίδη.

42/αφιερωμα

Η ΔΡΑΣΗ έχει μετατεθεί, στον Goethe, στις ψυ­ χές των ηρώων του. Το νεότερο δράμα βασίζεται στους χαρακτήρες και στις εσωτερικές συγκρού­ σεις, ενώ το αρχαίο δράμα στην εξωτερική δρά­ ση και στα σταθερά σημεία δομής της αττικής τραγωδίας. Η λυρική ατμόσφαιρα κυριαρχεί στον Goethe πάνω στην αυτούσια δραματική και την επισκιάζει. Οι φιγούρες του δράματος κερ­ δίζουν σε εσωτερικότητα, μεταξύ τους υπάρχουν σχεδόν μόνο προσωπικές, ιδιωτικές σχέσεις. Ο χορός δεν υπάρχει πλέον, γιατί η παρουσία ενός ανώνυμου, δημόσιου, κριτικού ακροατηρίου θα έκανε τα πρόσωπα του δράματος αυτού να βουβαθούν. ★

ΤΟ βασικό θέμα στον Goethe είναι ο ανθρωπι­ σμός, η συνειδητή αγνότητα και αλήθεια του αν­ θρώπου, η εσωτερική κάθαρση. Εκείνη -κ ι όχι η Αθηνά ως από μηχανής θεός- εξιλεώνει την κατάρα που βαραίνει πάνω στη γενιά των Τανταλιδών και οδηγεί στη λύση του δράματος. Ο άν­ θρωπος δεν είναι πια έρμαιο της βούλησης των θεών και της μοίρας που του όρισαν, αλλά μπο­ ρεί με δική του πρωτοβουλία να επηρεάσει την πορεία της ζωής του. Αρκεί να συνειδητοποιήσει τη σημασία της αέναης προσπάθειας για εσωτε­ ρική αλήθεια, ειλικρίνεια, ποιότητα και ανθρω­ πισμό. Το μέτρο της προσπάθειας αυτής είναι που χαρακτηρίζει τα πρόσωπα του δράματος. Η Ιφιγένεια είναι πιο κοντά απ’ όλους στο ιδανικό, η απλή παρουσία της και μόνο μοιάζει να εξευ­ γενίζει το βασιλιά Θώα και το βάρβαρο περι­ βάλλον της Ταυρίδας. Κι εκείνη όμως χρειάζεται να συνειδητοποιήσει στην πορεία του δράματος την προσωπική της ελευθερία βούλησης, την ανεξάρτητη από τους θεούς, που στηρίζει την πίστη της στον ανθρωπισμό και που δικαιώνεται τελικά από την ευνοϊκή εξέλιξη των πραγμάτων. Ο Ορέστης διακρίνεται από μια διάθεση ειλικρί­ νειας και μια ετοιμότητα να ξεπεράσει τα σύνο­

ρα του εαυτού του μέσα από το θάνατο, στοιχεία αρκετά για να τον οδηγήσουν στην κάθαρση, σε μια καινούρια αρχή. Και ακόμα, ο βασιλιάς Θώας δεν είναι στον Goethe ένας άξεστος βάρ­ βαρος αλλά ένας ισότιμος άνθρωπος, με ειλικρι­ νή αισθήματα για την Ιφιγένεια. Ύστερα από εσωτερική πάλη, δίνει στο τέλος τη συγκατάθεσή του για την αποχώρηση των ξένων από την Ταυρίδα. Το μήνυμα και το περιεχόμενο του έργου είναι ο ανθρωπισμός, η διακήρυξη παναθρώπινων αξιών. Γι’ αυτό και η επιστροφή της Ιφιγέ­ νειας στην Ελλάδα δεν σημαίνει την ίδρυση μιας καινούριας λατρείας, όπως στον Ευριπίδη, αλλά την εγκαθίδρυση του ανθρωπισμού, νέων πάνω σε ανθρώπινη βάση σχέσεων ανάμεσα στην Ταυρίδα και στην Ελλάδα. Εδώ παρουσιάζεται κα­ θαρά η αισιόδοξη πίστη στον κόσμο και στον άν­ θρωπο που χαρακτήριζε τους ανθρώπους του 18ου αιώνα. ★

ΟΤΑΝ η λογοτεχνία ή γενικά η τέχνη καλείται τον 18ο αιώνα να παρουσιάσει αυτά τα ιδανικά, τότε η επιλογή στρέφεται μακριά από τη συγκε­ κριμένη ιστορική και κοινωνική πραγματικότη­ τα, η δράση εκτυλίσσεται σ’ έναν τόπο και χρόνο μακρινό, ή ακόμα και μυθολογικό. Τρανταχτά και συνάμα γοητευτικά παραδείγματα για τούτη την τάση: ο «Μαγεμένος αυλός» των ΣικανέντερΜότσαρτ και ο «Νάθαν ο σοφός» του Λέσσινγκ. ., Corcia Schroter και ο Γκαίτε στους ρόλους της Ιφιγένειας και του Ορέστη στην πρώτη παράσταση της «Ιφιγένειας εν Ταύροις», τον Απρίλιο του 1779. Χαρακτικό του F.W. Facius.

αφιερωμα/43 Η ελληνική αρχαιότητα κατέχει ξεχωριστή θέση στη συνείδηση των ανθρώπων του 18ου αιώνα στο θέμα αυτό. Κυριαρχεί η πίστη πως πράγματι υπήρξε μια περίοδος στην ιστορία του ανθρώπι­ νου πολιτισμού, του ανθρώπινου γένους, όπου κυριαρχούσε αγνότητα, ποιότητα, ομορφιά και αλήθεια και πως αυτή η στιγμή είναι φυλαγμένη στην ελληνική τέχνη. Η στροφή λοιπόν, στην ελ­ ληνική αρχαιότητα, είτε στη λογοτεχνία είτε στις εικαστικές τέχνες, είναι εκτός από μόδα προσ­ πάθεια να δοθεί στις γενικά αποδεκτές ανθρώπι­ νες αξίες ένα ανάλογο περίβλημα. Η ενασχόληση του Goethe με το θέμα της Ιφιγένειας ισοδυναμεί με νέα πρόταση στη νεότερη γερμανική λογοτε­ χνία για προσέγγιση του αρχαίου δράματος και όσον αφορά το περιεχόμενο, αλλά και τη γλώσσα και τη μορφή. ★

Η «ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΕΝ ΤΑΥΡΟΙΣ» ενθουσίασε κατ’ αρχήν τους αναγνώστες και το κοινό, ο Σίλλερ μίλησε μ’ ενθουσιώδη λόγια γι’ αυτή την επι­ τυχημένη αναφορά στο αρχαίο δράμα, αργότερα όμως -το 1802- γράφει στον Korner ότι η Ιφιγέ­ νεια είναι «τόσο καταπληκτικά σύγχρονη και μη ελληνική ώστε είναι ακατανόητο πώς ήταν ποτέ δυνατό να τη συγκρίνουμε μ’ ένα ελληνικό έρ­ γο». Κι ο ίδιος ο Goethe, που πιο πριν ακόμα είχε κάνει ανάλογες σκέψεις, λέει στον Riemer: «'Εγραψα την Ιφιγένειά μου ύστερα από μελέτη των ελληνικών πραγμάτων, που όμως υπήρξε ανεπαρκής» (20.7.1811). Αυτές οι αναθεωρήσεις εξηγούνται εν μέρει από μια νέα αντίληψη που αρχίζει να επικρατεί σχετικά με την ελληνική αρχαιότητα. Σ’ αυτό συμβάλλουν καινούριες προσεγμένες μεταφράσεις και η μελέτη των αρ­ χαίων κειμένων. Και κατά δεύτερο και καθόλου λιγότερο σημαντικό λόγο, την ύστερη αυτή γνώ­ μη για την «Ιφιγένεια» επηρεάζει και ο προβλη­ ματισμός που αρχίζει να συνδέεται με αυτή τη στάση της απάρνησης της πραγματικότητας που υπαγορεύει ένα ανθρώπινο ιδανικό, απομονωμέ­ νο από τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες. Το 1802, ο Goethe σ’ ένα γράμμα του προς τον Schil­ ler χαρακτηρίζει το «ελληνίζον θεατρικό του έρ­ γο» με ψυχρά λόγια, σαν «διαβολεμένα ανθρωπι­ στικό». Είναι αλήθεια: η «Ιφιγένεια εν Ταύροις» του Goethe αποτελεί τη διακήρυξη του ιδανικού του ανθρωπισμού της γερμανικής κλασικής επο­

ΡΟΜΠΕΡΤ MOYZIA Δεσμοί Τρεις γυναίκες

χήςΣημειώσεις 1.

Για το κείμενο της «Ιφιγένειας» δες J.W.v. Goethe, Werke, Hamburger Ausgabe, Bd. 5, Dramatische Dichtungen III, dtv: Miinchen 1982, σελ. 7-67. Οι πληροφορίες για το έργο αντλήθηκαν κυρίως από op.cit., Goethe und seine feitgenossen uder «Iphigenie aut Tauris», σελ. 403-417, Nachwort an «Iphigenie auf Tauris», σελ. 418-445, Armerkungen, σελ.

445-459.

Εκδόσεις Νεφέλη ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 9 ΑΘΗΝΑ 10 679 ΤΗΛ. 36.07.744-36.04.793

44/αφιερωμα

Άρθρο τον Φ. Ένγκελς για τον ποιητή δημοσιευμένο το 1847

και η γερμανική αθλιότητα Σ

ΤΑ έργα του, ο Γκαίτε τηρεί δύο στάσεις διαφορετικές απέναντι στη γερμανική κοινωνία της εποχής του. Άλλοτε είναι εχθρικός μαζί της: Στην Ιφιγένεια, προσπαθεί να ξεφύγει από αυτό που τον αηδιάζει και σε όλη τη διάρκεια της παραμονής του στην Ιταλία, εξεγείρεται εναντίον της -μέσα από το σαρκασμό του Γκετς, του Προμηθέα και του Φάουστ- και χύνει γι’ αυτήν -με το στόμα του Μεφιστοφελήτην πιο πικρή ειρωνεία. Και άλλοτε, είτε την αντιμετωπίζει φιλικά, «συνηθίζει» σ’ αυτήν, όπως στο Ξένια και σε πολλά πεζά, είτε την εξυμνεί, όπως στις Μασκαράτες, είτε, ακόμη περισσότερο, την υπερασπίζεται, ιδιαίτερα σε

όλα τα έργα όπου μιλά για τη Γαλλική Επανάσταση, εναντίον των ιστορικών εξελίξεων που την απειλούν. Αυτές οι δύο διαφορετικές στάσεις δεν οφείλονται μόνο στο γεγονός ότι υπάρχουν πλευρές της γερμανικής ζωής που ο Γκαίτε εκτιμά, σε αντίθεση με άλλες που τον απωθούν. Τις περισσότερες φορές, οφείλονται στις περιόδους που ο ίδιος περνά. Μέσα του, διεξάγεται μια αέναη πάλη ανάμεσα στην ποιητική μεγαλοφυία που συχαίνεται την αθλιότητα του περιβάλλοντος του, και το γιο του μετριοπαθούς Συμβούλου της Φραγκφούρτης ή το Μυστικοσύμβουλο της Βαϊμάρης, που βλέπει

αφιερωμα/45 τον εαυτό του υποχρεωμένο να υπογράψει μαζί της ανακωχή και να τη συνηθίσει. Έτσι, ο Γκαίτε γίνεται άλλοτε ένας κολοσσός και άλλοτε ένα παιδί. Άλλοτε μια αγέρωχη και υπερήφανη ιδιοφυία, που κοροϊδεύει και περιφρονεί τον κόσμο και άλλοτε ένας προσεκτικός, μετρημένος και ικανοποιημένος Φιλισταίος. Ο ίδιος ο Γκαίτε δεν μπόρεσε να νικήσει τη γερμανική αθλιότητα. Αντίθετα, εκείνη τον νίκησε και αυτή η ήττα του μεγαλύτερου των Γερμανών αποτελεί την καλύτερη απόδειξη ότι ήταν αδύνατον να αγωνιστεί κανείς «από τα μέσα». Ο Γκαίτε ήταν υπερβολικά οικουμενικός, υπερβολικά γήινος και η φύση του υπερβολικά δραστήρια για να αναζητήσει, όπως ο Σίλλερ, τη σωτηρία του από την αθλιότητα, καταφεύγοντας στο ιδεώδες του Καντ: ήταν εξαιρετικά διορατικός για να μη δει ότι, μια τέτοια φυγή, θα κατέληγε στην ανταλλαγή της αθλιότητας του άχαρου και επίπεδου με την αθλιότητα του εμφαντικού. Η ιδιοσυγκρασία του, οι δυνάμεις του, όλος ο προσανατολισμός του πνεύματός του, τον προόριζαν για μια ζωή πρακτική και η πρακτική ζωή που έβρισκε εμπρός του, ήταν άθλια. Ο Γκαίτε δεν ξεπέρασε ποτέ το δίλημμα τού να ζει σ’ έναν κόσμο που δεν μπορούσε παρά να περιφρονεί και, συγχρόνως, να είναι αλυσοδεμένος μ’ αυτόν τον κόσμο, τον μόνο όπου μπορούσε να εκδηλώσει την ενεργητικότητά του. Όσο γερνούσε, τόσο ο μεγάλος ποιητής, de guerre lasse,1 χανόταν πίσω από τον ασήμαντο υπουργό της Βαϊμάρης. Δεν κατηγορούμε τον Γκαίτε, όπως έκαναν ο Boerne2 και ο Menzel,3 επειδή δεν υπήρξε ένας φιλελεύθερος, αλλά επειδή, κάποιες φορές, υπήρξε και ένας Φιλισταίος. Δεν τον κατηγορούμε επειδή δεν έδειξε κανέναν ενθουσιασμό για τη γερμανική ελευθερία, αλλά επειδή θυσίασε την ορθή αισθητική του αντίληψη, που κατά καιρούς εκφραζόταν με τον πιο ορμητικό τρόπο, στο φόβο που αισθάνεται ο μικροαστός μπροστά σε κάθε σημαντική ιστορική κίνηση. Δεν τον κατηγορούμε επειδή υπήρξε Αυλικός, αλλά επειδή μπόρεσε, σε μια εποχή όπου ο Ναπολέων καθάριζε τον κόπρο του Αυγεία από τους μεγαλύτερους στάβλους της Γερμανίας, να ασχοληθεί, με μια πομπώδη σοβαρότητα, με τις μικροϋποθέσεις και τις menus plaisirs4 μιας από τις μικρότερες Αυλές της Γερμανίας. Και γενικά, δεν τον κρίνουμε ούτε από τη σκοπιά της ηθικής, ούτε από εκείνην της τοποθέτησης, αλλά από μια σκοπιά αισθητική και ιστορική. Δεν τον μετράμε ούτε σε κλίμακα ηθική, ούτε σε κλίμακα πολιτική, ούτε σε κλίμακα «ανθρώπινη». Δεν μπορούμε να επεκταθούμε και να αναλύσουμε τις σχέσεις του Γκαίτε με όλη την εποχή του, με αυτούς που προηγήθηκαν και με αυτούς που υπήρξαν

σύγχρονοί του. Ούτε μπορούμε να αναλύσουμε την εξέλιξή του και τη στάση του απέναντι στη ζωή. Περιοριζόμαστε, απλώς, στη διαπίστωση των γεγονότων. Μ ετάφ ρ α ση : Έ φ η Κ ο ρ ό μ η λά

Σημειώσεις 1. Γαλλικά στο κείμενο: «Κουρασμένος από τον πόλεμο».

2. Louis Boerne (1786-1837): Γερμανός δημοκράτης δημοσιο­ γράφος που εγκαταστάθηκε στο Παρίσι το 1819. Τα έργα του: Πίνακες τον Παρισιού και Γράμματα για το Παρίσι είχαν μεγάλη επιτυχία στους Γάλλους και Γερμανούς δημο­ κρατικούς.

3. Wolfgang Menzel (1793-1873): Γερμανός συγγραφέας και κριτικός. Ύστερα από το 1826, εγκαταλείπει τις φιλελεύθε­ ρες ιδέες των νεανικών του χρόνων και περνά στο συντηρη­ τισμό. Πολέμησε το κίνημα της Νέας Γερμανίας και την επίδραση των γαλλικών ιδεών στους Γερμανούς συγγρα­ φείς. Ο Boerne δημοσίευσε το 1837 ένα λίβελο εναντίον του: Menzel, ο καταβροχθιστής των Γάλλων.

1. Γαλλικά στο κείμενο: «Μικροαπολαύσεις».

MVBG.COOPBS ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΒΙΑ

R.D.LAING/D.G. COOPER ΛΟΓΟΣΚΑΙΒΙΑ: 10ΧΡΟΝΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΟΥΣΑΡΤΡ, 195040

VALERIEWILMER ΣΟΒΑΡΟΟΣΟΚΙΗΖΩΗΣΟΥ. ΗΖΩΝΤΑΝΗΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΖΑΖ

GEORGES BATAILLE ΤΟΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟΑΠΟΘΕΜΑ

PIERRENAVILLE ΟΧΡΟΝΟΣ, Η ΤΕΧΝΙΚΗ, ΗΑΥΤΟΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

εκδόσεις | P R A X IS 1 Κεντρική Διάθεση/Παραγγελίες: Μ Η ΝΥ Μ Α, Σόλωνος 8 3 , τηλ. 3 6 2 .3 6 4 6

46/αψιερωμα

Jean F rev ille

Γκαίτε

Στον Αισχύλο, τον Σαίξπηρ και τον Γκαίτε, ο Μαρξ χαιρετίζει τις τρεις πιο προικισμένες μεγαλοφνίες της ανθρωπότητας. Οι αναφορές του σε αυτούς είναι αμέτρητες, το όνομα όμως που επαναλαμβάνεται συχνότερα στα γραπτά του, είναι το όνομα του Γκαίτε. Αρχίζει από το 1837, δημοσιεύοντας επιγράμμα­ τα εναντίον του ασκητικού Pustkuchen -στον οποίο ο παγανισμός του Γκαίτε προκαλούσε τρό­ μο- και δεν θα σταματήσει ποτέ να παραθέτει στίχους, παρατηρήσεις και σκέψεις του ποιητή για να χαρακτηρίσει τη δύναμη του χρήματος, για να υπενθυμίσει ότι πηγή της ιδιοκτησίας εί­ ναι η κατάκτηση, η λεηλασία και η βία,1 για να αναλύσει την ψυχολογία του καπιταλιστή του XIX αιώνα, που διχάζεται ανάμεσα σε δυο αντι­ φατικές επιθυμίες. «Καταναλώνω, λέει ο πρώτος, σημαίνει “απέχω” από τη συσσώρευση· συσσωρεύω, λέει ο δεύτερος, σημαίνει “απαρνούμαι” την απόλαυση... Και τότε, μέσα του γίνεται μια

σύγκρουση όπως στον Φάουστ, ανάμεσα στη ροπή προς τη συσσώρευση και στη ροπή προς την απόλαυση».2 Ο Μαρξ εκτιμούσε στον Γκαίτε τα στοιχεία που συνιστούν το ίδιο το θεμέλιο του ανθρωπι­ σμού: την αγάπη για τη ζωή και τη δράση, πηγή κάθε γνώσης, την αγάπη για την προσπάθεια και την εργασία, την εμπιστοσύνη στο μέλλον. «Εν αρχή ην η πράξις», γράφει ο Γκαίτε στον Φάουστ: για τον Μαρξ, η πρακτική δραστηριό­ τητα επιτρέπει και θεμελιώνει τη συνείδηση και τη σκέψη, εξηγεί την ιστορία. Κάτω από τη σκό­ νη που συσσώρευσαν δόγματα και θεωρίες, ο Μαρξ ξαναβρίσκει στον Γκαίτε εκείνη την άσβε­ στη περιέργεια που ένιωθε και ο ίδιος για καθετί

αφιερωμα/47 που γεννιέται και αναπτύσσεται, για «το πάντα πράσινο δέντρο της ζωής»... Ο f καίτε, ένας αριστοτέχνης του λόγου, ένας μεγάλος καλλιτέχνης, ένας αξιοθαύμαστος ουμανιστής, δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τα όρια που του επέβαλλε η κοινωνία της εποχής του. Το δράμα του, ο Ένγκελς το εντοπίζει στο γεγονός ότι ο μεγαλύτερος Γερμανός ηττήθηκε από τη «γερμανική αθλιότητα». Το εκρηκτικό ταμπεραμ έν το του, η κλίση του προς ό,τι ήταν πρακτικό, γήινο, αισθησιακό, δεν του επέτρεπε να αναζη­ τήσει, όπως ο Σίλλερ, τη σωτηρία του στο ιδεώ­ δες του Καντ. Ο Γκαίτε ήθελε να ζήσει, να γευ­ τεί όλους τους καρπούς της γης και η ζωή που του προσφέρθηκε, ήταν φτωχή, περιορισμένη, πενιχρή. Περιφρονούσε την κοινωνία που του άνοιγε την αγκαλιά της και ωστόσο δεν μπορού­ σε να ξεφύγει από αυτήν. Ό σο περνούσαν τα χρόνια, ο ποιητής με τα τολμηρά οράματα χανό­ ταν πίσω από τον συνετό και λεπτολόγο υπουργό της Βαϊμάρης. Ο Γκαίτε εμφανίζεται την εποχή που η γερμα­ νική λογοτεχνία, με τον Λέσσινγκ, τον Κλόπστοκ, τον Βίλαντ, τον Χέρντερ, αρχίζει μόλις να διαμορφώνεται ως έκφραση μιας εθνικής παι­ δείας. «Ήμουν δεκαοκτώ χρονών, θα πει, και η Γερμανία ήταν κι αυτή δεκαοκτώ χρονών».3 Η συνάντηση, το 1770, του νεαρού Γκαίτε με τον Χέρντερ στο Στρασβούργο, ανοίγει την περίοδο του Sturm und Drang, που μάχεται το ρασιοναλι­ σμό και εκφράζει τους πόθους και τις πυρετώδεις ανησυχίες μιας αστικής πρωτοπορίας. Αλλά η γερμανική αστική τάξη, έχοντας να αντιμετω­ πίσει τις αυτονομιστικές τάσεις που ορθώνουν ανυπέρβλητα εμπόδια, αδύναμη απέναντι στους πρίγκιπες, τους ευγενείς και τη γραφειοκρατία, δεν διέθετε ούτε ιστορική παράδοση, ούτε πολι­ τική συνείδηση, ούτε καν μια πρωτεύουσα που θα μπορούσε να αποτελέσει πεδίο ανάπτυξης και αντιπαράθεσης των ιδεών. Τη στιγμή που οι Συ­ νελεύσεις της Γαλλικής Επανάστασης θα μετα­ γράφουν σε νόμους τη σκέψη των φιλοσόφων, στη Γερμανία, όπου η φιλοσοφία δεν θριαμβεύει παρά μόνο αφηρημένα, η αστική τάξη δεν θα γνωρίσει ποτέ μια τέτοια ηρωική εποχή. Ο Γκαίτε, εκπρόσωπος αυτής της ανερχόμενης τάξης, θα εκφράσει στα έργα του την εξέγερση του ατόμου εναντίον μιας κοινωνίας που το συν­ θλίβει. Αλλά αυτή η εξέγερση, παρά το θάρρος και την αποφασιστικότητά της, θα παραμείνει, στις συνθήκες της Γερμανίας, καταδικασμένη στην αποτυχία. Ο Γκέτς Φον Μπερλίχιγκεν, ο ιππότης με τη σιδερένια γροθιά, που τίθεται επι­ κεφαλής της ανταρσίας των ευγενών εναντίον των πριγκίπων, απομακρύνεται μόλις καταλα­ βαίνει ότι κινδυνεύει να υπερφαλαγγιστεί από τους εξεγερμένους χωρικούς: την ελευθερία που ποθούσε, δεν θα τη βρει παρά στο θάνατο. Ο

Γκαίτε διαλέγει σαν επόμενο ήρωα, τον Προμη­ θέα: ο τολμηρός και αυθάδης τιτάνας, που θέλη­ σε να ελευθερώσει τους ανθρώπους από την εξουσία του Ολύμπου, δεν κατορθώνει παρά να πολλαπλασιάσει τους σκλάβους του Δία... Έπειτα, έρχεται ο Βέρθερος: νέος, φλογερός, προικισμένος, ανίκανος όμως να δράσει, θα σπρωχθεί στην αυτοκτονία, από ένα άτυχο πά­ θος. Ο Βέρθερος είναι πρώτος μιας ολόκληρης σειράς από ήρωες μελαγχολικούς που συγ­ κρούονται με τη ζωή, με τις κοινωνικές συμβά­ σεις, με τον ίδιο τους τον εαυτό και που, στο τέλος, υποκύπτουν... Ύστερα από το ρεμβασμό, την ονειροπόληση, ο άνθρωπος της δράσης: ο Κόμης του Έγκμοντ ενσαρκώνει το θάρρος, τη μεγαλοψυχία, την αφοσίωση στο γενικό καλό, τον πατριωτισμό. Θα χαθεί κι αυτός, θύμα του τυράννου και ο λαός που έσωσε θα τον εγκαταλείψει... Το 1775, προσκεκλημένος του Μεγάλου Δούκα Καρόλου-Αυγούστου, ο Γκαίτε εγκαθίσταται στη Βαϊμάρη, πρωτεύουσα με έξι χιλιάδες κατοί­ κους. Μυστικοσύμβουλος και πολύ γρήγορα διευθυντής Δημοσίων Έργων, υπουργός Παι­ δείας το 1790, πρωθυπουργός από το 1815 ώς το 1828, ο Γκαίτε διαχειρίζεται με εξαιρετική επιμέ­ λεια τα συμφέροντα του δούκα-προστάτης του. Ο φλογερός και παράφορος νεαρός της Φραγκφούρτης, που έπινε «εις θάνατον των τυράννων», θα γίνει ποιητής της Αυλής και εκπρόσω­ πος της πεφωτισμένης δεσποτείας... Ο ποιητής συγκρούστηκε με τα «όρια του αν­ θρώπινου» και ο φιλόδοξος ατομικισμός του πα­ ραχωρεί τη θέση του στην υπακοή, στην απάρνηση: Γιατί με τονς θεούς Κανείς δεν πρέπει να αναμετριέται. Ο Προμηθέας του Sturm und Drang πέρασε με το μέρος των Ολυμπίων... Κι ωστόσο, αγανακτεί με το πεπρωμένο που τον έκανε έναν υψηλό λειτουργό σ’ ένα λιλλιπούτειο δουκάτο, β ι ώρες που αφιερώνει στις ανάγκες της διοίκησης και τις επίσημες τελετές, είναι ώρες κλεμμένες από την ποίηση. Παραπονείται γι’ αυτόν το ρόλο του «Άρχοντα των Πι­ θήκων» που τον υποχρεώνουν να παίξει. Βρίσκει καταφύγιο στον κόσμο της αρχαιότητας, μεθάει μ’ έναν ελληνισμό εξειδανικευμένο, καλεί την ελληνική ομορφιά για να διαλύσει την ομίχλη του Βορρά, να εξορκίσει τους δαίμονες της νύ­ χτας, να διώξει τον Μεφιοτοφελή, αυτό το «αρ­ κτικό φάντασμα»... Η «ποντικοπαγίδα» όμως της Βαϊμάρης, τον κρατάει καλά: δεν θα τον αφή­ σει ποτέ. Ο Ένγκελς υπογράμμισε ιδιαίτερα το δυϊσμό του Γκαίτε -δυϊσμός που εκφράζεται στη στάση

48/αφιερωμα στου θαυμασμού. Έβλεπε σ’ αυτόν «τη μεγαλύ­ τερη φυσιογνωμία της ιστορίας, να ηγείται ενός τόσο μεγάλου έθνους».5 Όταν, το 1813, οι βασι­ λείς και οι πρίγκιπες συμμάχουν εναντίον του, ο Γκαίτε αναφωνεί: «Αυτός ο άντρας είναι πολύ μεγάλος για σας, δεν θα τον συντρίψετε!» Περιφρονώντας την κοινή γνώμη που τον κατηγορεί για έλλειψη πατριωτισμού, ειρωνεύεται τους ποιητές που υποστηρίζουν τον πόλεμο μέχρις εσχάτων: σ’ ένα χλευαστικό ποίημα, ο Αρντ, ο σφαγιαστής των Γάλλων, ο στενόμυαλος εθνικι-{ στής, αρνείται «κάθε εξουσία του Πατέρα-Θεού, που δεν βοήθησε τους κυνηγούς του Λάτζωφ»... Ό ταν για μένα το μόνο που έχει σημασία, είναι το πρόβλημα του πολιτισμού και της βαρβαρότητας, πώς θα μπορούσα να μισή­ σω ένα από τα πιο καλλιεργημένα έθνη,.του κόσμου, στο οποίο ο ίδιος χρωστώ, κατά με­ γάλο μέρος, την προσωπική μου καλλιέρ­ γεια;6 του ποιητή απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση. Ακολουθεί τον δούκα του Μπρούνσβικ στην ει­ σβολή στην Κομπανία και τη νύχτα του Βαλμύ, στις 20 Σεπτεμβρίου του 1792, θα πει το περίφη­ μο: «Εδώ, αρχίζει σήμερα μια νέα εποχή στην ιστορία της ανθρωπότητας». Επιστρέφοντας στη Βαϊμάρη, κλείνεται σπίτι του, μακριά από το θόρυβο και την αναστάτωση της πόλης. Ό ταν οι επαναστατικές ιδέες διαδί­ δονται στη Γερμανία, ο Γκαίτε τις πολεμά γρά­ φοντας πολιτικά δράματα, καρικατούρες δίχως πνοή: Ο Γενικός Πολίτης, Οι Επαναστάτες, Η Νόθος Κόρη. Απαιτεί την υποταγή του λαού, καταδικάζει τον αγώνα των κομμάτων και το ανατρεπτικό πνεύμα... Στα Επιγράμματα από τη Βενετία, κρίνει με αυστηρότητα τα γεγονότα της Γαλλίας που «έκα­ ναν τον όχλο τύραννο του όχλου». Στο Χέρμαν και Δωροθέα, μερικοί πολύ όμορφοι στίχοι εξυ­ μνούν την εποχή όπου οι Γάλλοι φύτευαν πα­ ντού τα δέντρα της Ελευθερίας, και όπου τα πιο εξαίσια πράγματα που ο άνθρωπος μπορεί να φανταστεί, έμοιαζαν κοντινά κι εύκολα να τα πιάσεις. Αυτό το ειδύλλιο της μπουρζουαζίας «με τους φοβισμένους και πρώιμα φρόνιμους πολίτες της, με τους χωρικούς της που, ολολύζοντας, το βά­ ζουν έντρομοι στα πόδια εμπρός στο στρατό των Sans-Culottes»,4 δεν παύει να αποτελεί ένα θρίαμβο της γερμανικής ηρεμίας, πραότητας και τάξης απέναντι στις επαναστατικές υπερβολές. Ο Γκαίτε είχε γοητευθεί από τον Ναπολέοντα. Η συνάντησή του με τον Αυτοκράτορα, στο Έρφορτ το 1807, του άφησε ένα αίσθημα απεριόρι­

Αν όμως οι τευτομανείς του επιτίθενται, οι συγγραφείς της Νέας-Γερμανίας, με την πένα του Γκούτζκωφ, του καταλογίζουν ότι δεν αγω­ νίστηκε για το θρίαμβο των νέων ιδεών. Και οι «πραγματικοί» σοσιαλιστές ενώνονται μαζί τους... Έτσι τιμωρήθηκε, και ήταν λογικό, πα­ ρατηρεί ο Ένγκελς, για τους δισταγμούς του, τις αδυναμίες του και τις υπεκφυγές του. Ο μεγαλοφυής ποιητής, που συμβιβάστηκε με τις μέτριες συνθήκες της γερμανικής ζωής, με τις κενές και ανούσιες ασχολίες μιας μικρής Αυλής, ύμνησε τη ζωή σε όλη της την πληρότητα, ύμνησε τον πόθο για το καλύτερο, ύμνησε την ομορφιά και το φως, τη νίκη του ανθρώπου πάνω στη φύ­ ση και το χρόνο. Ο ουμανισμός του Γκαίτε, η ηθική που εκθειάζει στον Φάουστ, ο πόθος του για τη γνώση, την τελειότητα και την ευτυχία, δεν μπορούσαν να πραγματωθούν στις αντικει­ μενικές συνθήκες της εποχής. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς επεσήμαναν τα κοινωνικά του όρια και συγχρόνως κράτησαν τα καλύτερα στοιχεία της κληρονομιάς του.

Μ ετά φ ρ α ση : Έ φ η Κ ο ρ ό μ η λ ά

Σημειώσεις 1. Μαρξ: Το Κεφάλαιο, Βιβλ. I Τόμος III, σελ. 154, Editions Sociales, 1950.

2. Το ίδιο, σελ. 33-34.

3. Έκερμαν: «Συνομίλες με τον Γκαίτε», 15 Φεβρουάριου 1824.

4. Ένγκελς: «Ο Γερμανικός σοσιαλισμός σε στίχους και σε πεζό», Έργα, τόμος VI, σελ. 62.

5. Γκαίτε: Γράμμα στον Κνέμπελ, 3 Ιανουάριου 1807.

6. Έκερμαν: Συνομιλίες με τον Γκαίτε, 14 Μαρτίου 1830.

αφιερωμα/49

Ριτσα Φράγκου-Κικίλια

Βιβλιογραφία Οι ελληνικές μεταφριίσεις τον Goethe

Για να κα τα ρτισ τεί ο κατά λογος των ελληνι­ κώ ν μετα φρά σεω ν τον Goethe ερευνήθηκαν οι πα ρακάτω βιβλιοθήκες: Εθνική - Μ πενάκειος - Β ουλής - Γεννάόειος - Δ ημοτική (Α θήνας και Π ειραιά) - Εθνικού Ιδρύματος Ερευνώ ν - Goethe Institut - Γερμανικής Α ρ ­ χαιολογικής Σχολής - Ελληνοαμερικανικής Έ νω σης - Γαλλικού Ινστιτούτου - Ε Α ΙΑ Κ ολλεγίου Αθηνώ ν, και φυσ ικά τον Ν εοελ­ ληνικού Τομέα τον Φ ιλολογικού Τμήματος τον Πανεπ. Αθηνώ ν, καθώ ς και τον Γ ερμα­ νικού Τμήματος. Π ολύτιμα βοηθήματα υπή ρξα ν τρεις επ ιφ υλλίδες του Γιώργον Βελονόή στην εφημερίδα «Το Βήμα» («Ο Γ καίτε στην Ε λλά δ α » 20/3/1982, 8/4/1982, 151411982), επίσης το δίτομο έργο τον ίδιον για τις γερμανικές επιδράσεις στη νεοελλη­ νική φιλολογία (Georg. Veloudis, Germanograecia: Deutsche Einfliisse a u f die neugriechische Literatur 1750-1944, B .I-II, Verlag A d o lf M. Hakkert - Amsterdam 1983) α π οτε­ λ ε ί πρα γμα τικά μ ια πηγή, σχετικά μ ε το θέ­ μα, μοναδική. Σ το ν πα ρακά τω κα τά λογο α ναγράφ εται ό,τι προέκυψ ε από την προσω πική μου έρευνα. Δ εν περιλαμβάνονται οι ανθολο­

γίες, τα μεμονω μένα ποιήματα, ή οι δημο­ σιεύσεις σε συνέχειες σε περιοδ ικά π.χ. η μετά φ ρα ση τον Φ άουστ από τον Κ αζαντάκη, που δημοσιεύτηκε το 1942 στη «Νέα Εστία» κ α τ ’ αυτόν τον τρόπο. Ό π ο υ υ π ά ρ ­ χει αστερίσκος σημαίνει ότι -ω ς είθισται εις την αιω νίαν Ε λλάδα - κατά την ώρα της α υ ­ τοψ ίας τα βιβλία αυ τά έλειπαν από τα ρ ά ­ φ ια τους είτε επειδή «απωλέσθησαν» είτε επειδή παρατοποθετήθηκαν. Το μόνο σί­ γουρο είναι πω ς δ ε ν διαβάζονταν. Για π ε­ ρισσότερες πληροφορίες σχετικά μ ε την τύ ­ χη του Γκαίτε στην Ε λλάδα, παραπέμπω στις επ ιφ υλλίδες και κυρίω ς στο βιβλίο Germanograecie τον Γιώργον Β ελουδή (περι­ λα μβάνει π.χ. μετα φ ρά σεις της Ιφ ιγένειας των ετώ ν 1924-1926-1928-1930 [και 1938 τον Εμμ. Δ α υ ίδ] που δεν τις αναφέρω εγώ εδώ γ ια τί δεν βρήκα ούτε βιβλία ούτε δελτία). Το φίλο φιλόλογο-ερεννητή κ. Τ ρια ντά φ υλ­ λο Σ κλαβ ενίτη για τις πληροφορίες τον, θερμά ευχαριστώ. * * Ο κατάλογος συντάχτηκε με βάση την αλφαβητική σειρά του τίτλου των ελληνικών εκδόσεων. Η χρονολο­ γ ία πλ ά ι στον γερμανικό τίτλο είναι της πρώ της έκδο­ σης του έργου στα γερμανικά.

50/αφιερωμα Βέρθερος.

Die Leiden des jungen W erthers. Leipzig 1774)

*1. Βέρτερος. Τόμος πρώ τος (-δεύτερος). Μετ. εκ του εκ του γαλλικού υπό Ι.Μ . Σεμτέλλου (Τυπ. της Π ροόδου, διευθυνομένης υπό Γ. Βλησσαρίδου) Χ .τ.

1843.

2. Π αμπούκης, Π αν. Σ π. Π αθήματα του Νέου Βερθέρου, μεταφρασθέντα εκ του γερμανικού υ πό Παν. Σ π. Π αμπούκη. Ε κδ. Α φω ν Βαρβαρρήγου. Εν Αθήνα ις 1879.

3. Ο Βέρθερος. Ε κ του Γερμανικού υπό Π .Σ. Π α­ μπούκη. [Εσωτερικός τίτλος: Π αθήματα του νέου Βερθέρου, μεταφρασθέντα εκ του Γερμανικού υ πό Π .Σ. Παμπούκη] Α θήναι 21909.

4. Βέρθερος. Μυθιστόρημα. Μετ. I. Αρέτα. Εκδ. Γ. Φέξη, Εν Α θήναις 1916.

5. Βέρθερος. Μυθιστόρημα. Μετ. I. Α ρέτα, Εκδ. Φέξη, Α θήναι 1920.

6. Βέρθερος. Μυθιστόρημα. Μετ. I. Α ρέτα Ε γ κ υ ­ κλοπαιδική Β ιβλιοθήκη> εκδ. X. Φέξη - Β. Κ ομπούγα. Ε ν Α θήναις 1922.

7. Ο Βέρθερος. Μετ. Θεμ. Α θανασιάδη, Ε κδ. Κε­ ραυνός. Εν Α θήναις 1932.

8. Βέρθερος. Μετ. Α νδρ. Γ. Γκιων. Ε κδ. Αναγνωστίδη, Α θήναι [1953].

9. Βέρθερος. [Μ αζί με τα: Ο ι εκλεκτικές Συγγένειες, Χέρμαν κα ι Δωροθέα]. Μετ. Μ ίνας Ζ ω γράφου. Εκδ. Κ οροντζής-Ράπτης, Α θήναι 1963.

10. Ο Βέρθερος. Μετ. Μέμος Π αναγιωτόπουλος. Ε κδ. Γιάννη Ζ έρβα, Α θήναι 1957.

11. Τ α βάσανα του νεαρού Βέρθερου. Friedrich Gundolf. Ερμηνευτική Εισ αγωγή. Μετ. Σ μαράγδας Φορμόζη. Βιβλιοθήκη Μ αρίας Ιωάννου Λ ύρα. Τυπ. Τ ζιβανάκη. Θεσσαλονίκη 1978.

12. Ο Βέρθερος. Μετ. Μέμος Παναγιωτόπουλος. Ε κδ. Θ εω ρία [Αθήνα] 1983.

13. Βέρθερος. Μετ. Γεωργίας Α λεξίου-Π ρω ταίου. Με τον Γκαίτε του Ρομαίν Ρολλάν. Α θήναι, εκδ. «Δαρεμάς» χ.χ.

14. Τ α δεινά του νέου Βερτέρου. Μετ. Ιωάν. Π απαδιαμαντόπουλου c le a n M oreas;>

αποσπασμάτων των μεγάλων συνθέσεων του Γκαίτε, στις παρακάτω ενότητες: α. Τ ραγούδια (Lieder) β. Τραγούδια της Σ υντροφ ιάς γ. Μ παλλάδαι (Balladen) δ. Σονέττα (Sonette) ε. Τέχνη (Kunst) στ. Α λληγορικά (Parabolisch) ζ. Ε πιγραμματικά (Epigrammatisch) η. Θ εός και κόσμος (G ott und Welt) θ. Έ μμετρα Α ποφθέγματα (Spriiche und Reim en) ι. Α νάμικτα Π οιήματα (Vermische gedichte) ια. Α πό τα διδα κτικά χρόνια του Γουλιέλμου Μ άιστερ. (Aus Wilhelm M eister). ιβ. Δ υτικοανατολικόν Διβάνιον. (W estostlicher Divan) Τ α βιβλία: Του Τ ραγουδιστού, του Χ α φίζ, Της Α γά ­ πη ς, Των Στοχασμών, Της Α θυμίας, Των Γνωμικών, Της Σ ουλέικας, Του Ο ινοχόου, Των Π αραβολώ ν, Του Π αρσού, Του Παραδείσου].

Ιφιγένεια εν Ταύροις.

Iphigenie auf Tauris. Leip­

zig 1787.

1. Ιφιγένεια εν Τ αύροις, μεταφρασθείσα εκ του γερ­ μανικού υ πό Ιω. Π απαδοπούλου, Τυπογρ. του Σχρέιβερ. Ε ν Ιένη 1818.

2. [Theodorus Kock;] Goethii Iphjgenia. Graece. Berolini. A pud W eidmannos Μ Δ CCCLXI [1861], 3. Ιφιγένεια εν Τ αύροις. Μετ. Α λεξ.-Ρίζου Ραγκα6ή. « Ά π α ν τα τα φιλολογικά», Τόμ. X II, σελ. 275-380, Τ υπογρ. Α φώ ν Π ερρή. Ε ν Α θήναις 1885.

4. Ιφιγένεια εν Ταύροις. Δράμα σε πράξεις πέντε. Μετ. Κ ωσταντίνου (sic) Χατζοπούλου. [Αφιερωμένη στον Κ ωνσταντίνο Θεοτόκη] <Λ ογοτεχνική βιβλιοθή­ κη Εκπαιδευτικού Ομίλου αρ. 1 > Τυπογρ. «Εστία» Α θήνα 21916 [αναθεωρημένη], [η Α ' έκδοση=1910], 5. Ιφιγένεια εν Τ αύροις. Δράμα σε πράξεις πέντε. Μετ. Κ ωσταντίνου (sic) Χατζοπούλου [αφιερωμένη στον Κωνσταντίνο Θεοτόκη] Ε κδ. Τ υπογρ. «Εστία» 31920 [αναθεωρημένη], 6. Ιφιγένεια εν Ταύροις. Μετ. Κωσταντίνου [sic] Χατζοπούλου [Αφιερωμένη στον Κ ωνσταντίνο Θεοτό­ κη]. Ε κδ. «Ελευθερουδάκης» Α θήναι4 1927. Έ γκμοντ, Leipzig 1788 7. J.B . Γοιθίου. Ιφιγένεια εν Τ αύροις, δράμα εμμέτρω ς μεταφρασθέν υπό Ιω. Ησαίου Π ερβάνογλου χ.τ., 1. Έ γκμ οντ. Δράμα σε μέρη πέντε. Μετ. I. Ο ικονοχ·χ· μίδη. Ε κδ. Μιχ. Ζηκάκη Α θήναι 1924 [Στο εξώφυλλο 1925]. Κλαβίγκος. Clavigo. Leipzig 1774.

Εκλεκτικαί

Συγγένειαι.

Die

W ahlverwandt-

schaften. Tubengen 1809.

1. Ε κλεκτικαί συγγένειαι. Μυθιστόρημα. Μετ. Ι.Ν. Γρυπάρη. Τόμ. 1-2, εκδ. «Ελευθερουδάκης», Εν Αθήνα ις 1923.

2. Ο ι εκλεκτικές συγγένειες [Μαζί με τα: Βέρθερος, Χ έρμαν και Δωροθέα] Μετ. Μ ίνας Ζω γράφου, εκδ. Κ οροντζής-Ράπτης, Α θήναι 1963.

[Λυρική Ποίηση]

1. Κ λαβίγκος. Τ ραγω δία εκ των του Γκαίτε εις π ρ ά ­ ξεις πέντε, μεταφρασθείσα υπό Λεωνίδου Καπέλλου, Α θή να ι 1857.

2. Κ λαβίγκος. Τ ραγω δία εις πέντε πράξεις του Goe­ the μεταφρασθείσα εκ του γερμανικού υπό Αγγέλου Βλάχου. Τ π. Λ αζ. Βιλλαρά. Ε ν Α θήναις 1867.

Μήδεια Μ ήδεια. Τ ραγω δία σε πράξεις τέσσερες. Μετ. Κω­ σταντίνου [sic] Χ ατζοπούλου. Ε κδ. «Ελευθερουδάκης» Α θήναι 1927.

1. Η Λυρική Π οίησις του Goethe. Κ ατά μετάφρασιν,Μινιόν υ πό κ. Μέρμηγκα. [Αφιερούται εις την Γερμανικήν *1. Μινιόν. Α καδημίαν κα ι την Ε ταιρείαν Goethe] Ε ν Α θήναις 21921.

1937. [Περιλαμβάνει 528 μεταφράσεις ποιημάτων και

Μετ. Η λίας Π.

Βουτιερίδης. Α θήνα,

αφιερωμα/51 2. Η Μ ινιόν. Μετ. α πό τα γερμανικά Θ άλειας Καλλιγιάννη. < Τ α παγκόσμια α ριστουργήματα> Ε κδ. «Ο κεραμεΰς» Α θήναι [1952ςμ. *3. Η Μ ινιόν. Μετ. Η λίας Βουτιερίδης. Μελέτες Ν .Ι. Λ ούβαρι - Ε. Spranger. Ε κδ. «Η ριδανός» Α θήνα [1978], 5. Μ ινιόν. Το δράμα μιας παιδούλας. Μετ. Κ. Μεραναίου, Ε κδ. Μ αρή, Α θήναι χ.χ.

Ο Γκαιτς φον Μπερλίχινγκεν με το σιδερέ­ νιο χέρι. Gotz von Berlichingen mit der eisernen Hand. [Darmastadt?] .1773.

1. Ο Γκαιτς φον Μ περλίχινγκεν με το σιδερένιο χέ­ ρι. Εισαγωγή, μετάφραση 'Α ρη Δικταίου, <100 Α θά ­ να τα 'Ε ρ γα αρ. 42> Ε κδ. οίκος Γ. Π απαδημητρίου, Α θήναι 1953.

Ράινεκε Φουξ.

Reineke Fucks, G otha 1793

1. Ράινεκε Φ ουξ (Το παραμύθι της αλεπούς). Μετάφρ. Ι.Ν. Γρυπάρη. Β ιογραφικόν σημείωμα I. Ζ ερ­ βού. «Γράμματα-Επιστήμαι-Τέχναι» Α θή να ι [1930], 2. Ράινεκε Φουξ. Η κατεργάρα η αλεπού. (Δ ια ­ σκευάστηκε για πα ιδ ιά α πό τον Α λέκο Ά γνα ντη . Την εικονογράφηση έκανε ο Πέτρος Ζαμπέλης. Ε κδ. επιμέ­ λεια Αλέκου Ά γνα ντη ). Ε κδ. Ά λκη στις. [Αθήναι 1967],

Ρωμαϊκά Ελεγεία.

Romische Elegien. Tubingen

1795.

1. Ρω μαϊκά Ελεγεία. [Μ αζί με: Ά λ εξ ις κ α ι Δώ ρα, Ο νέος Π αυσίας - Ευφροσύνη - Ξαναντάμωμα - Χέρ­ μαν κα ι Δ ω ροθέα - Α μύντας]. Π ρολεγόμενα, έμμετρη μετάφραση, αναλυτικά σχόλια Βασ. I. Λ αζανά. Ε κτυπ. Κ. Π απαδημητρόπουλος, Α θήναι 1972.

Σαίξπηρ για πάντα *1. Σαίξπηρ για π άντα, Μετ. Ά ρ η ς Δικταίος, <Μ ικρή Βιβλιοθήκη Φέξη, αρ. 1 > , Ε κδ. Φέξη, Α θήναι 1961.

Συνομιλίαι Έκκερμαν με τον Γκαίτε 1. Τ .Ρ. Eckermann: Σ υνομιλίαι Έ κκερμ αν με τον Γκαίτε. Μετ. Ν. Κ αζαντζάκη, εκδ. Γ. Φέξη, Εν Α θήνα ις 1913.

2. Τ .Ρ. Eckermann: Συνομιλίες με τον Γκαίτε. Μετ. Ν ίκος Κ αζαντζάκης. Πρόλογος Ά ρ η Δικταίου. Εκδ. Γ. Φέξη, Α θήναι 1965.

Τα ωραιότερα ερωτικά του γράμματα Τ α ω ραιότερα ερωτικά του γράμματα. Μετ. Α γ. Βασι­ λικού, Ε κδ. «Ο Κεραμεύς», Α θήναι χ.χ.

Το πράσινο φίδι.

D as M archen, 1795.

Το πράσινο φίδι. Μετ. Γιάννης Ο ικονομίδης, Εκδ. Γλάρου, Α θήνα 1944.

Τορίκουάτο Τάσο.

Torquato Tasso. Leipzig 1790.

1. Τορκουάτο Τάσο, τρα γω δία , Μ εταφρ. Π ρόλογος Ά ρ η Δικταίου, <100 Α θά να τα Έ ρ γ α , αρ. 44> Εκδ. οίκος Γ. Π απαδημητρίου, Α θήναι 1953.

Ο Γκαίτε 77 χβονών. Σχέδιο με κιμωλία του L. Sebbers

Τριλογία του Πάθους 1. Τριλογία του πάθους. «Το ωραιότερο ποίι,μα του κόσμου». Α πό τον μεγαλύτερο ποιητή του κόσμου. Α πόδοση-Ε πιλεγόμενα Νίκου Χελιώτη. Ε κδ. Μ αυρίδης, Α θήνα 1973.

2. Η τριλογία τόυ πάθους: Στο Βέρθερο, ελεγεία του M arienband - Κατευνασμός. Π ρολεγόμενα, κριτική ανάλυση, έμμετρη μετάφραση Βασ. I. Λ αζανά. Γραφ. Τ έχναι «Κλαπάκης» Α θήναι 1977.

Χέρμαν και Δωροθέα.

H ermann und D orothea.

Bin. 1797 1. Γοέθου του πάνυ: Α ρμινίου και Δ ω ροθέας Β.2. στ. 1-273, μετάφρασις ελληνική συν προστεθιμένη γερμανικώ μέλει και μεταφράσει Ρωμαϊκή μετρική Φισήρου [Fischer] [Αφιέρωση: Ε ις τον Γαληνότατον Κοντέν Κ Α Π Ο Δ ΙΣ Τ ΡΙΑ Σ, Π ροέδρου της Ελλάδος]. Giesson 1830.

2. Γοιθίου ειδύλλιον. Α ρμίνιος και Δ ω ροθέα, μεταφρασθέν υ π ’ Α υγούστου Δύρ. Εν Γώθη τη Σ αξόνω ν εκτυπωθέν δ ια Φρειδερίκου Α νδρέου Πέρθητος. Έ τει, α ω πη '. [Gotha 1878]. [Μετάφραση σε αρχαιοελληνι­ κούς δακτυλικούς εξάμετρους στίχους].

3. Α ρμίνιος και Δω ροθέα υπό Γκαίτε, μετ. εκ του γερμανικού υπό Ν. Κ ορωναίου. Χ αλκίς 1889.

4. Ε ρμάνος κα ι Δωροθέα. Κ ατά μετάφρασιν έμμε­ τρον εκ του γερμανικού υπό Κωνστ. Μ. Μέκιου. Εν Α θήναις 1905.

5. Ε ρμάνος κα ι Δωροθέα. Μετ. Κωνστ. Θεοτόκη, <Βιβλιοθήκη Εκλεκτά Έ ρ γ α , αρ. 8 > Ε κδ. Βιβλ. Βα­ σιλείου, Α θήναι [1920], 6. Χ έρμαν και Δω ροθέα. Μετ. κα ι εισαγωγή Πέτρου Π ικρού. Ε κδ. Π . Δημητράκου. Α θήνα [1944;].

7. Χ έρμαν κα ι Δωροθέα. [Μαζί με τα: Ο ι εκλεκτικές συγγένειες - Βέρθερος.] Μετ. Μ ίνας Ζ ω γράφου, εκδ. Κ οροντζής-Ράπτης, Α θήναι 1963.

8. Χ έρμαν και Δω ροθέα [Μαζί με τα: Ρω μαϊκά Ελε­ γεία . Α λέξις κα ι Δώρα. Ο νέος Π αυσίας. Ευφροσύνη.

52/αφιερωμα

ΑΠΑΝΤΑ

ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ ΒΡΑΒΕΙΟ ΝΟΜΠΕΛ

Ξαναντάμωμα. Α μύντας] Π ρολεγόμενα, έμμετρη μετά­ φραση, α ναλυτικά σχόλια, Βασ. I. Λ αζανά. Εκτυπ. Κ. Π απαδημητρόπουλος, Α θήναι 1972.

9. Χέρμαν κα ι Δωροθέα. Μετ. Π έτρος Π ικρός <Μ ικρή Λ ογοτεχνική Σ ειρ ά > Ε κδ. Θ εω ρία, [Αθήνα] 1983. Φ ά ο υ σ ί . Faust I. Faust II.

Οι ήρωες του Έσσε προσπαθούν να εντάχΟούν στο ευρό πλαίσιο του σύμπαντος, αντί να δεχτούν τον περιορισμό τους μέσα στα ασφυκτικά πλαίσια των ιστορικών κοινωνιών. Αυτή η προσπάθεια να ξεπεραστεί ο χώρος και ο χρόνος διευρύνει τη συνείδηση και οδηγεί τον άνθρωπο σε μια ατελείωτη γνωστική περιπέτεια και μια σύνθετη αντιμετώπιση της ζωής, Ο χρόνος δεν κατάφερε να μειώσει την αξία του έργου του Έσσε, επειδή βασικό του θέμα είναι η εναγώνια προσπάθεια του ατόμου να χτίσει έναν ακέραιο και αρμονικό εαυτό. ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ: Σιντάρτα Πήτερ Κάμετσιντ Ταξίδι στην Ανατολή Κνουλπ Γερτρούδη Ροσάλντε Κάτω από τον τροχό Ο λύκος της στέπας Ταξίδι στη Νυρεμβέργη Ντέμιαν Νάρκισσος gai Χρυσόστομος Το τελευταίο καλοκαίρι του Κλίνκσορ Παράξενα νέα από κάποιο άλλο άστρο Το παιχνίδι μ ε τις χάντρες Ο Βροχοποιός — Ο Εξομολογητής — Ινδική βιογραφία Το νησί του ονείρου και άλλα διηγήματα Ε Κ Δ Ο ΣΕ ΙΣ Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η Ζωοδ. Πηγής 3, 106 78 Αθήνα ® 360.32.34, 360.13.31

*1. Φάουστ. Μετ. υπό Α ριστ. Π ροβελεγγίου. Μετά φω τογραφιώ ν κα ι ξυλογραφιώ ν κατά τον Α. Κρέλιγγ. Ε ν Α θήναις πα ρά τψ εκδότη Κ αρόλφ Μπέη 1887. *2. Φαύστος. Μ εταφρασθείς εκ της γερμανικής υπό Γ. Στρατήγη. Τ υπογρ. Κ ωνσταντινίδου, Α θήναι 1887.

3. Φαύστος. Μετ. υπό Α λεξ.-Ρίζου Ραγκαβή. Στο: Ά π α ν τ α τα Φ ιλολογικά, τομ. ΙΘ , εκ του τυπογρ. Α φώ ν Π ερρή, Εν Α θήναις 1889, σελ. 3-260 4. Φάουστ. Μετ. Μ άρκου Αυγέρη. Ε κδ. Γ. Φέξη, Ε ν Α θήναις 1914.

5. Φάουστ. Τραγω δία. Μ εταφρ. Κωσταντίνου (sic) Χατζοπούλου [Αφιερωμένη στην Sanny Haggman -Χατζοπούλου] Τ υπογρ. «Εστία», Α θήνα 1916.

6. Φάουστ, τραγω δία. Μετ. Κ ωνσταντίνου Χ ατζο­ πούλου. [Αφιερωμένη στην Sanny HaggmannΧατζοπούλου] εκδ. «Ελευθερουδάκης», Εν Α θήναις 1921. *7. Φάουστ. Μετ. υ πό Α ριστ. Π ροβελλεγγίου. Εκδ. Ι.Ν . Σ ιδέρη. Α θήναι 1921.

8. Η Ελένη του δευτέρου Φάουστ. Μετ. από το Θ ρασύβουλο Σ ταύρου. Εκδ. X. Γαντάρη, Α θήναι [1925], 9. Φάουστ. Τ ραγω δία, Μετ. Κ ωνσταντίνου Χ ατζο­ πούλου. [Αφιερωμένη στη Sanny Haggman - Χ ατζο­ πούλου] Ε κδ. «Ελευθερουδάκης». Εν Α θήναις 31929.

10. Η Ελένη του δευτέρου Φάουστ. Μετ. από το Θρασύβουλο Σ ταύρου. Ε κδ. «Κύκλου». Α θήνα 21934.

11. Faust Α ' κ α ι Β ' μέρος. Κ ατά μετάφρασιν υπό κ. Μερμήγκα. Τ υπογρ. Σ .Κ . Βλαστού, Α θήναι 1935.

12. Φάουστ. Σ ε πρά ξέις πέντε. Ε ισαγωγή, μετάφρα­ ση κα ι σχόλια. Δημ. I. Λάμψα. Μέρος Β ' εκδ. Ιωανν. Δ. Κ ολλάρου, [Αθήναι] 1938.

13. Φ άουστ τραγω δία. Μετ. Κ. Χατζοπούλου με 8 hors-texte. [Αφιερωμένη στην Sanny Haggman - Χ α­ τζοπούλου] Ε κδ. Γκοβόστη [Αθήναι] 41950.

14. Φάουστ. Μετ. Κ ωνσταντίνου Χατζοπούλου. χ. εκδ. Α θήναι 1956.

15. Φάουστ. Μετ. Μάρκου Αυγέρη. Τ υπογρ. Π έ­ τρου Γιανακάκου, Α θήνα 1956.

16. Ο Φ άουστ του Γκαίτε. Μετ. με αισθητική και φιλοσοφική ερμηνεία Ι.Ν . Θ εοδω ρακόπουλου, Α θήναι 1956.

17. Ο Φ άουστ του Γκαίτε. Μετ. με αισθητική και φιλοσοφική ερμηνεία, α πό τον Ι.Ν . Θεοδω ρακόπουλο, Ε κδ. Α θήναι Η963.

18. Φάουστ. Μετ. Κ. Χατζοπούλου <Κ λασικά Π α π ύ ρ ο υ> Ε κδ. Π άπυρος Π ρεςς, Α θήναι [1972;] 19. Φάουστ. Μετ. Κ. Χατζοπούλου. < Ιδεώ δη ς Β ι­ βλιοθήκη. Σειρά Κ λασσικών> Ε κδ. Διεθνής Λέσχη Βι­ βλίου. Α θή να ι [1972;].

20. Ελένη. Κλασικορομαντική φαντασμαγορία. Υ πό Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε. Μετ. Θ ρασύβουλου Σ ταύ­ ρου <Θ εα τρική Βιβλιοθήκη> Ε ταιρεία Σ πουδώ ν Νεοελλ. Πολιτισμού και Γενικής Π αιδείας. Α θήνα 1979.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή οι Κούρδοι και τα προβλήματα διϊστορικών αναλύσεων Οι Κούρδοι. Ένας ιστορικός λαός αγνοούμενος. Αθήνα, Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα και την Απελευθέρωση των Λαών, 1985. Σελ. 140.

Οι Κούρδοι είναι ένας λαός του οποίου αγνοούμε τις απώτατες ρίζες. Ακριβώς γι’ αυτό είναι δύσκολο να αποφανθούμε αν είναι πραγματικά ινδοευρωπαϊκός ή όχι λαός. Σήμερα δεν υπάρχει μία κουρδική γλώσσα αλλά αρκετές διάλεκτοι, οι οποίες εμφανίζουν -άλλες περισσότερο και άλλες λιγότερο- χαρακτηριστικά ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Όμως αυτό μπορεί να είναι συνέπεια των πολλών επαφών με τους Πέρσες μέσα στους αιώνες. Ο βαθμός πο­ λιτισμικής επίδρασης υπήρξε μεγάλος. Ο ι Κ ούρδοι αποτελούν λοιπόν ένα φυλετικό σύνολο, άνω τω ν 20 εκ.. Ε ίν α ι όμως κατανεμημένοι κύρια σε τέσσερις χώρες (Ιράκ, Σ υρία , Π ερσία, Τ ουρκία), α πό τις οποίες σε καμία δεν σχηματίζουν πλειοψ ηφία. Α ποτελούν ωστόσο την πα μ ψ η φία στο χώρο όπου ευρίσκονται στις τέσσερις αυτές χώρες! Η διεθνής περιπλοκή γίνεται π ε ­ ρισσότερο αντιληπτή, όταν συλλογισθούμε ότι τα «κουρδικά» τμήμα­ τα αυτών των χωρών αποτελούν έναν συνεχόμενο χώρο. Η συμμετοχή τω ν Κ ούρδων σε α ντικυβερντικά κινήματα στις χώ ­ ρες αυτές είναι σαν θέμα -α π ό μό­ νο το υ - απελπιστικά περίπλοκο. Η αντιπαράθεση με την κεντρική κυ­ βέρνηση συχνά προχωρεί μέσα από συνεργασία με μία άλλη εχθρική

κεντρική κυβέρνηση! Ο ι διαφορές Ιράκ-Π ερσίας, Ιράκ-Σ υρία ς, Συρίας-Τ ουρκίας κα ι (ισλαμικής ιδιαίτερα) Π ερσίας-Τ ουρκίας π α ί­ ζουν ένα ρόλο στη σημερινή χαοτι­ κή κατάσταση του Κ ουρδικού. Η οποια δήπ οτε ξένη εμπλοκή ή κουρ­ δική συνεργασία με άλλες ανατρε­ πτικές ομάδες ή κινήσεις δίνει την τελική πινελιά. Ό μ ω ς το Κ ουρδικό δεν μπορεί να α πεμπλακεί α πό δύο καθοριστι­ κούς παράγοντες του γενικότερου μεσανατολικού προβλήματος: το γενικότερο θέμα των μειονοτήτων (θρησκευτικών ή εθνικών) είναι γνωστό σαν η «πυριτιδαποθήκη» της Μέσης Α νατολής. Η εισαγωγή εξάλλου α πό την Ε υρώ πη του 19ου κ α ι των αρχώ ν του 20ού α ιώ να της θεω ρίας του εθνικισμού, υπήρξε

εξαιρετικά καταστροφικώ ν συνε­ πειώ ν, δ ιό τι δεν είχε καμία θέση εδώ και δεν ανταποκρινόταν σε καμία α πολύτω ς ανάγκη. Μέσα σε όλη αυτή τη δια δικ α σία , οι Κ ούρ­ δ ο ι προσδέθηκαν σε άλλους εθνικι­ σμούς με αποτέλεσμα ν ’ αντιμετω ­ πίσουν σύντομα τους πρώ ην συνα­ γω νιστές σαν καταπιεστές! Ό χ ι λιγότερο περίπλοκο είνα ι το πολιτισμικό-πνευματικό σύμπαν τω ν Κούρδων: σε έναν σουννιτικό μουσουλμανικό (πλην ελάχιστων εξαιρέσεων) λαό, η απόμερη ορεινή διαβίω ση κ α ι η πολιτισμική ανταλ­ λαγή έδωσε ένα χαρακτήρα, ο οπο ίο ς σήμερα, κύρια λόγω της κοινω νικής κα ι τεχνολογικής «κα­ θυστέρησης», διατηρείται αυθεντι­ κός. Ε δώ συγκεντρώνονται στοι­ χεία α πό πα νά ρχα ιες διαφορετικές ιδεολογικές κοίτες και παλαιότερους μεσοποταμιακούς πολιτι­ σμούς: sic transit gloria mundi. Η Ελληνική Έ νωση για τα Δ ι­ καιώ ματα κ α ι την Απελευθέρωση τω ν Λαών επιμελήθηκε την έκδοση «Ο ι Κ ούρδοι, ένας ιστορικός λαός, α γνοούμενος...» (Α θήνα, 1985). Το βιβλίο προλόγισε ο Μ. Χ αραλαμπίδης κα ι τη μετάφραση (από πού;)

54/οδηγος

λέων. Ο πρόλογος δεν αφήνει αμφιβο­ λία ότι το όλο θέμα θα πα ρουσια ­ στεί μέσα α πό ένα συγκεκριμένο πρίσμα, το οποίο θα του στερήσει δυστυχώς την πολύπλευρη ενημέ­ ρωση και την επιστημονική μεθο­ δολογία. Ά λλω στε κ α ι αν δούμε το Κ ουρδικό μέσα α πό ένα διεθνιστικό πρίσμα, δεν μπορούμε να το διασυνδέσουμε με... τα ελληνο­ το υρκικά, προβάλλοντες φω τογρα­ φ ίες διαδηλώσεων στην Τ ουρκία ενάντια στην Ελλάδα! Σε μια ανά ­ λογη περίπτω ση, ή οφείλουμε ν α το συσχετίζουμε αναλύοντας τις σχέ­ σεις του κεντρικού θέματος με όλα τα επί μέρους (π.χ. Κουρδικό και περσοϊρακινός πόλεμος), ή α φή ­ νουμε κατά μέρος τις διασυνδέσεις κ α ι γενικεύσεις. Οπω σδήποτε στην σελ. 21 γίνεται ένα χονδροειδές λά­ θος, όταν συγχέουμε δύο εντελώς διαφορετικές καταστάσεις: α π ο ι­ κιοκρατία και ιμπεριαλισμός.1 Η Τ ουρκία (ή, η Οθωμανική Α υτο­ κρατορία) δεν υπήρξε ποτέ «χωρο­ φύλακας της α ποικιοκρατίας». Η α ναφορά άλλων εθνικών μειονοτή­ τω ν ήταν απαραίτητη (σ. 24) αλλά σύντομη: «Ασσύριοι» δεν υ πά ρ ­ χουν στην Τ ουρκία αλλά στο Ιράκ! Α ντίθετα, στην Τ ουρκία υπάρχουν «Σύροι» (όχι Ά ρ α β ε ς αλλά νεοαραμαίοι) κα ι «Χαλδαίοι»,· αμφό-

τεροι όροι κύρια θρησκειολογικού περιεχομένου, εφόσον οι δύο κοι­ νότητες χρησιμοποιούν συγγενή νεοαραμαϊκά ιδιώ ματα, όπω ς και ο ι «Ασσύριοι». Η κατάταξη του υλικού είναι πρα γμα τικά κάτι το δύσκολο για ένα βιβλίο σχετικά με τους Κ ούρ­ δους. Π ρέπει να αρχίσουμε α πό γεω γραφικά κ α ι γεωμορφολογικά δεδομένα για να προχωρήσουμε στην Ιστορία. Ε δώ θα προστεθεί το πολιτιστικό κ α ι πνευματικό ενδια­ φέρον μαζί με τις θρησκευτικές πε­ ποιθήσεις και τα ήθη τους. Η π α ­ ράλειψη του τεράστιου φιλοσοφι­ κού υπόβαθρου των Αχλ-ε-Χ άκ α φα ιρεί μία έντονη πνευματική διάσταση τω ν Κ ούρδων του Ζάγρου (Μ παχταράν). Ύ στερα θα έπρεπε να φθάσουμε στην Ιστορία του 20ού α ιώ να και την καταστρο­ φική είσοδο της ιδεολογίας του εθνικισμού στο χώρο της Μέσης Α νατολής. Ο υσιαστικά, οι ρίζες του κουρδικού προβλήματος σήμε­ ρα είνα ι άμεσα δεμένες με την δ υτι­ κής προέλευσής κα ι μεθόδευσης επιβολή της εθνικιστικής ιδεολο­ γία ς στους λαούς της Ο θω μανικής Α υτοκρατορίας. Ο εθνικισμός ίσως σήμαινε πολλά π ράγματα στη Δ υ τι­ κή Ε υρώ πη, στη Μέση Ανατολή όμως δεν είχε κανένα λόγο ύ πα ρ ­ ξης: το Ισλάμ α πορρίπτει κάθε ση­ μασία εθνικής, φυλετικής και

γλωσσικής διαφοράς. Σημασία στην Ο υμμάτ (μουσουλμανική κοι­ νότητα) έχει η κοινή πίστη και η Ο θω μανική Α υτοκρατορία διατη­ ρούσε ακόμα τα μεταβιβασμένα δ ι­ καιώ ματα του Χαλιφάτου. Έ ν α σημαντικό χαρακτηριστικό του κουρδικού προβλήματος είναι ότι ο κουρδικός εθνικισμός δεν εκ­ δηλώθηκε παράλληλα με τον α ρ α ­ βικό, τον τουρκικό και τον περσικό ομόλογό του αλλά καθυστερημένα, όταν εθνικαπελευθερωτικά κινήμα­ τα έπαιρναν ταυτόχρονα μορφή αντιϊμπεριαλιστικώ ν κρατών και καταπιεστικώ ν καθεστώτων (εις βάρος των εθνικών μειονοτήτων). Η παρουσίαση του θέματος κατά χώ ρα, όπου τμήματα Κούρδων ζουν, δεν πρέπει να γίνεται χωρίς τις συνεχείς διασυνδέσεις: οι ίδιοι θεωρούν σε πολλά τον αγώ να τους «κοινό». Ό λ α αυτά καλύτερα κα ­ ταταγμένα θα έπρεπε να φθάνουν σε πιο πρόσφ ατες χρονολογίες. Ε ί­ να ι περίεργο ότι για την περίοδο μετά το 1980, ενώ το Κουρδικό βρί­ σκεται σε συνεχή αναβρασμό, το βιβλίο παρουσιάζει ελάχιστα στοι­ χεία .3 Μέσα στο βιβλίο αυτό σημειώ­ νουμε πολλά λάθη: φ αίνεται ότι σαν δουλειά είναι α πό δεύτερο χέ­ ρ ι. Τ ο Α ρα ράτ (περσ. Κ οχ-ι Νούχ: κορυφή του Νώε) στα τουρκικά ονομάζεται Ά γ ρ ι Ν ταγ (όχι π ά ­ ντω ς Egri Dagh) και σημαίνει το «βουνό της λύπης». Α υτό αναφέρετα ι συγκεκριμένα -μ έσα στις μου­ σουλμανικές πα ρ α δ ό σ εις- στον Νώε (Νουχ) και την αντιπαράθεσή του με τον Κατακλυσμό: όταν μας λείπει η ισλαμική πα ιδ εία , δεν μπορούμε να ειρωνευόμαστε κατά τόσο ανόητο τρόπο, όπω ς στη σελ.

37. Ε πίση ς η πόλη «Κερμανσάχ» με­ τονομάσθηκε επί ισλαμικής κυβέρ­ νησης σε «Μ παχταράν». Το «τζίζρε» (αραβικά Ν τζαζίρεχ και όχι Ν τιεζιράχ, σημαίνει νησί) ανήκει στην Τ ουρκία και όχι στη Σ υρ ία (σ.

37). Τ ο «Ντοχούκ» (και όχι Ντεχόκ) ανήκει στο Ιράκ και όχι τη Σ υρία! Τ ο ... «Αλέππο» είναι το γνωστό στους Έ λληνες «Χαλέπι» (σ. 38). Η «Αρμπίλ» είναι τα γνω ­ στά α πό τον Μ εγαλέξανδρο « Ά ρ βηλα». Π ερίεργο πώ ς δεν αναφέρονται ο ι πα ρα πότα μοι Χαμπούρ, Κ άτω Ζ α μ π κ α ι Π άνω Ζ αμπ στην σελ. 39, εφόσον είναι κα ίριοι χώροι δράσης Κούρδων! Το λάθος στο θέμα της ιστορικής καταγωγής των Κ ούρδων (σ. 37 και σ. 43) κ α ι σύνδεσής τους με τους

οδηγος/55 Μ ήδους είναι μεγάλο. Α ν αγνοού­ με την ακριβή προέλευση των Κ ούρδω ν, γνωρίζουμε ωστόσο ότι δεν σχετίζονται καθόλου με τους Μ ήδους. Ο ι Κ ούρδοι είναι τέλος άσχετοι ως προς τους Γκουτί και Λουλλουμπί, οι οποίοι, αναφερόμενοι σε διαφορετικές εποχές μέσα σε α κκαδικά κ α ι ασσυριακά Χ ρο­ νικά , δεν είναι ωστόσο... Ινδοευρω παίοι. Α ν οι Κ ούρδοι ήλθαν σε σύγκρουση με τους... Σουμέριους (!), φύλο το οποίο εξέλιπε τόσο πρώ ιμ α, όσο γύρω στο 2050-2000 π .Χ .!, τίθετα ι σε ιδιαίτερη αμ φι­ σβήτηση. Η ιστορία των φυλών του Ζ άγρου είναι κύρια γνωστή χάρις στα Χ ρονικά των ασσυριών αυτοκρατόρω ν: ο Σαρρούκιν (Σαργώ ν), 722-705, πρώ τος υπέταξε τις δ ιά ­ φορες ετερόκλητες φυλές του Ζ ά ­ γρου, φ θάνοντας στις α παρχές του οροπεδίου (Ε κβάτανα). Ο ι τρεις διά δοχοί του έλεγχαν αδιάλειπτα την οροσειρά. Ό μ ω ς αν οι ύστερης εποχής Κ αρδούχοι, Κ ύρτιοι και (περιοχή) Γορδυηνή σχετίζονται μεταξύ τους ή με τους Κ ούρδους, είνα ι αμφίβολο κα ι -έτσ ι κι αλ­ λ ιώ ς- επιστημονικά αναπόδεκτο. Ό π ω ς εξίσου αναπόδεκτη παραμέ­ νει η εικασία απόδοσης του ασσυριακού επιθέτου «καρντού» (ισχυ­ ρός, δυνατός) σε κ ά π οια α πό τις πολλές φυλές του Ζ ά γρου.4 Εντελώς εσφαλμένο συμπέρασμα είναι ότι «η αραβική εξάπλωση... έδωσε ένα βαρύ χτύπημα»: πρ ώ ­ τον, διότι επρόκειτο για διάδοση του Ισλάμ κα ι όχι αραβική εξάπλω ­ ση (όπω ς άλλες παλαιότερα) και δεύτερον, διότι αν οι Κ ούρδοι προϋπήρχαν του 7ου μ.Χ . αι. (όπω ς φ αίνεται πιθανότατο) εξισ­ λαμίσθηκαν χω ρίς να εξαραβισθούν γλωσσικά! Α υτό τους κ α τα ­ τάσσει στην ίδια θέση με τους Πέρσες κα ι άλλους (Σελτζούκοι, Ο θω ­ μανοί, Α φγάνες, Μ ογγόλοι, Ινδοί, κ .ά .) λαούς, τους δ ια φ οροπ οιεί έ­ ντονα ωστόσο α πό το γλωσσικόφυλετικό υπόστρωμα της Μέσης Α νατολής (Α ραμαίοι - Κ όπτες Βέρβεροι), το οποίο παράλληλα με τον εξισλαμισμό του εξαραβίστηκε γλωσσικά. Μ ερικά λάθη μετάφρασης και μεταγραμματισμού5 συνδέονται με την περίεργη αποσυσχέτιση ονομά­ τω ν τουρκικών πόλεων α πό το γνώριμο β υζαντινό παρελθόν τους. Ό σ ο όμως δικαιούντα ι οι Τ ούρκοι να χρησιμοποιούν τους όρους Selanik, Iskece, Midilli, άλλο τόσο κα ι μεις μπορούμε να αναφερόμαστε

στη Μελιτηνή (M alatya), στη Θεοδοσιόπολη (Erzerum < A rz arroum: Γη τω ν Ελλήνων, στα αρ α βι­ κά ), στη Μ άργδιν (M ardin), στην Ά μ ιδ α (D inarbakir), στην Έ δεσσα Οσροκνής (U rfa), στην Δολίχη (G aziantep), στην Α ντιόχεια (Antakna και H atan) κ α ι στη Σεβαστεία (Sivas). Στη βιβλιοκριτική αυτή πρέπει να εντάξουμε δύο πρόσφ ατες π α ­ ρουσιάσεις του θέματος στον πε­ ριοδικό τύπο. Στην κατά τα λοιπά αξιόλογη παρουσίαση του Γ. Χρυσοβέργη στο «Τέταρτο» (Μ άρτης, 1986) σημειώνουμε ότι ο ι περιθω ­ ρια κ ο ί «λάτρεις του Σατανά», οι Γ ια ζιντί δεν πιστοποιούν καμία επιβίωση προμουσουλμανικών λα­ τρειώ ν φω τιάς6 μέσα στους μου­ σουλμάνους Κ ούρδους. Ο ι Γιαζιντί έλκουν τον μίτο της καταγωγής το υ ς α πό τον κόσμο της «Γνώσης» κα ι του Μ ανιχεϊσμού. Σε ένα πολι­ τιστικού χαρακτήρα έντυπο δεν επιτρέπεται α ναφορά με «αραβικά κολλυβογράμματα», δ ιό τι τα κουρ­ δικ ά στη Σ υρ ία , το Ιράκ κ α ι την Π ερσία γράφονται σε α ραβικούς χαρακτήρες: δεν πρόκειται για επι­ βολή άλλης γλώσσας ή γραφής (δεν σώ ζονται παλιότερα κουρδικά κεί­ μενα). Το γεγονός ωστόσο της τρι­ πλής γραφής (αραβικοί, λατινικοί στην Τ ουρκία και κυριλλικοί στην Ε Σ Σ Δ , χαρακτήρες) θα έπρεπε να μνημονευθεί, όπω ς και οι διαφορε­ τικές κ ουρδικές δ ιάλεκτοι. Μ ια π ο ­ λεμική δεν πρέπει ωστόσο να μας παρασύρει: στην Π ερσία εκδίδοντα ι κουρδικά περ ιο δικά (το «Σερονέ» στη Σ ανα ντά ζ)7 και στο Ιράκ διδάσκονται κουρδικά στα πα νεπι­ στήμια. Το κουρδικό στην Τ ουρκία είνα ι πολύ πιο περίπλοκο θέμα από όσο ο ι Έ λληνες ασχολούμενοι (;) με το θέμα μπορούν να φαντασθούν: πώ ς ο κυριότερος θεω ρητι­ κός του παντουρανισμού στην Τ ουρκία, Zina G okalp, ήταν Κούρ­ δος; Στην Ισλαμική Π ερσία το κουρδικό γίνετα ι εξίσου περίπ λο­ κο, αντίθετα με τις σ. 74-75 του βι­ βλίου: π ά ρ α πολλοί πιστοί Κούρ­ δοι βλέπουν την ανέλιξη τω ν δ ι­ καιωμάτω ν τους μέσα στα πλαίσια της Ο υμμάτ (μουσουλμανική κοι­ νότητα), η οπο ία αποτελεί έναν σα­ φή διεθνισμό μέσα στο Ισλάμ. Ο ι όψ ιμοι μαρξιστές δεν πρέπει να μετατρέπονται σε εθνικιστές μπροστά στην περίπτω ση του Ισλάμ, θρη­ σκείας έντονα «διεθνιστικού» χα ­ ρακτήρα! Το άρθρο του X. Α νδρέου για το τουρκικό Κ ουρδιστάν

πλαίσιο ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΔΟΞΙΑΔΗ: Βίος Παράλληλος. Αθήνα, Άγρα, 1985. Σελ. 64. Π ΡΟ Κ Ε ΙΤ Α Ι για μια ιστορία-μίμηση κ α ι π α ρ ω δία μεγαλυναρίων αγίω ν που εξελίσσεται στα πρώ τα χριστιανικά χ ρόνια. Υ πάρχει διά χυτο χιούμορ πά νω στο καλό και στο κακό και στον καμβά της ιστορίας το υ ζεύγους όπου ο μεν ά ντρας γίνετα ι ασκητής κ α ι η γυνα ίκα π όρνη για να ,ανασμίξουν και να αγιοποιηθούν. Σ το τέλος, η φ αντασία επεμβαίνει ορμητικά κ α ι τό παράξενο της πλοκής εμπλέκεται με μια γνώση της εποχής εκείνης αρκετά απτής. Π ρόκειται για βιβλίο γραμμένο με μεράκι, όπω ς με μεράκι έχει γίνει και η εικονογράφησή του σε ξεχωριστό τομίδιο α πό τον ζω γράφο Γιώργο Χατζήμιχάλη. Σε ό ,τι δε α φορά την έκδοση, πρόκειται για μια ακόμη α πό τις πολυτελείς εκδόσεις της Ά γ ρ α ς , που απευθύνεται κυρίω ς σε συλλέκτες του είδους.

ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΣΤ: Διαβάζοντας. Μετ.: Πέτρος Παπαόόπουλος, Κώστας Τσιταράκης. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ. 92. Σ ΤΟ βιβλίο αυτό ο Μαρσέλ Προυστ συζητά τις απόψεις του Ά γγλ ο υ αισθητικού του «Βρασμένου αιώ να Τζω ν Ράσκιν σχετικά με την ανάγνωση. Το κείμενο αυτό είναι γραμμένο στα 1905 και κυκλοφόρησε στον τόμο «Μιμήσεις κ α ι Α νάλεκτα». Ο πω σδήποτε προοιω νίζει το μειέπειτα έργο του μεγάλου συγγραφέα μες α πό τη γοητεία

56/οδηγος στον «Σχολιαστή» (Α ύγουστος 1985) π α ίρ νει μια πολεμική δ ιά θε­ ση, η ο ποία δίνει εξω πραγματικές διαστάσεις. Δ υστυχώ ς α πό την ελληνική βι­ βλιογρ α φ ία απου σιάζει ένα αντι-

κειμενικό βιβλίο ή άρθρο κάποιου σοβαρού μελετητή, ο ο πο ίο ς θα εγνώ ριζε τα πρ ά γμα τα α πό πρώ το χέρι. Α υτός όμως θα αντιμετώ πιζε σοβαρές δυσκολίες, ώστε να κ α τα ­ φέρει να αποσυνδέσει το θέμα α πό

τις ελληνοτουρκικές δια φ ο ρ ές και να το παρουσιάσ ει έξω α πό κάθε τυχόν επιπρόσθετο -ιδ εο λ ο γικό ή εννο ιο λο γικό - πρίσμα.

Σημειώσεις

3. To Bulletin de liaison et d’information του Institut Kurde de Paris είναι χρή­ σιμο από αυτή την άποψη, εφόσον μας δίνει μία αρκετά καλή μηνιαία αποδελτίωση του διεθνούς τύπου και ψηφισμάτων ή διακηρύξεων οργανι­ σμών και επιτροπών.

4. Οι πολλαπλές επιστημονικές υποθέ­ σεις και προσπάθειες συμπιλήματος του ιδιαίτερου εθνικού όρου «Κουρμάντζ» («Κούρδοι» στα κουρδικά), όπως παρουσιάζονται μέσα στο ση­ μαντικό και πάντοτε επίκαιρο έργο του ρώσου (και όχι «σοβιετικού», όπως λαθεμένα αναφέρεται στο «Τέ­ ταρτο», Μάρτης, 1986) Basilii Nikiti-

ne„ Les Kurdes (Editions d’Aujourd’hui, Paris, 1955, σελ. 2-18), δεί­ χνουν ότι ελλείψει στοιχείων τα ερω­ τήματα θα μείνουν επί μακρόν ανα­ πάντητα.

5. «Ραουαντούζ» στη σ. 44, «Μόσουλ» στη σ. 46, «Ντιγιάρμπεκιρ» στη σ. 54, «Καμισλίγιε» στη σ. 57, «Βελούχοι» στη σ. 60, «Κασρ-ε Σρίν» στη σ. 72, «Χουζεστάν» στη σ. 74, «Χανκίν» στη σ. 84, κ.ά.

6. Αυτά ωστόσο βρίσκονται στους ση­ μερινούς Ζωροάστρες (περσ. Ζαρντοστί).

7. Αντίθετα με τη σελ. 41 του βιβλίου και το «Τέταρτο» (Μάρτης, 1986).

1. Βλέπε στο σχετικό με το θέμα βιβλίο Les Kurdes et le Kurdistan, εκδ. Peti­ te Collection Maspero, Paris, 1984, υπό την επίβλεψη του Girard Chaliand, όπου (σ. 123) γίνεται μία σω­ στή παρουσίαση αυτών των όρων και των επιπτώσεων τους.

2. Οι Αχλ-ε-Χάκ, σιίτες αντί σουννίτες, όπως η παμψηφία σχεδόν των Κούρ­ δων, παρουσιάζονται λαμπρά μέσα στο βιβλίο του Nur Ali-shah Elahi (εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια του Dr. Μ. Mokri), L’ Esoterisme Kurde, 0d. Albin Michel, Paris, 1966.

Κ Ο ΣΜ Α Σ Μ ΕΓΑ Λ Ο Μ Μ Α ΤΗ Σ

θεωρία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής Α.Μ . ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΥ: Κριτική της αρχιτεκτονικής θεωρίας. Θεσ­ σαλονίκη, University Studio Press, 1985. Σελ. 244.

Ο «λόγυς» για την αρχιτεκτονική όχι μόνο εμπλουτίζεται ολοένα και περισσότερο με νέο υλικό, αλλά έχει ήδη φτάσει σε βαθμό πολυπλοκότητας τέτοιο ώστε δικαιολογημένα πλέον κατατάσσεται σε πολλές, λίγο πολύ διακεκριμένες μεταξύ τους, κατηγορίες: Ανα­ πτύσσεται λόγος για την ιστορία της αρχιτεκτονικής, για τη θεω­ ρία της αρχιτεκτονικής, για την κριτική των αρχιτεκτονικών εφαρ­ μογών ή την κριτική των θεωριών της αρχιτεκτονικής, καθώς επί­ σης και για τις μεθόδους του σχεδιασμού, για τον προγραμματι­ σμό κ.τλ. Ό πω ς είναι φυσικό, η γόνιμη αυτή φάση στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής σκέψης αντικαθρεφτίζει αλλά και προκαλεί αυξημένη προσοχή και προβληματισμό στον τομέα της επιστήμης και της μεθόδου, τόσο ανάμεσα στους ίδιους τους σχεδιαστές του δομημένου περιβάλλοντος - αρχιτέκτονες, πολεοδόμους, παρά­ γοντες κρατικών οικιστικών φορέων κτλ. - όσο και ανάμεσα στους θεωρητικούς της αρχιτεκτονικής, ιστορικούς, κοινωνιολόγους, φι­ λοσόφους της αισθητικής, μεθοδολόγους, κριτικούς... Είναι προ­ φανές ότι δεν μπορεί παρά να ελκύει και την ιδιαίτερη προσοχή όσων είναι επιφορτισμένοι με την εκπαίδευση του αρχιτέκτονα.

οδηγος/57 Σ ’ αυτά τα πλα ίσια ο συγγραφέας Α .Μ . Κωτσιόπουλος, πανεπιστη­ μιακός δάσκαλος ο ίδιος σε αρχιτε­ κτονική σχολή, αναπτύσσει την πολλαπλή του φιλοδοξία: να συν­ θέσει μια μελέτη η οποία , α πό τη μια μεριά ω ς διδα κτικό κείμενο να καλύπτει «καταξιωμένες» κατά το δυνατόν περιοχές γνώσης, κα ­ τάλληλες για τη στέρεα γνωσιολογική βάση του προπτυχιακού και μεταπτυχιακού φοιτητή- α πό την άλλη μεριά, ω ς κριτικό δοκίμιο, να ανατέμνει κριτικά τα πολλαπλά ζη­ τήματα της αρχιτεκτονικής θεωρία. Μ ια τρίτη διάσταση εμφανίζεται επιπλέον στις προθέσεις του συγ­ γραφέα: να συνθέσει κά π οια συμ­ π εράσματα που , πέρα α πό τη θεω ­ ρητική κα ι εκπαιδευτική τους χρη­ σιμότητα, θα μπορούσαν να α π ο ­ δ ειχτούν χρήσιμα ακόμα κα ι - για ­ τί όχι; - στον τομέα της εφαρμογής της αρχιτεκτονικής. Ε γχείρημα προσεκτικά κ α ι σεμνά διατυπω μέ­ νο α πό τον πρόλογο ήδη της μελέ­ της, αρκετά φιλόδοξο, ωστόσο, σε σχέση κα ι με τις δυσκολίες που π α ­ ρ ουσιάζει και με τις αντιφάσεις που, ενδεχομένως, περικλείει. Η εργασία «αποτελεί μια νέα γραφή», όπω ς μας πληροφορεί ο συγγραφέας, κά π οια ς προγενέστε­ ρης δουλειάς του. Ε κτός α πό τον πρόλογο και κά π οια υποβοηθητικά συμπληρωματικά στοιχεία (συντομογραφίες κτλ.) περιλαμβάνει ένα πρώ το μέρος ως εισαγωγή, δυο επόμενα διακεκριμένα μέρη, το 2ο κ α ι το 3ο, ω ς κύριο σώμα του β ι­ βλίου, τον επίλογο και, τέλος, μια δεκαοχτασέλιδη βιβλιογραφ ία. Στην εισαγωγή, το ζήτημα των σημερινών τάσεων της θεω ρίας της αρχιτεκτονικής τοποθετείται στη φάση της υπέρβασης του Μ οντέρ­ νου Κ ινήματος, το οποίο σφράγισε ολόκληρη την πνευματική και καλ­ λιτεχνική παραγω γή του 20ού α ιώ ­ να. Π ρόκειται για εκείνες τις τά ­ σεις της αρχιτεκτονικής που - β ια ­ στικά και πολύ γενικευτικά, κατά το συγγρα φέα - χαρακτηρίζονται ω ς «μεταμοντέρνες». Μέσα α πό μια διάθεση προσέγγισης αυτών των μεταμοντέρνων τάσεων, επισημαίνεται το γεγονός ότι αυτές α να ­ πτύσσονται όχι αυτόνομα, αλλά α να φορικά πάντοτε προς το Μ ο­ ντέρνο Κίνημα. Ο ι π ρω τοπόροι δη­ λαδή του «μεταμοντέρνου» επιχει­ ρούν να κατοχυρω θούν κ α ι να επι­ βληθούν όχι τόσο με τη «μέθοδο» τω ν διακηρύξεω ν κ α ι τω ν μ ανιφέ­ στων, που τόσο καλά γνωρίσαμε

στο πα ρελθόν, όσο με τη -θεω ρ η τι­ κή κα ι άλλη- υποστήριξη της α π ο ­ τυ χία ς του Μοντέρνου Κ ινήματος κ α ι με τις προτάσεις διεξόδου α πό τα προβλήματα που αυτό δημιούρ­ γησε. Σ ημειώ νεται συγκεκριμένα ότι: «Π ρόκειται σαφώ ς για μιαν αρχιτεκτονική πρακτική που δε στηρίζεται τόσο στις ίδιες τις δ υνά ­ μεις της αλλά στην πρόθεση της ανατροπής ενός διάχυτου κανόνα». Ε πιπλέον, υπενθυμίζεται η γνω ­ στή σε όλους τους σχετικούς αλή­ θεια ότι το αντικείμενο της αρχιτε­ κτονικής πάντοτε αποτελούσε και α ποτελεί σημείο συνάντησης πολ­ λών προσεγγίσεων, καθώ ς ο κτι­ σμένος χώρος «αποτελεί αντικείμε­ νο της φυσικής... αντικείμενο της κοινω νιολογίας κ α ι της σημειωτι­ κή ς... αντικείμενο της εργονομίας, της περιβαλλοντικής ψ υχολογίας, της ψυχολογίας τω ν δια π ροσ ω π ι­ κών σχέσεων κ α ι της (ψ υ χ ο κ ο ιν ω ­ νιο λο γία ς... αντικείμενο της πολι­ τικής οικονομίας, της οικολογίας αλλά κ α ι της επιχειρησιακής έρευ­ νας». Το δεδομένο αυτό δεν παύει να έχει, κατά το συγγραφέα, επι­ πτώσεις (συνέπειες εν γένει θα λέ­ γαμε, ίσως, σωστότερα) κ α ι στη θεω ρία της αρχιτεκτονικής: Έ χ ε ι ω ς αποτέλεσμα να ενισχύεται η ευ­ ρύτητα, η πολλαπλότητα, η πολυμέρεια της αρχιτεκτονικής θεω­ ρ ία ς, αλλά κα ι η «ευκινησία» της, η ευκολία δηλαδή με την ο πο ία πρ ο ­ χωρεί σε επιστημονικά «δάνεια» α πό συγγενείς της επιστήμες και σε θεω ρητικούς ή πρακτικούς αυτοσχεδιασμούς. Γι’ αυτό κα ι υ πο ­ γραμμίζεται το γεγονός ότι α πο υ ­ σιά ζει ένα α πό κοινού αποδεκτό «παράδειγμα», ένα α πό κοινού αποδεκτό πρ ότυπο, στην ίδια τη θεωρητική σκέψη της αρχιτεκτονι­ κής. (Ωστόσο, μια και η εργασία αυτή απευθύνεται και σε φοιτητές αρχιτεκτονικής κα ι γ ια να αποτρέπο ντα ι ενδεχόμενες παρανοήσεις κ α ι ανησυχίες τους, θα ή ταν ίσως ενδεδειγμένο να τονιζόταν ότι, εκτός α πό την α ρχιτεκτονική, κι άλλες επιστήμες έχουν παρόμοια προβλήματα. Η κοινω νιολογία λ.χ. δεν είχε ποτέ, ούτε και αυτή, ένα «παράδειγμα», είχε πάμπολλα· ας θυμηθούμε τον Bottom ore που σχο­ λιάζοντας τον Kuhn έγραφε ότι: « Σύμφωνα με τη θεω ρία του Kuhn δεν εμφανίστηκαν πραγματικές επιστημονικές επαναστάσεις στην κοινω νιολογία, για τί κανένα α πό τα στά δια της εξέλιξής της δεν χα ­ ρακτηρίζεται α πό την παγκόσμια

της γραφής, των πραγμάτων που έφυγαν ανεπιστρεπτί κα ι φω τίζει μιαν άλλη εποχή. Α ς δούμε ένα μικρό απόσπασμα: «Μ ια τρα γω δία του Ρακίνα, ένας τόμος α πό τα απομνημονεύματα του Σ αιν Σ ιμόν, μοιάζουν με ω ραία πράγματα που δεν ξανα γίνοντα ι. Η γλώσσα με την ο πο ία τα σμίλεψαν οι μεγάλοι καλλιτέχνες, με μια ελευθερία ,που βοηθά να λάμπει η αβρότητά τους και να ξεπροβάλλει η έμφυτη δύναμή τους, μας συγκινεί όπω ς η θέα μερικών μαρμάρων, ασυνήθιστων σήμερα, που δούλευαν οι πα λιοί τεχνίτες». Έ ν α αστραφτερό κομμάτι.

ΑΝΤΡΕΑ ΚΑΡΑΝΤΩΝΗ: Μ ια φυσιογνωμία και μια εποχή. Αθήνα, Ελληνικό λογοτεχνικό και ιστορικό αρχείο, 1985. Σελ. 152.

ΚΟ Μ Μ Α ΤΙΑ γραμμένα για το πολυσχιδές έργο του ακαδημαϊκού Π έτρου Χάρη, που έχουν συγκεντρωθεί και αναπλαθεί μες στο χρόνο από τον γνωστό κ ριτικό. Μες α π ’ τις μελέτες που συγκροτούν το βιβλίο, κρίνεται ο Χ άρης τόσο ω ς διηγηματογράφος όσο κα ι ω ς στοχαστής, κριτικός και δοκιμιογράφος. Το βιβλίο προλογίζει ο ποιητής Δ .Π . Π α πα δίτσα ς π ου ανάμεσα στ’ άλλα επισημαίνει π ω ς ανέλαβε να προλογίσει «ένα μεγάλο μέρος α πό τα πιο χαρακτηριστικά εμπνευσμένα κριτικοδοκιμιακά κείμενα για την πρωτεϊκή μορφή ενός από τους κορυφαίους της λογοτεχνίας μας, του Π έτρου Χ άρη, γραμμένα α πό έναν επίσης κορυφαίο Κ ριτικό-ανάμεσα στους τρεις ή

58/οδηγος παραδοχή ενός κα ι μόνο πα ρ α δείγ­ ματος, δηλαδή ενός θεωρητικού προτύπου που στη συνέχεια να ανετράπη γ ια να αντικατασταθεί α πό ένα άλλο εξίσου γενικά πα ρ α ­ δεκτό παρά δειγμ α , όπω ς συνέβη στις φυσικές επιστήμες». - Τ.Β.

B ottom ore, Sociology, 1971, σελ. 36 και I. Λ αμπίρη-Δ ημάκη, Η κοινωνιολογία κα ι η μεθοδολογία της, 1986, σελ. 50). Μ ’ αυτές τις εισαγωγικές π α ρ α ­ δοχές προχωρεί η ανάπτυξη του μέρους α υτού, όπου ο συγγραφέας ασχολείται με το σώμα, με το κόρπου ς της αρχιτεκτονικής σκέψης και επιχειρεί να οριοθετήσει αυτό το σώμα επιστημολογικά. Γίνεται, πρώ τον, αναφορά στον γραπτό λό­ γο για την αρχιτεκτονική, και συ­ γκεκριμένα σε κάποιους α πό τους κυριότερους εκπροσώ πους του του 20ού αιώ να. Δ ιακρίνονται καταρχήν τέσσερις επιμέρους περ ιο ­ χές στο σύνολο της αρχιτεκτονικής σκέψης, που τείνουν σήμερα να κ α ­ ταξιω θούν: Η «ιστορία», η «θεω­ ρία», η «κριτική» και η «μεθοδολο­ γία σχεδιασμού». Τ αυτόχρονα ό­ μως σημειώνεται α φενός το μη α υ ­ στηρά καθορισμένο περιεχόμενο τω ν περιοχώ ν αυτών, αφετέρου οι αμοιβαίες επικαλύψεις που π α ρ α ­ τηρούνται ανάμεσα στην ιστορία κα ι τη θεω ρία, τη θεω ρία κα ι την κριτική κ.ο.κ. (Στο σημείο αυτό ίσως βοηθούσε το συγγραφέα η χρήση κάποιου πιο εκλεπτυσμένου εννοιολογικού εργαλείου, όπω ς θα ήταν λ.χ. η διάκριση θεω ρίας και θεώρησης, μεθοδολογίας κα ι μεθό­ δου, μεθόδου και τεχνικής αντί γε­ νικής «τεχνικής» κ.ο.κ.). Ωστόσο, οι περιοχές αυτές π α ­ ρουσιάζονται επιγραμματικά αλλά με πληρότητα κα ι συστηματικότη­ τα. Έ τσ ι, κατά την ιστορική λ.χ. προσέγγιση της αρχιτεκτονικής, το έργο τω ν παλαιότερω ν ιστορικών της α ρχιτεκτονικής, του A . Choisy, του Β. Fletcher, του Ν. Pevsner, του S. Giedion, του Β. Zevi κα ι άλ­ λων, δικαιολογημένα κατατάσσεται στην «ιστοριογραφικού τύπου» ιστορία της αρχιτεκτονικής («ιστο­ ρία αρχείου» τη θέλει ο συγγρα­ φέας). Α ντιθέτως, οι νεότεροι ι­ στορικοί της αρχιτεκτονικής που αναζητούν κα ι συσχετίζουν τους βαθύτερους νόμους που διέπουν τα φαινόμενα στο ξετύλιγμα της ιστο­ ρ ία ς - ο Μ. Tafuri, ο μεταγενέστε­ ρος S. Giedion, ο A mos R appoport κ.ά . - τοποθετούνται σε ξεχωριστή κατηγορία· και είναι οπω σδήποτε

εύλογη η διάκριση αυτή α πό την πλευρά του συγγραφέα. (Η ίδια διάκριση εμφανίζεται άλλωστε κα ι σε ολόκληρο το αντικείμενο της ιστορίας κ α ι όχι μόνο στην ιστορία της α ρχιτεκτονικής, πράγμα που θα ήταν χρήσιμο, ίσως, να αναφερ­ θεί). Το ίδιο συστηματικά εμφ ανίζο­ ντα ι τα πράγματα ως προς τη θεω­ ρ ία της αρχιτεκτονικής. Ε ύστοχα το νίζετα ι ότι άλλες α πό τις θεωρίες της αρχιτεκτονικής εκκινούν α πό την αρχιτεκτονική πρακτική (τις εφαρμογές) κα ι επινοούνται κατά κανόνα α πό αρχιτέκτονες, ενώ άλ­ λες χρησιμοποιούν πρό τυ πα από άλλες, «συγγενείς» επιστημονικές περιοχές. (Να μια ευκαιρία, νομί­ ζω , να τονιζόταν η «διεπιστημονικότητα» τω ν επιστημονικών ερευ­ νώ ν, «πανάκεια» κατά την περα ­ σμένη - αλλά και κατά τη σημερινή - δεκαετία). Μ ’ αυτή πάντω ς την έννοια μνημονεύονται εργασίες του G . de Saussure, του R. Barthes, του J. Baudrillard ή του Α .-Φ . Λ αγόπουλου στον τομέα της γλωσσολο­ γία ς κα ι της σημειωτικής, εργασίες του R. Ledrut κ α ι του U . Eco στον τομέα της κοινωνιογλωσσολογίας, ό πω ς επίσης αναφέρονται και σύγ­ χρονες «σχολές», που αποσκοπούν σε μια αυτόνομη εξήγηση των α ρ χι­ τεκτονικώ ν φαινομένων: η συντα­ κτική, η σημειωτική, η φαινομενο­ λογική σχολή κτλ. Σε ό ,τι αφορά τέλος τον προγραμματισμό και το σχεδιασμό του κατασκευασμένου περιβάλλοντος, η σύντομη ανα φ ο ­ ρά τω ν μεθόδων κλείνει με τη «συμμετοχική σχεδιαστική δ ια δ ι­ κασία», για την ο ποία , δικ αίω ς κα ­ τά τη γνώμη μου, ο συγγραφέας κάνει ιδιαίτερη μνεία. Ό λ ε ς αυτές ο ι αναφορές στους κύριους εκπροσώ πους κα ι στις σχολές της διανόησης για την α ρ χι­ τεκτονική συναρτώ νται με ευρύτε­ ρ α ρεύματα της διανόησης, με την ιστορικο-υλιστική διαλεκτική σκέ­ ψη , τη σχολή της Φραγκφούρτης και τον Althusser, το στρουκτουρα­ λισμό, τη φαινομενολογία, τον Popper και τον Kuhn, και παρ ο υ ­ σιάζονται σε αυτοτελές υ ποκεφά­ λα ιο, όπου εμφ ανίζονται κ α ι κά ­ πο ιες α πόπειρες για να οριοθετηθεί επιστημολογικά ένα πλαίσιο για την αρχιτεκτονική. Β έβαια, είναι εκ των πραγμάτων άχαρη δουλειά να συμπυκνώ νονται φιλοσοφικά δ ιανοητικά ρεύματα σε μερικές σε­ λ ίδες κα ι επιπλέον δεν ξέρω α ν δεν θα έπρεπε το κεφάλαιο αυτό να

προηγείται α πό το προηγούμενό του. Ωστόσο, ο συγγραφέας π α ­ ρ ουσιάζει εύγλωττα τις σύγχρονες τάσεις, «πετώντας» έξυπνα α πό τον P opper στον Kuhn ή στον Feyerabend, και δίνοντάς μας το επιστη­ μολογικό «κλίμα» που τάραξε την «ήρεμη κυρια ρχία του θετικισμού». Η διασύνδεση λοιπόν, της α ρχιτε­ κτονικής με ορισμένες θεωρητικές πα ρα δοχές εξετάζεται κα ι με τη βοήθεια τριώ ν παραδειγμάτω νκειμένων τα ο πο ία αντλούν τη μέ­ θοδό τους απευθεία ς α πό βασικά επιστημολογικά ρεύματα και κυ­ ρίω ς τω ν Lakatos και Kuhn. Π ρό­ κειται για την άποψη του Π . Τζώ νου για την εξέλιξη της θεω ρίας της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, για την άποψη του S. A nderson κ α ι της ο μάδας H TC/M IT για τις «συμβά­ σεις» και τους «κανόνες» στην α ρ ­ χιτεκτονική κ α ι τέλος γ ια την έρευ­ να του J.P . Bonta σχετικά με τις κριτικές του περιπτέρου του Mies van der Rohe στη Βαρκελώνη. Τ ο επόμενο, με αριθμό 3, μέρος της εργασίας αναφέρεται σε μια σειρά α πό τρέχουσες θεω ρίες της αρχιτεκτονικής και σε κά π ο ια εν­ δεικτικά π α ρ α δείγμ α τα - το αντι­ λαμβανόμαστε εξαρχής α πό τον τίτλο του μέρους αυτού, αλλά όχι κ α ι α πό κάποιον πρόλογο εφόσον τέτοιος... δεν υπάρχει. Επιχειρείτα ι πά ντω ς τόσο μια συνοπτική π α ­ ρουσίαση όσο κα ι μια κριτική θεω­ ριώ ν κ α ι παραδειγμάτω ν. Κάτω α πό τον τίτλο της ολιστικής πρ ο ­ σέγγισης παρουσιάζονται με κριτι­ κό βλέμμα οι α πόψ εις του Ch. Norberg-Schulz, ιστορικού κ α ι κριτι­ κού της αρχιτεκτονικής, ενώ από την άλλη μεριά στη συνέχεια α να ­ λύονται παραδείγμ ατα αναλυτικών προσεγγίσεω ν, συγκεκριμένα των Hillier-Leam an, Bonta κ α ι Broodbent. Ξεχωρίστή θέση άλλωστε κρα τά ο Ch. Alexander, που υπήρ­ ξε οπω σδήποτε μια α πό τις πιο α ­ ντιπροσω πευτικές φυσιογνωμίες στο χώρο της μεθοδολογίας του σχεδιασμού, της δεκαετίας του ’60. Μ έσα α πό τις «Σημειώσεις γ ια τη σύνθεση της μορφής» κα ι το «Μια πόλη δεν είναι δέντρο», παρουσιά­ ζεται η σκέψη κα ι η μέθοδος του A lexander. Α λλά κυρίω ς με το πέ­ ρασμα α πό τα πα ρα πάνω σ»η «Γλώσσα των προτύπω ν» κα ι στο «Π είραμα του Ό ρεγκο ν» επιδιώ κε­ τα ι όχι μόνο η ανάλυση αλλά κ α ι η κριτική στη συνολική πορεία του έργου του A lexander, η ο ποία άλ­ λωστε καλύπτει κα ι ολόκληρο ένα

οδηγος/59 εικοσασέλιδο υποκεφάλαιο. Α φήνοντας την προσεκτική, σε β άθος μελέτη της εργασίας - αλλά κα ι του επιλόγου όπου πα ρουσιά ­ ζοντα ι οι προσω πικές α πόψ εις του συγγραφέα - σε όσους έχουν ιδια ί­ τερα θεω ρητικά ενδιαφέροντα, θα επεσήμαινε κανείς οπω σδήποτε την πολλαπλή οπτική μέσα α πό την ο πο ία εξετάζονται όλα τα θέματα που πραγματεύεται το βιβλίο. (Πολλές φορές βέβαια, η ορολογία, α πό επιστήμη σε επιστήμη, δη­ μιουργεί ερωτηματικά. Λ .χ. τα «πρότυπα» για το σχεδίασμά του κτισμένου χώρου, που φ αίνεται πω ς προέρχονται α πό κ ά π οια νοητικά κατασκευασμένα μοντέλα, εί­ να ι άραγε το ίδιο πρά γμα με τα «στερεότυπα» που αναφέρονται π ιο κάτω , με την έννοια που τους δίνει η κοινω νιολογία; κ .ο.κ .). Ε υ ­ ρύτερα, άλλωστε, νομίζω ότι δεν θα έβλαφτε μια αναλυτικότερη π α ­ ρουσίαση αλλά κ α ι διευκρίνιση βα­ σικών εννοιών (όπω ς, για π α ρ ά ­ δειγμα, της επιστημολογίας ή της μεθοδολογίας) για τις οποίες, στο κάτω κάτω, τόσες κ α ι τόσες α πό ­ ψ εις υπάρχουν - καθώ ς μάλιστα το βιβλίο απευθύνεται κυρίω ς σε φ ο ι­ τητές... Ε πίσης, χρήσιμη θα ήταν μια «τιτλοφόρηση» τω ν υ ποκεφα­ λαίω ν, δεδομένου μάλιστα ότι και η γλώσσα δεν βοηθά πολύ στην κα ­

τανόηση του κειμένου: σωστή και προσεγμένη, α πό όσο μπορώ να κρίνω , α πό άποψη γραμματικής κ α ι σύνταξης, αρκετά ιδιόρρυθμη ωστόσο, στη δομή κ α ι το ύφος της. Π α ρά τις δυσκολίες, ο συγγρα­ φ έα ς κινείται με άνεση στο χώρο αυτό των θεω ριώ ν κ α ι της επιστη­ μολογίας. Ε πιπλέον, χαρακτηρίζε­ τα ι α πό το γνώρισμα ότι «κρατά τις αποστάσεις του»: ω ς αυστηρός, προσεκτικός ανατόμος δεν προχω ­ ρεί ποτέ πέρα α πό εκεί όπου είναι σίγουρος, και γ ια τις αμφιβολίες του ακόμη. Α υτό, γ ια άλλους είναι θετικό στοιχείο μιας κριτικής και για άλλους όχι. Ε ίν α ι θετικό για τί δ ια σφ α λίζει την επιστημονική νη­ φ αλιότητα - που τόσο σπανίζει στην εξέταση τω ν θεμάτων. Α πό την άλλη όμως μεριά, η έλλειψη μιας «άποψης», μιας συγκροτημέ­ νης στάσης α πέναντι στο πο λ υ διά ­ στατο φαινόμενο της δόμησης του χώ ρου, δεν αποστερεί τά χα την κριτική α πό την έμπνευση, την εμ­ βάθυνση, τη δημιουργία συνθηκών διαλόγου, τη δυνατότητα, τελικά, προσέγγισης της «αλήθειας»; Θ α τα ίρ ια ζε λοιπόν περισσότερο, κατά τη γνώμη μου, ως τίτλος στη σοβα­ ρή αυτή μελέτη: αντί της «κριτικής της αρχιτεκτονικής θεω ρίας», η «κριτική παρουσίαση της α ρχιτε­ κτονικής θεωρίας». ΒΙΚΑ Δ. ΓΚ ΙΖΕΛ Η

τέσσερις, πιστεύω , που έχει να επιδείξει η σύγχρονη Ε λλάδα - το ν Α ντρέα Καραντώνη που πρόσφ ατα μας έλειψε».

ΟΛΓΑΣ ΒΟΤΣΗ: Π ήλινο σχήμα. Αθήνα, Αστρολάβος / Ευθύνη, 1985. Σελ. 112. Η δωδέκατη συλλογή μιας δόκιμής πο ιή τρ ια ς με πολλές καταθέσεις γύρω α πό το θέμα της ύ παρξης, μιας ποιήτριας που πά ντα βρίσκεται σε ανώ τερα στά δια τέχνης, στην κόψη της ζω ής κα ι του θανάτου. Κ αι εδώ συναντάμε μια ερωτική διάθεση πρ ο ς το θείο κα ι μια ατμόσφαιρα μεταφυσική: (Τα λευκά κρίνα θάλλουνε μες στον ύπνο μας, -μ ες στων αμετανόητων ποιητώ ν τα όνειρα, - μες στ’ αλα φρά βήματα των σπάνιω ν λευκών ψ υχώ ν, - που να ι, πότε-πότε π ατούνε δειλά τη γη τις νύχτες, - σαν αέρας χλιαρός, - ά φοβα εκτεθειμένες στα πικρ ά κ α ι κρυμμένα του σκοταδιού μ αχαίρια). Ποίηση που ξέρει να εξισορροπεί ανάμεσα σε βαθιές κα ι σπαρακτικές αγω νίες. ΓΙΩΡΓΟ Σ Κ Α ΡΑ ΒΑ ΣΙΛ Η Σ

ΠΛΑΙΣΙΟ Π Α ΠΑ ΙΔΙΑ

ΕΡΣΗΣΙΩANNOY: Η χρυσή γαλέρα. Εικόνες: Μελέτης Σκοργάκης. Αθήνα, Εκδόσεις Γ.Χ. Κανελλόπουλος, 1986. Π Ο Λ Λ Ο Ι είναι ο ι συγγραφείς που προσπαθούν ν ’ αφηγηθούν, με τον δικό τους προσω πικό τόνο, κ ά π ο ια λαϊκά παραμύθια.

60/οδηγος

«ο γελοίος κόσμος των αισθημάτων» ΖΕΦΗΣ ΔΑΡΑΚΗ: Μάρθα Σόλ­ γκερ. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ.

73, 13 λευκές, 8ο.

Σε μια εποχή ποιητικού κυνισμού και χυδαιολογίας - βέβαια, «χυ­ δαία γλώσσα δεν υπάρχει, υπάρχουν χυδαίοι άνθρωποι», χυδαίες σκέψεις, χυδαίες πράξεις - που θέλει να καταξιωθεί μέσα στην τέχνη και να επιβληθεί ως τέχνη και ως κανόνας ζωής· όπου ακούγόνται μεγάλα λόγια για ασήμαντους ποιητές και συγγραφείς και για «επηρμένα» έργα, ξαφνιάζει ένα κείμενο με άλλες προδιαγρα­ φές, όπου το ερωτικό πάθος εκφράζεται με τόση σεμνότητα και ντροπαλοσύνη, με τρυφερό δυναμισμό, που γίνεται πάθος δη­ μιουργικό, αισθητικό επίτευγμα, έργο τέχνης. Η Μάρθα Σόλγκερ της Ζέφης Δ α ράκη έρχεται α πό μιαν άλλη εποχή, α πό έναν άλλο κόσμο, συνεσταλμέ­ νη, εύθραυστη, γεμάτη ακατανίκη­ το πά θ ος, εσωτερικευμένο ερωτι­ σμό, καλυμμένο κάτω α πό την α βρότητα κα ι το συγκρατημένο ύ ­ φος, να μας μυήσει στα μυστικά της εσωτερικής πραγματικότητας, μιας άλλης ομορφιάς, στα απρ α γ­ μ ατοποίητα πά θη, που αυτά ίσα ίσα είναι το κίνητρο της δημιουρ­ γία ς. Π ροσπαθεί με α παλές, σίγου­ ρες κινήσεις ν ’ αγγίξει, να ξυπνή­ σει την ευαισθησία μας... Η Μ άρ­ θ α Σόλγκερ είναι το αποθησαυρισμένο ερωτικό μεγαλείο, το π ο ιη τι­ κό πά θ ος, το «εσωτερικοποιημένο ιδεώδες αίσθημα». Τ ο σκηνικό είναι απλό: ένα γρ α ­ φείο τα ξιδίω ν, το πα λιό αρχοντικό, η μητέρα, η παρωχημένη θεία, η γειτονιά , το κόκκινο γεφύρι, κά ­ ποιο ι δρόμοι, το γαλανό χρώ μα, που π α ίζει με το αμυδρά φωτισμέ­ νο της νύχτας. Ο γεω γραφικός χώ ­ ρος, όπου εκτυλίσσεται το δράμα, είναι ποιητικός και μόνο στη φ α ν­ τα σία της συγγραφέως πρέπει να αναζητηθεί. Έ τσ ι δεν έχει σημασία κι η εθνικότητα τω ν ιδανικώ ν ερα­ στών, που είναι ίσως εκτός τόπου κα ι χρόνου, κα ι γίνονται άθελά τους κω μ ικοτραγικοί ηθοποιοί στο παράξενο π α ιχν ίδ ι της «εσωτερικοποίησης του ιδεώδους αισθήμα­

τος», σ’ αυτόν «το γελοίο κόσμο τω ν αισθημάτων»! Το θέμα δεν είναι νέο· κι ο τρό­ πο ς προσέγγισής του μπορεί ν α μην είναι πρω τότυπος, όμως τα εκφρα­ στικά της μέσα, ο πλούσιος λυρι­ σμός, η ά ρ τια κι ολοκληρωμένη μουσική φράση, το ποιητικό της δυναμικό, βοήθησαν τη Ζ .Δ . να δώσει έξοχες σελίδες γυναικείας ποιητικής γραφής πεζού κειμένου, ανεξάρτητα α πό κάποιες συναι­ σθηματικές εξάρσεις, που καταλή­ γουν κάποτε σε χαλαρές προεκτά­ σεις κ α ι φραστικές υπερβολές, όπω ς κι α πό τη συχνή χρήση δύο επιθετικώ ν προσδιορισμώ ν, κά ­ ποιω ν νεολογισμών κ α ι μερικά ση­ μεία κάπω ς α ναλυτικά σε σχέση με τη στέρεη δομή του κειμένου. Χ α ί­ ρεται κανείς τα πολύ ευαίσθητα, αλλά δυναμικά ελληνικά, τα ευκί­ νητα, σχεδόν πάλλοντα, φαινόμενο σ πάνιο στις ισχνές μέρες μας, που η πλήρης απλούστευση, η α πογύ­ μνωση, ο διασυρμός της λέξης κι ο εξευτελισμός του λόγου είναι κυ­ ρία ρχα στοιχεία «έκφρασης». Υ πάρχει όμως κι ο μύθος που διαρρέει το κείμενο, το δένει άρρη­ κτα στα διά φ ορα μέρη του κ α ι γ ί­ νετα ι στοιχείο επαφής της δημιουρ­ γού κα ι του αναγνώστη και μέσο επικοινω νίας τους. Τ ρία είνα ι τα βασικά χαρακτηρι­ στικά στοιχεία του ερωτικού πα ι-

χνιδιού: Η Μ άρθα ή το εσωτερικευμένο πά θ ο ς, ο Γιόχαν Βάλερ ή το κάτοπτρο με την α δυναμία συγκλίσεως τω ν προσπιπτουσών σ’ αυ­ τό ερωτικώ ν ακτινοβολιώ ν κ α ι το σχεδιαζόμενο τα ξ ίδ ι σε εξωτικούς τόπους ή η σχηματική παράσταση του ερωτικού πάθους. Σ το τρίγω νο αυτό δυο δυο τα στοιχεία τείνουν σ’ ένα πλησίασμα πρω τόγνωρης αθω ότητας, σε μια συμφωνία - και με τη μουσική σημασία αποθησαυρισμένων αντιθέσεω ν, σε μιαν α ­ διάκοπη ροή αναλώσεων, συναντούνται ά ξαφ να στις κορυφές των γω νιώ ν κα ι παρέρχονται, χω ρί­ ζουν, δ ια φ οροπ οιούντα ι οι δρόμοι τους, ακολουθώ ντας το καθένα την κατεύθυνσή της στην προέκταση της δικής του πορείας. Η γυνα ίκα συνεχίζει τους αισθη­ ματικούς μονόλογούς της στους ερημικούς περ ιπ ά το υς στη γειτο­ νιά , στον κήπο, στό υπόγειο, στο σ π ίτι του Βάλερ ανάμεσα στα βου­ β ά έπιπλα του παλιού α ρχοντικού, στους χώρους της μοναχικής και για τούτο μυστηριώδους ζω ής του, ανιχνεύοντας μ’ όλες τις αισθήσεις της την παρουσία του γλυκού ερω­ τικού του πά θο υς, σε μιαν αγω νιώ ­ δη όσο κ α ι θελκτική προσπάθεια εισόδου στα άδυτα της ψυχής του ερωμένου μυστικά, για μια πλήρη επαφή κ α ι επικοινω νία σωμάτων αλλοτριωμένων κ α ι μια ταύτιση μέσ’ α πό το γοητευτικό πα ιχν ίδ ι της αισθηματικής ποιήσεως. Ε ίναι περιβεβλημένη α πό το ασύλληπτο μεγαλείο: να δώσει και να δοθεί ολοκληρωτικά, να π ά ρ ει ό ,τι της ανήκει α πό το τρυφερό σώμα του ανεξιχνίαστου έρωτα, όπω ς αυτό σαρκώ νεται στο πρόσω πο του γοη­ τευτικού κα ι μυστηριώδους Γιόχαν Βάλερ, χω ρίς ωστόσο να φθαρεί, να εξευτελιστεί με μια κίνηση αφε-

οδηγος/61 λή «στων σχέσεων και των συνανα­ στροφών την καθημερινήν ανοηΟ άντρας αναστατώ νεται α πό την ξαφνική παρουσία της πα ρά ξε­ νη ς γυναίκας, μαγεύεται α πό τη σύντομη πλημμύρα της ερωτικής ευαισθησίας της συγκρατημένης νεότητάς της, αιχμαλωτίζεται από τη μαγεία του τρυφερού αισ θήματός της, δίνεται στην προσπάθεια να την αγγίξει με το δικό του αποθησαυρισμένο πά θ ος ώς τη στιγμή που ένα μ οιραίο τηλεφώνημά του θα γίνει αφορμή να ματαιω θούν τα πάντα. Χ άνεται έτσι οριστικά κι η προοπτική συνάντησής τους στο μέλλον. Α πό δω και πέρα οι δρό­ μοι δεν οδηγούν πουθενά! Τ α χέρια δεν θ’ απλω θούν π α ρ ά για να βε­ βαιω θούν για την πλήρη α πομ ά ­ κρυνση, για τη χαοτική ερήμωση, που τους περιβάλλει, ύστερ’ από την τελεσίδικη ματαίωση του πολυ­ διάστατου ταξιδιού. Λ οιπόν, το πολυπόθητο τα ξίδι με τις λαμπρές προοπτικές δεν πραγματοποιήθηκε, άρα δεν τέλειωσε! Ό ,τ ι πραγματοποιείται τε­ λειώ νει... Λ οιπόν, όχι! Το τα ξίδι δεν έγινε, έμεινε στις προοπτικές. Το ιδεώδες αίσθημα εκδηλώθηκε,

λειτούργησε ποιητικά, δεν αναλώ ­ θηκε. Το ερωτικό πά θ ο ς έμεινε π ά ­ θος, τι κι αν έφτασε στα πρόθυρα της ολοκλήρωσής του; Ο Γιόχαν Βάλερ έμεινε αλώβητος, το φλέγό­ μενο όνειρο της Μ άρθας. Το ίδιο κι η Μ άρθα, έμεινε άφθορη μες στο εκούσιο πάθος. Π οιος κέρδισε σ’ αυτό το πα ιχν ί­ δ ι ή τι κερδήθηκε; Ο Βάλερ σίγουρα κέρδισε την κρύα επίγνωση πω ς τόσο ο βιολο­ γικός όσο κι ο ερωτικός ή αισθημα­ τικός θάνατος, δεν έχει σημασία, «όλες οι εκδοχές είναι αρκετά αλη­ θοφανείς», είνα ι η μόνη ζωντανή κι αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα, ο καρπός του μάταιου αγώ να για την κατάκτηση του ιδανικού, η απαρασάλευτη, η μοναδική Ιθάκη! Ό σ ο για τη Μ άρθα, το δονούμενο αλήθεια πλάσμα, αυτή απόμεινε στο κεφαλόσκαλο ν ’ αγναντεύει τους μεγάλους δρόμους, που άλλο­ τε ανοίγονταν σε μακρινά τα ξίδια ε ξω τικά και τώ ρα χάνονται στο αβέβαιο μέλλον, χω ρίς καμιά προοπτική, σφίγγοντας μες στον άδειο κόρφο των γελοίων αισθημά­ τω ν της το εσωτερικευμένο πάθος! Ε Λ Ε Ν Η Χ Ω ΡΕΑΝ Θ Η

Η Έ ρσ η Ιωάννου, στην πρώτη της -α ν καλά γνω ρ ίζω προσπάθεια παρουσίας στο χώρο της π α ιδική ς λογοτεχνίας, επέλεξε έναν πα λιό μύθο της Α νατολής, με τα δικ ά της συγγραφικά μέσα. Κράτησε πολλά α πό τα πλεονεκτήματα του προφορικού λόγου, αλλά κ α ι δεν δίστασε να υποκύψει κα ι σε μερικά α πό τα μειονεκτήματά του. Τελικά, όμω ς, δημιούργησε ένα κείμενο που στο σύνολό του δια κρίνεται α πό ρέουσα γλώσσα, θυμοσοφική διάθεση, λαϊκή απλότητα. Ε ίναι κρίμα που κανένα α πό τα στοιχεία αυτά δεν δια κρίνουν και τ ις εικόνες που προσπαθούν να συνοδέψουν το κείμενο. Μ ΑΝΟΣ Κ Ο Ν Τ Ο ,ιΕ Ω Ν

62/οδηγος

προσκλητήριο «απάντων», πραγμάτων και προσώπων ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ: Σφραγισμένα μ ’ ένα χαμόγελο. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 104.

Χωρίς να έχω διαβάσει ολόκληρη την ενότητα «Εικονοστάσιο Ανωνύμων Αγίων» του Γιάννη Ρίτσου, πιστεύω πως όλα τα βιβλία της σειράς αυτής και μαζί το «Σφραγισμένα μ’ ένα χαμόγελο», που είναι έβδομο κατά σειρά και για το οποίο γίνεται λόγος εδώ, εξυ­ πηρετούν μια εσώτερη ανάγκη του συγγραφέα: Της άμεσης έκφρα­ σης και με τρόπο πεζό, δηλαδή όσο το δυνατόν πιο απλό και πιο σίγουρο, κάθε παραμερισμένου πράγματος, ιδέας ή εικόνας, που μονάχα η άκρη του ματιού συλλαμβάνει πρωταρχικά και που αρ­ γότερα, σαν κύτταρο μνήμης που μεταβολίζει ο χρόνος, αποτελεί κέντρο βαθιάς περισυλλογής. Η διαδικασία της ανακύκλησης αυ­ τής και μέσα στα όρια μιας πάλλουσας, πάντοτε, μνήμης δημιουρ­ γεί ένα ιδιόμορφο και διακριτικό κλίμα μελαγχολίας, λόγω της συναισθηματικής μεταλλαγής κάθε αφετηριακού γεγονότος μέσα στη φθορά και τη νοσταλγία. Ο συγγραφέας προσπαθεί να εξη­ γήσει κα ι να εξηγηθεί. Φ οβάται μήπως κάτι του ξεφεύγει στην ποίηση, ή, μήπως, η ποίηση κάπου ξεφεύγει α πό τον ίδιο κα ι το κοινό. Σ ταματά, λοιπόν, την ποιητική χρω ματοποιία και αρχίζει την πεζή καταγραφή. Υ πνω τίζεται, αυθυποβάλλεται, α πογειώνεται ως μνήμη και φαντασία, κα ι α ρχίζει να α να ­ σύρει αυτό το σκοτεινό «εν τι» της βαθύτερης, .απόκρυφης κα ι α πει­ ροελάχιστης ομορφιάς, που συνέχει τον κόσμο. Π εζή καταγραφή, βέβαια, τρό­ πος του λέγειν. Κι αυτό, για τί, τα κείμενα πλησιάζουν περισσότερο πρ ος το ύφος και την υφή της πο ίη ­ σης, πα ρά προς την πεζογραφία. Ο ι φιλοσοφικές απορίες και η δ ια ­ λεκτική, όσο πεζά κα ι αν δια τυπώ ­ νοντα ι, , πολύ δύσκολα ξεφεύγουν α πό τον ποιητικό στοχασμό και την υπερβατικότητά του.

«Το ανείπωτο. Το ανείπωτο. Μην ορκίζεσαι πως θα το πεις. Δεν θα το πεις. Ό χι πως δεν

ξέρεις, όχι πως δεν μπορείς. Δι­ στάζεις. Φοβάσαι. Φοβάσαι μην εκτεθείς, μην εκθέσεις τους άλλους. Φοβάσαι το ανάθεμα, την κατάρα...». Κ αι σ’ ένα άλλο σημείο επεξηγεί τις μορφές του χαμόγελου, ανα ­ λύοντας συγχρόνως και το περιεχό­ μενο του βιβλίου:

«Με το πέρασμα του χρόνον τα πράγματα μαλακώνουν, γλυ­ καίνουν. Καταστροφές, δράμα­ τα, θάνατοι, σεισμοί, πόλεμοι, βασανιστήρια, αρρώστιες. Και δεν είναι που τα ξεχνάς. Όχι. Απεναντίας είναι που τα θυμά­ σαι, τ’ αναπολείς, τα φέρνεις πίσω ευγενισμένα, γενικευμένα, αχνισμένα απ’ την ανάσα του αιώνιον, σφραγισμένα μ ’ ένα χαμόγελο, όπως τα ερείπια αρ­ χαίων ναών, τ’ ακρωτηριασμέ­ να αγάλματα, τα πήλινα κτερίσματα κι αναθήματα ή τα γδαρ­ μένα ψηφιδωτά. Είναι προπάν­ των που τα είδες και τα είπες.

Τα είδες πια όχι σ’ ένα χώρο ατομικό, σ’ ένα δωμάτιο μ ’ ένα ξέστρωτο κρεβάτι κι ένα ραγι­ σμένο καθρέφτη, αλλά σ’ ένα χώρο ασννορο, μέσα σ’ ένα κα­ θολικό νόμο μακρινής επανα­ λαμβανόμενης ιστορίας, του αέ­ ναου μύθου. Και τα είπες όχι σαν ένα προσωπικό σου επεισό­ διο (το πιο προσωπικό), αλλά σαν γεγονός ενός άλλου, ενός τρίτου, και όλων μας...». Μέσα σ’ αυτό το προσκλητήριο των «απάντων», προσώπων και πραγμάτων, υπάρχει μια υποφώσκουσα μεταφυσική, που ανάγει τη μνήμη σε δια δικα σία διήθησης των απλώ ν γεγονότων σε απόλυτη αλή­ θεια. Το φανέρωμα ενός μυστικού νοήματος μέσα α πό το καταστά­ λαγμα κα ι την ενδεικτική αποδοχή κάθε καταπιεσμένης κα ι ρεαλιστι­ κής επιθυμίας ισοδυναμεί με την αποκάλυψη μιας απόκρυφης και μυστικής πραγματικότητας. Για τον Ρίτσο, συγγραφέα κι αισθητικό παρατηρητή, υπάρχει η εξής λει­ τουργική εκδοχή: γεγονός υ πα ρ­ κτό, αυτούσιο, προέκταση της αφηρημένης του ιδέας μέσα στο χρόνο, το χώρο κα ι τη φαντασία του αποτιμητή, κα ι συνειρμικός παραλληλισμός εικόνων του π α ­ ρόντος και αιτιατώ ν γεγονότων του παρελθόντος. Η απόσταση του χρόνου φορτίζει με ανάλογη θλίψη, τρυφεράδα και ιερή σιωπή την ατε­ λεύτητη αυτή διαρροή εικόνων από το θρυλικό κα ι επώ δυνο χτες. Δεν είναι εδώ η ουδέτερη κινηματογρα­ φική κάμερα, που καταγράφ ει τις εντυπω σιακές προβολές του π α ­ ρόντος. Ε ίναι το αθέατο μάτι, ευ-

οδηγος/63 αισθητό κ α ι δια κριτικό, που ανιχνεύει, πα ρουσιά ζει κα ι σκιαγρα­ φεί τις κρυφές καταστάσεις κα ι τα α όρατα, εξαϋλωμένα π ρόσω πα. Τ ις όψ εις του καθημερινού περιθω ­ ρίου, που συλλαμβάνει μόνο η άκρη του ματιού και που αργότερα εκτιμά, αποτιμ ά κ α ι κατεργάζεται ο νους. Α πό κα θ αρ ά λογοτεχνική άποψη το βιβλίο «Σφραγισμένα μ’ ένα χ α ­ μόγελο» μας προσφέρει την ευκαι­ ρ ία να γνωρίσουμε τη φοβερή δ υ ­ νατότητα του Ρίτσου να μιλά αστα­ μάτητα, να τραβά την αφήγησή του σε όσο μάκρος θέλει, έτσι χωρίς συγκεκριμένο θέμα κ α ι σκοπό, με μια ορισμένη συναισθηματική α π ό ­ κλιση μόνο, χωρίς ούτε στιγμή να διασαλεύεται το ύφος κα ι η δομή του λόγου, καθώ ς κ α ι το ενδιαφέ­ ρον του αναγνώστη. Υ πάρχει μια νάρκωση στη ροή του λόγου α πό την ο ποία αιχμαλω τίζεται κ α ι ο α ναγνώστης και ο συγγραφέας.

«...όνο καμένα σπίρτα στο τρα­ πέζι, ένα κηροπήγιο στο νιπτή­ ρα λαϊκού ξενοδοχείου όπου λί­ γο πριν ένας ρωμαλέος αχθοφό­ ρος διακόρευσε ένα μικρό κορί­ τσι, η μεγάλη καφετιά κατσαρί­ δα που βγήκε απ’ το πάτωμα και κοιτάξει απειλητικά το γυ­ μνό άγαλμα, ο λιποτάκτης λογ­ χοφόρος μ ’ ένα κλεφτοφάναρο στην καταπακτή, όνο ποντίκια στρίβουν το μουσούδι τους προς το άξαφνο κενό, ο ανελέη­ τος καθρέφτης της μεγάλης αί­ θουσας που θέλει να τα πει όλα, το χτύπημα τον τσεκου­ ριού μες στη βαθιά διαφάνεια, μια ρωγμή προσωρινότητας, κι η τολμηρή παροδικότητα κατάντικρν στο αιώνιο, το πλύσι­ μο των βαρελιών στη γειτονιά με τις ακακίες, ταξιτζήδες, φορτηγατζήδες, βαρκάρηδες, καβγάδες στο λιμάνι, ο θόρυ­ βος απ' τα βίντζια, και δεκάδες λεμόνια που επιπλέουν στο μαύρο νερό τη νύχτα μ' ένα φι­ λάσθενο φεγγάρι ύστερα από ’να θαλασσινό ταξίδι...». Δεν είνα ι πα ρ ά αναπομπές στη μυθική πα ιδική ηλικία ή κ α ι λίγο μετά, εικόνες που έχουν μια μονα­ δική συγγένεια μεταξύ τους, για τί σχετίζονται με το α παρατήρητο και το ανέκφραστο, με την άλλη δ ιά ­ σταση της ομορφιάς, που ξέρει να π είθει μέσα α πό την υπομονή του χρόνου και τη χωνεμένη γνώση.

Α να πομ πές, ακόμα, στις εμπειρίες τω ν τα ξιδιώ ν κ α ι τω ν κοινω νικών α γώ νω ν, όπω ς φιλτράρονται μέσα α πό την αίσθηση της μ αταιότητας τω ν εγκοσμίων, Ο μορφιά, Η θική, Α νάγκη, Δικαιοσύνη, μπροστά στο ατελεύτητο σκοτάδι της α ιώ νιας φθοράς. Ο Ρίτσος υποβάλλει ποιητικά. Στην πο ρ εία του γ ια το «ανείπωτο» κηρύττει ότι μέλημά του είναι η έκ­ φ ραση της α ιώ νια ς αλήθειας, μιας α λήθειας που ο ίδιο ς συνοδεύει με α ναρίθμητα αντιθετικά επίθετα κα ι καταλήγει να δεχτεί ότι η μόνη αλήθεια είνα ι εκείνη της υποκειμε­ νική ς επιθυμ ίας, όταν προσφέρει την ερωτική ολοκλήρωση. Ο ι λιμπιντικές αυτές καταφυγές μαρτυ­ ρούν κ α ι τον καταπιεσμένο κόσμο του Ρίτσου μέσα α πό τις διάφορες κοινω νικές α νελευθερίες κ α ι π ε ρ ιο ­ ρισμούς κα ι πέρα α πό την αυ τα πό ­ δεικτη αντικειμενικότητά τους εκ­ φ ρ ά ζο ντα ι με μια ωμή, όσο και ποιητική γλώσσα:

«...την ωραία, τη γυμνή, ορθόστηθη, ερωτοπλάνταχτη, αδη­ φάγα, ανυστερόβουλη, αθώα, πάναγνη, γαμησιάρα αλήθεια, που στέκει πριν, πέρα και πάνω απ’ την ιστορία, πάνω από πο­ λιτικές, κοινωνιολογίες, τέχνες, γράμματα, επιστήμες, αυτή που είναι ο πρώτος και τελευταίος λόγος όλης της ζωής...» Ν ους κι αισθήσεις πα ρατηρούν κα ι αναλύουν τις άγνω στες συνέ­ χειες, τις δεμένες ανησυχίες με την έξαρση της ερωτικής ανυπομονη­ σίας, μιας έξαρσης που ζητά να εκτονω θεί με τη γνώση κ α ι την πρ ά ξη , στοιχεία που με τη σειρά τους τροφοδοτούν άλλες απορίες, του κενού και του τίπο τα , του φό­ βου κα ι του αγνώστου. Ο Ρίτσος δια π ερ νά μ’ ένα μαγικό τρό πο τις αχαλίνωτες εκτάσεις του μ ακρόκοσμου. Ο ι λέξεις αυξάνουν την εμβέλειά τους στο έπακρο και ο ι άγνωστες όψ εις των μακρινών κ α ι ελάχιστων καταδεικνύονται εμφανώ ς. Δ ιαθέτει δε τη γλυκύτητα εκείνη των αγίω ν, ώστε να μας κά ­ νει κατανοητά κ α ι πλησιάσιμα τα τρομερά πράγματα του αγνώστου. Έ τσ ι, που να μπορούμε, τα πεινοί κ α ι ενδεείς μέσα στην εφημερότητά μας, να επικοινωνήσουμε στο μέ­ τρο του δυνατού με τις μοναδικές εκλάμψεις του α πόλυτου. Η Λ ΙΑ Σ Κ Ε Φ Α Λ Α Σ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ Τηλ. 3601956, 3610445 Τνμπορ Τάριτος Παράξενοι μετανάστες τής Α νατολής

Transitville

ΛΕ11ΝΙΔΑΣ ΛΟΥΛΟΥΔΙΙΣ

ΠΟΑΙΤΙΙΙ

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΛΟΥΛΟΥΔΗΣ: Π0ΛΙΤ0ΙΚ0Λ0ΓΙΑ ΜΙΧΑΛΗΧΜΟΑΙΝΟΣ ΜΥΘΟΙ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΟΠΙΚΟΥΣ

I

9

§

ί

64/οδηγος

«ο Μπαραμπάς εισήλθεν εις την οικογένειαν δια της θαλασσίας οδού»... ΙΖΑΜΠΕΛ ΑΛΙΕΝΤΕ: Το σπίτι των πνευμάτων. Μετάφραση: Κλαίτη Σωτηριάόου-Μπαράχας. Αθήνα, Ωχεανίδα, 1986. Σελ. 425.

Η αρχή της ιστορίας ανάγεται στο μύθο ακριβώς όπως ενσαρκώ­ νεται στη διορατικότητα της Κλάρας. Ακολουθεί η προώθηση του παρελθόντος προς το μέλλον, ακριβώς όπως ορίζεται από την εξε­ λικτική πορεία των συγκεκριμένων ανθρώπων μέσα στο χρόνο και όχι από την κατονομασία της διαδοχής των ετών. Το συμβατικό τέλος της ιστορίας (αφού το ύφος και το ήθος του μυθιστορήματος ειδοποιούν για τη διαρκή συνέχισή της), τοποθετείται στο συγκε­ κριμένο γεγονός της πτώσης και του θανάτου του Προέδρου Σαλ­ βαδόρ Αλιέντε (θείου και νονού της συγγραφέως) το 1973, ύστερα από το γνωστό πραξικόπημα. Στις 425 σελίδες του βιβλίου, κατα­ γράφεται ένα παραμύθι του χρόνου, όπου το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον, συμβαίνουν ταυτόχρονα (ο ελιοτικός χρόνος), όπου διασταυρώνονται, συγκλίνουν και αρκετές φορές συγχέονται ο μύ­ θος και η πραγματική ιστορία της Χιλής σχεδόν από τις αρχές (;) του αιώνα μας. Ο ι κύριες συνιστώσες που ορίζουν αυτήν την κατάσταση είναι ο ι α να ­ λογίες: Κ λάρα δελ Βάλιε - Εστέμπαν Τ ρουέμπα, Μ πλάνκα Τ ρου έ­ μ πα - Π έδρο Τ ερσέρο Γκαρσία και Ά λ μ π α Τρουέμπα Γκαρσία Δε Σ ατινί - Ε στέμπαν Γκαρσία. Π ρόκει­ τα ι δηλ. γ ια μια πλήρη τροχιά που περ ιγρ ά φ ει την ά νοδο κα ι την πτώ ­ ση του Εστέμπαν Τ ρουέμπα, πάμπλόυτου γαιοκτήμονα κα ι αργότε­ ρα γερουσιαστή α πό το Συντηρητι­ κό Κ όμμα, αλλά που πρ οσδιορίζε­ τα ι κ α ι περ ιορ ίζετα ι α πό τρεις γυ ­ να ίκες τριών δια δοχικώ ν γενεών. Η ιστορία α ρ χίζει με την Κ λάρα εντελώς συμπτω ματικά, αφού η αδελφή της, η ω ρ αία Ρόζα, που πρ οοριζότα ν για σύζυγος του Ε στέμπαν Τ ρουέμπα, δηλητηριά­

στηκε κα τά τρα γικό λάθος α πό το υ ς πολιτικ ούς αντιπά λους του πα τέρα τους, Σεβέρο δελ Βάλιε. Κ α ι η Ρό ζα ανήκε σ’ αυτή την έν­ νο ια του μύθου, με τα πράσινα μαλλιά που είχε κ α ι την επιδερμ ίδα της που παρέπεμ πε σε γοργόνα ή ό ,τι άλλο πλάσμα του ω κεάνειου κόσμου. Το μυθικό στοιχείο στην Κ λάρα είνα ι σαφέστερο. Η Κ λάρα είναι διο ρ α τική , υπνοβ α τεί, μετακινεί αντικείμενα α πό μακριά (αργότερα θα πα ίξει Σ οπέν με το π ιά νο κλει­ στό), προβλέπει το μέλλον, ε π ιδί­ δ ετα ι σε πνευματιστικά κόλπα και προφ η τικά πα ιχν ίδ ια , οχυρώ νεται πίσω α πό μια σπηλαιώδη σιωπή για να αντιμετω πίσει την τρομερή εμπειρία της νεκροψ ία ς της αδελ­

φής της Ρόζα ς, επάνω στο τρ α πέζι της κο υ ζίνα ς, που παρακολούθησε τυ χα ία κ α ι στα κρυφά πίσω α πό τα κλεισμένα πα ντζο ύρ ια -σ ιω πή που κρ α τά εννιά χρό νια , μέχρι που να παντρευτεί τον Ε στέμπαν Τρουέ­ μπα. Με τον καιρό, τα πνεύματά της Κ λάρας θα καταλάβουν το σπί­ τι που έκτισε ο Ε στέμπαν Τρουέμ­ π α , γ ι’ α υτήν, το μεγάλο σπίτι στη γω νιά του κεντρικού δρόμου στη συνοικία τω ν πλουσίω ν, στην πρ ω ­ τεύουσα. Ε ίν α ι πνεύματα του αέ­ ρ α , τω ν νερών κ α ι της γης, πάντω ς πνεύματα α γα θ ά που προστατεύ­ ουν όλους τους ενοίκους του σπι­ τιο ύ, κυρίω ς όμως τις τρεις γυναίκες-κλειδιά, την Κ λάρα, την κόρη της Μ πλάνκα κ α ι την εγγονή της Ά λ μ π α , που έχει κι αυτή πράσινα μαλλιά, κι έτσι ολοκληρώνεται άλ­ λος ένας κύκλος. Τ α πνεύμ ατα θα συμπαρασύρει η Κ λάρα στην αναχώρησή της α πό το σπ ίτι κα τά το θάνατό της, όταν το πνεύμα-Κ λάρα θα φύγει πετώ ντας α π ό το πα ρ ά θυ ρ ο , σύμφωνα με την προφη τεία του γιου της Χ άιμε. Α πό τότε κ α ι ύστερα, ο μύθος υ πο ­ χω ρεί συνεχώ ς μπροστά στην π ρ α γ­ ματικότητα. Α ρ χίζει η εποχή όπου τα πνεύματα θα προφητεύουν γε­ γονότα όλο αίμ α , πόνο κα ι θάνατο, αλλά χω ρίς κανένα περιθώ ριο α να ­ σταλτικής παρέμβασης, α φού τα προστατευτικά πνεύματα είναι α νί­ κ α να μπροστά στις μεγάλες κα τα ­

οδηγος/65 στροφές. Έ τσ ι, π .χ . τα πνεύματα δεν έχουν καμιά ισχύ όταν ο Χ άιμε δολοφ ονείται α πό τη χούντα κα ι ύστερα το σώμα του ανατινά ζετα ι με δυναμίτη, ή όταν η Ά λ μ π α μαρτυράει στα χέρια του συνταγματάρ­ χη Γκαρσία. Α ν κ α ι στην περ ίπ τω ­ ση της Ά λ μ π α ς, το πνεύμα-Κ λάρα λειτουργεί παρηγορητικά κ α ι εν­ θαρρυντικά, για τί η Ά λ μ π α είναι τελικά το μόνο δυναμικό στοιχείο γ ια την επιβίωση της οικογένειας. Π ηγές της ιστορίας α ποτελούν τα τετρ ά δια της Κ λάρας με τ ις προσω ­ π ικές της σημειώσεις α πό την π α ι­ δική της ηλικία , η αλληλογραφία της Κλάρας με την κόρη της Μ πλάνκα, όταν αυτή πήγε ν α ζήσει σε μια μικρή πόλη του βορρά με τον σύζυγό της Ζ αν Δε Σ ατινί, και τα τετρά δια της Ά λ μ π α ς με τις δ ι­ κές της σημειώσεις, στο ύφος όμως εκείνων της Κ λάρας. Ιδια ίτερ α σε ό ,τι α φορά τα τετρά δια , οι ενότη­ τες που κατα γράφ οντα ι, προσδιο­ ρ ίζοντα ι α πό συγκεκριμένα πρόσω ­ π α και γεγονότα, χω ρίς να τηρείται απα ρα ίτη τα χρονολογική σειρά. Α πό αυτές τις πηγές προκύπτουν πληροφορίες τόσο οικογενειακής φύσεως, όσο κ α ι -κ υ ρ ίω ς- πληρο­ φορίες, που α φορούν τα ιστορικάκοινω νικά δεδομένα που ορίζουν την πορ εία της οικογένειας. Κ αταγράφονται π .χ . όλα τα πρ ό ­ σω πα της πολυπληθούς πατρικής οικογένειας της Κ λάρας, το πρ ο ­ σω πικό του πατρικού σπιτιού με ιδιαίτερη έμφαση στη ντα ντά, η μη­ τέρα Δ όνια Εστέρ και η αδελφή Φέρουλα του Ε στέμπαν Τ ρουέμπα, τα δύο δίδυμα α γόρια της Κ λάρας, Χ άιμε και Ν ικολάς, το κτήμα Τ ρεις Μ αρίες που ο Ε στέμπαν Τ ρουέμπα κατέστησε πρ ότυπο αγρόκτημα, ο επαναστάτης αγρότης Π έδρο Τερσέρο Γκαρσία που είνα ι ο αληθινός πα τέρα ς της Ά λ μ π α ς, ο τυ χο διώ ­ κτης Ζ αν Δε Σ ατινί που γίνεται κ α τ’ ανάγκην (για να μην είναι νό­ θο π α ιδ ί η Ά λ μ π α ) κ α ι γ ια πολύ μικρό διάστημα ο συμβατικός σύ­ ζυγος της Μ πλάνκας, ο συνταγμα­ τάρχης Ε στέμπαν Γκαρσία νόθος γιο ς του Εστέμπαν Τ ρουέμπα (εξ ου κα ι το όνομα, αλλά ο Τρουέμπα δεν το έμαθε ποτέ) κα ι βασανιστής της Ά λ μ π α ς στη χούντα, ο αντά ρ ­ της Μ ιγκέλ. Ε ντοπ ίζετα ι ακόμα, ο Π οιητής, που πα ρα π έμ πει στον Π άμπλο Ν ερούδα, και ο σοσιαλι­ στής Υ ποψήφιος κ α ι τελικά Π ρόε­ δρος, που .παραπέμπει στον Σ αλ­ β αδόρ Αλιέντε. Ε πισημαίνονται οι ιδια ίτερ α ση­

μ αδιακοί δεσμοί της Κ λάρας με τον σκύλο Μ παρα μ πάς (πέθανε μ αχαι­ ρωμένος τη νύχτα των αρραβώ νω ν της Κ λάρας με τον Εστέμπαν Τρουέμπα)· της Α μάντας με τον αδελφό της Μ ιγκέλ (η Α μάντα έδωσε τη ζωή της γ ια τον Μιγκέλ τον καιρό της χούντας)· της Κλά­ ρ α ς με την κουνιά δα της Φέρουλα (η διωγμένη α πό τον α δελφό της Φ έρουλα επιστρέφει προφητικά την ώ ρα του θανάτου της γ ια να χαιρετήσει μόνο την Κλάρα)· του Ε στέμπαν Τ ρουέμπα με την εγγονή του Ά λ μ π α (στα χέρια της Ά λ ­ μ πας πέθα νε ήσυχο θάνατο ο Ε στέμπαν Τ ρουέμπα). Κ υρίως, όμως, αυτές ο ι πηγές έχουν σημασία γ ια την καταγραφή τω ν ιστορικών συντεταγμένων που αναδεικνύουν τα συγκεκριμένα πρόσω πα και αιτιολογούν αυτή τη συγκεκριμένη κα ι όχι κά π ο ια άλλη εξέλιξή τους. Ο προληπτικός και φανατισμένος κλήρος- η εγκατάλει­ ψη τω ν α γροτικώ ν περιοχώ ν κ α ι η άρνηση των γαιοκτημόνω ν σε ό ,τι α φ ορά την αγροτική μεταρρύθμι­ ση, τις εργατικές ελευθερίες και την ισότητα· η δεινή θέση τω ν γυ ­ ναικώ ν (■>}υλάχιστον στα προλετα­ ρια κ ά στρώ ματα)' η μόνιμη νοθεία στις εκλογές όπου κερδίζουν πά ντα ο ι ίδιο ι και το μόνιμο κυνηγητό τω ν α ρ ισ τερ ώ ν ο ι μονομερείς και ω φελιμιστικές α πόψ εις τω ν γα ιο ­ κτημόνων σε ό ,τι α φ ορά την α π ό ­ δοση του δικαίου κα ι την άσκηση της πολιτικής· η εξαθλίωση των φτω χώ ν. Σ υντεταγμένες όπου το αφεντικό είναι συνώνυμο του φ ό ­ βου· όπου ο ι θέσεις για κοινωνική δικαιοσύνη χαρακτηρίζονται ως μπολσεβίστικες ιδέες· όπου οι ιδιο ­ κτήτες θεω ρούνται απα ρα ίτη τοι για την ομαλή κ α ι αποδοτική λει­ τουργία της κοινω νίας· όπου η φ ι­ λα νθρω πία κα ι ο σοσιαλισμός θεω ­ ρούνται εφεύρεση των αδύναμω ν για να γονατίζουν τους δυνατούς· ό που ο μαρξισμός θεω ρείται α θεϊστικό δόγμα που δεν λαμβάνει υπόψη του τη μαγική πλευρά των πραγμάτω ν κ α ι ω ς εκ τούτου χωρίς καμιά πιθα νότη τα επιτυχία ς στον ευρύτερο χώρο της Λ ατινικής Α με­ ρικής. Σ ημαδιακή πα ρη γοριά ο λό­ γο ς του πάτερ Χοσέ Ντούλσε Μ α­ ρία: «Γιε μου, η α γία Ε κκλησία κά ­ θεται στα δεξιά , αλλά ο Ιησούς Χ ριστός π ά ντα καθόταν στ’ αριστε­ ρά». Σ ε αντιδιαστολή προς όλ’ αυτά, κα τα γράφ ετα ι η παράλληλη πορεία του Ε υαγγελίου με τον Μ αρξ, η ν ί­

κη της Α ριστερός, η συμμετοχή των απλώ ν ανθρώ πω ν στην εξουσία. Ο πότε επέρχεται η αντίδραση των συντηρητικών κα ι η συνεργασία τους με το ξένο κ α ι το εγχώριο κε­ φ άλαιο για την ανατροπή του Προέδρου (Αλιέντε). Στην αρχή της ιστορίας, ανάμεσα στις περιοχές του μύθου κα ι της πραγματικότητας επιβάλλεται δ ιά ­ κριση με απόλυτη σαφήνεια. Ό σ ο εξελίσσεται η ιστορία και προμηνύεται επικείμενος ο χαλασμός, οι περιοχές αυτές συγχέονται. Έ τσ ι, επαληθεύεται η προειδοποίηση του πνεύματος-Κ λάρας κ α ι αρχίζουν πρ άγματι γεγονότα όλο α ίμα, πόνο κ α ι θάνατο: καταγράφ εται το στρατιωτικό πραξικόπημα κ α ι ο θάνατος του Προέδρου (Αλιέντε), ο θάνατος του Χ άιμε κ α ι ο θάνατος του Ποιητή (Νερούδα)· οι συντη­ ρητικοί αισ θάνονται ανα γκα ίο να α πολογηθούν για τη στήριξη που πρόσφεραν στο πραξικόπημα· η Εκκλησία συνεργάζεται με την Α ­ ντίσταση, φυγαδεύει τους κυνηγη­ μένους κ α ι οργανώ νει συσσίτια για ~α πα ιδ ιά των χαμένων γ ο ν ιώ ν απαγορεύονται λέξεις όπω ς σύ­ ντροφος, λαός, ελευθερία, για τί θ εω ρούνται (και είναι) συνθηματι­ κές· καταγράφ εται η απόλυτη γ α ­ λήνη τω ν χω ρίς μνήμη συνειδήσεων στις συνοικίες τω ν πλουσίω ν. Κ αι ύστερα το μακελειό: όπου η τα πεί­ νωση είναι χειρότερη α πό τον π ό ­ ν ο ' όπου ο ι φυλακισμένες γυναίκες στηρίζουν με το τρα γούδι (ο Ύ μ νος στη Χ αρά) τους φυλακισμέ­ νους άντρες· όπου τα π α ιδ ιά που θα γεννηθούν α πό τους βιασμούς των ανακριτώ ν-βασανιστώ ν είναι πά νω α π ’ όλα τα π α ιδ ιά τω ν γυ να ι­ κών (η Ά ν α Δ ία ς θρηνεί όλη τη νύχτα όταν α ποβάλλει το π α ιδ ί της, π α ιδ ί ενός τέτοιου βια.'μού)· όπου οι ίδιο ι ο ι υποστηρικτές της χούντας πνίγοντα ι μέσα σ’ αυτόν τον τρόμο- όπου, τέλος, πιστο π ο ι­ ε ίτα ι η επιβολή της οργανωμένης πορνείας στα α νώ τατα κλιμάκια της χούντα ς (η πα λ α ιά πόρνη Τ ράνσιτο Σότο θα βγάλει την Ά λ ­ μπα α πό τη φυλακή). Μέσα σε τόσο αίμα, πόνο και θάνατο, η μορφή του Π έδρο Τερσέρο Γκαρσία και τα τρα γούδια του για τις κότες που κυνήγησαν την α λεπού, παραπέμ πουν εν μέρει τουλάχιστον στη μαρτυρική εικόνα του Βίκτορ Χάρα· ενώ όταν ο ι φ ο ι­ τητές καταλαμβάνουν το πα νεπι­ στήμιο, ακούγεται ιδια ίτερα οικείο το σύνθημα «λαός ενωμένος ποτέ

66/οδηγος νικημένος». Η λύτρωση σ’ αυτή την εξαντλη­ τική πορ εία έρχεται με τον ήσυχο θάνατο του Εστέμπαν Τρουέμπα στα χέρια της εγγονής του, και την Ά λ μ π α να προσπαθεί να επιζήσει περισώ ζοντας τα πράγματα του παρελθόντος, έτσι όπω ς καταγρά­ φονται στα τετρά δια και τα γράμ­ ματα της οικογένειας. Η ιστορία τελειώνει με την ίδια ακριβώ ς φρά ­ ση με την ο ποία αρχίζει: «Ο Μ παραμπάς εισήλθεν εις την οικογέ­ νεια ν δ ια της θαλασσίας οδού». Α υτόν τον τέλειο κύκλο, όπου η πραγματικότητα έχει την ανάγκη του μύθου για να επιβιώσει, και που θέτει όλη τη διά ρκεια της ζωής κ α ι όλη τη διά ρ κεια του θανάτου (ο θάνατος είνα ι σαν τη γέννηση, λέει η Κ λάρα την ώ ρα του θανάτου της), α κριβώ ς την έννοια της αιω ­ νιότητας, προοιω νίζουν ο ι στίχοι του Ν ερούδα ως motto του μυθι­ στορήματος. Το μυθιστόρημα έχει 14 κεφά­ λα ια κα ι επίλογο. Χ ρησιμοποιείται το τρίτο πρόσω πο της περιγραφής που δια κόπτετα ι, συχνά απότομα, α πό το πρώ το πρόσω πο των α να ­

δρομικώ ν αναμνήσεων ή της α π ο ­ λογίας (Εστέμπαν Τρουέμπα) ή το πρώ το πρόσω πο του υποκειμενικού σχολιασμού (παρέμβαση της συγγραφέω ς). Τ ο ύ φος είναι ορμητικό, όλο α πρόοπ τα , πνευματώδες σε πολύ υψηλό επίπεδο, έχει τη φυσι­ κότητα του προφορικού λόγου ακόμα και όταν πρόκειτα ι γ ια τα φρικτότερα ή τα πλέον πα ρά δοξα πρά γμα τα, έχει ανατριχιαστικό σαρκασμό. Ο ισχυρός δεσμός μητέρας κα ι κόρης (δύο έννοιες που αιτιολο­ γούν όλη την ανάπτυξη της ιστο­ ρία ς), ή η ταραγμένη αλήθεια των ονείρω ν όπου δεν λειτουργούν π ά ντα ο ι νόμοι της φυσικής κ α ι της λογικής: είναι δείγματα υψηλής πε­ ρ ιγραφικής ικανότητας. Υ πάρχουν όμως περιπτώ σεις όπου η ικανότη­ τα αυτή φθά νει σχεδόν στο ασύλ­ ληπτο· όπω ς: η νεκροψ ία της Ρόζ α ς, η γά γγρα ινα στα πό δ ια της Δ ό νια Εστέρ Τ ρουέμπα, η ανεύρε­ ση του κομμένου σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα κεφαλιού της Νίβεα δελ Βάλιε, οι μάταιες πρ οειδοπ οιή ­ σεις τω ν πνευμάτων στο γάμο της Κ λάρας, ο θάνατος του Μ π α ;α -

μ πάς, ο θάνατος της Φέρουλα, η εποχή του χαλασμού μετά το θά να ­ το της Κ λάρας, η κηδεία του Π άμπλο Ν ερούδα, με κορύφωση τη δια δ ικ α σ ία αυτού τούτου του θ α ­ νάτου της Κ λάρας. Η κυριολεκτούσα γραφή χα ρ α ­ κτηρίζεται ανοικτή έως τολμηρή. Το λεκτικό είναι ευφυέστατο κα ι τα ξικ ά δια φοροποιούμενο με μεγά­ λη φυσικότητα. Ε ντο π ίζο νται οι πλέον απροσδόκητες λεκτικές α να ­ διπλώ σεις. Ο συμβολισμός συγκρα­ τημένος, πλην όμως, προσδιοριστικός: τα μυθικά ζώ α που κεντούσε η Ρόζα στο τραπεζομάντηλό της και αυτά που έφτιαχνε α πό πηλό η Μ πλάνκα κα ι τα ίδια που ζω γρά­ φ ιζε στον τοίχο του δωματίου της η μικρή Ά λ μ π α , τα πρα γμα τικά ζώα τέλος του ζω ολογικού κήπου, είναι τα επαναλαμβανόμενα γεγονότα της ίδια ς ιστορίας που κορυφώνετα ι στον τρόμο που αισ θάνεται, η Ά λ μ π α για την κλεισούρα, τους τοίχους, τα κάγκελα, την α πομόνω ­ ση. Ά λ λ ο δείγμα: όταν η μικρή · Ά λ μ π α π α ίζε ι σπιτά κια και χα ρ α ­ κώ ματα επάνω στα πα λιά έπιπλα της βιβλιοθήκης, προοιω νίζει την Ά λ μ π α π:ου θα κρύβει αντάρτες στο σπίτι της κα ι το κάψιμο στις αισχρές πυρές όλων σχεδόν των β ι­ βλίων όταν θα έρθουν βράδυ, με την απαγόρευση της κυκλοφορίας, να την πιάσουν. Η ηθική του μυθι­ στορήματος συνοψίζεται κυρίω ς στον επίλογο, όπου λανθάνει μια τάση για τελεολογική ερμηνεία των συγκεκριμένων ιστορικών γεγονό­ τω ν, όπου τα προηγούμενα πρ ο ­ οιω νίζουν τα επόμενα (η συνέπεια τηρείται με ακρίβεια, τίπο τα δεν παρεκκλίνει α πό την προσχεδιασμένη πορεία). Η ιστορία είναι μια μονοκόμματη, στραβή γραμμή, όπου όμως, κανένα τμήμα της δεν είναι άχρηστο. Κ άτω α πό αυτή την οπτική γω νία, δεν υπάρχουν τελικά μεγάλα περ ιθώ ρ ια για μνησικακία κ α ι εκδίκηση. Η εντυπω σιακή, ρέουσα, κυριο­ λεκτική μετάφραση της Κ λαίτης Σ ω τηριάδου-Μ παράχας αναπλάθει στην πραγματικότητα το κείμενο κ α ι επιτρέπει να υποπτευθούμε τις λεπτές αποχρώσεις της ιδιάζουσ ας λατινοαμερικάνικης ουσίας, με όλες.τις κοινω νικές, ιστορικές, συ­ ναισθηματικές συντεταγμένες της. Η μακέτα του εξωφύλλου ανήκει στον Δημήτρη Καλοκύρη. Α Λ Κ Η ΣΤΙΣ ΣΟΥ Λ Ο ΓΙΑ Ν Ν Η

οδηγος/67

ο Τομ Παίην ΧΑΟ ΥΑΡΝΤ ΦΑΣΤ: Ο Πολίτης Παίην. Αθήνα, Καλέντης, 1986. Σελ. 363.

Αρκετά μακριά από την περίοδο της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας και της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, οι ιστορικοί όλων των τάσεων αναγνωρίζουν ότι δεν είναι δυνατή, ούτε επιτρεπτή η εξουδετέρωση της ιστορικής αξίας εκείνων των γεγονότων. Σε μια εποχή κατά την οποία νέες δυνάμεις πρωταγωνιστούν στην ιστορι­ κή εξέλιξη, πολλά γεγονότα έχουν μεσολαβήσει και έχει ουσιαστι­ κά μετατραπεί ο παγκόσμιος πολιτικός χάρτης, η λάμψη εκείνης της εποχής μειώθηκε, αλλά η επιστροφή σ’ αυτήν δεν είναι ακόμη μάταιη. Ο ι ιδέες της αστικής ελευθερίας, προσέλκυσαν τους διανοούμενους, τους επηρέασαν, τόσο πολύ μάλι­ στα που για μια μακρά περ ίοδ ο η αφομοίωση του έργου τους α πό το κοινω νικό σύνολο βασιζόταν στην ποιότητα των επεξεργασιών που εισήγαγαν ακριβώ ς πάνω σ’ αυτές τις αρχές. Εξίσου καθοριστική κα ι μο­ ναδική υπήρξε η επίδραση των α γώνων που διεξήγαγε η ανερχόμενη αστική τάξη στη λογοτεχνία. Α ν, όμως, πριν α πό μερικά χρόνια, ο αγώ νας της Α νεξαρτησίας κα ι το 1789 προσεγγίζονταν ως το αποκο­ ρύφωμα της αστικής σκέψης, ω ς η υψηλότερη, ανυπέρβλητη βαθμίδα της, σήμερα η λογοτεχνία α ρχίζει σταδιακά να τηρεί μια περισσότερο προσεκτική και κριτική στάση, χω ­ ρίς φυσικά να μειώνει τη σημασία -ιστορική κ α ι πολιτικ ή - εκείνης της περιόδου. Έ ν α τέτοιο έργο, μπορεί να εί­ να ι ο «Πολίτης Παίην» του Χάουα ρντ Φαστ. Τέτοιο, διότι κα ι η επι­ λογή του θέματος, του συγκεκριμέ­ νου ήρωα, μας οδηγεί στην κριτική σκέψη και επειδή η διαμεσολάβηση του χρόνου, επιτρέπει -κ ά π ο τε επι­ βάλλει- αυτή τη λογική. Ο Φαστ αναφέρεται σε μια ξεχω­ ριστή προσω πικότητα των δύο αστικών επαναστάσεων, τον πρ ω ­ τοπόρο διαφω τιστή Τομ Π αίην (291-1737/8-6-1809), μια μορφή σχεδόν θρυλική που διέθετε έντονα, σχε­ δόν αποκλειστικά, χαρακτηριστι­

κά. Α γγίζοντα ς αυτόν, ο συγγρα­ φέας βα δίζει βέβαια σε συγκεκρι­ μένα και γνωστά α πό την ιστοριο­ γρ α φ ία βήματα, αλλά αναλαμβάνει κ α ι την υποχρέωση να μην αλλοιώ­ σει τίποτε α πό τη δράση και τον ψυχισμό του επαναστάτη. Α ν συνεπώς ο Φαστ επιθυμούσε να ελέγξει την αστική επανάσταση, ιδεολογικά και πολιτικά, όφειλε να διαμορφώ σει το λόγο του στα α ναντικατάστατα πλαίσια του Π αίην. Κάθε παραποίηση της αλή­ θεια ς είναι π ια αλλοίωση της ιστο­ ρίας κα ι η κριτική είναι ευνόητο πω ς δεν χαρίζετα ι σε τέτοιες περι­ πτώσεις. Ο Φαστ, όμως, είναι πιθα νό ν να επέλεξε αυτό το θέμα χω ρίς αυτές τις ιδεολογικές αφετηρίες, χωρίς προθέσεις για το γενικότερο ιστο­ ρικό γεγονός. Ο Π αίην παρέχει α πό μόνος του όλα τα στοιχεία που θα καλούσαν ένα λογοτέχνη ν ’ ασχοληθεί μαζί του και να μετα­ τρέψει τη δράση του σε διήγημα. Α νεξάρτητα, πάντω ς, α πό τις επιδιώ ξεις του συγγραφέα, «Ο π ο ­ λίτης Παίην» (τίτλος α πόλυτα φυ­ σιολογικός για ένα τέτοιο βιβλίο) μπορεί να επιτρέψει αυτούς τους συλλογισμούς. Ο X. Φαστ, πετυχαίνει να εκθέ­ σει με εξαιρετική ακρίβεια και υποδειγματικό σεβασμό όλα εκείνα τα γεγονότα. Γνωστός κα ι α πό άλ­ λα ιστορικού περιεχομένου έργα, πα ρακολουθεί προσεκτικά και

α ναλυτικά την επαναστατική στα­ διοδρομία του αμερικανού πολιτι­ κού, μελετά τις ρίζες του και τα βιώ ματα της παιδικής-νεανικής του ηλικίας, αναδεικνύει τις προσδο­ κίες του, αξιολογεί τους δρόμους που τον έστρεψαν στους κοινω νι­ κούς αγώνες. Ο συγγραφέας δ ια ­ κρίνει στην κοινω νία του Γεωργίου Γ ' (1760-1820) τα χαρακτηριστικά τω ν κοινω νικών ανισοτήτων, την εξαθλίωση των μαζών κα ι την π ο ­ λιτική της α ποικιοκρα τία ς που θα βρει την πλέον ολοκληρωμένη της έκφραση στην εποχή της Βικτώ ριας (1837-1901). Κ αθώ ς η ελκυστική προσω πικό­ τητα του δημοκράτη Τομ Π αίην τον καθοδηγεί, ο Φαστ κάνει πλή­ ρεις και ολοκληρωμένες αναφορές σε πολιτικά φαινόμενα, πρόσω πα κ α ι γεγονότα, που κατείχαν α πο ­ φασιστική θέση στην ιστορική και πολιτική εξέλιξη της Ε υρώ πης κα ι της Αμερικής. Σ το βιβλίο αυτό διατυπώ νονται με σαφήνεια οι κοινωνικοο··.ονομικές βάσεις της αμερικανικής επα­ νάστασης, της αγγλικής α πο ικιο ­ κρα τία ς κα ι η προέλευση των επα­ ναστατώ ν. Φ ω τίζονται με ειλικρί­ νεια (και «εκ τω ν έσω») οι τάξεις κ α ι τα συμφέροντα που έλαβαν μέ­ ρος στις αστικές επαναστάσεις, τα ό ρ ια κα ι τα χαρακτηριστικά τους. Ο Π αίην, που σκιαγραφείται με­ ρικές φορές σαν ένας «μοναχικός επαναστατικός αστέρας», παραμέι νει σ’ όλες τις φάσεις ο ρ ιζοσπά ­ στης και ο ιδεαλιστής, πάντοτε α τί­ θασος και πάντοτε αυστηρά πρ ο ­ σηλωμένος στους ιδεολογικούς και πολιτικούς του στόχους. Α ψηφά κάθε κίνδυνο για την ικανοποίηση τω ν αρχώ ν του και αδιαφορεί για την προσω πική του κατάσταση. Ο Φαστ κατέχεται α πό έναν έ­ ντονα εμφανή θαυμασμό προς τον ήρωά του και φαίνεται πω ς ορισμέ­ νες α πό τις πεποιθήσεις του τον βρίσκούν σύμφωνο. Δ ιατηρεί ωστόσο, μια ανα γκα ία ιστορικά αμεροληψία, καθώς δεν διστάζει να α ναφερθεί και στις σοβαρά α δύνατες πλευρές του συγγραφέα της «Λογικής» (1776), αδυναμίες ή λάθη της επαναστατικής του δρά­ σης στη Γαλλία και τις Η νωμένες Π ολιτείες. Ο Π αίην υπήρξε εχθρός της α ριστοκρατίας κ α ι τω ν φυλετι­ κών διακρίσεων, υποστήριξε με δυ ­ ναμισμό το αίτημα για την εξάλει­ ψη των περιουσιακώ ν ανισοτήτων, τάχθηκε υπέρ της εθνικοποίησης της γης κ α ι της παραχώρησής της

68/οδηγος στους ακτήμονες. Υ περάσπισε τις ιδέες του με φανατισμό και τίποτε δεν τον εμπόδισε να κατηγορήσει κ α ι να κα τα δικά σει ηγέτες των επαναστάσεω ν, όταν έκρινε ότι α πομ ακρύνονταν α πό τις αρχές και του ς στόχους των. Συγκρούστηκε ή απαλλάχθηκε έτσι α πό την πα ρ ο υ ­ σία πολλώ ν γνωστώ ν παραγόντω ν τω ν Η .Π .Α . κ α ι της Γαλλίας. Σ την ου σία , ο μ ονολιθικός του χαρα κ τή ρα ς, αλλά κ α ι η ουσία τω ν στόχων του, δεν του επέτρεπαν ν ’ α ποκτήσει συμμάχους σ’ ένα έργο πολύ π ιο μ α κρόπνοο α π ό το π λ α ί­ σιο της εποχής του. Η κατηγορημα­ τικότητα, όμω ς, τω ν επιδιώ ξεω ν του στερούσε κα ι α πό κά τι ακόμη: την α ξ ία κάθε συνισταμένης της

επανάστασης. Ο Π α ίη ν επιθυμούσε στο βά θος την κατάργηση της εκμε­ τάλλευσης, χω ρίς να είνα ι σε θέση ν α εξακριβώσει πώ ς κ α ι α π ό π ο ι­ ο υς μ πορεί να γίνει αυτό. Ζητούσε α π ό τους Α μερικανούς κ α ι Γάλ­ λους α στούς να τραβήξουν π ιο π έ ­ ρ α α πό τις δικές του ς α νάγκες κ α ι στην ουσία να αντιστρατευθούν τα συμφέροντά τους. Σ τον Π α ίη ν μπο­ ρεί να ήταν κω δικοποιημένη η πραγματοποίηση μιας επα νά στα ­ σης κ α ι συγκεκριμένοι ο ι στόχοι που έπρεπε ν α έχει, μ πορεί να α π έ ­ βλεπε στην ισοκατανομή τω ν υλι­ κώ ν αγα θώ ν, αλλά ο ι α φετηρίες του ήσαν σαφώ ς ιδεαλιστικές. 'Α λ ­ λωστε ο Π α ίη ν είνα ι αρκετά θρη­ σκόληπτος. Τ ο τέλος του, που ο

Φ αστ το περ ιγρ ά φ ει σε όλη την δρα μα τικότη τά του, ήταν στην πρα γμα τικότητα μια φυσιολογική εξέλιξη της ιστορίας «που την είχε πιά σει α π ’ τα μαλλιά κι ό χι α πό το χέρι». «Ο Π ολίτης Π αίην» έχει πολλές α ρετές ω ς αφήγημα. Η αφήγηση προχω ρεί με δεξιοτεχνία , εισχωρεί στη δυναμική τω ν περιγραφόμενω ν γεγονότω ν κ α ι πρ α γμα τικά π α ρ α ­ σύρει με τον εξαιρετικό λόγο. Α λη­ θινά η σύζευξη ιστορίας, πολιτικής κ α ι φ ιλοσ οφ ία ς με τη λογοτεχνία είνα ι επιτυχημένη. Στην ελληνική έκδοση είνα ι φανερό ότι κ α ι η με­ τάφραση του Γιάννη Σ πανδω νή αποτελεί κύριο προτέρημα. Θ. Ψ Α Λ ΙΔ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

περί Μεσαίωνος πολυσήμαντες αλήθειες ΠΑΝ. ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ: Μεσαίω­ νας ελληνικός και δυτικός. Αθήνα, Εποπτεία, 1985. Σελ. 267.

Η μακρά πνευματική εντρύφηση του κ. Παναγιώτη Δρακοπούλου ως διευθυντού της μηνιαίας φιλοσοφικής επιθεώρησης «Επο­ πτεία», το μέγα εύρος μιας κριτικά επεξεργασμένης βιβλιογραφίας και η πολυετής διερεύνηση του υπό εξέταση θέματος, συνετέλεσαν στην εκπόνηση του προκειμένου έργου, το οποίο καλύπτει μια από τις πιο ερμητικές και εν πολλοίς παρεξηγημένη περίοδο της παγ­ κόσμιας Ιστορίας, τον Μεσαίωνα, ελληνικό και δυτικό. Πηγές σπάνιες, δυσεύρετες και δυσμελέτητες μιας εποχής αλλοιωμένης μέχρι κακοποιήσεως, έρχονται στο φως και βρίσκουν τον ικανό ερμηνευτή τους, ο οποίος μ’ εντυπωσιακή βαθύνοια διατυπώνει ρηξικέλευθες απόψεις πάνω στο διερευνόμενο θέμα. Στην εισαγωγή επισημαίνεται το υ πό διερεύνηση αντικείμενο: σχό­ λια σε γεγονότα και ροπές που δια­ μόρφωσαν τον ελληνοκεντρικό α­ νατολικό κόσμο αφενός και τον λατινοκεντρικό δυτικό κόσμο'αφετέ­ ρου. Α κολούθω ς στην πρώ τη ενό­ τητα του όλου έργου διευκ ρ ινίζο ν­ τα ι τα σημεία ορίζοντος του θέμα­ τος, με συντεταγμένες ό χι μόνον φιλοσ οφικές κ α ι ιστορικές, αλλά κ α ι κοινω νιολογικές, πολιτειακές, θρησκειολογικές κ α ι επιστημολογι­ κές. Σ ’ αυτό το εύρος έρευνας ση­ μεία ορ ίζοντος αλλά κα ι στήριξης

είνα ι η Μ εταφυσική, στην ο πο ία α φ θο νεί ο Μ εσαίω ν, η πολυμερής πα ρά δοση , η τεχνολογία, την ο π ο ία η ώ ς τώ ρα έρευνα έχει αγνοήσει προκειμένου περ ί Μ ε­ σαίω νος, η έλλογη γνώση ω ς ελλη­ νικό ς Λ όγος κ α ι ως λατινική ratio, η ο πο ία ορθώ ς ερμηνεύεται α πό τον ερευνητή Π αναγ. Δρακόπουλο ω ς λογικισμός κ α ι ό χι ως ορθολογι­ σμός, όρος κακώ ς πολιτογρα φη θείς στο φιλοσοφικό και φιλολογικό λε­ ξιλόγιο. Στη δεύτερη ενότητα αναλύεται το λήμμα: Γένεση της Οικουμένης,

που α ρ χίζει στην Α νατολή με τη συμβολική πράξη του Μ. Αλεξάν­ δρου, το κόψιμο του γόρδιου δε­ σμού, το 334 π.Χ . κ α ι καλύπτεται φιλοσ οφικά α πό τον κοσμπολιτισμό της στω ικής φιλοσ οφίας. Στη Δύση, την οικουμενική ιδέα τη θε­ μελιώνει η Ρώμη με τη συντριβή της μεγάλης αντιζήλου, της Κ αρχηδόνο ς, το 146 π.Χ . (το ίδιο έτος καταστρέφεται α π ό τους Ρω μαίους και η άλλη αντίζηλος, η Κ όρινθος). Το Romanian imperium δεν θα περ ιο ­ ριστεί στη Δύση, αλλά επεκτείνεται κ α ι στην Α νατολή, όπου μεταμφιέ­ ζετα ι σε Pax Romana. Θ α προσθέ­ ταμε ό τι την επέκταση αυτή η σύγ­ χρονη ιστορική ά ποψ η τη θεω ρεί ω ς συνέπεια του «πολιτικού ρωμαντισμού» του Μ. Α λεξάνδρου, ο ο πο ίο ς εξα κοντίζοντα ς τον ελληνι­ κό δυναμισμό, υλικό κ α ι πνευμ α τι­ κό, στην Α σία , εξασθένισε τη δ ύ ­ ναμη αντιστάσεως του Ελληνισμού, έναντι του κα λπά ζοντος πρ ο ς α νατολάς ρωμαϊσμού, κ α ι α πό την ά ποψ η αυτή ήταν ατύχημα γ ια τον ελληνισμό η δ ολοφ ονία του Φ ιλίπ-

οδηγος/69 που Β ', το 336 π.Χ ., ο οποίος με τον πολιτικό ρεαλισμό του, έβλεπε τον κίνδυνο α πό τη Ρωμαϊκή Δύση, κ α ι με τη διαβαλκανική του πο λιτι­ κή απέβλεπε να δημιουργήσει τον ανα γκα ίο κυματοθραύστη, στο Ro-

manum imperium. Στην τρίτη ενότητα επισημαίνετα ι ο «θάνατος της οικουμένης», ο ο ποίος δια δρα μ ατίζετα ι τον Ζ ' αι. μ.Χ. με το «αραβικό κούρσος», τις επιδρομές τω ν Σλάβων και την αναπόφευκτη συρρίκνωση του Βυ­ ζαντίου. Η τέταρτη ενότητα αναφέρεται στην «τεχνολογική έκρηξη» η ο ποία εστιάζεται χρονικά από τον Ε ' αι. μ .Χ ., έναρξη Μεσαίωνος. Ε ντυπω σιάζει βέβαια ο όρος «τεχνολογική έκρηξη» προκειμένου περί Μεσαίωνος, ωστόσο ο συγ­ γρ α φ έα ς τον αιτιολογεί επαρκώ ς, αναφερόμενος σ’ εκτεχνικεύσεις κα τά τον Μ εσαίωνα, σύμφωνα πάντοτε με τα μέτρα της εποχής εκείνης. Ά λλω στε, ορθά έχει επισημανθεί ότι ένας σχηματικός «ευ­ ρωπαϊκός διαφωτισμός», πολύ δογ­ ματικός, έχει υποβαθμίσει εκπολι­ τιστικά τον Μ εσαίω να, και τον δ υ ­ τικό λατινοκεντρικό, κ α ι τον α να ­ τολικό ελληνοκεντρικό, το Βυζά­ ντιο, το οποίο κάθε άλλο πα ρ ά Με­ σαίων μπορεί να χαρακτηριστεί, με την κοινότοπη χρήση του λαϊκιστικού όρου. Ε δώ ισχύει το «intellectus sacrificium intellectus» (= η διανόηση είναι θυσία της δια νόη ­ σης), ή όπω ς το έθεσε ο A dorno: ο

θετικισμός περιορίζει την απόστα­ ση της σκέψης από την πραγματι­ κότητα, οπότε η σκέψη καταρρέει, για τί είναι αδύνατη η ταυτότητα της έννοιας με το αντικείμενό της, η ταυτότητα υποκειμένου και α ντι­ κειμένου. Θ α προσθέταμε ότι κ α ι ο σύγχρονος διαφω τισμός υποτάσσει τον ανθρω πισμό σε μια βιομηχανοποιημένη cultura. Στην πέμπτη ενότητα, με πλού­ σιες κ α ι σπάνιες βιβλιογραφικές αναφορές τεκμηριώ νεται η «εκκοσμικευτική πορεία» της εκλατινισμένης Δ υτικής Εκκλησίας, σ’ α ­ ντίθεση προς την Α νατολική Ελλη­ νική Ο ρθοδοξία , στην ο ποία «η θέωση του ανθρώπου» αντιρροπεί την «καταξίωση του ανθρώπου» που πρεσβεύει ο καθολικισμός, ο οπο ίος μεταστοιχειώνει το πνεύμα σε δύναμη, ενώ ο ελληνοχριστιανισμός μεταβάλλει τη δύναμη σε πνεύμα. Η αντιρρόπηση αυτή συμ­ βα δίζει μ’ έναν αφελληνισμό της Δύσης, α π ’ το δείγμα του οποίου είναι η λατινική μετάφραση της

Α γία ς Γ ραφής α πό τον Ιερώνυμο, η γνωστή Vulgata. Η διάσταση αυτή τη ς ελληνοχριστιανικής Α νατολής κα ι της λατινικής Δύσης α ντα να ­ κλά κα ι στον πολιτειακό χώρο, ό που, στη λατινική Δύση δεσπόζει ο βασιλεύς-θεός (rex-deus), θα προσθέταμε, ο παλαιοκαισαρισμός, ενώ στην ελληνική Α νατολή, ορ θό ­ τερα, ελληνιστική, κ α ι ακριβέστε­ ρ α, στο Βυζάντιο, ισχύει ο «ελέω Θεού βασιλεύς», θα λέγαμε, α ντι­ στρέφοντας τα συνθετικά, ο καισα­ ροπαπισμός. Στη Δύση δηλαδή, ο Π ά πα ς υπερέχει του βασιλέως, ενώ στην Α νατολή ο Α υτοκράτωρ υπε­ ρέχει του Π ατριάρχη. Σ ’ αυτή τη διαφοροποιούσα ανομοίωση συνετέλεσαν κοσμοϊστορικές μεταβολές: Με τη διάλυση του Δ.Ρ .Κ . (Δ υ τι­ κού Ρωμαϊκού Κ ράτους), το 476 μ.Χ. (έναρξη Μ εσαίωνος) καταλύετα ϊ η πολιτική κοσμική εξουσία στην ο πο ία υποκα θίστα τα ι η ,θρ η σκευτική εξουσία τω ν Π απώ ν, ενώ στο ελληνοχριστιανικό Βυζάντιο η πολιτική κοσμική εξουσία παραμέ­ νει ισχυρά, ιδια ίτερ ι. με τον Ιου­ στινιανό, ο ο ποίος με την πολιτική της reconquista γίνετα ι πα ράγω ν καθοριστικός στην πο ρ εία του βυ­ ζαντινού κ α ι ευρω παϊκού κόσμου. Μ ’ αυτή την υπεροχή τω ν Π απώ ν έναντι τω ν βασιλέων στη Δύση εξη­ γούντα ι και οι α ντιδράσεις τω ν Ε υ ­ ρ ω πα ίω ν ηγεμόνων στην κοσμική εξουσία τω ν Π απώ ν, και η αρωγή της ο πο ία ς έτυχε ο Λούθηρος από το υ ς ηγεμόνες στην παράτολμη π ο ­ λεμική του κατά των υπερβάσεων κα ι ατασθαλιών του Βατικανού. Στην έκτη ενότητα: Ο ρασιοναλι­ σμός, ο συγγραφέας, κα τ’ αρχήν, αποκα θισ τά ορθά την παραποιημέ­ νη σημασία του όρου, α ποδίδοντας αυτόν με τον ορθό όρο λογικισμός, κα ι ακολούθω ς υπογραμμίζει ότι η εκκοσμίκευση της ρωμαϊκής εκκλη­ σίας ήταν συνέπεια της ratio, π α ρ ά τη συνήθη αντίθεση ratio κ α ι Εκ­ κλησίας, με το ορθό επιχείρημα ότι η λατινική ratio (ο Λόγος των Ε λ­ λήνων) λειτούργησε ως νόμος και τάξη έναντι της βαρβαρότητας, η ο πο ία κατέκλυζε τη Δ υτική Ε υρώ ­ πη κ α ι κατέλυσε το Δ.Ρ .Κ . Θ α προσθέταμε ωστόσο ότι στην εκκο­ σμίκευση συνέβαλε κ α ι η διάλυση του Δ .Ρ .Κ ., ώστε στο δημιουργηθέν κενό κοσμικής εξουσίας, κ α ι η ιστορία αποστέργει το κενό, εισήλασε η πα π ικ ή εξουσία, α να πό δ ρ α ­ στα εκκοσμικευμένη, σαν υπο κα τά ­ στατο μιας πολιτικής εξουσίας η ο πο ία εξέλιπε. Έ τσ ι ο ι υ περβα τι­

κές αξίες εκκοσμικευμένες γίνονται σκοπός της α νθρώ πινης εμπειρίας, κ α ι η αναζήτηση της ευτυχίας με­ τα το π ίζετα ι α πό τον ουρανό στη ΥΊ· Στην έβδομη ενότητα: «άνοδος των αστών», η ο πο ία δεν εκδηλώ­ νεται με την Αναγέννηση (όπω ς συ­ νήθω ς πιστεύεται), αλλά πολύ ενωρίτερα, κα· συνδέεται με τη ratio κ α ι την ιΟρυση πανεπιστημίων, τεκμηριώ νεται επιστημονικά η δη­ μιουργία πόλεων (Burg, ελλ. πύ ρ ­ γο ς), μ’ επικρ ιι’ rt-ρα α ίτια τους ο ικονομικούς ο*\ ι λεστές. Π αρεμ­ π ιπτόντω ς, α να τρέπει ο συγγρα­ φ έα ς τ ν μύθο . ι οί καταστροφής έργων της α ρχα ία ς ελληνικής γραμ­ ματείας α πό φανι πσμένους χ ρι­ στιανούς, κ α ι περί της δήθεν διασώσεως αυτών α πό αραβικές μετα­ φράσεις, όταν είναι γνωστό ότι τα περισσότερα έργα της α ρ χα ία ς ελ­ ληνικής γραμματείας που έχουμε στη διάθεσή μας σώθηκαν σε χ ειρό­ γρ α φ α α πό α ντίγρα φα που έκαμαν χριστιανοί καλόγηροι στα μονα­ στήρια, α πό τον ένατο αιώ να κ.έ. Εντυπω σιακή είναι η συλλογή, α ν­ τιγραφή κα ι συγκρότηση χειρογρά­ φω ν έργων της α ρ χα ία ς ελληνικής γραμματείας α πό τον επίσκοπο Κ αισαρείας, Αρέθα. Θ α προσθέτα­ με ότι ήταν τόσο εκτεταμένη αυτή η «βιβλιοσωστική» δραστηριότητα, επίσημη και ανεπίσημη, των Βυ­ ζαντινώ ν, ώστε το Β υζάντιο ν ’ αποκληθεί «βιβλιοθηκάριος της ελ­

ληνικής αρχαιότητος». Στην όγδοη ενότητα: Νομιναλι­ σμός και ρεαλισμός, αναλύονται και εννοιοδοτούνται ευρύτατα αυ­ το ί οι δύο βασικοί φιλοσοφικοί όροι, ανασκευάζεται η άποψη ότι η πλατωνική ιδεοκρατία συγκρούεται με τον αριστοτελικό εμπειρισμό, αποδεικνύεται πειστικά ότι Π λά­ τω ν κ α ι Α ριστοτέλης δεν είνα ι α ν­ τίποδες, αλλά συνοδοιπόροι, και ό τι παραπληρω ματικά ο Α ριστοτέ­ λης δεσπόζει ως πνευματική α υθεν­ τία κατά τον Ε υρω πα ϊκό Μ εσαίω­ ν α , κα ι ο Π λάτων κυριαρχεί κατά την Ευρω παϊκή Αναγέννηση, ενώ στην ελληνιστική Α νατολή Π λάτων κ α ι Α ριστοτέλης συναποτελούν ενιαίο ά ξονα περιαγω γής του φ ιλο­ σοφικού στοχασμού. Στην ένατη ενότητα: Το Βυζαντι­

νό Κράτος προνοίας και η ρήξη της παράδοσης, επισημαίνεται ότι α πό τον Ι Α ' α ι. ο ελληνισμός γίνεται ιστορικό μόρφωμα «ουτοπικό», α νέστιος, υφιστάμενος παντοειδείς επιθέσεις: Βουλγάρων, Σέρβων,

70/οδηγος Ρώσων, Ο ύγγρω ν, Π ατσινακώ ν, Τούρκων, Σταυροφόρω ν, που πε­ ριορίζουν την ελληνική παρουσία στη χερσόνησο του Α ίμου, με θλι­ βερή απόληξη τον πολιτικό θάνατο του Β υζαντίου, για τον οποίο ο συγγραφεύς επισημαίνει δύο κυ­ ρίω ς αίτιά: την ανάπτυξη κράτουςπρονοίας κα ι την ακαμψία της κοι­ νωνίας, χω ρίς βέβαια ν’ α π ο ­ κλείονται κι άλλα α ίτια τα οποία έχει σταθμίσει η ιστορική έρευνα. Τ ο κράτος προνοίας θεμελιώνεται με την πεποίθηση ότι το άτομο εί­ να ι ανίκανο να επιβιώσει υ πό κα­ θεστώς ελευθερίας, γ ι’ αυτό πρέπει να προστατεύεται, αυτή όμως η προστασία συνεπάγεται την κα τά ­ λυση του ατόμου. Η κρατική πο λι­ τική προνοία ς εφαρμόζεται όχι μό­ νον με περιοριστικά της ιδιωτικής οικονομίας μέτρα, αλλά κ α ι με την άσκηση φιλανθρω πίας κ α ι με κοι­ νω νικές παροχές, επιβαρυντικές για τα δημόσια οικονομικά τα ο ποία ασφυκτιούν υπό το βάρος γιγα ντια ίω ν στρατιωτικώ ν δ α π α ­ νώ ν. Σ υνέπεια αυτού του κρατικισμού ήταν κα ι είναι η επαχθής φο­ ρολογία (θα προσθέταμε, κα ι φο­ ροδιαφυγή, ως φυσική άμυνα του φορολογουμένου, συνδυασμένη με φοροαπαλλαγές), η κιβδήλωση του νομίσματος, η διείσδυση του ξένου εμπορικού κ α ι τοκογλυφικού κε­

φαλαίου κ.ά . Ε πιπρόσθετα, μια απόκοσμη «φιλοσοφική» αντίληψη αντιμαχόταν τα «επίγεια αγαθά» κα ι πα ρ ό π λιζε τον υλικό δυναμ ι­ σμό. Θ α προσθέταμε ότι μια τέτοια αντίληψη, περισσότερο θρησκευτι­ κή, συνέβαλε κ α ι στον αναχωρητισμό κ α ι στον εκτεταμένο μοναχι­ σμό, που στερούσε το Βυζαντινό κράτος α πό εργατικά χέρια κ α ι μα­ χητές, α ναγκαίους ν ’ αντιμετω πί­ σουν τους1 πα ντο δα π ο ύς βάρβα­ ρ ους επιδρομείς. Έ να ντι της Δ ύ­ σης δια μορφώ νονταν δυο ρεύματα: ένα φιλοδυτικό και ένα αντιπαπικό μάλλον, π α ρ ά αντιδυτικό. Δύο ρεύματα διαμορφώ νονται κα ι στην παράδοση: δημώδη στον τουρκο­ κρατούμενο χώρο, και λογία (φιλο­ δυτική) που συνδέεται με τη μετα­ νάστευση τω ν βυζαντινώ ν λογίων στη Δύση, ο ι οπο ίο ι αρνούνται τη β υζαντινή τους ταυτότητα για να ευνοηθούν α πό τον πα πισμ ό, και ασπάζονται την αρχαιολατρεία και τον διαφω τισμό, ο ο ποίος στηλι­ τεύει π α ν το βυζαντινό, ενώ στο Βυζάντιο περισσότερο βρίσκονται οι ρίζες του νεοελληνισμού, κα ι υ πό τη σκιά του Β υζαντίου διεξήχθη ο απελευθερωτικός αγώ νας, ώστε το 1821 να εκδηλωθεί ω ς re­ vanche του ελληνισμού για το 1453. Στη δέκατη ενότητα: Ο δυτικός ορίζων. δια γρά φετα ι α πό την τε­

χνολογία, την ars mechanica, σ’ αν­ τίθεση προς την ars libiralis, με τους ανθρώ πους δ ιακρινομένους σε oratores, bellatores, laboratores (αν­ τίστοιχους πρ ο ς του Π λάτωνος τη διάκριση σε άρχοντες, φύλακες, δημιουργούς), μ’ εμφανή τον κ ίν­ δυνο που συνεπάγεται ο παραμερι­ σμός της ανθρω πιστικής π α ιδ εία ς, ενώ το Βυζάντιο αποδυναμώνεται συνεπεία της παραθεώ ρησης της τεχνολογίας. Η συγγραφή κλείνει με μια ευρεία κριτικά καταχωρημένη βιβλιογραφ ία, που αποκαλύπτει κ α ι το εκτεταμένο πεδίο πολυμε­ ρούς έρευνας στην ο πο ία επιδόθηκε ο συγγραφεύς. Κ αταλήγοντας, θα λέγαμε ότι το όλο έργο, στις δέκα επιμέρους ενότητές του, εμφανίζει ενότητα ύλης που συνεπάγεται την ενότητα του όλου, θεμελιώνει α πόψ εις πρω τό­ τυπες, ρηξικέλευθες, ορθοτομεί α ποκαθιστώ ντας αλήθειες πολυσή­ μαντες, τις οποίες η πλημμελής έρευνα κ α ι η ex cathedra ιστοριολόγηση έχει αλλοιώσει, αν δεν τις έχει κα κοποιήσει. Π α ρά τις εγγενείς δυσχέρειες που α νακύπτουν από την έκταση και πολυμέρεια του θέ­ ματος, σαφήνεια και ενάργεια, 6αθύνοια κα ι κριτικός στοχασμός χα ­ ρακτηρίζουν την όλη συγγραφή. Μ Π Ο Υ Ζ Ε Α Σ Κ ΩΝ ΣΤΑ Ν ΤΙΝ Ο Σ

:ϊονΐ^ ανιστορηση ενός μεγάλου αγώνα

1S

DOUGLAS DAKIN, με τη συνεργασία των ιστορικών Ι.Κ. Μαζαράκη-Αινιάνος, Ε. Κωφού, I. Δ ίαμα-

ντούρου: Μακεδονικός Αγώνας, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., 1985.

Ο Μακεδονικός Αγώνας σημάδεψε αποτελεσματικά τις σελίδες της νεότερης ιστορίας μας. Οι αποτυχίες του ελληνοτουρκικού πο­ λέμου του 1897 δεν κατόρθωσαν να πτοήσουν το φρόνιμα και να κάμψουν τις διαθέσεις εκείνων που οραματίζονταν την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού από τα υπόλοιπα ελληνικά εδάφη.1 Η απο­ φασιστικότητα των νέων μπροστά στα θολούμενα νερά της βουλ­ γαρικής προπαγάνδας μετά την ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρ­ χίας, εσήμανε την έναρξη του αγώνα.2 Η προσπάθεια των Σλάβων ..να κερδίσουν τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας, μια και στην ύπαιθρο πολλοί μιλούσαν κάποια σλαβική διάλεκτο, είχε σαν συνέπεια την αντίδραση του Έθνους για την περιφρού­ ρηση των πληθυσμών και της Εκκλησίας.

οδηγος/71 Η συμπλήρωση των 80 χρόνων α πό την έναρξη του ένοπλου αυτού Α γώ να έδωκε και πάλι την ευκαι­ ρία -α φ ο ύ μέχρι σήμερα ποτέ δεν έπα ψ ε- να δουν το φω ς της δημο­ σιότητας αρκετές μονογραφίες, να διοργανω θούν διαλέξεις και να εκδοθούν τόμοι και λευκώματα. Ο Μ ακεδονικός Α γώ νας που στεφα­ νώ νει δ ιπ λ ά τις ιστορικές μνήμες, δια γρ ά φ ει τις αυτοθυσίες τω ν α ν­ θρώ πω ν που μεγαλούργησαν υψ ώ ­ νοντα ς το ανάστημά τους, για την ελευθερία των υποδούλω ν. Σήμερα που η ιστορική έρευνα έχει στα χέ­ ρ ια της α διάσειστα ντοκουμέντα, προχωρεί με μεγαλύτερη άνεση στην εξιστόριση των γεγονότων, προβάλλοντας με σύνεση την π ρ α γ­ ματικότητα εκείνη που δικαιώ νει τον Α γώνα. Η Ε κδοτική Α θηνώ ν, που μέχρι σήμερα με άλλες εκδόσεις της έχει συμβάλει στην ευρύτερη προβολή του ιστορικού γεγονότος, έρχεται τώ ρα με τον πολυτελή αυτό τόμο­ λεύκωμα, εμπλουτισμένο με ά φ θο ­ νο ανέκδοτο φω τογραφικό υλικό κα ι χάρτες να μας παρουσιάσει με σαφήνεια την ιστορική περιγραφή τω ν γεγονότων. Τ α κείμενα, όπω ς διαβάζουμε κ α ι στον πρόλογο, εί­ να ι βασισμένα κυρίω ς στο βιβλίο του γνωστού ιστορικού Douglas D akin «The G reek Struggle in M a­ cedonia, 1897-1913». Η δομή του βιβλίου, σύμφωνα με τα περιεχόμενα, πα ρουσιά ζει την πα ρακάτω διάρθρωση: Π ρόλογος (σ.7), Η Μ ακεδονία πριν α πό τον Α γώ να (σσ. 10-17), Βουλγαρική διείσδυση κα ι δράση στη Μ ακεδο­ νία (σσ. 18-29), Α φύπνιση του Ε λ­ ληνισμού κ α ι αποστολή των πρ ώ ­ τω ν σωμάτων στη Μ ακεδονία (σσ.

38-83), Ο ένοπλος α γώ νας 19051908 (σσ. 84-103), Η απελευθέρωση της Μ α κεδονίας, Η βαλκανική συμμαχία. Οι μακεδονομάχοι στους Βαλκανικούς πολέμους (σσ.

174-189), Π ίνακες των Μ ακεδονο­ μάχων (σσ. 191-194), Π ίνακες Σ χο­ λείω ν (σ. 195), Βιβλιογραφία (σσ.

196-200), Κατάλογος εικόνων κα ι χαρτώ ν (σσ. 201-204), και Γενικό ευρετήριο (σσ. 205-212). Το κεφάλαιο «Η Μ ακεδονία π ρ ιν α πό τον Α γώ να» α ποτελεί κα ­ τά κά ποιον τρόπο την εισαγωγή του όλου θέματος, όπου κ α ι ο πλέον ανίδεος αναγνώστης κα τα το­ πίζετα ι πλήρως για την έννοια του χώρου, τα προβλήματα, τις συνθή­ κες που επικρατούσαν στο αποκομτένο μέχρι τότε μακεδονικό έδα ­

φος. Π αρά τη συμμετοχή τω ν Μακεδόνων στον Α γώ να της Α νεξαρ­ τησίας, ο ι διεθνείς συγκυρίες δεν επέτρεψαν την απελευθέρωση κα ι ένταξη του χώρου στα ό ρ ια του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Μ ετά την έκδοση του τουρκικού φιρμανίου το 1870 και την α ναγνώ ­ ριση της βουλγαρικής εκκλησίας, ο ξεσηκωμός του ελληνικού χριστια­ νικού πληθυσμού ήταν ανα πό φ ευ ­ κτος. Η αντίδραση του Ελληνισμού εκδηλώθηκε με την ίδρυση σχο­ λείων κα ι άλλων πολιτιστικώ ν εξορμήσεων. Τ ο Συνέδριο του Βε­ ρ ολίνου το 1878 ματαίω νε μεν τα σ χέδια των Βουλγάρων γ ια κατοχή της Μ ακεδονίας, δεν μπόρεσε όμως να ανακόψει τη διείσδυση κα ι δ ρ ά ­ ση της βουλγαρικής πρ ο π α γά νδα ς γ ια τα μελλοντικά της σχέδια. Με μεγάλη άνεση μπορεί να π α ­ ρακολουθήσει κανείς στις σελίδες 18-29 τους μηχανισμούς κ α ι τις με­ θοδεύσεις της βουλγαρικής πρ ο π α ­ γά νδ α ς, αλλά κ α ι τις ένοπλες επι­ θέσεις των βουλγαρικώ ν σωμάτων, που για το σκοπό αυτό είχαν συγ­ κροτηθεί. Ο ι Βούλγαροι κομιτα­ τζήδες είτε επετίθεντο κ α ι κατέ­ στρεφαν τα χω ριά , είτε πρ ο σπ α ­ θούσαν να εξεγείρουν τον πληθυ­ σμό ενάντια στους Τ ούρκους κα ι για δικ ό τους όφελος. Ο ι εξεγέρ­ σεις του 1902-1903 κα τά του κατακτητή, προώ θησαν τις μεταρρυθμί­ σεις που σχέδιαζαν προ πολλού οι Τούρκοι, αφήνοντας έτσι πρόσφ ο­ ρο έδαφος προς τους ηγέτες της Ε .Μ .Ε .Ο . να ανασυντάξουν την οργάνωσή τους σε όλη τη Μ ακεδο­ νία , προς εκφοβισμό των Π α τρ ια ρ ­ χικώ ν, όπω ς ελέγοντο ο ι Έ λληνες χριστια νοί, με σκοπό να ενταχθούν στην Ε ξαρ χία . Βέβαια ούτε η ελλη­ νική κυβέρνηση ούτε το Π α τρια ρ­

χείο ανέχθηκαν την απαράδεκτη αυτή τακτική. Ε π τά μόλις χρόνια α πό το Συνέδριο του Βερολίνου, η Β ουλγαρία προσάρτησε πρ α ξικ ο ­ πημ ατικά την Ανατολική Ρωμυλία, γεγονός που συγκλόνισε τους Έ λ ­ ληνες, αλλά και τους Σέρβους. Η αφύπνιση του Ελληνισμού κλι­ μακώνεται ποικιλότροπα. Το 1894 ιδρύεται στην Α θή να α πό νέους αξιω ματικούς η «Εθνική Ε ταιρεία» που μετά α πό δυο χρόνια οργάνω ­ σε τα πρώ τα α ντάρτικα σώματα για τη Μ ακεδονία, α πό πα λιούς Μακεδ όνες κα ι Η πειρώ τες καπεταναίους. Κ ατά το χρονικό διάστημα α πό το 1897 μέχρι το 1904 καμιά πολεμική ενέργεια δεν έγινε α πό μέρους της Ε λλάδας, αντίθετα μά­ λιστα είχε διαλυθεί και η Ε θνική Ε τα ιρ εία . Μ ετά την επάνοδο και πά λ ι του Ιωακείμ Γ ' (1878-1884, 1901-1912)3 στον Π ατριαρχικό θρό­ νο τής Κωνσταντινουπόλεω ς, δ υ ­ ναμικού και φωτισμένου ιεράρχη, η Μ. Εκκλησία εκλέγει νέους μη­ τροπολίτες που τοποθετεί σε κ α ί­ ριες θέσεις, όπω ς τον Γερμανό Καρ αβαγγέλη στην Κ αστοριά,4 το Χ ρυσόστομο Κ αλαφάτη στη Δ ρ ά ­ μα,5 τον Ιωακείμ Φορόπουλο6 στο Μ οναστήρι, τον Σ τέφανο Δανιηλίδη στην Έ δεσσα κ.ά ., με σκοπό τη δραστηριοποίηση του Ελληνισμού της Μ άκεδονίας. Σ χεδόν ταυτόχρο­ να κα ι η ελληνική κυβέρνηση αντέ­ δρασε δημιουργώντας καινούριες συνθήκες με την ίδρυση νέων σχο­ λείων κ α ι άλλων μέτρων που έλα­ βε. Η εξιστόρηση τω ν γεγονότων στο κεφάλαιο «Α φύπνιση του Ελληνι­ σμού κα ι αποστολή τω ν πρώ τω ν σωμάτων στη Μ ακεδονία» με τις επιμέρους ενότητες: «Η ελληνική

72/οδηγος αντίδραση» (σσ. 38-55), «ο Π αύλος Μ ελάς στη Μ ακεδονία» (σσ. 56-69) κ α ι «η ελληνική οργάνωση στη Μ α­ κεδονία» (σσ. 70-83), π α ρ ά τη συν­ τομία τους κατορθώνουν να ξεδια ­ λύνουν με πληρότητα τα γεγονότα. Έ τσ ι, παρελαύνουν τα ονόματα των: Α θανασίου Μ προύφα, Αλ. Μ υλωνά, Γ. Καψαλόπουλου, Κων/ νου Μ αζαράκη, Γ: Τσόντα, Γ. Κατεχάκη κ.ά . Π ολύς λόγος γίνεται γ ια τις έξυπνες κα ι γενναίες α πο ­ φάσεις του μητροπολίτη Κ αστοριάς Κ αραβαγγέλη, που με διπλω ματικό τρόπο κατόρθωσε να προσεταιρισθεί τους διαφόρους καπεταναίους, προς όφελος και προστασία του ελληνικού πληθυσμού, α πό τις επιδρομές των κομιτατζήδων. Χω­ ρίς να υπεισέρχομαι σε λεπτομέ­ ρειες αρκούμαι να αναφερθώ ότι κ α ι ο Π αύλος Μ ελάς και ο Ίω ν Δραγούμης συνεργάστηκαν με τον μητροπολίτη δημιουργικά. Για τον Π αύλο Μ ελά, που έδωσε τον εαυτό του θυσία και ολοκαύ­ τω μα, και τους άλλους αξιω ματι­ κούς του ελληνικού στρατού θα περίορισθώ να παραπέμψω τον α να ­ γνώστη στις σελίδες που αναφέροντα ι στο βιβλίο, για τί δεν είναι δ υ ­ να τό να επισημανθούν επιγραμμα­ τικά κα ι μόνο τα γεγονότα. Με με­ γάλη άνεση μπορεί να παρακολου­ θήσει ο αναγνώστης στο κεφάλαιο «Η ελληνική οργάνωση στη Μ ακε­ δονία» (σσ. 70-83) τις ενέργειες που η ελλήνική κυβέρνηση έκανε, πα ρ ά τις αντίξοες περιστάσεις, με­ τά α πό τις υ ποδείξεις του προξέ­ νου της στη Θεσσαλονίκη Κ ων­ σταντίνου Β α τικι^τη (1866-1881), ο οποίος διέβλεψε έγκαιρα τον κίν­ δυνο που απειλούσε τα συμφέρο­ ντα του Ελληνισμού στη μακεδονία . Στην κινητοποίηση του Μ ακε­ δονικού Ελληνισμού μπορούν να αναφερθούν πολλά πρόσω πα (βλ. σσ. 70-71 κ.α .) που έπαιξαν α πο ­ φασιστικό ρόλο ενεργοποίησης και άμυνας σχεδόν σ’ όλες τις μεγάλες πόλεις, όπω ς Θ εσσαλονίκη, Μ ονα­ στήρι, Σ ιδηρόκαστρο, Δράμα, Κ α­ βάλα, Γευγελή, Γουμέντα, Γιανιτσά κ.α . Η πα ρουσία του προξένου Λ άμπρου Κορόμηλά στη Θεσσαλο­ νίκη, που πλαισιώ θηκε με προξενι­ κούς υπαλλήλους αξιω ματικούς με ψευδώ νυμα, έπαιξε αποφασιστικό ρόλο για τις μετέπειτα ενέργειες του ένοπλου αγώ να που θα άρχιζε. Ο ένοπλος αγώ νας 1905-1908 που στεφάνωσε τη νίκη και χάρισε

την απελευθέρωση της Μ ακεδονίας θα μπορούσε να δοθεί με περισσό­ τερες λεπτομέρειες, αν ο χώρος και η δομή του βιβλίου το επέτρεπαν. Η σταχυολόγηση όμως των κυριοτέρω ν γεγονότων κ α ι μάλιστα των σπ ουδαιοτέρω ν, θεμελιώνουν το σχέδιο Μ αζαράκη κ α ι τις σωστές υ ποδείξεις του Κορόμηλά. Τ α δ ρ α ­ ματικά γεγονότα που ακολουθούν κα ι που αποτελούν την κρισιμότε­ ρη φάση του Μ ακεδονικού Α γώ να, μαζί με τις πολιτικές και διπλω μα­ τικές ζυμώσεις της εποχής, εξετά­ ζοντα ι κατά το δυνατόν πληρέστε­ ρα κ α ι με κάθε αντικειμενικότητα στα πα ρα κά τω κεφάλαια: Ο α γώ ­ να ς co 1905 (σσ. 84-103), Ο αγώ νας στη Μ ακεδονία το 1906 (σσ. 104117), Ο α γώ νας στη λίμνη τω ν Γιανιτσώ ν (σσ. 118-133), Η Ευρώπη κ α ι το Μ ακεδο >ικό Ζήτημα (σσ.

134-137), Ο α γώ νας στη Μ ακεδο­ νία το 1907 (σσ. 138-15’ ), Ο αγώ ­ να ς στη Μ ακεδονία το 1908 (σσ.

152-165) κ α ι το Νεοτουρκικό Κ ίνη­ μα κ α ι το τέλος του ένοπλου αγώ να στη Μ ακεδονία (σσ. 166-173). Ο ι ενθουσιώ δεις περιγραφές των αγώ νω ν και θυσιών των ηρωικών χρόνων του Μ ακεδονικού Α γώ να, προβάλλει επιτα κτικά μεταξύ των επώνυμων κ α ι ανώνυμων υπερ α ­ σπιστών της ελευθερίας, όπου με θυσίες κα ι α ίματα, ολοκληρώνουν κ α ι σφραγίζουν μια για π ά ντα την ελευθερία της πολυβασανισμένης μακεδονικής γης. Τ α γεγονότα που α κολουθούν, μετά το Σ επτέμβριο του 1909, α ν και δρομολόγησαν την απελευθέρωση της Μ ακεδονίας, δεν είναι κ α ι τόσο ευχάριστα. Ο ι προθέσεις τω ν Νεοτούρκων για το σφαγιασμό τω ν χριστιανών ήταν προφανείς. Επακολούθησαν δύ• σκολες μέρες για τον ελληνισμό της Μ ακεδονίας. Στην κρίσιμη περίοδο 1909-1912 έπαιξε σπουδαίο ρόλο ο Ο ικουμενικός Π ατριάρχης Ιωακείμ ο Γ ', που με τη διορατικότητα και αποιοασιστικότητά του βοήθησε σημαντικά. Με την προσέγγιση Ε λ­ λήνων κ α ι Βουλγάρω ν, μ ειά τη διαλλακτικότητα τω ν Βουλγάρων πρ ο του κοινού εχθρού κ α ι την υπογραφή πρωτοκόλλου αλληλοϋποστήριξης, δικαιώ νοντα ι οι θέσεις του Ελληνισμού για τις διεκδική­ σεις της Μ ακεδονίας και Θ ράκης κα ι ομολογείται έμμεσα η υπεροχή του ελληνικού στοιχείου. Η απελευθέρωση της Μ ακεδο­ νία ς συμπίπτει με τη Βαλκανική συμμαχία κα ι τη συμμετοχή των

Μ ακεδονομάχω ν στους Βαλκανι­ κούς πολέμους του 1912-1913, αλλά κ α ι με την έντονη διπλω ματική π α ­ ρουσία του Ελευθερίου Βενιζέλου. Τελειώ νοντας, είνα ι επιβεβλημέ­ νο να εξάρω την πολυτιμότητα του βιβλίου-λευκώματος κ α ι τη γενική απήχηση που θα πρ έπει να έχει το έργο στο αναγνωστικό κοινό, μια κ α ι η όλη αρχιτεκτονική του είναι κα τά τέτοιο τρόπο έτσι μελετημένη που να κεντρίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Τ ο πλούσιο φω το­ γρ α φ ικό και χαρτικό υλικό, που η λειτουργικότητά του εντάσσεται στο ιστορικό περίγραμμα τω ν α φη ­ γήσεων, εμπλουτίζει ακόμα π ε ­ ρισσότερο τα ιστορικά γεγονότα, χαρ ίζο ντα ς έτσι στον αναγνώστη μεγαλύτερη εποπτικότητα. Τέλος οι ενσωματούμενοι πίνακες: α) των Μ ακεδονομάχω ν, β) σχολείων, γ) ο κατάλογος εικόνων και χαρτώ ν, δ) το γενικό ευρετήριο και ε) η πλού­ σια βιβλιογραφ ία, που δίνει την ευχέρεια σε ό ποιον θέλει να εντρυφήσει στην περαιτέρω μελέτη του θέματος, καθιστούν το βιβλίο π ο ­ λύτιμο εργαλείο. Ν ΙΚ. Λ. Φ Ο ΡΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

Σημειώσεις: 1. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου Α ί­ μου, Ο Μακεδονικός Αγώνας. Απο­ μνημονεύματα, Θεσσαλονίκη 1984.

2. Ι.Κ. Μαζαράκης Αινιάν, Ο Μακεδο­ νικός Αγώνας, εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα 1981.

3. Αρχ. Αρχιγρ. Ι.Σ. αργ. μητ. Ρόδου Αποστόλου Τρύφωνος, Λόγος επική­ δειος εις τον Αείμν. Πατρ. Ιωακείμ τον Γ'. Κων/πολη 1912, Δημ. Μαυροπούλου, Πατριαρχικοί Σελίδες, Εν Αθήναις 1α60, σσ. 7-11, 45-63. Χρ. Σωκ. Σολομωνίδη, Ιωακείμ ο Γ' ο Μεγαλουργός, Αθήνα 1965.

4. Τάσου Αθ. Γριτσόπουλου, Γερμανός. Ο Καραβαγγέλης, Θ.Η.Ε. 4(1964), στ. 400-402. Πανηγυρικόν λεύκωμα Γερμανού Καραβαγγέλη, μητροπολί­ του Καστοριάς, επιμ. Αλεξ. Λέτσα, Θεσσαλονίκη 1959.

5. Νικ. Λ. Φοροπούλον, Χρυσόστομος. Ο Καλαφάτης. Μητροπολίτης Δρά­ μας (1902-1910), είτα Σμύρνης (19101922). Εθνομάρτυς, Θ.Η.Ε., 12(1968), στ. 411-417.

6. Του ίδιου, Ιωακείμ. Ο Φορόπουλος (3-4-1859-31-1-1909), Μητροπολίτης Μελενίκου, είτα Πελαγσνίας, Θ.Η.Ε., 6(1965), στ. 1104-1106, Αθαν. Γρ. Γερομιχαλού, Η Εθνική δράσις του μητροπολίτου ΠελαγΓνίας Ιωακείμ Φοροπούλου και αι εκ­ θέσεις αυτού, Θεσσαλονίκη 1968.

7. Ναταλίας Π. Μελά, Παύλος Μελάς, Αθήνα 1964.

ΔΕΛΤΙΟ * ί ο 3 ρ £ υΐ986

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 154

• Το Βιβλιογραφικό Δελτίο αυν-

τάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και ιο προσωπικό τον οποίου ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαόικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλίο ' γραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

Ε πιμέλεια: Έφη Α πάκη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­

φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλοννται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΕΝΙΚΑ

ΣΤΑ Υ ΡΟ Π Ο Υ Λ Ο Υ Ε ΡΑ Σ Μ ΙΑ -Λ Ο Υ ΪΖ Α . Β ιβλιο­ γρ α φ ία μεταφράσεων νεοελληνικής λογοτεχνίας. Α θή­ να , Ε τα ιρεία Ελληνικού Λ ογοτεχνικού και Ιστορικού Α ρχείου, 1986. Σελ. 318. Δρχ. 1500.

A D O R N O T H E O D O R . Σε τι χρησιμεύει ακόμη η φ ι­ λοσοφία; Γ ' έκδοση. Ε ισ.-μετ.-επιμ. Π αύλος Σούρλας. Α θήνα, Έ ρα σμ ος, 1986. Σελ. 32. Δρχ. 150.

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ

LA KA TO S IM RE. Μ εθοδολογία τω ν προγραμμάτων επιστημονικής έρευνας. Εισ.-μετ. Αιμ. Μ εταξόπουλος. Θ εσσαλονίκη, Σύγχρονα Θ έματα, 1986. Σελ. 286. Δρχ.

700.

Το Σ ύνταγμα της Ελλάδας 1975/86. Ε πιμ. Ε .Β . Βενιζέλος. Θεσσαλονίκη, Π αρατηρητής, 1986. Σελ. 493. Δρχ.

ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ

PEK ELIS V ICTOR. Η κυβερνητική α πό το Α ως το Ω. Μ ετ.-επιμ. Κ. Γεω ργόπουλος. Α θήνα, Gutenberg, 1986. Σελ. 320. Δρχ. 2.000.

Α ΓΓΕΛ Ο Π ΟΥ Λ Ο Σ Α Θ Α Ν Α ΣΙΟ Σ. Τ α μυστικά των πυραμ ίδω ν της ζωής. Α θήνα, Σμυρνιωτάκης, 1986. Σελ. 223. Δρχ. 690.

74/δελτιο Α ΞΙΩ Τ Η Σ Θ Ε Ο Δ Ω Ρ Ο Σ . Α ναζητώ ντας τη χαμένη Κ ι­ βωτό. Α θή να , Σ μυρνιωτάκης. Σελ. 247. Δρχ. 550.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ Κ Ο Υ Κ Ο Υ ΡΑ Σ Θ . -Α Ρ ΙΑ Ν Ο Υ Τ Σ Ο Υ Μ. - ΓΕΡΑ Κ Η Σ Π . Ε ρμηνευτικό λεξικό οικολογικών κ α ι συναφώ ν όρω ν. Θ εσσαλονίκη, Γαρταγάνης, 1986. Σελ. 123. Δρχ.

600.

ΓΕΝΙΚΑ

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Μ Π ΡΟ Υ Σ Α Λ Η Σ Π Α ΓΚ ΡΑ Τ ΙΟ Σ (Α ΡΧ ΙΜ Α Ν ΔΡΙ­ Τ Η Σ). Η εν Χ ριστώ ανακαίνιση του ανθρώ που. Κ ατε­ ρίνη, Τ έρτιος, 1986. Σελ. 53. Δρχ. 200.

ΓΕΩΛΟΓΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Τ Ο Α Ν Ο ΙΚ Τ Ο Π Α Ν Ε Π ΙΣΤ Η Μ ΙΟ . Σ εισμικά κύματα κ α ι το εσωτερικό της γης. Μετ. Γιώργος Μ παρουξής. Α θή να , Κ ουτσουμπός, 1986. Σελ. 214. Δρχ. 390.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ Β Α Κ Α Λ ΙΟ Σ Θ Α Ν Α Σ Η Σ . Ε ίν α ι κ α ι συνείδηση, γνώση κ α ι αλήθεια. Μ αρξιστική προσέγγιση. Α θή να , G uten­ berg, 1986. Σελ. 196. Δρχ. 600.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ Δ Ο Υ Α Τ Ζ Η Σ ΓΙΩ ΡΓΟ Σ. Τ οπική α υτοδιοίκηση. Α θή ­ ν α , Ε ξάντα ς, 1986. Σελ. 268. Δρχ. 800.

L A U R E N T E R IC . Τ α κόκκινα δολλάρια. Μετ. Ιω ά ν­ νης Λ οσκόκκο. Α θήνα, Ροές, 1986. Σελ. 318. Δ ρχ. 350.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΣΙΜ Π Ο ΓΟ Σ Χ Α ΡΗ Σ. Τ α μυστικά για μια πετυχημέ­ νη ομιλία. Α θή να , Ελευθερουδάκης, 1986. Σελ. 147. Δρχ. 600. ΤΣΙΜ Π Ο ΓΟ Σ Χ Α ΡΗ Σ. Τ α μυστικά του πετυχημένου πωλητή. Ε ' έκδοση. Α θή να , Ε λευθερουδάκης, 1986. Σελ. 230. Δρχ. 600.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΤΕΧΝΕΣ FIN E BE N - H A R R IS L A U R E N C E . Ξ α ναδια βά ζο ν­ τα ς το Κ εφάλαιο. Μ ετ.-επιμ. Θ ανάσης Α θανασίου Ν ικηφ όρος Σ ταματάκης. Α θή να , G utenberg, 1986. Σελ. 230. Δρχ. 800.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΒΑ Λ Λ ΙΑ Ν Ο Σ Χ ΡΙΣΤ Ο Φ Ο ΡΟ Σ - Π Α Δ Ο Υ Β Α Μ Α ­ ΡΙΑ . Τ α κρητικά αγγεία του 19ου και 20ου αιώ να. Α θή να , Μ ουσείο Κ ρητικής Ε θνολογίας, 1986. Σελ.

139. Λ Ε Ο Ν Τ ΙΔ Η Σ ΤΑ ΣΟ Σ . Τ α κρητικά καλά θια . Μ ορφολογική κατασκευαστική μελέτη. Α θήνα, Μ ουσείο Κ ρη­ τικής Ε θνολογία ς, 1986. Σελ. 269.

ΓΕΝΙΚΑ Βυζαντινή κα ι μεταβυζαντινή τέχνη. Α θήνα, Υ πουργείο Πολιτισμού /Β υζαντινό και Χ ριστιανικό Μ ουσείο, 1985. Σελ. 265. Δρχ. 3000.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΡΑ ΤΣΙΑ ΕΛ Ε Ν Α - ΡΟ Υ Σ ΣΗ ΒΑ ΣΩ . Μ εταλλικά σφυρήλατα εξαρτήματα στην α ρχιτεκτονική του κρητι­

δελτιο/75 κού σπιτιού. Α θήνα, Μ ουσείο Κ ρητικής Ε θνολογίας, 1986. Σελ. 197.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

ΤΣΑ ΓΚ Α Σ Ν ΙΚ Ο Λ Α Ο Σ Μ. Ο Π λούταρχος στη Γαλ­ λία. Α θή να , Π ρόθεση, 1986. Σελ. 85. Δρχ. 250.

RO M ILLY JA C Q U E L IN E D E . Σημερινές προοπτικές για το Ο μηρικό Έ π ο ς . Μετ. Α ναστάσιος Σ τέφος. Α θή ­ ν α , Κ αρδαμίτσας, 1986. Σελ. 51. Δρχ. 250.

Μ Π ΕΡΓΚΜ Α Ν ΙΝΓΚΜ ΑΡ. Μ αριονέτες. Μετ. Μ άλα­ μα Σ εϊτανίδου. Α θήνα, Α ιγόκερω ς, 1986. Σελ. 94. Δρχ. 250.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

ΠΟΙΗΣΗ Μ ΙΣΣ ΙΟ Σ Κ ΩΣΤΑΣ Γ. 56 ποιη τικές φω νές α πό τη Λέ­ σβο. Μ υτιλήνη, 1986. Σελ. 126.

ΣΥΛΛΟΓΕΣ Κ Ο ΥΒ ΑΡΙΤΑ Κ Η Σ Λ Ε Υ Τ ΕΡΗ Σ. Η συλλογή αρχαίω ν κ α ι βυζαντινώ ν χω ρίς κινδύνους. Α θήνα, συλλογές, 1986. Σελ. 96. Δρχ. 400.

ΓΛΩΣΣΑ ΜΕΛΕΤΕΣ Α ΡΓ Υ ΡΙΑ Δ Η Σ Φ ΙΛ ΙΠ Π Α Σ . Η γραπτή μας γλώσσα κα ι οι δολιοφθορείς της. Β ' έκδοση. Α θήνα, 1986. Σελ.

64.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Α ριστοφάνης. Λυσιστράτη. Ελεύθερη απόδοση Λ άκης Λ α ζόπουλος. Α θήνα, Κ αστανιώτης, 1986. Σελ. 159. Δρχ. 400.

ΜΕΛΕΤΕΣ Λ Υ Π ΟΥ ΡΛΗΣ ΔΗ Μ Η Τ ΡΙΟ Σ Δ. Α ριστοτελικά μελετήματα. Θεσσαλ. , Π αρατηρητής, 1986. Σελ. 165. Δρχ. 650. Λ Υ Π ΟΥ ΡΛ ΗΣ Δ Η Μ Η Τ ΡΙΟ Σ Δ . Π έντε φιλολογικά μελετήματα. Θεσσαλονίκη, Π αρατηρητής, 1986. Σελ.

164. Δρχ. 650.

Σ Α ΡΓΕ Ν Τ Η Σ Β Α ΣΙΛ Η Σ. Π οιήματα 1963-1986. Α θή-. να , Ν ηρεύς, 1986. Σελ. 117. Δρχ. 300.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Α Λ Ε ΞΑ Ν ΔΡΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ Μ Η Τ ΣΟ Σ. Η ένατη πληγή. Διηγήματα. Α θήνα, Κ έδρος, 1986. Σελ. 150. Δρχ. 450. Ζ Α Τ ΕΛ Η ΖΥ ΡΑ Ν ΝΑ . Στην ερημιά με χάρι. Α θήνα, Σ ιγα ρ έττα , 1986. Σελ. 341. Δ ρχ. 600. Κ Α ΝΤΑ Σ Κ Ω ΣΤΑΣ. Μ ατωμένα δά κρ υα .. Α θήνα, 1986. Σελ. 332. Δρχ. 700. Π Α Λ Λ Η Κ Α ΡΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ Δ Η Μ Η Τ ΡΗ Σ. Μ ια ζωή επ’ ώμου. (Χ ω ρίς εκδοτικά στοιχεία). Σελ. 88. Δρχ. 500. ΡΟ Ζ Α Ν Η Σ Σ ΤΕ Φ Α Ν Ο Σ . Η ταφή. Α θή να , Έ ρα σμ ος, 1986. Σελ. 43. Δρχ. 150. Σ Α Μ Ο Υ Η Α ΙΔ Η Σ Χ ΡΗ ΣΤΟ Σ. Νησί του διαβόλου. Μ υθιστόρημα. Α θήνα, Φ ιλιππότης, 1986. Σελ. 221. Δρχ. 500. Σ ΙΚ ΙΑ ΡΙΔΗ -Μ Α Λ Ο Β ΡΟ Υ Β Α ΙΣΑ ΒΕΛ Λ Α . «Μετά β α θυτάτης λύπης...» Α θήνα, Ν ικολαΐδης. Σελ. 103. Δ ρχ. 300. ΣΩ Τ Η ΡΑ Κ Ο Υ Π ΙΤ Σ Α . Ο Α ντώ νης δε θα σκολάσει απόψ ε. Α θήνα, Σ ύγχρονη Ε ποχή , 1986. Σελ. 126. Δρχ.

200. Α νθολογία τρόμου. Μετ. Τ. Ρούσσος. Α θήνα, Κ άκτος, 1986. Σελ. 412. Δρχ. 500. Α Π Ν Τ Α ΪΚ ΤΖ Ω Ν . Ο ι μάγισσες του Ή στγουκ. Μετ. Α γγέλα Βερυκοκάκη-Α ρτέμη. Α θήνα, Ν έα Σ ύνορα, 1986. Σελ. 363. Δρχ. 800.

G O O D IS D . Σ κοτεινό πέρασμα. Μετ. Ν ίκος Β ατόπουλος. Α θή να , Μ έδουσα. Σελ. 225. Δρχ. 480. ΓΚΡΗΝ ΓΚΡΑΧΑΜ . Έ ν α όπλο για πούλημα. Μετ. Ελένη Μ αύρου. Α θήνα, Νεφέλη, 1986. Σελ. 354. Δρχ.

600. Ιστορίες με εξωγήινους. Α νθολογία επιστημονικής φ α ντασίας. Εισ.-μετ.-σχολ. Γιώργος Μ παλάνος. Α θή ­ να , Π ήγασος. Σελ. 335. Δρχ. 300.

L E R O U X GA STO N. Τ ο μυστήριο του κίτρινου δώμα-

76/δελτιο τίου. Μετ. Ά ν τ α Κ λαπατσέα. Α θήνα, Ν έα Σ ύνορα, 1986. Σελ. 275. Δρχ. 550.

ΘΕΑΤΡΟ

Λ ΙΟ Σ Α Μ Α ΡΙΟ ΒΑ ΡΓΚ Α Σ. Η θεία Χ ούλια κα ι ο γρ α φ ιά ς. Μ ετ.-σημ. Τ α σία Χ ατζή - Ν ά τι Γκαλβέθ Γκαρθία. Α θήνα, Ο δυσσέας, 1986. Σελ. 407. Δ ρχ. 600. Μ Α Ε Τ Ζ ΙΝ Λ ΕΟ ΝΙΝ Τ. Ο γέρος με το μαύρο κιμονό. Νουβέλα. Μετ. Βασίλης Π απα θα να σίο υ . Α θή να , Σ ύγ­ χρονη Ε ποχή , 1986. Σελ. 198. Ν Τ Ε ΡΙ Τ ΙΜ Π Ο Ρ. Ξ εκαθάρισμα λογαριασμώ ν. Μετ. Γιώ ργος Σ ιού να ς. Α θή να , Ο δυσσέας, 1985. Σελ. 264. Δ ρχ. 350. Ο Β Τ Σ ΙΝ ΙΚ Ο Φ ΒΣΕ ΒΟ Λ Ο Ν Τ . Η καυτή στάχτη. Ιστο­ ρική νουβέλα. Μετ. Γ. Κ υπαρίσσης. Α θή να , Σ ύγχρονη Ε ποχή , 1986. Σελ. 181. Δρχ. 300. ΡΕ Τ Σ Ι Τ Ζ Ο Ν . Η πόλη τη ς νύχτας. Μετ. Χ ρύσα Τ σαλικίδου. Α θή να , Ε ξάντα ς, 1986. Σελ. 384. Δρχ. 850. ΡΟ Ν Τ ΡΙΓΚ Ε Σ Α Λ Μ Π ΕΡΤΟ Μ Ο Λ ΙΝΑ . Ο ι ά νθρω ποι τη ς σιωπής. Νουβέλα. Β ' έκδοση. Μετ. Α . Κ οτσιώλης. Α θή να , Σύγχρονη Ε ποχή , 1986. Σελ. 163. Δ ρχ. 300. Σ ΕΜ ΙΟ Ν Ο Φ Π Ο Υ Λ ΙΑ Ν . 17 στιγμές της ά νοιξης. Μυ­ θιστόρημα. Δ ' έκδοση. Μετ. Α . Κ οτσιώλης. Α θήνα, Σύγχρονη Ε ποχή , 1986. Σελ. 300. Δρχ. 350.

ΕΡΓΑ Κ Α ΡΡΑ Σ Σ ΤΡ Α Τ Η Σ . Θ έατρο Α '. Ο μουγγός - Ο ι π α ­ λαιστές - Ο ι μπουλουκτσύδες - Η πύλη. Α θή να , Δ ω ­ δώ νη, 1986. Σελ. 272. Δ ρχ. 1000.

ΜΕΛΕΤΕΣ Χ ΡΥ Σ Ο Σ Τ Ο Μ ΙΔ Η Σ Α Λ Ε Κ Ο Σ . Τ ο λαϊκό θέατρο. Χ ρονικό-ιστορικό-αναμνήσεις. Α θή να , Σ μυρνιωτάκης, 1986. Σελ. 192. Δ ρχ. 500.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Σ Ε Π Α ΡΝ Τ Σ Α Μ . Χ ρονικά τω ν μοτέλ. Μετ. Γιάννης Α βραμ ίδης. Θ εσσαλονίκη, Ε πιλογή, 1986. Σελ. 125. Δρχ. 380.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Τ ΣΑ Ν Τ Λ Ε Ρ ΡΕ ΙΜ Ο Ν Τ . Ο μεγάλος αποχαιρετισμός. Μετ. Β ικτώ ρια Τ ράπαλη. Α θή να , Ε ξ ά ν ία ς, 1986. Σελ.

389. Δρχ. 800.

ΓΙΑ Ν Ν Α Κ Ο Σ Η Λ ΙΑ Σ X. Σ ελίδες μιας μικρής ιστο­ ρ ία ς γ ια ένα μεγάλο σκοπό. Α θή να , 1986. Σελ. 367. Δ ρ χ. 800. Θ Ε Ο Δ Ω Ρ Α Κ Η Σ Μ ΙΚ Η Σ. Ο ι δρόμοι του αρχάγγελου. Α υτο βιο γρ α φ ία . Τ όμος 1ος. Α θήνα, Κ έδρος, 1986. Σελ. 254. Δ ρχ. 1000.

ΜΕΛΕΤΕΣ Α Θ Α Ν Α ΣΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ ΒΑ ΓΓΕ Λ Η Σ. Η ιεροτελεστία της Ε πανάστασης. Χ ρονικές σχέσεις κ α ι χρονική υ πέρ­ βαση στις Ω δές του Κάλβου. Α θή να , Κ αρδαμίτσας, 1986. Σελ. 194. Δ ρχ. 780. Κ Ο ΤΖ ΙΑ Σ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Σ . Δ οκ ιμ ια κά κα ι άλλα. Α θή να , Κ έδρος, 1985. Σελ. 179. Δρχ. 600. ΡΑ Μ Φ Ο Σ Σ ΤΕ Λ ΙΟ Σ. Μ ονοτονισμένη μουσική. Α θή ­ ν α , Α κρ ίτα ς, 1986. Σελ. 70. Δρχ. 150. Σ Ε Φ Ε Ρ Η Σ ΓΙΩ ΡΓΟ Σ. Η ποίηση στον κινηματογράφο. Π αρουσίαση Δημήτρης Δ α σκαλόπουλος. Α θήνα, Διά ττω ν, 1986. Σελ. 28. Δρχ. 200. Φ Λ Ω ΡΟ Σ Α Θ Α Ν . Θ . Η επιστημονική φα ντα σία στο α ρ χα ίο κ α ι σύγχρονο πεζογράφημα. Α θήνα, Ή β ο ς, 1986. Σελ. 73. Δρχ. 300.

PSICH A RIS J. - P E R N O T Η . T he language question in G reece. (Ε πανέκδοση). Α θή να , Κ α ρα βία ς, 1986. Σελ. 80. Δ ρχ. 500.

Π Α Π Α ΓΙΑ Ν Ν Α Κ Η Σ Ν ΙΚ Ο Σ Δ . 40 χρό νια στην υ πη ­ ρεσία τω ν τηλεπικοινω νιώ ν. Α θήνα, Α ναστασάκης, 1986. Σελ. 174. Δρχ. 300. Σ τ’ άρματα! Σ τ’ άρματα! Χ ρονικό της Ε θνική ς Α ντί­ στασης 1940-1945. Α θήνα, Γνώσεις, 1986. Σελ. 616. Δ ρχ. 1200. Φ Λ Ο Υ Ν Τ Ζ Η Σ Α Ν ΤΩ Ν Η Σ I. Σ το στρατόπεδο του Ά η Στράτη. 1950-1962. Α θή να , Κ απόπουλος, 1986. Σελ. 360. Δρχ. 700.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Δ Ε Τ Ο ΡΑ Κ Η Σ Θ Ε Ο Χ Α ΡΗ Σ . Ιστορία της Κρήτης. Α θή να , 1986. Σελ. 550. Δ ρχ. 2500. Δ Ρ ΙΖ Η Σ Η Λ ΙΑ Σ ΔΗ Μ . Ιστορία της κυρά Βασιλικής του Αλή Π α σά Τεπελενλή. Α θή να , 1986. Σελ. 254. Δρχ. 700. Κ Ο Υ Μ Α ΡΙΑ Ν Ο Υ Α ΙΚ Α Τ Ε ΡΙΝ Η -Δ Ρ Ο Υ Λ ΙΑ ΛΟ Υ K IA -L A Y T O N E Y R O . Τ ο ελληνικό βιβλίο. 1476-1830.

δελτιο/77 Α θήνα, Εθνική Τ ρ ά πεζα της Ε λλάδος, 1986. Σελ. 380. Δρχ. 500. Κ Ω Ν ΣΤΑ Ν ΤΙΝ ΙΔΗ Σ Κ.Γ. Π ραγματεία περί Πόντου. (Φ ω τοανατύπω ση). Α θήνα, Κ αραβίας, 1986. Σελ. 19. Δρχ. 120. Ν ΙΚ Ο Λ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Γ.Α . Π εριήγησις εις τα ς Ιεράς Μ ονάς του Α γίου Ό ρ ο υ ς κ α ι της Χ αλκιδικής Χερσο­ νήσου. (Φ ω τοανατύπω ση). Α θήνα, Κ αραβίας, 1986. Σελ. ,56. Δρχ. 300. Π Α Π Α Θ Α Ν Α Σ Η -Μ Ο Υ ΣΙΟ Π Ο Υ Λ Ο Υ Κ. Α λεξαν­ δρούπολη και θρακικός ελληνισμός. Χρονικό. Α θήνα, Π ιτσιλάς, 1986. Σελ. 47. Δρχ. 150. Π Α ΣΠ Α Τ Η Σ Α .Γ. Β υζαντιναί μελέται. Τ οπογραφ ικα ί κ α ι ιστορικοί. (Επανέκδοση). Α θήνα, Κ αραβίας. 1986. Σελ. 415. Δρχ. 2.500.

Ε ποχή , 1986. Σελ. 52. Δρχ. 400. Κ Ο ΡΝ Η Λ ΙΟ Σ Μ Α Ν ΟΛ Η Σ. Η γελαστή πολιτεία. Α θή ­ ν α , Σ ύγχρονη Ε ποχή , 1986. Σελ. 42. Δρχ. 400. Μ Α ΡΙΝ Ο Σ ΓΙΩΡΓΟ Σ Μ. Α χ! ειρήνη! Α θήνα, Σ ύγχρο­ νη Ε ποχή , 1986. Σελ. 20. Δρχ. 250. ΣΙΝ Ο Υ Κ ΙΡΑ Χ Ο Υ Κ -Α Π Ο ΣΤΟ Λ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Ε Λ Ε Ν Η . Τ ο χέρι στο βυθό. Α θήνα, Κ αστανιώτης, 1986. Σελ. 182. Δρχ. 400. ΣΟ Λ Ω Μ Ο Υ -Ξ Α Ν Θ Α Κ Η ΒΑ ΣΑ . Κοσμάς κα ι Δ α μ ια ­ νός. Α θήνα, Γνώση, 1986. Σελ. 92. Δρχ. 300. Χ Α ΡΩ Ν ΙΊΉ Σ Β Α ΣΙΛ Η Σ Γ. Ό λ α για τη λευτεριά. Α θή να , Σ μυρνιωτάκης, 1986. Σελ. 168. Δρχ. 450.

Σ Α Β Β ΙΔ Η Σ Α Λ ΕΞΗ Σ. Μ ελέται βυζαντινής ιστορίας. Α θήνα, Κ αρδαμίτσας, 1986. Σελ. 220. Δρχ. 650.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Σ Κ ΙΑ Δ Α Σ Α Ν Α Σ Τ Α ΣΙΟ Σ I. Το Γαλαξείδί. Α θήνα, 1986. Σελ. 102. Δρχ. 500.

Α Ν ΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση.

ΣΚ Ο ΡΔΟ Υ Λ Η Σ Κ Ω ΣΤΑΣ. Η διαμόρφω ση της αστι­ κής ιδεολογίας στα Επτάνησα. Ζ άκυνθος, Βιβλιοθήκη Ζ ακυνθινώ ν Μελετών, 1986. Σελ. 46. Δρχ. 150.

ΒΑ Λ Κ Α ΝΙΚ Η ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ . Ί δ ρ υμ α Μελετών Χερσονήσου του Α ίμου. Τόμος VIII-1979.

ΣΤΡΑ Τ Η Γ Ο Σ ΞΕΝ Ο ΦΩ Ν . Η Ε λλάδα στη Μ ικρά Α σία. Α θήνα, Μ πάϋρον, 1986. Σελ. 422. Δρχ. 1200.

ΓΥ Ν Α ΙΚ Α . 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 956. Δρχ. 170.

ΤΑΞΙΔΙΑ

Δ Ε Κ Α Π Ε Ν Θ Η Μ Ε ΡΟ Σ Π Ο Λ ΙΤ Η Σ. Τεύχος 74. Δρχ.

Α ΣΤΥ Ν Ο Μ ΙΚ Η Ε Π ΙΘ Ε Ω Ρ Η ΣΗ . Τεύχος 31.

Δ Α Υ Λ Ο Σ. Μ ηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 56-57. Δρχ.

ΔΕ Λ Τ ΙΟ Σ ΒΒΕ . Μ ηνιαία έκδοση. Τεύχος 5-6.

ΕΛ Λ Α ΔΑ

ΔΕ Λ Τ ΙΟ 1985. Δημοτική Βιβλιοθήκη Καβάλας. ΔΕ Λ Τ ΙΟ Ν Τ Η Σ Χ ΡΙΣΤΙΑ Ν ΙΚ Η Σ Α ΡΧ Α ΙΟ Λ Ο ΓΙ­ Κ Η Σ Ε Τ Α ΙΡ Ε ΙΑ Σ. Τόμος ΙΒ ', 1984. Δρχ. 2.800.

Α ΔΑ Μ Α Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Τ. - Χ Α ΤΖ Η ΡΒ Α ΣΑ Ν Η Σ Β. Μ Α ΤΣΟ Υ Κ Α Π . Τ α βουνά της Ρούμελης. Α θήνα, Π ι­ τσιλάς. 1986. Σελ. 176. Δρχ. 1000.

Δ ΙΑ Β Α Ζ Ω . Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τ εύχος 151. Δρχ. 200.

Ν Ε Ζ Η Σ ΝΙΚ Ο Σ. Ό λ υμ πος. Α θήνα, Π ιτσιλάς, 1986. Σελ. 174. Δρχ. 1000.

Η Δ ΙΚ Τ Η . Φύλλο 123.

Δ ΙΑ Δ Ρ Ο Μ Ε Σ. Τεύχος 3. Δρχ. 200.

ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Η Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΚ Η Ε Π ΙΘ Ε Ω Ρ Η ΣΗ . Τόμος 3, Τ εύχος 9. Δρχ. 450.

ΚΟΣΜΟΣ

Ε Π Ο Π Τ Ε ΙΑ Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η . Μ ηνιαίο πολιτικό περ ιο δι­ κό. Τ εύχος 116. Δ ρχ. 300. ΙΑ Τ ΡΙΚ Η . Μ ηνιαία έκδοση Ε τα ιρ εία ς Ιατρικώ ν Σ πο υ ­ δών. Τόμος 50, τεύχη 2,3.

Χ Α ΤΖ ΙΔ Α Κ Η Σ Ο Φ ΙΑ ΕΜ Μ . Φωνές α πό τις Φ ιλ ιπ π ί­ νες. Α θήνα, 1986. Σελ. 83. Δρχ. 350.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ Κ Ο Ν ΤΟ ΡΑ Ε Υ Η . Ο σπόρος κι εγώ. Α θήνα, Σύγχρονη

ΙΣΤ Ο ΡΙΑ Ε ΙΚ Ο Ν Ο ΓΡΑ Φ Η Μ ΕΝ Η . Τεύχος 219. Δρχ.

300. Τ Α ΙΣΤ Ο ΡΙΚ Α . Π εριοδική έκδοση ιστορικών σπου­ δών. Τόμος Γ ', τεύχος 5. Δρχ. 600. Λ ΕΞΙΚ Ο ΓΡΑ Φ ΙΚ Ο Ν ΔΕ Λ Τ ΙΟ Ν . Τ όμος 16ος. Δρχ.

2000. Μ ΙΚ ΡΟ Χ Ω ΡΙΤΙΚΑ ΓΡΑ Μ Μ Α ΤΑ . Τρίμηνη περιοδική έκδοση. Τεύχη 27-29,30. Η Ν Ε Α Ο ΙΚ Ο Λ Ο ΓΙΑ . Τεύχος 24. Δρχ. 200. Ν Ε Α Π Α ΙΔ Ε ΙΑ . Κείμενα παιδευτικού προβληματι­ σμού. Τ εύχος 39. Δρχ. 350.

78/δελτιο 17 Σεπτεμβρίου 1 Οκτω βρίου 1986

κριτικογραφία

Ε πιμέλεια: Μ αρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάοεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του έντυπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

Υπόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώχης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηδασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. ΣιατόπουλοςΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΘΥ: Θ. Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος

ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κουνενάκη ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμάν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κσνδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΧΝ: X. Ντουνιά. ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

Γενικά έργα Κουμαριανού Α. - Δρούλία Λ.: Το ελληνικό βιβλίο 1476-1830 (Α. Λαμπρία, ΜΕ, 24/9) Σακελλαρίου X. - Καραγιάννης Θ.: Οδηγός παιδικούνεανικού βιβλίου (Τ. Κωνστ, ΑΥ, 30/9) Παπαθανασόπουλος Π.Δ.: Ένα τριαντάφυλλο για σας (Α. Παπαϊωάννου, ΔΙ, 151) Πρακτικά πρώτης συνάντησης για τα λαογραφικά Μουσεία της Ελλάδας (ΚΝ, ΚΑ, 25/9) Baskette F., κ.ά.: Η τέχνη της δημοσιογραφίας (Σ. Χαϊκάλης, ΟΤ, 9/10) Φιλοσοφία Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία: Η φιλοσοφία σήμερα (Β. Μπίρος, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 9)

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης .ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Παπαγιώργης Κ.: Η οντολογία του Μάρτιν Χάιντεγγερ (ΧΝ, ΑΝ, 327) Πεντζοπούλου-Βαλαλά Τ.: Μαθήματα γνωσιολογίας και Ον­ τολογίας (Δ. Λαμπρέλλης, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 9) Χάιντεγγερ Μ.: Τι είναι η φιλοσοφία (ΧΝ, ΑΝ, 327), (ΔΑ, ΠΗ, 3/10) Ψ υχολογία Καλαντζής Κ.: Διαταραχές του λόγου στην, παιδική ηλικία (Ε. Χωρεάνθη, ΔΙ, 151) Πολιτική Βέλιος Α.: Το τέλος της εποχής Καραμανλή (ΠΑ, ΟΤ, 9/10)

δελτιο/79 Πεσμαζόγλου Σ.: Βίοι Παράλληλοι στον ευρωπαϊκό νότο (ΒΧ, ΑΥ, 5/10) Τα ελληνικά αμυντικά προβλήματα (Α. Πεπελάσης, Βήμα, 28/ 9) Λοράν Ε.: Τα κόκκινα δολάρια (ΘΥ, ΕΙ, 24/9)

Χρυσάνθης Κ.: Περιπαθής Προσκυνητής (ΦΤ, ΔΡ, 18/7) Αλιγκιέρι Δ.: Η θεία Κωμωδία (ΣΤ, ΕΛ, 2/10) Λέφτσεφ Λ.: Ot Έλληνες φεύγουν (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 35) Μπάσεφ Β.: Κεραίες αγωνίας (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 35) Μπότεφ X.: Λαέ μου (Δ. Πανουσάκης, ΠΛ, 35)

Λ α ο γρ α φ ία

Π εζο γρ α φ ία

Δουνδουλάκη Ε. - Μερακλής Μ.Γ.: Κρητικά παραμύθια (ΘΥ, ΕΙ, 24/9) Τραγέλλης I.: Περασμένα αλλά όχι ξεχασμένα επαγγέλματα της Καλλονής Λέσβου (ΚΝ, ΚΑ, 25/9)

Βόκοβιτς Ν.: Επιβίωση (Η.Λ.Τ, ΔΣ, 56-57) Βαμβουνάκη Μ.: Ο αντίπαλος εραστής (Δ. Κούρτοβικ, Σχο­ λιαστής, 43) Βουτσινάς Γ.: Ψήγματα Κέας (ΕΑ, ΕΛ, 25/9) Γαλανάκη Ρ.: Ομόκεντρα διηγήματα (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 151) Ζακόπουλος Ν.: « - 2 Ώρα πλην δύο» (ΣΤ, ΕΛ, 2/10) Ζαροκώστα Κ.: Το Λεκαντώ (Μ. Παπανάγος, ΠΗ, 26/9) Ζατέλη Ζ.: Στην Ερημιά με χάρη (ΒΧ, ΑΥ, 8/10) Καρράς Σ.: Λοχίας Λομπάρντι (Ν. Παππάς, ΠΛ, 35) Κουτούζη-Αίνου Μ.: Ζαχαροκάλαμα (Η.Λ.Τ, ΔΣ, 56-57) Λάμπρος Π.: Έρωτας στη Σελήνη (Ε.Γ.Ρ, ΔΣ, 56-57) Μίσσιος X.: Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 25/9) Μεγάλου-Σεφεριάδου Λ.: Το ξένο σώμα (ΜΚ, ΔΙ, 151) Μήλας Σ.: Τα παιδιά της ανάγκης (Ν. Παππάς, ΠΛ, 35) Νικολαίδης Α.: Εξορκίζοντας θάνατο (Η.Λ. Τσατσόμοιρος, ΔΣ, 56-57) Παπαδούκας Λ.: Ξενοδοχείο Εξέλσιορ (ΚΤ, ΕΘ, 9/10) Παπασαραντόπουλος Α.: Κύκνειο άσμα στο μέτωπο και άλλα διηγήματα (Α. Παπαϊωάννου, ΔΙ, 151) Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λ.: Για την άλλη πατρίδα (ΘΥ, ΕΙ, 24/9) Πράσινος Λ.: Ο Σομάλης (ΠΚ, ΤΑ, 25/9) Σπανδωνής Γ.: Προς άγνωστη κατεύθυνση (ΚΤ, ΕΘ, 8/10) Σφυρίδης Π.: Τίμημα χωρίς αντίκρυσμα (ΚΤ, ΕΘ, 1/10) Χρυσάνθη Κ.: Στα χρόνια της επανάστασης (ΦΤ, ΔΡ, ΤΚ, 18/ 7) Αιμέ Μ.: Ο δρόμος χωρίς όνομα (Α.Κ, ΡΙ, 28/9) Αϊτμάτοβ Τ .: 1) Στο κυνήγι της φώκιας (ΘΥ, ΕΙ, 1/10) πρώιμοι έρωτες (ΘΥ, ΕΙ, 24/9) Αλιέντε I.: Το σπίτι των πνευμάτων (Τ. Μενδράκος, ΠΗ, 26/9) Απντάικ Τ.: Οι μάγισσες του Ίστγουικ (ΘΥ, ΕΙ, 1/10) Γκαρύ ζ.: Λάμψη γυναίκας (ΚΤ, ΕΘ, 5/10) (ΘΥ, ΕΙ, 24/9) Κολέτ.: Το σπίτι της Κλωντίν (ΚΤ, ΕΘ, 8/10) Λιόσα Μ.: Η θεία Χούλια κι ο γραφιάς (ΚΤ, ΕΘ, 8/10) Λόντου Τ.: Η κοιλάδα του φεγγαριού (ΘΥ, ΕΙ, 8/10) Μαν Τ.: Η αυτού βασιλική Υψηλότης (ΤΣ, ΠΗ, 3/10) Μπρύκνερ Π.: Το μέγαρο των χαστουκιών (ΚΤ, ΕΘ, 8/10) Ούλμαν Φ.: Ξαναβρήκα το φίλο μου (ΘΥ, ΕΙ, 24/9) Παζολίνι Π.Π.: Ένα όνειρο (ΘΥ, ΕΙ, 1/10)

Ε φαρμοσμένες επιστήμες Κλάιν Μ,: Η ψυχανάλυση των παιδιών (ΘΥ, ΕΙ, 24/9) Hbaus Κ.: Η Επανάσταση των κομπιούτερς (ΠΑ, ΟΤ, 9/10) Τέχνες Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο (ΚΣ, ΝΕ, 27/9) Ζωγράφου-Κορρέ Κ.: Βυζαντινή-Νεοελληνική Εκκλησιαστική χρυσοκεντητική (Α.Γ. Καλογεροπούλου, ΚΑ, 2/10) Καραγιώργης Β, κ.ά. Αρχαία Κυπριακή Τέχνη (ΚΣ, ΝΕ, 27/9) Σινίκη-Παπακώστα Ν.: Παλιά Γιάννινα (X. Ζιτσαία, Πανηπειρωτική, 101) Φασιανός. Ψάρια Κέας (ΕΑ, ΕΛ, 25/9) Wind Ε.: Τέχνη και αναρχία (ΕΑ, ΕΛ, 9/10) Κ λασική Φ ιλολογία (Μελέτες) Παπαγεωργίου Κ.: Ο Όμηρος (ΧΝ, ΑΝ, 327) Π οίηση Αθανασόπουλος Β.: Το Πορνικό δέντρο (ΚΤ, ΕΘ, 8/10) Βαβούρης Σ.: Που πάει, που με πάει αυτό το ποίημα (ΑΦ, ΑΚ, 4/10) Βείκου-Σεραμέτη Κ.: Φθινοπωρινά (ΦΤ, ΔΡ, 6/8) Γκίκας Α.: Ουρλιαχτό (Γ.Κ. Καραβασίλης, ΠΗ, 3/10) Δαββέτας Ν.: Ρέκβιεμ για το πρωινό τέλος (Γ.Κ. Καραβασί­ λης, ΔΙ, 151), (Π. Ρεζής, Εξόρμηση, 28/9) Δημητρίου Σ.: Ψηλαφίσεις (Α. Μπουρατξή-Θώδα, Πανηπειρωτική, 101) Δημουλάς Α.: Τα ποιήματα 1951-1985 (Κ.Π.Μ, ΔΣ, 56-57) Κακουλίδης Γ.: Η προσευχή του Τζορντάνο Μπρούνο (Κ. Καναβούρης, ΡΙ, 28/9) Καρατζάς Δ.: Χρώματα φωνήεντα (ΚΤ, ΕΘ, 24/9) Καρούζος Ν.: Δυνατότητες και χρήση της ομιλίας (ΠΚ, ΤΑ, 25/9) Κάσσος Β.: Στα ριξά της σιωπής (Π. Πέζαρος, ΔΙ, 151) Κατηφόρης Π.: Η λόγχη και το περιστέρι (Μ. Τζιλιάνος, Ελ­ ληνικός Κόσμος, 54) Λαδάς X.: Αστροβατεί (Γ.Κ. Καραβασίλης, ΠΗ, 3/10) Λεντξής Δ.: Λόγος ζωγραφισμένος δια χειρός (ΑΦ, ΑΚ, 27/9) Μάργαρης Β.: Ποιήματα 1965-1985 (ΔΑ, ΠΗ, 26/9) Μουρίκη Α.: Χίασμα (ΔΑ, ΠΗ, 26/9) Μπάρας Α.: Προσεγγίσεις στη γαλλική ποίηση (ΘΥ, ΕΙ, 1/10) Μποσινάκης Δ.: Χαμηλόφωνα ποιήματα (Κ.Π.Μ., ΔΣ, 56-57) Νικολιτσέας Δ.: Κύκλιο αίμα (ΦΤ, ΔΡ, 6/8) Νικόπουλος Ν.: Έαρ το ερχόμενον (Μ., ΑΥ, 28/9) Παναγιωτούνης Π.: Σκοπευτήριο (ΘΠ, ΕΣ, 567-568) Παπαγεωργίου Ν.Ρ.: Του λιναριού τα πάθη (ΔΑ, ΠΗ, 26/9) Πατρικαρέας Θ.: Σονέτα με χαρακτικά του Μ. Αρμαρά (ΝΥ, CO, Οκτ. ’86) Πετρή Μ.: Χρυσός βυθός (ΘΥ, ΕΙ, 24/9) Στασινοπούλου Μ.: Το φως που ταξιδεύει (Κ.Π. Μ, ΔΕ, 5657) Σταυρόπουλος Γ.: Ποιήματα (Γ.Κ. Καραβασίλης, ΔΙ, 151) Στογιαννίδης Γ.: Επί συνόλου (NY, CO, Οκτ. 186) Συκιώτης Β.: Σχόλιο στο Λευκό (Μ. Τζιλιάνος, Ελληνικός Κό­ σμος, 54) Φωτιάδης Θ.: Μητρώον 1937-1977 (Μ. Κεφάλας, ΔΙ, 151) Χατζόπουλος Θ.: Ιδίοις σώμασι (ΔΑ, ΠΗ, 26/9)

Μελέτες Γιάνναρης Γ.: Οι Έλληνες μετανάστες και το Ελληνοαμερικανικό μυθιστόρημα (ΒΧ, ΑΥ, 30/9) Δημαράς Κ.Θ.: Κων/νος Παπαρρηγόπουλος (ΔΑ, ΠΗ, 3/10) Καραντώνης Α.: Μια φυσιογνωμία και μια εποχή (ΧΝ, ΑΝ, 327) Παπάκου-Λαγού Α.-Αλεξίου α.: Σύγχρονα πρόσωπα και έργα της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας (θ . Καραγιάννης, ΠΗ, 26/ 9) Πολίτης Θ.Μ.: Σκιαγραφήσεις λογοτεχνών (Μ.Β. Ραίζης, ΕΣ, 567) Σακελλαρίου X.: Ο Τέλλος Ά γρας και η παιδική λογοτεχνία (Θ. Καραγιάννης, ΠΗ, 26/9) Σέρρας Δ.: Ν. Κονόμος (Ν. Παππάς, ΠΛ, 35) Τριανταφυλλόπουλος Ν.Δ.: Μινύρισμα χειμαζομένου (Α. Γριμάνη, ΠΗ, 8/10) Δ ο κ ίμ ια Βίγλαρης Π.: Η κάθοδος των Ολέθριων (Η.Λ. Τσατσόμοιρος, ΔΣ, 56-57) Βυσσούλης Λ.: Το μεγαλείο και η τραγωδία του Ελληνισμού (ΔΖ, ΔΣ, 56-57)

80/μικρες αγγελίες Δράκος Γ.: Αποστάγματα μιας ζωής (ΠΑ, ΟΤ, 25/9) Οικονομίδης Ο.: Μαρξ, Ένγκελς, Aivw για την Ελλάδα (Β.Ν, ΕΛ, 16/10) Παιδικά Αγγελοπούλου Β.: Η Ακρόπολη και η Ιστορία της (Λ.Π-Α, Διαδρομές, 3) Αναγνωστόπουλος Β.Δ. Το μπουγαρίνι (Α.Δ., Διαδρομές, 3) Βαλαβάνη Ε.: Μύθοι του Αισώπου (ΛΠ-Α, Διαδρομές, 3) Βαρελλά Α.: Αρχίζει το ματς (Αν, Διαδρομές, 3) Γρηγοριάδη-Σουρέλη Γ.: Παιγνίδι χωρίς κανόνες (Λ.Π.-Α, Διαδρομές, 3)

Δελώνης Α.: Επιχείρηση άσπρη αράχνη (Αν, Διαδρομές, 3) Ιωαννίδης Ι.Δ.: Τα τρία παιδιά (Λ.Π.-Α, Διαδρομές, 3) Ιστορίες των δερβισάδων (Μ.Κ, Διαδρομές, 3) Κοντολέων Μ.: Γάντι σε ξύλινο χέρι (Λ.Π-Α, Διαδρομές, 3) 2) Έκτορας και Ρήσος (ΘΥ, ΕΙ, 8/10) Κουρετζής Λ.: Το μικρό περιβολάκι μας (Μ.Κ, Διαδρομές, 3) Κρσντηρά Λ.: Γνωριμία με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Α. Δελώνης, ΔΙ, 151) Κυθρεώτης I.: Πικρά Χρόνια (Αν, Διαδρομές, 3) Λοίζου Μ.: Η πολιτεία του βυθού (Α.Β, Διαδρομές, 3) Μπαλούμης Ε.: Για την Κολχίδα (Αν, Διαδρομές, 3) Μπενέκος Γ.: Για τη χιλιάκριβη λευτεριά (ΚΤ, ΕΘ, 24/9)

μικρές αγγελίες ΑΓΓΛΙΚΑ κατ’ οίκον από αγ­ γλόφωνη καθηγήτρια, πτυχιούχο φιλολογίας, πεπειραμένη, Β.Α. Hons. Τηλ. 75.18.794.

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ οίκος ζητά για μόνιμη συνεργασία ΔΙΟΡΘΩ­ ΤΗ - ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ εκδόσεων με μακρόχρονη πείρα, με άριστη γνώση της νεοελληνικής γλώσσας και ορθογραφίας και της τεχνικής των εκδόσεων. Πληρ.: τηλ. 36.28.950. 1-2 μ.μ. καθημερινώς.

ΤΑΪ-ΤΖΙ κινέζικη ενεργειακή γυμναστική για όλες τις ηλι­ κίες· δίνει ζωτικότητα, υγεία, δύναμη καλλιεργεί την αρμονι­ κή κίνηση. Τηλ.: 89.44.314. - 57 μ.μ. ★

ΕΝΔΙΑΦΕΡΕΣΘΕ να μάθετε για τον απόηχο των εγκλημά­ των του Πελοποννησιακού Πο­ λέμου στη δραματουργία του Ευριπίδη και του Αριστοφάνη; Ενδιαφέρεσθε να μάθετε για την έκταση και την ποιότητα της αρχαιογνωσίας του Σεφέ-

ρη;

Ενδιαφέρεσθε να μάθετε κα­ τά τι διαφέρει η αρχαία στρατευμένη λογοτεχνία από τη ση­ μερινή;

Διαβάστε τις Επισημάνσεις (αρχαιογνωστικά δοκίμια) του Ανδρέα Παναγόπουλου. ★

ΑΠΟ ΣΕΝΑ ΓΙΑ ΣΕΝΑ. Κυ­ κλοφορούν ΠΕΝΤΕ βιβλία της Φανής Γκούμα. Γραμμένα από την Αποκάλυψη του ΕΝΑ.

1) « 0 = 1»

2) «Αντικρύζοντας η Ιδέα την Ύλη» 3) «Η Βιογραφία του Θεαν­ θρώπου του Εαυτού Σου» 4) «Πανανθρώπινη Συγκέν­ τρωση» 5) «Νεο Μεταθανάτιο Φως στη Γη» Πληροφορίες: 64.48.039 ★ ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΥΜΕ την επιμέλεια έκδοσης των βιβλίων σας. Εγγύηση για σας, η δεκαε­ τής πείρα μας στις εκδόσεις βι­ βλίων, εφημερίδων, περιοδι­ κών και κάθε είδους εντύπων. Ευσυνείδητη εργασία, γρήγορη παράδοση, λογικές τιμές. Τηλ.: 88.10.558 (5-9 μ.μ.) ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ γερμανικών με πείρα, απόφοιτος γερμανικού πανεπιστημίου, παραδίδει μα­ θήματα. Τηλ.: 41.33.831 45.34.821 * ΚΛΑΣΙΚΗΣ κιθάρας μαθήμα­ τα πραδίδονται Τηλ.: 69.12.372

Κάθε λέξη στις μικρές αγγελίες στοιχίζει 20 δραχμές

4

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ Γ. Γενναδίου 3 - τηλ. 36.02.007

Σ τ ά θ η Ιω . Δ ρ ο μ ά ζ ο ν ν ε ο ε λ λ η ν ικ ό ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

Ν

ΘΕΑΤΡΟ

Μια ολοκληρωμένη μελέτη και ανάλυση του Νεοελληνικού Θεάτρου από το Στάθη Δρομάζο. Εξετάζεαι διεξοδικά και κρίνεται η πορεία του Νεοελληνικού θεατρικού λόγου, όπως αρθρώθηκε από τις ρίζες του μέχρι σήμερα.

Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Κ ο τ ζ ιά ς Δοκιμιακά καί άλλα

j

—

Ο τρίτος τόμος με κριτικά κείμενα, που εξετάζει το έργο 43 δοκιμιογράφων και πεζογράφων, όπως οι: Γ. Θεοτοκάς, Π. Καννελλόπουλος, Δ. Καπετανάκης, Δ. Ν. Μαρωνίτης, Δ. Νικολαρεΐζης, I. Κ. Παπατσώνης, Μάριος Πλωρίτης, Π. Πρεβελάκης, Γ. Σεφέρης κ.ά.

Σ π ό ρ ο ς Π λ α σ κ ο δ ίτη ς

'%&■

Κ

JL

ΤΟΜΟΧΑ

Μια σειρά δοκιμίων του γνωστού πεζογράφου, όπου μελετά και αναλύει την πεζογραφία των: Ντοστογιέφσκι, Κάφκα, Καμί. Επίσης το βιβλίο περιέχει σκέψεις του συγγραφέα για τη νεοελληνική πεζογραφία.

Α λέξη ς Σ ολομός

ίΙΓΓΐΡ etrt θ€Ατταν'

ε ϊτ ιθ ε α τ ρ ο ν

ΚΑΙΑΛΑΑ

Από το Φάουστ στην Επίδαυρο και από τον Ροντήρη στο Λόρκα, εικοσιένα σημειώματα του Αλέξη Σολομού για πρόσωπα και θέματα του Θεάτρου.