Τεύχος 173

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΤΖΩΝ ί ΣΤΑΪΝΜΠΕΚ Ανέκδοτη συνέντευξη με τον Παντελή Πρεβελάκη

συνέντευξη με τη Μίνα Ζωγράφου

V

έρευνα: τα εργαλεία της γνώσης ΑΡΙΘ. 173 · 2.9.87 · ΔΡΧ. 250

ναυτικά - κομπιούτερς - αρχιτεκτονικά - ηλεκτρονικά - κλπ. τεχνικά βιβλία

ημιόροφος Νοταρά

1ος όροφος Νοταρά

νέες εκδόσεις - γυν. θέματα - λευκώματα περιοδικά

ιστορία - πολιτική - φιλοσοφία κοινωνιολογία - ψυχολογία - ποίηση μελέτες

I. Μποστάνογλου & ΣΙΑ Ο.Ε. 1) Σωτήρος 13, τηλ. 41.71.330 2) Κολοκοτρώνη 92, τηλ. 41.12.258 3) Νοταρά 75, τηλ. 41.12.258

VIIOUIAI ZVIVdl3U “ VIVaiB AOVJONVIIOUIAI 2VIVdl3U - VIVf

Ττε Ϊ ρ α Ϊ α ^Μ Π Ο ΣΤΑ Ν Ο ΓΛ Ο Υ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΕ[

ΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ -»ΠΕΙΡΑ

ΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΤΟ ΝΕΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΞΑΝΘΟΥΛΗ ΤΟ ΠΕΘΑΜΕΝΟ ΛΙΚΕΡ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΤΟ ΝΕΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΦΑΚΙΝΟΥ g Η ΜΕΓΑΛΗ S ΠΡΑΣΙΝΗ

~

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΤΩΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ «ΝΕΦΕΛΗ» ΣΤ Α Ν Τ Α Λ — Μ Π Α Λ Ζ Α Κ -

Φ ΛΩ Μ ΠΕΡ,

Διηγήματα

Σ τα ντά λ , Μ παλζάκ , Φ λω μπερ : τρεις κλασικοί Γ άλλοι συγγραφείς τω ν οποίων τό έργο αποτελεί τήν βάση της γαλλικής πεζογραφίας. Καθένας μέ δικό του ύφος, δίνει μιά εικόνα άλλοτε άπαστράπτουσα, άλλοτε σκοτεινή, άλλά πάντοτε μοναδική της εύρωπαϊκής ζωής καί κουλτούρας. Τ ρία άντιπροσωπευτικά διηγήματα της κλασικής λογοτεχνίας, μικρά άριστουργήματα, σέ μιά απόδο­ ση πιστή καί μαζί δημιουργική. ΔΑ Ν ΙΗ Λ ,

Επιλογή από τό ημερολόγιο 1973-1985

ΕΠΙΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ

Ό Δανιήλ είναι άπό τούς πρωτοπόρους καλλιτέχνες τής διασπορας πού έπιχείρησαν έργα μιας σύγχρο­ νης άναψηλάφησης καί διαμόρφωσης χώρου. Σ ’ αύτή τήν « Ε π ιλ ο γ ή άπό τό ημερολόγιό του», θά δούμε, μέσα άπό κουβέντες απλές καί άμεσες, τήν πορεία του, τή σχέση του μέ τό χώρο τής Τέχνης καί τήν άποψή του γ ιά όμότεχνούς του, Έλληνες καί ξένους.

Π ΙΕ Ρ Ν Τ Ρ ΙΕ ΛΑ Ρ Ο Σ Ε Λ ,

Οί αναμνήσεις τοΰ Ντέρκ Ράσπε

Βιβλίο έμπνευσμένο άπό τήν ζωή τοΰ Βάν Γκόγκ συναρπάζει μέ τήν άμεσότητά του. Ό Ντριέ λά Ροσέλ ταυτίζεται μέ τόν ήρωά του καί δέν κρύβει τίποτα: οί φυσικές του αδυνα­ μίες, τά οράματα, οί έμμονες ιδέες, τά φαντά­ σματα, ή πίστη, τά προβλήματά του, σπαρά­ ζουν μπροστά μας. Μέ τίς ’Α ν α μ ν ή σ ε ις του ό Ντριέ λά Ροσέλ αύτοτιμωρουμενος, λυτρώνε­ ται. Μ Α Υ Ρ Ο Μ ΙΧ Α Λ Η 9, Α Θ Η Ν Α 106 79 ΤΗ Λ .: 360.77.44 — 360.47.93

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 173 2 Σεπτέμβρη 1987 Τιμή: Δρχ. 250 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη, Κατερίνα Γρνπονησιώτου Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑ: Τα εργαλεία της γνώσης (γράφει ο Χρήστος Δ. Λάζος) ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ με τη Μίνα Ζωγράφου

4 5 9

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Κάτια Γεωργουδάκη: Χρονολόγιο Τζων Στάινμπεκ Κάτια Γεωργουδάκη: Τζων Στάινμπεκ: Κύρια λογοτεχνικά έργα και κριτικές απόψεις Γιώργος Καλογεράς: Αφήγημα και Ερμηνεία στα Σταφύλια της Οργής Α. Μ. Παναγή: Το ταξίδι της αυτογνωσίας στο Μαργαριτάρι Ντάρα Τσιμπούκη: Ανατολικά της Εδέμ Σάββας Πατσαλίδης: Η τραγωδία της μοναξιάς και η μεταφυσική της τραγωδίας Φρέντυ Γερμανός: Οι «Φάμπρικες» του Στάινμπεκ Στάθης Βαλούκος: Οι πόρτες του Χόλλυγουντ είναι ανοικτές για σας, κύριε Στάινμπεκ Χρίστος Παπαγεωργίου: Βιβλιογραφία Τζων Στάινμπεκ

14 20 29 32 36 39 45 47 49

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΘΕΑΤΡΟ: Γράφει ο Τώνης Τσιμπρίνος. ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Αντώνης Κάλφας ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι Άγγελος Αφρουδάκης και Μάνος Κοντολέων ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφουν οι: Δ. I. Λοίζος, Νικ. Λ. Φορόπουλος και Χρήστος Λάζος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι Νώντας Παπαγεωργίου, Πέτρος Ρεζής Ηλίας Κεφάλας, Αντώνης Παπαϊωάννου και Χρίστος Παπαγεωρ­ γίου

51 52 54 59

53

Κεντρική διάθεση:

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889

Συνέντευξη με τον Παντελή Πρεβελάκη

Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτξιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

ΔΕΛΤΙΟ

Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

69

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Όμηρο

■

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ Β Ι Β Λ Ι Ο Υ ·

Α π ό 18 Ιο υ ν ίο υ έ ω ς 3 0 Ιο υ ν ίο υ 198 7

■ ________________________________________________

1. Π. Ζίσκιντ: Το άρωμα (Ψυχογιός) !. Γκ. Μαρκές: Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας (Ν. Σύνορα)

< ί £

Σύγχρονη εποχή - Αθ.

Μεθενίτης - Πάτρα

Όμηρος - Βόλος

Κοτζιά - Θεσσ.

Κλάδος - Ηράκλειο

Λέσχη του βιβλίου - Αθ.

3

Ιανός - Θεσσ.

Q .

Κατώι του βιβλίου - Θεσσ.

< Εστία - Αθ.

Ελευθερουδάκης - Αθ.

Γνώση - Αθ.

Δωδώνη - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

Επειδή όμως είνα ι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλάχισ τον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβουλεύ εσ τε τις σελίδες της --Επιλογής·’ ,

Αριστοτέλης - Αθ.

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότέρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ ε τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπ έντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο μ ε τις μ εγα λύτερ ες πωλήσεις σημειώ νεται μ ε τρ εις ά στερίσκους (,\). το αμέσως μ ετά μ ε δύο (*,) και το τελευ τα ίο μ ε έναν (* ).

··

..

Λ

ί. Α. Ζέη: Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα (Κέδρος)

77

Λ

». Λ. Ζωγράφου: Η Συβαρίτισσα (Ωκεανίδα) 5. Ε. Φακίνου: Η μεγάλη πράσινη ιΚαστανιώτης)

***

Β. X. Σεμπρούν: Το Λευκό Όρος (Εξάντας)

}. Φ. Ξενάκη: Να πάρει η Οργή! Πάλι ξεχάσαμε την Κα Φρόυντ (Χατζηνικολή)

Μ

_m

_

■ Στο βιβλιοπωλείο Κλάδος - Ηράκλειο οι υπεύθυνοι μάς είπαν ότι τον τελευταίο καιρό δεν ξεχώρισε κανένα βιβλίο, μιας και οι πωλήσεις των βιβλίων είναι ιδιαίτερα χαμηλές. Στη Σύγχρονη Εποχή - Αθήνα το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Β. Μαγιακόφσκι: Πώς ανακάλυψα την Αμερική (Σύγχρονη Εποχή) Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 5500 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 5200 δρχ.

15 τευχών 3500 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 3200 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 6500 δρχ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 75 δολ. Κύπρος: 67 δολ. Αμερική κλπ. 85 δολ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 65 δολ. (ΗΠΑ) - Σπουδαστική 25 τευχών 61 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 45 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 43 δολ. Κύπρος 25 τευχών 57 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 54 δολ. Κύρπος 15 τευχών 39 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 37 δολ. Αμερική - Α υστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 72 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 68 δολ.

15 τευχών 50 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 47 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τπλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 250 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

χρονικα/5

Σήμερα μας κατακλύζουν τόσο, που μας είναι περίπου αδιάφορα, εργαλεία δουλειάς, α ντικείμενα καθημερινής χρήσης τόσο απαραίτητα, τόσο οικεία όσο και άγνωστα κατά βάθος. Έχουν μια προέλευση που χάνεται πολύ πίσω στην ανθρώπινη ιστορία, και αποτελούν ίσως το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα της εξέλιξης του ανθρώπου: τα ερ ­ γαλεία της γνώσης, τα αντικείμενα εκείνα, που μέσα από το πέρασμα των χ ιλιετη ρ ί­ δων, χρησιμοποιήθηκαν για να καταγράψουν τους κώδικες της ανθρώπινης επικοινω­ νίας. Η σταδιακή ανακάλυψή τους σηματοδοτούσε τη ν επίσης σταδιακή, βήμα το βή­ μα, κατάκτηση του χώρου και του χρόνου και όσο πιο ανθεκτικό ήταν το υλικό τόσο και η ανθρώπινη γνώση ασφαλιζόταν. Ποια ήταν τα υλικά που χρησιμοποίησε ο άνθρω­ πος για να καταγράψει τους κώδικες επικοινωνίας του, να εκφράσει τα πιστεύω του, να διαιωνίσει τη σκέψη του; Σχεδόν τα πάντα, όλα όσα του πρόσφερε η φύση, πάνω στα οποία μπορούσε να αποτυπώσει το μήνυμά του. Οι κάθε μορφής βραχογραφίες είναι οι πρώτες προσπάθειες στον τομέα αυτό. Είτε πρόκειται για απλές γραμμές πάνω σε χαλίκια ή ση­ μάδια κατεύθυνσης θηραμάτων ή θρησκευτικού και μαγικού περιεχομένου έγχρωμες απεικονίσεις όπως αυτές στην Αλταμίρα και στο Ρασίλι της Αφρι­ κής - οι βράχοι, η πέτρα, τα βότσαλα κλπ. έδωσαν το πρώτο απαραίτητο υλικό. Στη συνέχεια έχουμε τα οστά, τα κόκαλα διαφόρων ζώων, ή τα καβούκια χελώνας, που χρησιμοποίησαν εκτεταμένα οι Κινέ­ ζοι και τα οποία έμειναν γνωστά σαν μαντικά οστά, σε μια εποχή που ανάγεται στη βασιλεία του Fu-Hi (2852-2838 π.Χ.). Χρησιμοποιούσαν κυρίως τα πλα­ τιά χοντρά κόκαλα των ζώων, όπως ωμοπλάτες βο­ διού, και πάνω «έγραφαν» δηλ. χάραζαν με κάποιο

αιχμηρό αντικείμενο σχήματα, απλά ή σύνθετα. Στην Κίνα χρησιμοποίησαν σαν γραφική ύλη το μπαμπού, το οποίο έσκιζαν σε λουρίδες και πάνω τους χάραζαν διάφορα κείμενα, σαν κι αυτά που γράφτηκαν στη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Hui. Από το μπαμπού οι Κινέζοι έφτιαχναν και ένα είδος ταφτά που εχρησιμοποιείτο για τον ίδιο σκοπό. Πάνω σε ταφτά από μπαμπού, τον 4ο π.Χ. αιώνα, ο κινέζος μοναχός Φα-Χιέν έγραψε τις εντυπώσεις ενός δεκαπεντάχρονου ταξιδιού του. Ακόμα οι Κινέζοι χρησιμοποίησαν πινακίδες ξύλινες ένα μέσο γραφής πολύ κοινό. Η χρήση του μ ετα ­ ξιού σαν γραφικής ύλης ήταν πιο περιορισμένη και γινόταν για σπάνια κείμενα, όπως π.χ. τη διδασκα­ λία του Lao-Tzu, που γράφτηκε πάνω σε μετάξι στα 194-180 π.Χ. Να προσθέσουμε εδώ ότι στην Κίνα χρησιμοποιήθηκαν ακόμα μπρούτζινα αγγεία για την εγχάραξη θρησκευτικών κυρίως κειμένων και τα οποία χρησιμοποιούσαν στις θρησκευτικές τελε­ τές και μόνο.

6/χρονικα

Σανσκριτικό χειρόγραφο σε φύλλο φοινικιάς. Περί το 1200. Σπανιότατη φωτογραφία. Βρετανικό ΜονΣτη γειτονική Ινδία παρά τις πληροφορίες που έχουμε για χρήση του δέρματος φαίνεται ότι αυτό δεν εχρησιμοποιείτο εκτεταμμένα. Τα χειρόγραφα εδώ καλούνται στα σανσκριτικά «ποστάκα», από το ιρανικό «ποστ» που σημαίνει δέρμα, αλλά δεν έχουμε απόδειξη, για τη χρήση του δέρματος, σ’ αντίθεση με τις «ταμραπάττρα» δηλαδή, πλάκες χαλκού ή και πέτρες πάνω στις οποίες έγραφαν. Πιο γνωστά σαν γραφικές ύλες ήταν τα υφάσματα από φυτικές ίνες σύμφωνα με πληροφορίες του Στράβωνα και του Κόιντου Κούρτιου: Η πιο σημαν­ τική γραφική ύλη ήταν τα «ταλαπάττρα», δηλαδή τα φοινικόφυλλα, κομμάτια των οποίων έχουν βρεθεί στην Κεντρική Ασία από τον 1ο μ.Χ. αιώνα. Ένα σπάνιο δείγμα φοινικόφυλλων γραμμένων σώζεται στο Βρετανικό Μουσείο. Το φυτό που χρησιμοποι­ ούσαν είναι το corytha umbraculli fora linn ή borassus formis linn (βόρασσος ο ριπιδιόφυλλος κατά την ονομασία του Λινναίου). Τα φύλλα του γράφονταν και από τις δύο πλευρές κατά μήκος, τα τοποθε­ τούσαν κατόπιν το ένα πάνω στο άλλο και τα συγ­ κρατούσαν μ' ένα σπόγγο που περνούσε από μια ή δυο τρύπες στη μέση του φύλλου. Ο φυτικός κόσμος θα μας δώσει μια μεγάλη ποι­ κιλία από υλικά γραφής με κυριότερο και πιο φημι­ σμένο τον πάπυρο, ο οποίος (μαζί με την περγαμη­ νή και το χαρτί) θ’ αποτελέσει ένα από τα πιο εύ­ χρηστα και διαδομένα υλικά. Κατασκευαζόταν από διασταυρωμένα χιαστί φύλλα παπύρου, κομμένα σε ισοπαχείς λουρίδες, τοποθετημένες η μια στρώση πάνω στην άλλη και κοπανισμένες αρκετά ώστε να γίνουν ένα σώμα κάποιου επιθυμητού πάχους. Κα­ τόπιν ξεραινόταν, λειαινόταν και εχρησιμοποιείτο στο μήκος του και όχι στο πλάτος. Για τον πάπυρο (όπως και την περγαμηνή και το χαρτί) η αναφορά εδώ είναι αναγκαστικά περιορισμένη. Διάφορα όργανα γραφικής και εγκαυστικής- όιαχρίνεται εμ­ πρός το εργαλείο κέστρον. Βρέθηκαν σε αναακαφές στο Saint Medard des Pres της Γαλλίας στα 1847.

Οι βόρειοι λαοί της Ευρώπης χρησιμοποίησαν τους φλοιούς διαφόρων δέντρω ν για γραφικό υλι­ κό, όπως αυτόν της φιλύρας (φλαμούρι ή φλαμου­ ριά) ή της σημύδας. Ειδικά η τελευταία χρησιμο­ ποιήθηκε πολύ από τα σλαβικά φύλα της περιοχής του Νόβγκοροντ και πρόσφατες ανακαλύψεις, από το 1971, έχουν φέρει στο φως 537 περίπου δείγμα­ τα αυτού του υλικού. Μαλάκωναν τους φλοιούς σε νερό και έγραφαν από μέσα το μήνυμα. Το όλο αν­ τικείμενο τυλιγόταν σε βρεγμένο πανί για να διατη­ ρείται μαλακό, τουλάχιστον μέχρι την επίδοσή του. Μετά το πετούσαν. Τα σπάνια δείγματα από φλοι­ ούς σημύδας του Νόβγκοροντ βρέθηκαν μέσα σε έλη ή σε πολύ υγρά χώματα. Τα φύλλα των δέντρων δεν υστέρησαν βέβαια στο να χρησιμοποιηθούν σαν γραφική ύλη και έτυχαν πλατιάς διάδοσης και χρήσης, πολύ εφήμερης όμως εξαιτίας της φθαρτότητας του υλικού. Άλλω­ στε και η παροδική χρήση τους συνέβαλε σ’ αυτό. Έτσι γνωρίζουμε ότι κατά κόρο χρησιμοποιήθηκαν τα φύλλα της ελιά ς στη διάρκεια του εθίμου γνω­ στού σαν «πεταλισμός» ή «εκφυλλοφορία». Ο πεταλισμός ή εκφυλλοφορία ήταν η απόφαση που λαμβανόταν για την αποβολή ενός βουλευτή από τη Βουλή. Η ψηφοφορία γινόταν πάνω σε φύλλα ελιάς· το έθιμο διατηρήθηκε μόνο στις Συρακούσες, με το όνομα πεταλισμός, ενώ στην Αθήνα ήταν γνωστό σαν εκφυλλοφορία. Αργότερα στην Αθήνα, για τον ίδιο σκοπό, θα χρησιμοποιήσουν τα όστρακα, μικρά κομμάτια από σπασμένα αγγεία, εξ ου και η λέξη «οστρακισμός». Χρησιμοποιήθηκαν ακόμα τα φύλλα της δάφνης για μαντικούς κυρίως σκοπούς, όπως μας αναφέ­ ρουν οι Πλίνιος και Βιργίλιος, τα φύλλα του καλπάσου ή καρπάσου, ενός είδους λινού (καλείται και «βέρατρον το λευκόν»), τα φύλλα της μυρσίνης (μυρτιάς), «πρασόφυλλα ή σκοροδόφυλλα», φύλλα κισσού και «μήλον». Εδώ «μήλον» εννοείται το «μή­ λο του παραδείσου», το φυτό μούσα η κοινή. Στην αμερικανική ήπειρο η χρήση των φυτικών υλικών ήταν αρκετά διαδομένη σαν υλικά με τα οποία μπορούσαν να διατυπωθούν κάποια μηνύμα­ τα και κείμενα. Γνωρίζουμε ότι γύρω στα 300 μ.Χ. οι Μάγιας και οι Αζτέκος του Μεξικού χρησιμοποιού­ σαν πραγματικά βιβλία κατασκευασμένα από φλοιό δέντρου διπλωμένου σαν χαρτί. Στα «βιβλία» αυτά χάραζαν εικονογράμματα για τελετουργικούς σκο­ πούς, ημερολόγια, φορολογικά αρχεία και χρονογραφικά στοιχεία. Ο ισπανός χρονογράφος Montesinos μας μεταφέρει την πληροφορία ότι, τόσο οι Ίνκας όσο και άλλοι λαοί της προκολομβιανής Αμερι­ κής χρησιμοποιούσαν φύλλα ορισμένων φυτών για

χρονικα/7 να καταγράψουν την πρωτόγονη γραφή τους. Πιο συγκεκριμένος όμως ήταν ο Πέντρο Μαρτύρ ντ’ Ανγκιέρα που σε επιστολή του προς τον Πάπα, τού έγραφε ότι οι ιθαγενείς της Αφρικής χρησιμοποιού­ σαν τα φύλλα της συκιάς για την κατασκευή υποτυ­ πωδών βιβλίων. Στην παράδοση αυτή των βιβλίων από φύλλα δέντρων ή φυτών συγκαταλέγεται και ο «Κώδικας Περεζιάνους» γραμμένος εξ ολοκλήρου σε φύλλα αγάνης (αθάνατος), που περιέχει ένα τμήμα του ημερολογίου των Μάγιας. Το κιπού των Περουβιανών Ίνκας αποτελεί μια σπάνια μαρτυρία για την ύπαρξη κάποιας υποτυπώ­ δους «γραφής» εκτός των άλλων υλικών που χρησι­ μοποίησαν. Το κιπού (quipu) προέρχεται από τη λέ­ ξη quippu που στα περουβιανά σημαίνει κόμπος. Πράγματι το κιπού αποτελείται από μια συλλογή ποικιλόχρωμων ταινιών ή σκοινιών, πάνω στα οποία, σε διαφορετικά ύψη έδεναν έναν ή περισσότερους κόμπους. Το διαφορετικό χρώμα των ταινιών, τα μεγέθη των κόμπων και ο συνδυασμός διαφόρων κιπού μεταξύ τους, εξελίχθηκαν σταδιακά σ’ ένα πολύπλοκο σύστημα υπολογισμών, που απαιτούσε και ειδικό άνθρωπο για να τα «διαβάζει», χρησιμο­ ποιώντας τον ειδικό «άβακα». Ο άνθρωπος αυτός λεγόταν Quipucamayoc και μερικοί ισπανοί χορογράφοι υποστηρίζουν ότι υπήρχε ένας από αυτούς σε κάθε χωριό. Το κιπού είναι ένα μοναδικό δείγμα τού πώς μπόρεσε να αξιοποιήσει ο άνθρωπος τα διάφορα υλικά για να μεταδώσει κάποιο μήνυμα. Ένας άλλος τρόπος μνημονικής καταγραφής γνώσεων είναι οι περίφημες ζώνες βαμπούμ των Ιροκέζων. Οι ζώνες αυτές αποτελούνται από χάν­ τρες λευκών επεξεργασμένων οστράκων, συναρμολογημένες σε οριζόντιες και κάθετες σειρές. Το όστρακο που χρησιμοποιούν είναι η πορφύρα και μετά επεξεργάζονται τις χάντρες και τις χρωματί­ ζουν ανάλογα. Η πιο περίφημη από τις ζώνες αυτές είναι αυτή της φυλής των Ονοντάγκα, που αποτελείται από 10.000 χάντρες και αναφέρει ή εξιστορεί τη συμμαχία που έκαναν μεταξύ τους οι φυλές των Ιροκέζων. Τα περίφημα «winter counts» (κατά λέξη «χειμωνιάτικες μετρήσεις») των αμερικανών Ινδιά-' νων είναι δέρματα βουβαλιών πάνω στα οποία οι καλλιτέχνες ιστορικοί τους έχουν καταγράψει την ιστορία της φυλής τους. Πρόκειται για ένα πραγμα­ τικό γραφικό σύστημα, που οι επιστήμονες της γραφής αποκάλεσαν «εικονογραφημένη στενογρα­ φία». Των «χειμωνιάτικων μετρήσεων» έχουν δια­ σωθεί καταπληκτικά δείγματα, όπως αυτό που πα­ ρουσιάζει ή ιστορεί μια μάχη της φυλής των Μάντανς. Υπάρχει ακόμα ένα χειρόγραφο σε δέρμα

Γραφέας αντιγράφει Αιθιοπικά χειρόγραφα της Αγίας Γραφής, από την μετάφραση των Ο' 4ος αιώνας μ.Χ. Βρετανικό Μουσείο. Παραπλευρως τμήμα Αιθιοπικον χειρογράφου της Γραφής.

Λογιστής των Ίνκας με το κιπού, όπως απεικονίστηκε από έναν καλλιτέχνη στα τέλη του 16ον αιώνα. δορκάδας όπου ένας Ινδιάνος μετέφρασε με γεω­ μετρικά σχήματα και παραστάσεις τη Θεογονία και Αστρονομία των αρχαίων Μεξικανών. Ο ιερέας Acosta μας μεταφέρει την πληροφορία ότι οι Ίνκας χρησιμοποιούσαν ένα είδος μνημονι­ κής γραφής με μικρές πέτρες, με τις οποίες απο­ στήθιζαν ολόκληρα κείμενα. Ο ίδιος μας λέει ακόμα ότι η μεγάλη κάστα των ιερέων Ίνκας, χρησιμοποι­ ούσε για τις μετρήσεις της τρίχες ελαφιού και σπό­ ρους του φυτού «quinoa». Άλλος ισπανός ιερέας, ο Christobal de Molina, στο βιβλίο του αναφέρει για τα ζωγραφισμένα σανίδια, πάνω στα οποία είχαν αναπαραχθεί χρωματικά όλα τα μυθικά γεγονότα και οι παραδόσεις των Ίνκας. Τα ζωγραφισμένα σανίδια φυλάσσονταν σε ειδική αίθουσα, απόρρητη, όπου μόνο ο αυτοκράτορας μπορούσε να μπει. Υπήρχαν ακόμα τα ζωγραφισμένα υφάσματα, που κατά τη

8/χρονικα γνώμη του Toledo, ισπανού αντιβασιλέα, αποτελούν μια εικονογραφική γραφή. Το ξύλο με πολλές μορφές χρησιμοποιήθηκε σαν μέσο γραφής. Οι κερωμένες πινακίδες ήταν από ξύ­ λο τετραγωνισμένο και σκαμμένο στο εσωτερικό του, όπου τοποθετούσαν κερί πάνω στο οποίο έγραφαν διάφορα κείμενα και τα οποία κατόπιν έσβηναν. Για τις πινακίδες αυτές αργότερα, σαν υλικό, χρησιμοποιήθηκε το ελεφαντόδοντο και πιο σπάνια ο χρυσός. Στις κινέζικες πινακίδες από μπαμπού πρέπει να προσθέσουμε τα μπαμπού της Νέας Καληδονίας, πάνω στα οποία χάραζαν διάφο­ ρα μηνύματα, και τις άδειες διέλευσης των αυτόχθονων Αυστραλών. Τα τεμάχια αυτά των ξύλων παρουσιάζουν διάφορες ποικιλίες ενός από τα παλαιότερα μνημόνια που έχουν ανακαλυφθεί. Κατά τη διάρκεια της χρήσης τους, από τους προϊστορι­ κούς χρόνους έως πρόσφατα, παρείχαν αριθμητι­ κές πληροφορίες με τη βοήθεια των χαράξεων και των διαφόρων σημείων που ’χουν επάνω τους. Το συναρπαστικό είναι ότι ένα παρόμοιο σύστημα υπο­ λογισμού και αναφορών είχε χρησιμοποιήσει το Βρετανικό Θησαυροφυλάκιο για να κρατά αποδεί­ ξεις, μεταξύ των ετών 1.100 και 1826, το οποίο εμιμείτο - δίχως να το γνωρίζει - τους αυτόχθονες Αυστραλούς. Πάνω σε ξύλο χαράχτηκε και η περί­ φημη - ανερμήνευτη ακόμα - γραφή του νησιού του Πάσχα. Πρόκειται για τις πινακίδες ρόνγκορόνγκο που σημαίνει «τα ξύλα που τραγουδούν». Πρέπει να αναφερθεί εδώ ότι δε δίνουμε όλη την ποικιλία του κάθε υλικού γραφής, έτσι όπως αυτό

Ο εφευρέτης τον χαρτιού Τσάι-Λουν σε αρχαία ξυλογραφία.

έχει χρησιμοποιηθεί στη διάρκεια της ιστορίας. Δεν αναφέρουμε π.χ. όλες τις μορφές με τις οποίες χρησιμοποιήθηκε η πέτρα ή το ξύλο. Μας ενδιαφέ­ ρει μόνο το υλικό της γραφής και όχι οι ποικίλες μορφές του, γιατί έτσι θα χρειαζόταν ολόκληρο βι­ βλίο για αναφορά και παρουσίαση. Τέλος, έχουμε το πιο κοινό από όλα τα υλικά, τις πινακίδες από ψημμένο πηλό, ένα υλικό που δεν καταστρέφεται εύκολα, διατηρείται σχεδόν ανέπα­ φο και στο οποίο χρωστάμε την ανασύνθεση όλου του ιστορικού υλικού για πολιτισμούς όπως αυτοί της Χαράπα, της Νινευί, της Σουμέριας, Βαβυλώ­ νας, Αιγύπτου κλπ. Η περίφημη βιβλιοθήκη του Ασουρμπανιμπάλ αποτελείται από έναν αριθμό τε ­ ράστιο· περίπου 100.000 πινακίδες, οι οποίες με την καταστροφή της πόλης Νινευί και τη φωτιά που ξέ­ σπασε ψήθηκαν και έμειναν αναλλοίωτες, θαμμέ­ νες στην άμμο. Έπαιρναν λάσπη και επάνω τους χάραζαν το κείμενο που ήθελαν. Άλλοτε έψηναν τις πινακίδες αυτές, αν αποτελούσαν τμήμα κάποι­ ου μεγάλου αρχείου που έπρεπε να διατηρηθεί και άλλοτε όχι. Η πιο πρόσφατη τεράστια συγκομιδή πήλινων πινακίδων, έγιγε στις ανασκαφές της πό­

λης Έμπλα, στη Μ. Ανατολή. Πριν το χαρτί, το πιο αξιόλογο υλικό που χρησι­ μοποιήθηκε για γραφική ύλη ήταν η διφθέρα (ακα­ τέργαστο δέρμα) και η περγαμηνή (δέρμα κατεργα­ σμένο). Τα δέρματα που χρησιμοποιούσαν προέρ­ χονταν από πρόβατα, όνους, κατσίκες και δαμάλια. Στην αρχή αποξέραιναν τα δέρματα εκθέτοντάς τα στον ήλιο, αφού τα άφηναν για ορισμένες μέρες, τα θουτούσαν κατόπιν μέσα σε ασβεστόνερο, ώστε να εξαφανιστεί το λίπος και να πέσουν οι τρίχες. Στο ασβεστόνερο τα άφηναν για τρεις ημέρες, κατόπιν τα αποξέραιναν και στη συνέχεια τα έτριβαν με ελαφρόπετρα και γύψο, ώστε να λειανθούν και να εξαλειφθούν οι ανωμαλίες του δέρματος. Τέλος, άλειβαν το δέρμα με φοινικόλαδο για να μαλακώσει και το παρέδιναν για χρήση! Η διάδοση της περγα­ μηνής οφείλεται στους Φοίνικες, οι οποίοι γύρω στο 200 π.Χ. ανέπτυξαν την κατεργασία και επεξερ­ γασία των δερμάτων, για γραφικούς σκοπούς, στην πόλη της Περγάμου (εξ ου και περγαμηνή ονομά­ στηκε). Η εφεύρεση από την Πέργαμο πέρασε στη Μικρά Ασία και από εκεί διαδόθηκε ευρύτατα, τόσο ώστε να γίνει το πιο κοινό υλικό γραφής. Ο Γκαίτε, ξεχωρίζοντάς την ανάμεσα στ’ άλλα υλικά γραφής της αφιέρωσε τους επόμενους στίχους: ... μα μια περγαμηνή, γραμμένη, σφραγισμένη, είναι φάντασμα, που όλοι το τρομάζουν στην πένα κι όλα ο λόγος λες πεθαίνει και το κερί και το πετσί εξουσιάζουν (Γκαίτε: Φάουστ, μετ. Χατζόπουλος, σ. 77) Και φτάνουμε στο χαρτί, το βασιλιά των γραφι­ κών υλικών, που δίχως αυτό η γνώση δε θα είχε εξαπλωθεί και πιθανά ο πολιτισμός μας να ήταν πο­ λύ πίσω. Ανακαλύφθηκε από τον κινέζο πολιτικό Τσ’ άι Λουν, ο οποίος στα 105 μ.Χ. παρουσίασε στον αυτοκράτορά του ένα μίγμα φυτικών ινών από κάνναβι, μουριά και μπαμπού. Ο μύθος λέει ότι ο Τσ’ άι Λουν εμπνεύσθηκε την ανακάλυψή του από τις άγριες σφήκες (αγριοκόμανους), που στο χτίσιμο της φωλιάς τους χρησιμοποιούν μια λεπτή μεμβρά­ νη. Η μεμβράνη αυτή γίνεται από ίνες κυτταρίνης, τριμμένες με το στόμα και αναμιγμένες μ' ένα είδος σιέλου. Πάντως τα παλαιότερα φύλλα χαρτιού, που βρέθηκαν από την αρχαιολόγο Ώρελ Εταίν, σε κά­ ποιο οχυρό του Σινικού Τείχους, είναι κατασκευα­ σμένα από καθαρά κουρέλια (ράκη) και χρονολο­ γούνται από το 150 μ.Χ. Υπάρχουν αντιρρήσεις για τη χρονολογία ανακάλυψης του χαρτιού, αλλά ξε­ φεύγουμε από το θέμα μας. Με την ανακάλυψη του Γουτεμβέργιου, η υπερο­ χή του χαρτιού πάνω στα άλλα γραφικά υλικά έγινε έντονη και σιγά σιγά κυριάρχησε, ενώ υπάρχουν στο εμπόριο πολλές ποικιλίες του κατασκευασμέ­ νες με διάφορους τρόπους. Σε εξαιρετικές περι­ πτώσεις χρησιμοποιείται ακόμα χαρτί κατασκευα­ σμένο με τον παλιό παραδοσιακό τρόπο, αλλά είναι, φυσικά, πανάκριβο. Αυτά είναι τα υλικά πάνω στα οποία έγραφαν υπάρχουν κι εκείνα μ ε τα οποία έγραφαν, θέμα αναφοράς μελλοντικό. Εργαλεία της γνώσης ξεχα­ σμένα, αλλά γραφικά, εντυπωσιακά που δείχνουν την ευστροφία του ανθρώπου στην προσπάθειά του να απεικονίσει και να καταγράψει τις γνώσεις του. ΧΡΗΣΤΟ Σ Δ. ΛΑΖΟΣ

χρονικα/9

Συνέντευξη με τη Μίνα Ζωγράφου

Κανείς δεν ασχολήθηκε με το μεταφραστικό μου έργο Ενώ στη Γαλλία οι μεταφράσεις τον Φρόνντ ήταν κακές και στον Αγγλόφωνο κόσμο αμφισβητούμενες, οι ελληνικές - της Μίνας Ζωγράφου-Μεραναίου, συνή­ θως - ήταν αρτιότερες. Οι από καιρό εξαντλημένες εκδόσεις (της Ερμηνευτικής των ονείρων τον Φρόνντ, των Ψυχολογικών Τύπων του Γιουνγκ, της Χαρούμενης Γνώσης τον Νίταε κλπ.) του 1953, δείχνουν ένα μεταφραστικό έργο σπάνιο σε συ­ νέπεια, μόχθο, αυταπάρνηση και μεράκι. Άρρωστη από το κάπνισμα, με ημιπλη­ γία, βρήκαμε συμπτωματικά τη Μίνα Ζωγράφον στο νοσοκομείο. Της πήραμε τη συνέντευξη που ακολουθεί όταν είπε ότι κανείς και ποτέ δεν ασχολήθηκε με την επισκόπηση του μεταφραστικού της έργο Τι καθόρισε την επιλογή της μετάφρασης ως έργου ζωής σας;

Στο οποίο πώς έβλεπαν τις πρώιμες ανη­ συχίες σας;

Από μικρή ήθελα να μπαίνω βαθιά στο νόημα αυτών που διάβαζα. Φαίνεται ότι είχα κάποια ωριμότητα, διότι δεν διάβαζα παιδικά μυθιστο­ ρήματα πάρα πολύ σπανίως. Δεν είχα χρόνο πα­ ρά για τη φιλοσοφία. Ακριβώς για να μάθω σε βάθος την ελληνική, άρχισα να κάνω μεταφρά­ σεις. Αυτό σήμαινε προσεκτικό ζύγισμα κάθε απόχρωσης μιας λέξης. Οι γονείς μου όμως δεν μ’ άφηναν. Θεωρούσαν άσκοπη σπατάλη χρόνου το άπληστο διάβασμα που ’κανα σ’ ό,τι έπεφτε στα χέρια μου. Στα δώδεκά μου χρόνια μετέφρα­ σα το βιβλίο του Γάλλου πρωθυπουργού Ερριό «Το δημιουργείν» (Creer). Άρχισα μ’ αυτό επει­ δή ήταν το δυσκολότερο βιβλίο που ’χε ο πατέ­ ρας μου στη βιβλιοθήκη του.

Θυμάμαι ότι ήμουνα δεκατριών χρονών (το 1941) όταν μίλησα για τον Φρόυντ μέσα στην τά­ ξη. Είχαμε κι έναν καλόγερο στο γυμνάσιο, δε θυμάμαι τι μάθημα μας έκανε, που μου ’πε «εσύ παιδί μου μια μέρα θα φιλοσοφήσεις...». Πράγ­ ματι, αφού κάθισα δυο χρόνια στη Θεολογική σχολή, μαζί με τον πρώτο μου άνδρα, τον κ. Περαντωνάκη, ξανάδωσα εισαγωγικές και μπήκα στη Φιλοσοφική. Μόνο τον Ζακυνθινό θυμάμαι. Δεν πάταγα, άλλωστε, στις παραδόσεις. Είχα σπίτι, παιδιά, μεταφράσεις, βιασύνη. Μετά παν­ τρεύτηκα τον Κωστή Μεραναίο. Θαύμαζα το πνεύμα του, την ευφυία του, την ιδιοφυία του. Όμως είχε κι αρνητικές πλευρές ο χαρακτήρας του. Και χωρίσαμε. Διεκδίκησε κάποιες μετα­ φράσεις μου ως δικές του. Όμως ο καθγητής Κουρέτας τον οποίο είχε προτείνει ως μάρτυρα είπε ότι στο δικαστήριο - αν έφτανε η υπόθεση ώς εκεί (τελικά δεν έφτασε) - θα κατέθετε: «σας έχω δει να εργάζεσθε τις ώρες που οι άλλοι άν­ θρωποι αναπαύονται. Δικό σας και μόνο έργο είναι οι μεταφράσεις σας».

Αυτό δεν άρκεσε για να νιώσει υπερήφα­ νος για σας; Και ναι, και όχι. «Ωραία είναι όλ’ αυτά», έλεγε, «αλλά...». Υπήρχε πάντα ένα «αλλά». Σαν να υπαινισσόταν ότι θα ’πρεπε να κάνω και τις δουλειές του σπιτιού. Δε μ’ αφήναν να πάω σχο­ λείο αν δεν είχα πρώτα σφουγγαρίσει, πλύνει, σκουπίσει. «Μόνο στην κουζίνα μη μου ζητάτε να μπω», έλεγα, «γιατί θα σου σκλαβώσετε το χρόνο μου». Τέσσερις η ώρα το πρωί ξυπνούσα, έκανα ό,τι θέλανε, κι έλαμπε σαν το γυαλί το σπίτι όταν έφευγα για το σχολείο...

Πώς το ήξερε αυτό ο αείμνηστος ψυχία­ τρος; Αφού κάθε Κυριακή απόγευμα ερχόταν σε μένα - ή πήγαινα εγώ σ’ αυτόν - για να συμφωνήσουμε πώς θα αποδίδαμε στη γλώσσα μας όρους του

10/χρονικα Φρόυντ που δεν είχαν αποδοθεί μέχρι τότε. Εν­ νοώ το 1953, περίπου. Με είχε πάρει μάλιστα τό­ τε μαζί του στο σπίτι της Μαρίας Βοναπάρτη, ήταν παντρεμένη με τον πρίγκηπα Γεώργιο. Η Βοναπάρτη ενθουσιάστηκε μαζί μου και μου εί­ πε να τη βρω στο Παρίσι, να με βοηθούσε αν πήγαινα. Δεν πήγα όμως. Όταν τη χρειάστηκα (μετά τη Χούντα του ’67), είχε πια πεθάνει. Τη φιλία του Κουρέτα, βέβαια, την είχα μέχρι το θάνατό του - και το θαυμασμό του για τη δου­ λειά μου. Ναι, μπορώ να το λέω ανεπιφύλακτα, γιατί είναι αλήθεια. Μου αναγνώριζε το πάθος για την ακριβολογία στην απόδοση των νοημά­ των. Έβλεπε ότι συμβουλευόμουνα την αγγλική, τη γαλλική και την ιταλική μετάφραση για να αποδώσω το γερμανικό πρωτότυπο όσο πιο πι­ στά γινότανε. Αυτό έγινε τόσο στον Φρόυντ όσο και στο Νίτσε και τον Σοπενχάουερ. Παρατηρούσατε ότι συχνά οι αλόγλωσσοι μεταφραστές είχαν κάνει σημαντικές πα­ ρεμβάσεις στα κείμενα; Πολλές! Το «σημαντικές» είναι πολύ ευγενική ■ «τύπωση! Πολύ συχνά εξοργιζόμουνα με τις αυθαίρετες ερμηνείες. Ή με τη λογοκρισία που ’χε πολιτικά κίνητρα. Π.χ. στο Νίτσε, τόσο από τη δεξιά όσο, και κυρίως, από τη σταλινική αρι­ στερά, που νόμιζε ότι ήταν «φασίστας» ο Νίτσε, ο κακομοίρης! Πράγμα που ’ναι σαφές σ’ όποιον τον έχει διαβάσει πόσο μεγάλη παρανόηση είναι. Στον Φρόυντ καμιά φορά οι Γάλλοι έκαναν μι-

Περισσότερο με ξέρουν ως το μοντέλο του αγάλματος του Απαρτη που κοσμεί την Τράπεζα της Ελλάδος παρά από τις μεταφράσεις μου κροσυντομεύσεις, νομίζοντας ότι έτσι θα βελτίω­ ναν την κατανοησιμότητά του. Εγώ ποτέ δεν τόλμησα - και ούτε θέλησα - να παρεμβάλω το δικό μου πνεύμα στο πνεύμα αυτουνού που μετέ­ φραζα. Αντίθετα, βέβαια, «πάντρευα» κατά σύ­ στημα διάφορα κείμενα σε ένα δικό μου αργότε­ ρα, στη δημοσιογραφική μου σταδιοδρομία πάλι ως μεταφράστρια, ουσιαστικά. Μεταξύ άλλων και πολλών μυθιστορημάτων. Σε ποια έντυπα δουλέψατε; Ήταν ενυπό­ γραφες οι μεταφράσεις σας; Ποτέ δεν τα υπέγραφα. Δούλεψα σε πολλές εφη­ μερίδες αρχίζοντας από τη «Δημοκρατική Αλλα­ γή», την αριστερή προδικτατορική απογευματινή

εφημερίδα. Μετά στην Ελευθερία και τη Μεσημ­ βρινή, κυρίως. Τελευταία στην Εστία. Ούτε και τις θυμάμαι καλά καλά όλες! Ποια βιβλία έχετε μεταφράσει, τα θυμά­ στε; Ούτε κι αυτά, καλά καλά! Έχετε αφηγηθεί πουθενά αλλού όλη αυτή την μοναχική πορεία αυτομόρφωσης μέσα από τη μετάφραση; Ούτε ο Παπαδιαμάν-

Ποτέ δε θέλησα να παρεμβάλω το δικό μου πνεύμα στο πνεύμα αυτουνού που μετέφραζα της μάς άφησε έναν κατάλογο των μυθι­ στορημάτων που μετέφρασε για την Ακρό­ πολη του Βλάση Γαβριηλίδη! Εντάξει, εί­ μαστε, πράγματι, τραγικά αυτοδίδακτοι οι περισσότεροί μας στην Ελλάδα, όπως έλε­ γε ο Σεφέρης. Γιατί όμως υποτιμάμε, στο τέλος, ό,τι πετύχαμε; Σαν κάπου να ’χει κολλήσει πάνω μας κάποια γλίτσα νοση­ ρής αυτοϋποτίμησης... Ίσως να ’ναι έτσι. Τις μεταφράσεις μου πάντως σπάνια τις μνημόνευε κάποιος. Πολύ πιο γνωστή είμαι στο εξώτερικό, χάρη και στο βιβλίο μου για τις Αμαζόνες που κυκλοφόρησε αγγλικά, στην Αθήνα, σε δυο τόμους, πέρυσι. Εκεί συν­ δυάζω τα ομηρικά ποιητικά κείμενα με την Χιττιτική αρχαιολογία και φτάνω σε συμπεράσματα που κρίθηκαν (από τους ξένους) ενδιαφέροντα. Τη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα; Ναι, ήμουν λέκτωρ της Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμινχαμ μετά από πρό­ σκληση του Τζωρτζ Τόμσον. Είχα τριάντα φοι­ τητές κάθε χρονιά που αριστεύανε. Εκεί βρέθη­ κα φεύγοντας από δω, όταν έγινε η δικτατορία. Στην Αγγλία, απ’ όσο ξέρω, φαίνεται ότι ήμουν από τους ελάχιστους Έλληνες που βρήκαν δου­ λειά. Είχε φαίνεται πέσει γραμμή να μη δίνουν δουλειά σε Έλληνες. Ήταν πολύ άτιμο αυτό που έκανε η αγγλική κυβέρνηση. Δυο χρόνια αρ­ γότερα, όταν είδα ότι όλες οι προσπάθειες ανα­ τροπής των συνταγματαρχών μέσω των Ευρω­ παίων ήταν κωμικοτραγικές διότι, στην ουσία, τούς στήριζαν - γύρισα πίσω. Κατάγγειλα μάλι­ στα την υποκρισία τους σ’ ένα κατάμεστο αμφι­ θέατρο, και μόνο ο Βίλλυ Μπραντ κοκκίνισε από την ντροπή του όταν φώναξα «Bastards! I will go

χρονικα/11 back to my country!» Οι άλλοι έκαναν σαν να μη συνέβη τίποτα. Για να ’ρθουμε πάλι στη μεταφραστική σας δάυλειά, ποιος συγγραφέας απ’ όσους μεταφράσατε σας γοήτευε περισσότερο; Ο Φρόυντ. Είναι ένας ακριβολόγος, που ζυγίζει καθετί που λέει. Δεν αφήνεται να παρασυρθεί από αβέβαια πράγματα. Νιώθεις ότι γράφει μό­ νο ό,τι έχει ο ίδιος ήδη επαληθεύσει στην πράξη. Είναι ένας αυστηρός Επιστήμονας - με έψιλον κεφαλαίο, ναι. Δεν υπάρχει σύγκριση με άλλους, π.χ. τον Γιουνγκ. Μετέφρασα τους «Ψυχολογι<ούς τύπους» του. Έχει ευρυμάθεια, βέβαια. Δεν έχει όμως την επιστημονική αυστηρότητα του Φρόυντ. Συγκίνηση πολλή ένιωσα μεταφράζοντας το «Ημερολόγιο ενός συγγραφέα» του Ντοστογιέφσκι. Θυμάμαι ότι το χειρόγραφό μου ήταν γεμά­ το από τα δάκρυα που έτρεχαν απ’ τα μάτια μου. Τελικά βγήκε γεμάτο φοβερά λάθη. Διότι δεν έκανα εγώ τις διορθώσεις. Τα χρήματα που έπαιρνα ήταν λιγότερο και από μιας πλύστρας. Και τα ’παιρνα λίγα λίγα, δυο με τρία χρόνια

μετά. Οι δυο βασικοί μου εκδότες, ο Δαρεμάς και ο Μαρής, δεν είχαν άνεση. Εκτιμούσα, όμως, την πνευματική προσφορά του Μαρή. Θα μπορούσε σήμερα να ’ναι εκατομμυριούχος - αν είχε βγάλει πορνογραφήματα. Όμως με τον Φρόυντ και τον Σοπενχάουερ έχει μόνο έναν πάγκο στην οδό Μασσαλίας. Είναι λεβέντης. (Οι

Το χειρόγραφό μου ήταν γεμάτο από τα δάκρυα που έτρεχαν απ’ τα μάτια μου φίλοι του ματαίωσαν την εκτέλεσή του από τους Γερμανούς, πληρώνοντας πολλά, την τελευταία στιγμή!). Σπουδαίος άνθρωπος. Και το λέω έχοντας γνωρίσει πολλούς επώνυμους και διάση­ μους. Υποθέτω ότι και μένα μάλλον περισσότε­ ροι με ξέρουν ως το μοντέλο του αγάλματος του Απάρτη που κοσμεί την Τράπεζα της Ελλάδος παρά από τις μεταφράσεις μου για τις οποίες δεν άκουσα ποτέ τίποτα, ούτε καλό ούτε κακό.

ΓΑΖΑ ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ Δ ί

Ζητήστε

τις έξι καλαίσθητες θήκες σε μαύρο

και κόκκινο χρώμα, του δεκαπενθήμερου ΔΙΑΒΑΖΩ από τα γραφεία του περιοοικου μας. « 26 - 106 XI ΛΗ.ήνα, Τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.780

Τξω ν

Σ τά ιν μ π ε κ

3Επί ννξ τέταται δειλοΐσι κροτοϊσί (Οδύσσεια λ19)

(Νύχτα σκοτεινή τεντώνεται πάνω από τους κακόμοιρους θνητούς) Το 1962 η Σουηδική Ακαδημία απένειμε στον Τζων Στάινμπεκ το Νόμπελ λογοτεχνίας. Στο σκεφτικό της επιτροπής για τη βράβευση τονί­ ζονται ως χαρακτηριστικές συγγραφικές του αρετές το «συμπαθητικό» του χιούμορ και η κοινωνιολογική του αντίληψη. Στις παραπάνω διαπι­ στώσεις θα πρέπει να προστεθεί και η γνώμη των μελετητών του έργου του, οι οποίοι εντοπίζουν στα θέματά του το ζωηρό του ενδιαφέρον για τον υποταγμένο άνθρωπο στους νόμους της φύσης και της κοινωνίας καθώς και την ανησυχία του για τις τύχες της ανθρωπότητας στη βιομη­ χανική κοινωνία. Θέματα που εκφράζονται με τις ιστορίες απλοϊκών αν­ θρώπων που τους κυβερνούν οι βιολογικοί νόμοι και η ταξική πάλη, ανάμεσα στους αγαθούς όουλευτές και στους διεφθαρμένους εκμεταλ­ λευτές. Το έργο του Στάινμπεκ δεν περίμενε το Νόμπελ για να γίνει γνωστό όπως έχει συμβεί με άλλους τιμήμένους με το ίδιο βραβείο συγγραφείς ήδη ένα πλατύ κοινό σε παγκόσμια κλίμακα γνώριζε το έργο του μέσα από τα βιβλία, τις ταινίες και τις θεατρικές παραστάσεις: «Τα σταφύλια της οργής», «Ανατολικά της Εδέμ», «Ανθρωποι και ποντίκια», «Ο δρό­ μος με τις φάμπρικες» είναι ορισμένοι μόνο από τους τίτλους των βι­ βλίων του Στάινμπεκ που έχουν μεταφραστεί στη γλώσσα μας και έχουν κάνει αλλεπάλληλες εκδόσεις στον τόπο μας. Την απήχησή τους σ’ ένα ευρύ κοινό διαπιστώνει κανείς βλέποντας εκδόσεις του να πουλιούνται από τα μεγαλύτερα βιβλιοπωλεία της Αθήνας μέχρι τους πάγκους στους σταθμούς των τρένων και στις λαϊκές αγορές. Έτσι, δεν είναι υπερβολή αν πούμε ότι ο Στάινμπεκ έθρεψε με τα βιβλία του γενιές αναγνωστών και επηρέασε με την τόλμη του και τη δύναμη της γραφής του τους απλούς αναγνώστες αλλά και τους δη­ μιουργούς μας. Στον Στάινμπεκ, λοιπόν, που θεωρείται από τους πιο πολυδιαβασμένους συγγραφείς της σύγχρονης λογοτεχνίας και που σε λίγους μήνες κλείνουν είκοσι χρόνια από το θάνατό του, είναι αφιερωμέ­ νο το σημερινό μας τεύχος. .Επιμέλεια αφιερώματος: Γιώργος Γαλάντης.,

14/αφιερωμα

1902-1919 Ο John Ernst Steinbeck γεννήθηκε στις 27 Φεβρουάριου, στο Salinas της Καλιφόρνιας, από εύπορη οικογένεια Γερμανικής καταγωγής από την πλευρά του πατέρα του, J.E. Steinbeck, και Ιρλανδικής από την πλευρά της μητέρας του, Olive Hamil­ ton. Είχε τρεις αδελφές. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο Salinas, αλλά με την οικογένειά του ταξίδεψε σ’ όλη την περιο­ χή του Monterey την οποία αγάπησε ιδιαίτερα κι αργότερα αποθανάτισε στα έργα του. Η οικογένειά του, και ιδιαίτερα η μητέρα του που ήταν δασκάλα, ενθάρρυνε τα πνευματικά του ενδιαφέροντα. Μεγάλη επίδραση στη θεματολογία του και στο λογοτεχνικό του στυλ άσκησε επίσης η μελέτη της Αγίας Γρα­ φής στο κατηχητικό. Ως μαθητής έδειχνε ενδιαφέρον για τη μουσική, τη θρησκεία, τις φυσικές επιστήμες και τον αθλητι­ σμό. Έγραφε επίσης για το σχολικό περιοδικό. Αποφοίτησε απ’ το Γυμνάσιο του Salinas το 1919.

1920-1924 Γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο του Stanford στο οποίο πήρε μα­ θήματα ζωολογίας, βιολογίας, Αμερικανικής και Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, λογοτεχνικού γραψίματος, κλπ. Στο Πανεπιστή­ μιο φοιτούσε περιοδικά. Τον υπόλοιπο χρόνο έκανε διάφορες δουλειές σε ράντσα, εργοστάσια, εστιατόρια, και μαγαζιά της περιοχής. Έτσι είχε την ευκαιρία να γνωρίσει κοινωνικά κα­ τώτερους ανθρώπους, να μελετήσει τη ζωή τους, να εκτιμήσει την ανθρωπιά τους, κι αργότερα να τους ξαναζωντανέψει στα έργα του. Δημοσίευσε τα πρώτα του σατιρικά σκετς και διηγή­ ματα στο Stanford Spectator, το περιοδικό του Πανεπιστημίου.

1925-1928 Το 1925 διέκοψε τη φοίτησή του στο Πανεπιστήμιο του Stan­ ford πριν πάρει πτυχίο, και πήγε στη Ν. Υόρκη όπου δούλεψε ως εργάτης σε οικοδομικά έργα, και με τη μεσολάβηση ενός

αφιερωμα/15 συγγενούς του, ως ρεπόρτερ στο American. Απολύθηκε όμως από τη θέση του ρεπόρτερ πολύ σύντομα, και απέτυχαν οι προσπάθειες του να δημοσιεύσει πεζογραφήματα του. Απο­ γοητευμένος γύρισε στην Καλιφόρνια όπου έκανε διάφορες δουλειές στην ειδυλλιακή περιοχή της λίμνης Tahoe. Αφιέρωνε όλο τον ελεύθερο χρόνο του στο γράψιμο, κανείς εκδότης όμως δεν αγόραζε τα έργα του. Εδώ γνώρισε και την πρώτη του γυ­ ναίκα, όταν επισκέφθηκε την περιοχή ως τουρίστρια.

1929 Μετά από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες δημοσιεύθηκε το πρώτο του μυθιστόρημα Cup of Cold (Χρυσό Κύπελλο), αλλά είχε λογοτεχνική και οικονομική αποτυχία. Το μεγάλο οικονο­ μικό κραχ που έγινε στις Η.Π.Α. επηρέασε αναπόφευκτα και την οικονομική κατάσταση του Στάινμπεκ επί αρκετό διάστη­ μα.

1930 Παντρεύτηκε την Carol Henning κι εγκαταστάθηκαν στο Pacific Grove, μια συντηρητική κωμόπολη. Το. ζευγάρι αντιμετώπιζε πρόβλημα οικονομικής επιβίωσης και έφθασε να συντηρείται απ’ τον πατέρα του συγγραφέα, ο οποίος τους διέθεσε δωρεάν σπίτι και 25 δολάρια το μήνα. Στην κωμόπολη αυτή ο Στάιν­ μπεκ γνώρισε τον Edward Ricketts, ένα βιολόγο, φιλόσοφο, και οικολόγο, ο οποίος μελετούσε ιδιαίτερα θαλάσσιους οργανι­ σμούς. Η γνωριμία, η κατοπινή φιλία και η συνεργασία με τον Ricketts επηρέασαν βαθιά την προσωπικότητα και το έργο του Στάινμπεκ.

1931 Η γνωριμία του Στάινμπεκ με τη φίρμα των Mclntosh-Otis, οι οποίοι ανέλαβαν να λειτουργούν ως λογοτεχνικοί του πράκτο­ ρες, αποτέλεσε ένα σημαντικό γεγονός για την καριέρα του και την αρχή μιας 40χρονης συνεργασίας και φιλίας μαζί τους.

1932 Μετά από μια σύντομη διαμονή στο Λος Άντζελες οι Στάιν­ μπεκ επέστρεψαν στην περιοχή του Monterey. Χάρη στους πράκτορές του δημοσιεύθηκε το μυθιστόρημά του The Pastures of Heaven (Οι βοσκές τ’ ουρανού), το οποίο είχε θετικές κριτι­ κές αλλά μικρή οικονομική επιτυχία.

1933 Ο Στάινμπεκ επέστρεψε στο Pacific Grove. Δημοσιεύθηκαν οι δυο πρώτες ιστορίες του The Red Pony (Κόκκινο αλογάκι) στο North American Review και το μυθιστόρημα To A God Un­ known (Σ’ έναν άγνωστο θεό)· οι εκδότες του δεύτερου όμως ήταν στα πρόθυρα της χρεωκοπίας.

1934 Πέθανε η μητέρα του. Το διήγημά του «The Murder» (Το έγ­ κλημα) κέρδισε το βραβείο Ο. Henry.

1935 Ήρθε η πρώτη του λογοτεχνική και υλική επιτυχία με τη δημο­ σίευση του Tortilla Flat (Τορτίγια Φλατ). Από τότε κάθε έργο

m

J O H N S TE IN B E C K

™

C U P of Gold m l··

mm%

*

mm« r

- m

m

··

16/αφιερωμα του γινόταν και επιτυχία λογοτεχνική και συχνά κινηματογρα­ φική. Για ν’ αποφύγει τη δημοσιότητα μετακόμισε με τη γυναί­ κα του σ’ ένα ράντσο στο Los Gatos, στα βουνά Santa Cruz της Καλιφόρνιας.

1936 Πέθανε ο πατέρας του, μετά από μακρόχρονη ταλαιπωρία. Δημοσιεύθηκε κι έγινε επιτυχία το έργο In Dubious Battle (Αμφί­ βολη μάχη), το οποίο μάλιστα βραβεύτηκε. Δημοσιεύθηκε επί­ σης μια σειρά άθρων του στο San Francisco News (5-12 Οκτώβρη), με τίτλο «The Harvest Gypsies» (Οι τσιγγάνοι του θερι­ σμού), το οποίο ασχολούνταν με τους καταυλισμούς διαμονής και τα προβλήματα των εποχιακών εργατών που μετανάστευαν στην Καλιφόρνια από άλλες πολιτείες. Στο θέμα αυτό επανήλ­ θε σε μετέπειτα βιβλία του. Ταξίδεψε στο Μεξικό.

1937 Η επόμενη επιτυχία του ήταν το έργο το O f Mice and Men (Ποντικών και ανθρώπων), το οποίο του απέφερε παγκόσμια φήμη και χρήματα όχι μόνο ως λογοτεχνικό, αλλά και ως θεα­ τρικό και κινηματογραφικό έργο. Στη θεατρική διασκευή του συνεργάστηκε με το γνωστό δραματουργό George Kaufman. To έργο ανέβηκε στη Ν. Υόρκη και κέρδισε βραβείο των θεατρι­ κών κριτικών. Εκδόθηκε το The Red Pony με προσθήκη και τρίτης ιστορίας. Η οικονομική επιτυχία των έργων του επέτρε­ ψε στον Στάινμπεκ να πραγματοποιήσει το πρώτο του ταξίδι στην Ευρώπη (Γαλλία, Ιταλία, Ελλάδα, Ρωσία, Σκανδιναυία, Αγγλία, Ιρλανδία). Ανανεωμένος γύρισε να συνεχίσει τη συγ­ γραφή του μυθιστορήματος The Grapes of Wrath (Τα σταφύλια της οργής). Για ν’ αντλήσει υλικό για το βιβλίο αυτό ταξίδεψε στην Καλιφόρνια με εποχιακούς εργάτες άλλων πολιτειών, ερ­ γάστηκε, κι έζησε μαζί τους στους καταυλισμούς τους. Δημοσιεύθηκαν τα έργα The Long Valley (Η μεγάλη κοιλάδα), μια συλλογή διηγημάτων. Ζώα και φυτά έχουν σημαντική θέση και συμβολική λειτουργία σε πολλά απ’ τα διηγήματα. Τα αντίθετα κήπος-άγρια φύση συνδέονται θεματικά με τα μυθικά αντίθετα κόσμος-χάος. Επανεκδόθηκε το «The Harvest Gypsies» με τίτ­ λο Their Blood is Strong (To αίμα τους είναι δυνατό).

1939 Εκδόθηκε το μυθιστόρημά του The Grapes of Wrath, το οποίο σημείωσε επιτυχία και είχε ευρεία απήχηση σε εθνική και πα­ γκόσμια κλίμακα, τόσο ως βιβλίο όσο και ως κινηματογραφικό έργο.

1940 Ο Στάινμπεκ κέρδισε το βραβείο Πούλιτξερ, το βραβείο Αμε­ ρικανών βιβλιοπωλών, κι έγινε μέλος του Εθνικού Ινστιτούτου Γραμμάτων και Τεχνών. Για ν’ αποφύγει τις δυσάρεστες πλευ­ ρές της δημοσιότητας και να διατηρήσει την ψυχική του ισορ­ ροπία και την καλλιτεχνική του ακεραιότητα, έκανε ένα σύντο­ μο ταξίδι με πλοίο στον Κόλπο της Καλιφόρνιας με το φίλο του Ricketts. Συμμετείχε στη συλλογή και στη βιολογική παρατήρη­ ση διαφόρων θαλασσίων οργανισμών. Μετά την επιστροφή του απ’ αυτό το επιστημονικό ταξίδι ο Στάινμπεκ πήγε στην πόλη του Μεξικού για να βοηθήσει στο γύρισμα του κινηματογραφι­ κού έργου «The Forgotten Village» («Το ξεχασμένο χωριό») του

£ ’an

STEINBECK

OF MICE AND MEN

I S

THE GRAPES OF WRATH 3 _____ o JOHN STEINBECK

αφιερωμα/17 οποίου είχε γράψει το σενάριο.

1941 Δημοσιεύθηκε το βιβλίο Sea of Cortez (Θάλασσα του Κορτέζ) που γράφτηκε σε συνεργασία με τον Ricketts και ήταν το προϊόν του ταξιδιού τους. Το βιβλίο αυτό όμως είναι κάτι πα­ ραπάνω από ένα απλό ημερολόγιο που περιγράφει το ταξίδι και τα βιολογικά τους πειράματα. Εκφράζει βασικές ιδέες του Στάινμπεκ και είναι χρήσιμο για την κατανόηση του λογοτεχνι­ κού του έργου.

1942 Τον χώρισε η πρώτη του γυναίκα. Τη συγγραφική του προσοχή απορρόφησε ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος, από το 1941 μέ­ χρι το 1945. Δημοσιεύθηκε το βιβλίο του The Moon is Down (Έδυσε το φεγγάρι), με θέμα τη Γερμανική κατοχή μιας Ευρω­ παϊκής χώρας (η χώρα δεν κατονομάζεται). Η κατάληψη της Ευρώπης απ’ τους Ναζί παρομοιάζεται με σκοτεινή, ασέληνη νύχτα που ενθαρρύνει εγκλήματα, όπως στο έργο Macbeth του Σαίξπηρ απ’ το οποίο είναι παρμένος ο τίτλος του βιβλίου. Εκδόθηκε και ως θεατρικό έργο το 1943. Μεταφράστηκε σε πολ­ λές γλώσσες κι έγινε δημοφιλές σε μέλη αντιστασιακών οργα­ νώσεων στις Ευρωπαϊκές χώρες, παρόλο που πολλοί Αμερικα­ νοί κριτικοί κατέκριναν τον Στάινμπεκ, γιατί παρουσιάζει τους Ναζί ως ανθρώπους κι όχι ως τέρατα. To Bombs Away: The Story of A Bomber Team (Έπεσαν οι βόμβες: Η ιστορία ενός πληρώματος βομβαρδιστικού). Το έγραψε για την αεροπορία και βασιζόταν σε στοιχεία για την εκπαίδευση πληρώματος βομβαρδιστικού αεροσκάφους. Έβλεπε το πλήρωμα ως ένα συλλογικό οργανισμό του οποίου κάθε μέλος είχε το ατομικό του ταλέντο και συνεργαζόταν αρμονικά με το σύνολο. Πολλά απ’ τα χρήματα που έβγαλε από δημοσιεύματα σχετικά με τον πόλεμο ο Στάινμπεκ τα πρόσφερε για φιλανθρωπικούς σκο­ πούς.

1943 Πέρασε αρκετούς μήνες στο Ευρωπαϊκό πολεμικό μέτωπο ως ανταποκριτής της εφημερίδας Herald Tribune της Ν. Υόρκης. Τα άρθα του έδειχναν την παρατηρητικότητά του και την ικα­ νότητά του να συναναστρέφεται απλούς ανθρώπους. Κουρα­ σμένος και απογοητευμένος απ’ τον πόλεμο γύρισε στις ΗΠΑ κι εγκαταστάθηκε στη Ν. Υόρκη. Παντρεύτηκε με την τραγου­ δίστρια Gwyndolen Conger (Verdon) την οποία είχε γνωρίσει κι ερωτευθεί το 1940, όταν ήταν στο Χόλλυγουντ.

1944 Απ’ το γάμο αυτό γεννήθηκε ο γιος του Thomas. Έγραψε το σενάριο για το έργο του Χίτσκοκ «Lifeboat».

1945 To Cannery Row (Κάννερυ Ρόου) εκδόθηκε για πρώτη φορά.

To «Red Pony επανεκδόθηκε με προσθήκη και τέταρτης ιστο­ ρίας. Στην ολοκληρωμένη του μορφή μελετάει το πέρασμα από την αφελή παιδική ηλικία στον κόσμο των ενηλίκων, μέσα απ’ τη γνώση του κύκλου της ζωής, την οποία ο νεαρός πρωταγω­ νιστής κέρδισε από την εμπειρία του με άλογα.

18/αφιερωμα 1946 Γεννήθηκε ο δεύτερος γιος του συγγραφέα, ο John.

1947 Δημοσιεύθηκε το μυθιστόρημα The Wayward Bus (Δύστροπο λεωφορείο). Το λεωφορείο είναι μια επινόηση που χρησιμοποι­ εί ο συγγραφέόΓς για να φέρει κοντά διαφόρων ειδών χαρακτή­ ρες, και μέσ’ από συγκρούσεις να τους απογυμνώσει από αυτα­ πάτες και υποκρισίες. Αντιπροσωπεύει επίσης ένα σαραβαλια­ σμένο κόσμο. Ο Στάινμπεκ παραδέχθηκε την επιρροή των Τσώσερ, Βοκκάκιου και Δάντη στην συγγραφή του μυθιστορή­ ματος αυτού. To Pearl αναδημοσιεύθηκε σε αυτόνομη έκδοση αργότερα γυρίστηκε ως κινηματογραφικό έργο και σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Ο Στάινμπεκ έκανε ένα ταξίδι στη Ρωσία με το φωτογράφο Robert Capa το καλοκαίρι του έτους αυτού.

1948 Δημοσίευσε το A Russian Journal (Ρωσικό ημερολόγιο) που πε­ ριέγραφε το ταξίδι του και τις εντυπώσεις του από τη Ρωσία. Εκλέχτηκε μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων. Ασχολήθηκε επίσης με τη συγγραφή άρθρων και κινηματογρα­ φικών σεναρίων. Στην ιδιωτική του ζωή είχε δύο απώλειες. Τον χώρισε και η δεύτερη γυναίκα του, κι έχασε το στενό του φίλο Ricketts σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα.

1950 Το νέο του θεατρικό έργο Burning Bright (Φλόγας Λάμψη) παίχθηκε πρώτα στο Μπρόντγουαίη αλλά απέτυχε και κατέβηκε σε δυο εβδομάδες. Δημοσιεύθηκε κατόπιν ως βιβλίο (1951). 'Εγραψε το σενάριο για το φιλμ Viva Zapata. Έκανε τον τρίτο του γάμο, με την Elaine Scott, ο οποίος ήταν κι ο πιο ευτυχι­ σμένος.

1951 Εκδόθηκε το The Log from the Sea o f Cortez (To Ημερολόγιο απ’ τη θάλασσα του Κορτέζ), το οποίο περιείχε το αφηγηματι­ κό μέρος απ’ το «Sea of Cortez» κι ένα βιογραφικό σκετς με τίτλο «About Ed Ricketts» (Για τον Εντ Ρίκετς).Στο δεύτερο εξιστορεί τη φιλία του με τον Ricketts κι αναγνωρίζει ότι οφεί­ λει τη βιολογική του άποψη για τους ανθρώπους στο χαρακτή­ ρα και τις βιολογικές γνώσεις του Ricketts, καθώς και στις με­ ταξύ τους συζητήσεις.

1952 Εκδόθηκε το μυθιστόρημα East of Eden (Ανατολικά της Εδέμ). Στην κινηματογραφική του απόδοση έκανε γνωστό το νεαρό ηθοποιό Τζέημς Ντην στο ρόλο του επαναστάτη νέου της μετα­ πολεμικής εποχής.

1954-1955 •Εκδόθηκε το έργο του Sweet Thursday (Γλυκιά Πέμπτη), στο οποίο επανεμφανίζονται χαρακτήρες απ’ το «Cannery Row» και δημιουργούνται ορισμένες κωμικές καταστάσεις. Μόνο που μερικοί χαρακτήρες σ’ αυτό το έργο κινούνται μέσα στις κοινω­

Σκηνή από το έργο τον Καζάν «Viva Zapata»

αφιερωμα/19 νικές συμβατικότητες (προξενιό, γάμος Doc-Suzy, μόνιμη απα­ σχόληση σε κρατικό ίδρυμα έρευνας). Στο έργο αυτό βασίστηκε μια μουσική κωμωδία των Richard Rodgers - Oscar Hammerstein με τίτλο: Pipe Dream (Χίμαιρα, 1955).

1956-58 To διήγημά του How Mr. Hogan Robbed a Bank (Πώς ο κ. Χόγκαν λήστεψε μια Τράπεζα) δημοσιεύθηκε στο Atlantic Monthly, το Μάρτη του 1956. Το μυθιστόρημα The Short Reign of Pippin IV (Η σύντομη βασιλεία του Πίπιν του 4ου) εκδόθηκε το 1957. Είναι μια κωμωδία που ξετυλίγεται στη Γαλλία του μέλλοντος, όπου επανέρχεται η μοναρχία, και βασιλιάς γίνεται ένας ερασιτέχνης αστρονόμος. Ανατρέπεται όμως, γιατί θέλει να πατάξει τη διαφθορά και να επιβάλει κοινωνική δικαιοσύ­ νη. To Once There Was a War (Κάποτε υπήρξε ένας πόλεμος), μια σειρά ανταποκρίσεων του Στάινμπεκ για τη ζωή των στρα­ τιωτών στον πόλεμο, που είχαν αρχικά δημοσιευθεί στο Herald Tribune της Ν. Υόρκης (Ιούν.-Δεκ. 1943), εκδόθηκε ως βιβλίο το 1958.

1961-62 To The Winter o f Our Discontent (Ο χειμώνας τη δυσαρέσκειάς μας), ένα βιβλίο που έπιανε τον κυνισμό και τη διαφθορά της εποχής, εκδόθηκε το 1961. Το Δεκέμβρη του 1962 του απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ. Για ν’ αποφύγει τη δημοσιότητα και να ξεφύγει απ’ το καλούπι του επαγγελματία λογοτέχνη πήρε το σκύλο του Charley κι άρχισε ένα ταξίδι στη χώρα του, παρά τις αντιδράσεις της οικογένειας, των φίλων, και του γιατρού του. Αποτέλεσμα αυτού του ταξιδιού ήταν το βιβλίο Travels with Charley in Search o f America (Ταξίδι με τον Τσάρλυ ανα­ ζητώντας την Αμερική) που δημοσιεύθηκε το 1962. Ο τίτλος υποδηλώνει ότι η Αμερική του παρελθόντος, την οποία έψα­ χνε, δεν υπήρχε πια.

1965 Έγραφε στήλη για τον πόλεμο του Βιετνάμ στο Newsday.

1966 Δημοσίευση του βιβλίου America and Americans (Αμερική και Αμερικανοί) που περιέχει κείμενα του συγγραφέα για την κουλτούρα και τις αξίες της χώρας του, και για το χαρακτήρα των συμπατριωτών του. Τα κείμενα είναι πλαισιωμένα από χα­ ρακτηριστικές φωτογραφίες.

1968 Θάνατος του Στάινμπεκ από την καρδιά του, στη Ν. Υόρκη (20 Δεκεμβρίου). Θάφτηκε στο Salinas. Ένα χρόνο μετά το θάνατό του, το έτος 1969, δημοσιεύθηκε το Journal of a Novel: The «East od Eden» Letters (Ημερολόγιο ενός μυθιστορήματος: Τα γράμματα για το «Ανατολικά της Εδέμ»). Τα γράμματα αυτά αποκαλύπτουν τα αισθήματα, τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του συγγραφέα, κατά τη διάρκεια της συγγραφής του βιβλίου. Αποτελεί πολύτιμο ντοκουμέντο για τη ζωή και την προσωπικότητα του Στάινμπεκ, καθώς και για τη φύση της καλλιτεχνικής του δημιουργίας.

Ο James Dean στο έργο του Ε. Κάζάν «.Ανατολικά της Εόέμ»

20/αφιερωμα

Κάτια Γεωργουδάκη

Τζων Στάινμπεκ: Κύρια λογοτεχνικά έργα και κριτικές απόψεις ταν ρωτήθηκε γιατί γράφει, ο Στάινμπεκ απάντησε: «...μ’ αρέσει να γράφω. Αισθά­ νομαι ωραία όταν γράφω - καλύτερα απ’ όταν δε γράφω. Βρίσκω χαρά στην υφή και στον τόνο κάι στους ρυθμούς των λέξεων και προτάσεων, κι όταν αυτά συνδυάζονται πετυχημένα σ’ ένα “πράγμα” το οποίο έχει υφή και τόνο και αίσθη­ μα και σχέδιο και αρχιτεκτονική, έρχεται ένα ωραίο αίσθημα - μια ικανοποίηση σαν εκείνη που ακολουθεί την καλή και αμοιβαία αγάπη... Νομίζω ότι το γράψιμο ίσως να είναι απλώς μια μέθοδος ή τεχνική για επικοινωνία με άλλα άτο­ μα· και το κίνητρό του, η μοναξιά με την οποία γεννιόμαστε. Με το γράψιμο ίσως ελπίζουμε να κερδίσουμε συντροφιά. Ό ,τι μερικοί βρίσκουν στη θρησκεία, ο συγγραφέας μπορεί να βρει στην τέχνη του...' απορρόφηση του μικρού και φοβι­ σμένου και μοναχικού στο όλο και στο πλήρες, ένα είδος.περάσματος στη δόξα».1

Ο

1. Η μετάφραση είναι δική μου. Για το πρωτότυπο 6λ. John Steinbeck, «Rationale», Steinbeck and His Critics: A Record of twenty Five Years, 4th ed,, introd. and notes by E.W. Tedlock, Jr. and C..V. Wicker (Albuquerque, N.M.:U. of New Mexico P., 1969), p. 309. Όλα τα κείμενα που αναδη­ μοσιεύονται στο βιβλίο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκαν την πε­ ρίοδο 1938-57, και η πρώτη έκδοση του βιβλίου ήταν το 1957. Για λόγους οικονομίας, σε περαιτέρω παραπομπές στο βιβλίο θα αναφέρω μόνο το όνομα Tedlock και τους αριθμούς των σελίδων.

Μ’ αυτά τα λόγια του Στάινμπεκ, τα τόσο ειλι­ κρινή και αποκαλυπτικά, θα ήθελα ν’ αρχίσω τη συνοπτική παρουσίαση των κύριων λογοτεχνι­ κών του έργων. Τα έργα του τα παρουσιάζω με χρονολογική σειρά ώστε οι αναγνώστες/στριες να μπορέσουν να παρακολουθήσουν καλύτερα τη θεματική και αισθητική πορεία του συγγραφέα. Στα δικά μου ερμηνευτικά σχόλια προσθέτω ορι­ σμένες αντιπροσωπευτικές απόψεις κριτικών της εποχής του. Το πρώτο του έργο, Cup of golf (Χρυσό Κύπελλο), αποτελεί μυθιστορηματική βιογραφία του Άγγλου πειρατή Henry Morgan. Παρόλο που ο Στάινμπεκ υιοθετεί τις συμβάσεις ναυτικών-πειρατικών μυθιστορημάτων (επεισοδιακή πλοκή, περιγραφές περιπετειών, μαχών, κυνη­ γιού πλούτου, κατάκτησης ωραίων γυναικών, κλπ.) δεν εξιδανικεύει τα κατορθώματα του Morgan. Αντίθετα δείχνει ότι, παρά την εξωτερι­ κή επιτυχία του, ο Morgan μένει εσωτερικά

αφιερωμα/21

άδειος και ανικανοποίητος.2 Όπω ς παρατηρεί ο κριτικός Fontenrose, στη δομή του μυθιστορήμα­ τος, στα θέματα, και στη δημιουργία χαρακτή­ ρων, ο Στάινμπεκ υιοθετεί επίσης στοιχεία απ’ τον Αρθουριανό κύκλο. MoVo που ο Morgan εί­ ναι απλός πειρατής κι όχι ο Σερ Γκάλαχαντ, και το τρόπαιό του δεν είναι το Ιερό Δισκοπότηρο

(Holy Grail) που αναφέρεται στους μεσαιωνι­ κούς θρύλους, αλλά ένα απλό χρυσό κύπελλο (cup).3 Στο δεύτερό του μυθιστόρημα, The Pastures of Heaven (Οι βοσκές τ’ ουρανού), ο Στάινμπεκ εί­ χε για πρότυπο τους κατοίκους μιας κοιλάδας στους λόφους Corral de Tierra, 12 μιλιά απ’ το Monterey. Η κοιλάδα αυτή ήταν γνωστή ως η «ευτυχισμένη κοιλάδα» λόγω της αρμονικής συμ­ βίωσης των είκοσι οικογενειών που ζούσαν εκεί - έτσι δεν είναι τυχαίος ο τίτλος του βιβλίου. Στο βιβλίο όμως η ευτυχία των κατοίκων της κοιλάδας αποδεικνύεται επιφανειακή, ένας ασταθής παράδεισος κτισμένος πάνω σε νευρώ­ σεις κι αυταπάτες. Ο ερχομός της οικογένειας του Bert Munroe φέρνει μια «κατάρα» που βαθ­ μιαία επηρεάζει και καταστρέφει αυτό τον απα­ τηλό παράδεισο.4 Όπως σωστά ισχυρίζεται ο Fontenrose, το θέμα του χαμένου παραδείσου επαναλαμβάνεται με διάφορες μορφές σε πολλά έργα του Στάινμπεκ (140). Το τρίτο μυθιστόρημα του Στάινμπεκ, To a God Unknown (Σ' έναν άγνωστο Θεό), επιφα­ νειακά περιγράφει την ιστορία του Joseph Way­ ne, ο οποίος μεταναστέυσε από τη φάρμα του της Νέας Αγγλίας σε μια εύφορη κοιλάδα της Καλιφόρνιας ακολουθούμενος από τ’ αδέλφια του και τις οικογένειές τους, παντρεύτηκε, αγω­ νίστηκε ενάντια στην ξηρασία που απείλησε την ευφορία της γης, και πέθανε. Αλλά η αληθινή ιστορία, κατά τους Carpenter και Lewis, βρίσκε­ ται κάτω από την επιφάνεια: Ιστορικά, ο Joseph είναι ο πρωτοπόρος άποικος της Δύσης. Συμβο­ λικά, είναι ο άνθρωπος της Φύσης. Το βιβλίο πε­ ριγράφει με συμβολική γλώσσα την τρίτη φάση του αμερικανικού ονείρου - το θρησκευτικό ιδανικό της αυτοθυσίας μέσ’ από την ένωση του ατόμου με τον «άγνωστο θεό» της φύσης.5 Το αί­ σθημα της μυστικιστικής ενότητας του Joseph με τη Φύση (γη, δέντρα, ζώα, ανθρώπους) τονίζει και ο Beach, ο οποίος επίσης αναφέρει τις παγανιστικές - πανθεϊστικές δοξασίες και ιεροτελε­ στίες τις οποίες ο Joseph υιοθέτησε από τους Ιν­ διάνους και Μεξικάνους ή δημιούργησε ο ίδιος (84-85). Την ύπαρξη των παγανιστικών-

2. Κατά τον Warren French, ο Μόργκαν είναι ο μόνος ήρωας του Στάινμπεκ που επιβιώνει όταν η πραγματικότητα συν­ τρίβει τα όνειρά του. Βλ. «End of a Dream», Steinbeck: A Collection of Critical Essays, ed. by R.M. Davis (Engle­ wood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall, Inc., 1972), p. 63. Σε πε­ ραιτέρω παραπομπές στο βιβλίο αυτό θ’ αναφέρω μόνο το όνομα Davis και τους αριθμούς σελίδων. Το δοκίμιο του French πρωτοδημοσιεύτηκε στο βιβλίο του John Steinbeck (Ν.Υ.: Twayne Pubis. 1961), 72-79. Τα άλλα δοκίμια της συλλογής καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1947-1968.

3. Joseph Fontenrose, John Steinbeck: An Introduction and In­ terpretation (N.Y. Barnes & Noble, 1963), pp. 9-10, 12. O Fontenrose επισημαίνει επίσης στο βιβλίο στοιχεία απ’ τους συγγραφείς Cabell, Ibsen, Goethe (Faust), απ’ τους Ελληνικούς μύθους της Αργοναυτικής εκστρατείας και του Τρωικού πολέμου, καθώς κι απ’ το μύθο του El Dora-

do (10-12). Κι ο Joseph Warren Beach αναφέρεται στη χρήση του Αρθουριανού κύκλου απ’ τον Στάινμπεκ, αλλά βρίσκει ότι ο σκοπός του συγγραφέα δεν είναι καθαρός στο μυθιστόρημα αυτό. Αποκαλεί το μυθιστόρημα «ψυχο­ λογικό ρομάντσο» (Βλ. «John Steinbeck: Journeyman Ar­ tist», Tedlock, 84). Σε περαιτέρω αναφορές στα ίδια κριτι­ κά έργα δίνονται μόνο τα επίθετα των κριτικών κι οι αριθμοί σελίδων στους οποίους παραπέμπω.

4. Για λεπτομερέστερη ανάλυση βλ. Lewis Gannett, «John Steinbeck’ s Way of Writing», introd. to The Portable Stein­ beck (N.Y.: Viking, 1946), X, και Maxwell Geismar, Wri­ ters in Crisis: The American Novel, 1925-1940, 3rd ed.

(N.Y.: Dutton, 1971) pp. 242-46.

5. Βλ. Frederic I. Carpenter, «John Steinbeck: American Dreamer», (Tedlock, 73-74), και R.W.B. Lewis, «John Steinbeck: The Fitful Daemon», (Davis, 169).

22/αφιερωμα πανθεϊστικών στοιχείων (πρργονική λατρεία, λα­ τούν, τεμπελιάζουν, πίνουν, κάνουν έρωτα, τρεία βράχου, λατρεία δέντρου, ιεροτελεστίες όπως κι οι μεσαιωνικοί ιππότες. Ο Kinney πα­ γονιμότητας, θυσία θεού, κλπ.), παραδέχεται κι ραλληλίζει τον Danny με τον Αρθούρο.8 Έτσι ο ο Fontenrose, ο οποίος τα βλέπει ως εκδηλώσεις Στάινμπεκ συνδυάζει το σύγχρονο με το παλιό, της φυσικής θρησκείας που εκπροσωπεί ο Joseph το βιολογικό με το κοινωνικό, το σοβαρό με το σε αντίθεση με τον ασκητικό χριστιανισμό που κωμικό, και το πραγματικό με το φανταστικό, με εκπροσωπεί ο αδελφός του Burton (17). Ο Fon­ ιδιαίτερη επιτυχία. tenrose συνδέει επιπλέον την ιστορία της οικογέ­ Αν και τα τέσσερα πρώτα μυθιστορήματα του νειας του Joseph (Ιωσήφ) με τη Βιβλική ιστορία Στάινμπεκ δε δείχνουν ιδιαίτερα μεγάλο ενδια­ των Ιωσήφ και Βενιαμίν. Βρίσκει όμως ότι ο Jo­ φέρον για σύγχρονά του κοινωνικά προβλήματα, seph έχει εν μέρει ομοιότητες και με το Χριστό, τρία από τα κυριότερα έργα του που γράφτηκαν και με τον Ψαρά Βασιλιά της Άγονης Χώρας. Η το δεύτερο μέρος της οικονομικά δύσκολης δε­ αυτοθυσία του Joseph φέρνει την ποθητή βροχή, καετίας του 1930 στις ΗΠΑ, καθρεφτίζουν τη και την αναγέννηση της γης (14-15). δυσάρεστη κοινωνική πραγματικότητα της επο­ Στο επόμενο βιβλίο του, Tortilla Flat (Τορτίγια , χής αυτής. Τα έργα αυτά είναι In Dubious Battle, Φλατ), ο Στάινμπεκ παρουσιάζει μια ομάδα παϊO f Mice and Men και The Grapes of Wrath. σάνος (μίγμα Ινδιάνων-Μεξικάνων) της περιο­ To πρώτο παρουσιάζει δύο αλληλοσυγκρουόχής του Monterey, οι οποίοι δεν εργάζονται, μενες ιδεολογίες (καπιταλιστική και κομμουνι­ εκτός αν είναι απόλυτη ανάγκη, και περνούν την στική) μέσ’ απ’ τη ρεαλιστική περιγραφή των κα­ ώρα τους ξένοιαστα, με κρασί, έρωτα, φάρσες, κών συνθηκών εργασίας στους οπωρώνες του καυγάδες και μικροκλοπές. Η ομάδα αυτή, βιο­ Torgas Valley στην Καλιφόρνια, της εκμετάλλευ­ λογικά και κοινωνικά αποτελεί παραφωνία προς σης των εποχιακών εργατών, του ξεσπάσματος τον γύρω αστικό χώρο, ο οποίος χαρακτηρίζεται της απεργίας αυτών των εργατών με την καθοδή­ από πολύπλοκους μηχανισμούς λειτουργίας, και γηση συνδικαλιστών μελών του κόμματος, της οξύ ανταγωνισμό για την κατάκτηση της κοινω­ αντίδρασης των εργοδοτών και της βίας που ξενικής επιτυχίας και την απόκτηση υλικών αγα­ σπάει. Ο ίδιος ο Στάινμπεκ παραδέχθηκε, πριν θών. Παρόλο που ο Στάινμπεκ προβάλλει τον το εκδόσει, ότι έγραφε ένα τραχύ βιβλίο, τραχύ απλό κι ανέμελο τρόπο ζωής της ομάδας των γιατί η γλώσσα των εργατών ακούγονταν τραχιά παϊσάνος ως πιο υγιή, σε αντίθεση με τον αγχώ­ και βλάσφημη κι αρνήθηκε να παραποιήσει τη δη και νευρωτικό κόσμο των Αμερικανών μεσα­ φυσική έκφραση των εργατών για χάρη του κα­ ζόντων και επιχειρηματιών που κυνηγούν το δο­ θωσπρεπισμού (Gannett, XVI-XVII).9 λάριο, δείχνει μέσ’ απ’ τη δράση του βιβλίου ότι Λόγω του γενικού κλίματος της εποχής και της ο τρόπος ζωής των παϊσάνος κι η περιοχή Τορτί­ υπόθεσης του βιβλίου, οι περισσότερες κριτικές για Φλατ είναι βιολογικά καταδικασμένα να ητπου βρήκα αναφέρονται στο ρεαλιστικό (κοινωτηθούν απ’ αυτό τον επιθετικό κοινωνικό περί­ νικό-πολιτικό) επίπεδο του έργου. Συμφωνούν γυρο και τις υλιστικές αξίες του.6* επίσης ως προς την αντικειμενικότητα του συγ­ Μια άλλη διάσταση του μυθιστορήματος μάς γραφέα προς τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές. Ο δίνει ο ίδιος ο συγγραφέας, ο οποίος δηλώνει ότι συγγραφέας κριτικάρει την κοινωνική αδικία δανείστηκε ιστορίες απ’ την πόλη του, ώστε να και την εκμετάλλευση των εργατών απ’ τους ερ­ δημιουργήσει ένα έργο με λαογραφικά στοιχεία, γοδότες, και τονίζει την ανάγκη για συλλογική κι απ’ τον Αρθουριανό κύκλο. Ό πω ς παρατη­ κι οργανωμένη δράση, αλλά συχνά παρουσιάζει ρούν οι Fontenrose (40-41) και Kinney, στο βι­ τα τρωτά και της άλλης πλευράς (έλλειψη αν­ βλίο υπάρχουν αναφορές σε ιεροτελεστίες, ιερά θρωπισμού και συχνή εκμετάλλευση ατόμων για αντικείμενα, θαύματα, και οι παϊσάνος παρασι­ κομματική σκοπιμότητα, δειλία και φανατισμό 6. Τέτοιες ιδέες εκφράζουν οι: Fontenrose (30-34), Woodburn Ο. Hoss, «John Steinbeck: Earth and Stars», (Tedlock, 173) και R.W. Horton and H.W. Edwards, Backgrounds of American Literary Thought, 3rd ed. (Englewood Cliffs, N.Y: Prentice-Hall, 1974), pp. 250-51. O Carpenter αποδί­ δει την αποτυχία της επιβίωσης της πρωτόγονης κοινοβιακής ζωής των παϊσάνος στην έλλειψη υπεύθυνης δράσης με συγκεκριμένους στόχους. Ο Lincoln R. Gibbs, αντιδια­ στέλλει τις αξίες των παϊσάνος από εκείνες της ΑγγλοΣαξωνικής παράδοσης, και ιδιαίτερα της αυστηρής πει­ θαρχίας, του Πουριτανισμού, και της βιομηχανοποίησης («John Steinbeck: Moralist», Tedlock, 96). O Frederick Bracher, τονίζει τη βιολογική πλευρά απ’ την οποία βλέ­ πει ο Στάινμπεκ τους χαρακτήρες του, και την έμφαση που δίνει στη φθορά του υλιστικού πολιτισμού ο οποίος κατα­ στρέφει τη σωματική υγεία και αμβλύνει το πνεύμα

(«Steinbeck and the Biological View of Man», Tedlock, 194). O Burton Rascoe, «John Steinbeck» (Tedlock, 59), και οι Bracher (195) και Beach (87) αναφέρουν τη στάση ορισμένων τουριστών και κριτικών προς τους παϊσάνος (τους είδαν σαν γραφικά αξιοθέατα ή αξιοπερίεργα όντα) μετά τη δημοσίευση του βιβλίου, και το θυμό του συγγρα­ φέα γι’ αυτή τη στάση.

7. John Steinbeck, «My Short Novels» (Tedlock, 39).

8. Arthur F. Kinney, «The Arthurian Cycle in Tortilla Flat», Modern Fiction Studies, Vol. XI, No. 1 (Spring 1965), pp.

9. Την αντιπάθεια του Στάινμπεκ για τον καθωσπρεπισμό ο Freeman Champney την αποδίδει στις πιέσεις του άμεσου περιβάλλοντός του, το οποίο είχε υιοθετήσει μια τάση της παραδοσιακής Αμερικανικής κουλτούρας να αγνοεί τη ζωώδη φύση του ανθρώπου (6λ. «John Steinbeck, Califor­ nian», Davis, 27-28).

αφιερωμα/23 ορισμένων εργατών, και νοοτροπία της μάζας).10 Γι’ αυτό και η μάχη είναι πράγματι αμφίβολη, όπως υποδηλώνει ο τίτλος του βιβλίου. Αναφερόμενοι στη δυσαρέσκεια σύγχρονων μαρξιστών με το Στάινμπεκ, οι Horton και Ed­ wards παρατηρούν ότι ο Στάινμπεκ γενικά αντι­ παθούσε τη σύγχρονη βιομηχανοποίηση, ότι η δική του λύση στο οικονομικό πρόβλημα κάθε ανθρώπου ήταν να του παραχωρήσουν 40 στρέμ­ ματα καλής γης κι όχι να τον κάνουν μέλος ενός μεγάλου βιομηχανικού προλεταριάτου· και θεω­ ρούν ότι, γι’ αυτό το λόγο, οι διανοούμενοι μαρ­ ξιστές της εποχής του θεωρούσαν τον Στάινμπεκ ένα συναισθηματικό αντιδραστικό (251-52). Ο Kennedy τονίζει το σεβασμό και την αγάπη του Στάινμπεκ προς τη ζωή, παρά τις δυσκολίες και τους καθημερινούς αγώνες της, και καταλήγει ότι αυτό το στοιχείο είναι το πιο σπουδαίο στα βιβλία του Στάινμπεκ από οποιεσδήποτε άλλες ιδεολογίες, πράγμα που. δυσκολεύει όσους θέ­ λουν να τοποθετήσουν το συγγραφέα πολιτικά (121). Όσο για τον ίδιο το συγγραφέα, με αφορ­ μή ορισμένα σχόλια ότι η ιδεολογία του ενός κομμουνιστή-πρωταγωνιστή του βιβλίου διέφερε απ’ την ορθόδοξη γραμμή του κόμματος, όπως αυτή εκφραζόταν από διανοούμενους ιδεολό­ γους της Ν. Υόρκης, απάντησε: «Οι πληροφο­ ρίες μου γι’ αυτό το βιβλίο προήλθαν κυρίως από Ιρλανδούς και Ιταλούς κομμουνιστές των οποίων η εκπαίδευση γινόταν στο χωράφι, κι όχι στο σαλόνι. Δεν πιστεύουν σε ιδεολογίες και bious Battle) και απειλούνται με αφανισμό (191ιδανικές τακτικές. Κάνουν ό,τι μπορούν ανάλο­ 93). Τέλος, ο Fontenrose βρίσκει στοιχεία απ’ το γα με τις περιστάσεις» (Gannett, XVII). Χαμένο Παράδεισο του Μίλτον (π.χ. καταυλι­ Ολοκληρώνοντας τη συζήτηση αυτού του μυ­ σμός εργατών: κόλαση), κι απ’ τη ζωή του Χρι­ θιστορήματος θα ήθελα να αναφέρω επίσης δύο στού και του Προμηθέα (χαρακτήρας Jim, θέμα ακόμα στοιχεία που επισημάνθηκαν από κριτι­ θυσίας, αποδιοπομπαίου τράγου), τα οποία δί­ κούς, το βιολογικό και το μυθικό-θρησκευτικό. νουν οικουμενικότητα στο μυθιστόρημα (46-51). Ο Fontenrose (44-46) βλέπει τη μάχη των δύο τά­ Αντίθετα με το In Dubious Battle, το έργο O f ξεων, εργοδοτών κι εργατών, ως μία αμφίβολη Mice and Men (Ποντικών και Ανθρώπων) δεν βιολογική μάχη δύο συλλογικών οργανισμών οι παρουσιάζει εργάτες με ταξική συνείδηση. Το οποίοι αποτελούνται από μικρότερους συλλογι­ κέντρο βάρους βρίσκεται στη φιλία ανάμεσα σε κούς οργανισμούς, όπως π.χ. τη μικρή ομάδα ερ­ δύο εργάτες, τους George και Lennie, οι οποίοι γοδοτών, την ένωση εργατών, το κόμμα - ο Le­ ταξιδεύουν και δουλεύουν από ράντσο σε ράν­ vant υπογραμμίζει ότι τέτοιοι οργανισμοί δη- τσο, και ονειρεύονται να μαζέψουν αρκετά χρή­ μιουργούνται από και παράγουν βία.11 Ο Bra- ματα ώστε μια μέρα ν’ αποκτήσουν ένα δικό τους cher επισημαίνει τη σημασία που δίνει ο Στάιν- αγρόκτημα που θα τους προσφέρει σιγουριά κι μπεκ στη βιολογική προσαρμοστικότητα των αν­ ανεξαρτησία. Η αναφορά στο όνειρό τους απ’ θρώπων στα έργα του. Διαπιστώνει ότι οι τον George αποτελεί μια καθημερινή ιεροτελε­ ήρωες-ηρωίδες του Στάινμπεκ συνήθως αγωνί­ στία που βοηθάει τους δύο φίλους να ξεφεύγουν ζονται δυναμικά για επιβίωση, ενώ οι αντίπαλοί απ’ την άχαρη πραγματικότητα και να διατη­ τους χαρακτήρες εμφανίζονται βυθισμένοι σε ρούν την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον. Το ανέσεις και οικονομική σιγουριά- έτσι χάνουν τη όνειρο των δύο φίλων το πλαισιώνουν και το βιολογική τους ατομικότητα, ζωτικότητα, και ενισχύουν τα όνειρα ορισμένων άλλων δευτεανθρωπιά (π.χ. μεγάλο-εργοδότες στο In Du- ρευόντων χαρακτήρων, οι οποίοι επίσης διψούν 10. Για περισσότερες πληροφορίες 6λ. Horton-Edwards (251), Gibbs (98,101,103), Bracher (190), John S. Kennedy, «John Steinbeck: Life Affirmed and Dissolved», (Tedlock, 121-

11.

122),· και Max Westbrook, ed. and introd. The Modern American Novel (N.Y.: Random, 1966, p. 172.

Howard Levant, «The Unity of In Dubious Battle: Violence and Dehumanization», (Davis, 52).

24/αφιερωμα για υλική και συναισθηματική ασφάλεια. Όπως δείχνει όμως ο Στάινμπεκ απ’ την αρχή του έρ­ γου, οι κοινωνικές προκαταλήψεις, οι φυσικές, συναισθηματικές ή διανοητικές αναπηρίες αυτών των ανθρώπων, και η ανάγκη να ικανοποιήσουν κάποιες επιτακτικές επιθυμίες του παρόντος (π.χ. το πάθος του διανοητικά καθυστερημένου Lennie να χαϊδεύει την απαλή γούνα μικρών ζώων ή τα μαλλιά γυναικών) οδηγούν αναπό­ φευκτα στην αποτυχία του ονείρου. Αυτό υπο­ δηλώνει κι ο τίτλος του βιβλίου που είναι παρμέ­ νος απ’ το ποίημα «Το a Mouse» (1785) του Σκο­ τσέζου Robert Burns - το ποίημα λέει σ’ ένα ση­ μείο ότι τα καλύτερα οργανωμένα σχέδια «ποντι­ κών και ανθρώπων» συχνά αποτυχαίνουν, και προκαλούν λύπη και πόνο αντί για τη χαρά που υπόσχονται. Ο παραλληλισμός των ανθρώπων με τους ποντικούς (μικρά και αδύναμα πλάσματα που καταστρέφονται τυχαία απ’ το άροτρο του γεωργού) τονίζει πόσο ευάλωτοι είναι και οι άν­ θρωποι στα ξαφνικά χτυπήματα της ζωής. Έτσι το δράμα των χαρακτήρων του βιβλίου παίρνει πανανθρώπινες διαστάσεις.12 Συζητώντας γενικά το έργο του Στάινμπεκ η .\ntonia Seixas, σύζυγος του Ricketts και γραμ­ ματέας του Στάινμπεκ για ένα διάστημα, παρα­ τηρεί ότι ο συγγραφέας γράφει συνειδητά σε αρ­ κετά επίπεδα, κι επισημαίνει τη μη-τελεολογική στάση του Στάινμπεκ απέναντι στη ζωή. Όσον αφορά το Of Mice and Men, η Seixas τονίζει το στοιχείο κοινωνικής διαμαρτυρίας. Βρίσκει επί­ σης ότι, σ’ ένα συμβολικό επίπεδο, ο Lennie αν­ τιπροσωπεύει τη μεγάλη, τυφλή, μαζική ανθρω­ πότητα που καταστρέφει από αδεξιότητα τα πράγματα που αγαπάει ή ότι ενσαρκώνει το ψυ­ χολογικό ασυνείδητο, ενώ ο George ενσαρκώνει το συνειδητό.13. Συμβολική είναι και η λειτουργία του απομο­ νωμένου σημείου δίπλα στο ποτάμι στο οποίο οι George και Lennie συναντιούνται στην αρχή και στο τέλος του βιβλίου βρίσκοντας έτσι προσωρι­ νό καταφύγιο απ’ τον εχθρικό κοινωνικό περίγυ­ ρο και ζώντας στον κόσμο του ονείρου τους. Δεν είναι τυχαίο που ο George σκοτώνει το Lennie σ’ αυτό το σημείο, ενώ επαναλαμβάνει την καθημε­ ρινή ιεροτελεστία, δηλαδή την περιγραφή του

μόνιμου καταφύγιου που ονειρεύονται.14 Όσο για τη δομή, το σκηνικό, την αφηγηματική τεχνι­ κή, την ατμόσφαιρα, και τα ηχητικά εφφέ του έργου, δείχνουν την επιτυχημένη προσπάθεια του Στάινμπεκ να συνδυάσει τις συμβάσεις του μυθιστορήματος και του θεατρικού έργου. Ό πω ς αναφέρει ο Gannett, ο συγγραφέας ανα­ φέρθηκε στο βιβλίο ως «ένα πείραμα στο να γρά­ ψω ένα θεατρικό έργο που να μπορεί να διαβα­ στεί ή ένα μυθιστόρημα που να μπορεί να παι­ χτεί στο θέατρο... να βρω μια νέα φόρμα η οποία

12. Robert Burns, «Το A Mouse» (1785): «In proving foresight may be vain: /The best-laid schemes o’ mice an’ men/Gang aft a-gley,/ An’ lea’ e us nought but grief an’ pain,/For pro­ mised joy.», M.H. Abrams, gen.ed., Norton Anthology of English Literature, 4th ed., vol. 2 (N.Y.: Norton, 1979), p.

93. Ο υπότιτλος του ποιήματος είναι: «On turning Her Up in Her Nest with the Plow». O Carpenter συνδέει τα όνειρα των χαρακτήρων του O f Mice and Men με το Αμερικανικό όνειρο της απόκτησης γης και ασφάλειας, και αποδίδει την αποτυχία τους στην έλλειψη πρακτικής εξυπνάδας (76-77). Ο Ε.Β. Burgum αποδίδει την αποτυχία στους πε­ ριορισμούς που δημιουργούν οι προσωπικότητες των χα­ ρακτήρων και η κοινωνική τους θέση (6λ. «The Sensibility of John Steinbeck», (Tedlock, 109). Και o R.E. Spiller δη-

λώνει ότι η φιλία George-Lennie συμβολίζει την αιώνια λαχτάρα του ανθρώπου να επιστρέφει στη γη (βλ. The Cycle o f American Literature (N.Y.: Free P., 1955) p. 215.

13. Antonia Seixas. «John Steinbeck and the Non-teleological Bus» (Tedlock, 275-77). Παρόμοιες ιδέες για τον Lennie εκφράζουν οι Rascoe (65-66), Gannett (XVIII), και Peter Lisca, The Wide World o f John Steinbeck (Rutgers U.P., 1958), p. 133-34. Τη μη-τελεολογική στάση του Στάινμπεκ συζητάει και ο Westbrook (171).

14. Ο Lisca αναλύει λεπτομερώς τη χρήση της γλώσσας, τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα στη δράση του έργου, και ορι­ σμένα σύμβολα (σημείο κοντά στο ποτάμι, σπηλιά, κουνέ­ λια, ποντίκια) τα οποία δημιουργούν το αίσθημα του ανα­ πόφευκτου (134-38).

Σκηνή από το έργο «Άνθρωποι και Ποντίκια» θίασος 70. Από

αφιερωμα/25

αριστερά: Ντίνος Δονλγεράκης, Γιάννης Κατράνης, Νίκος Γαρονφάλον, Πάνος Πανόπουλος.

να έχει τις τεχνικές και των δύο» (XVIII).15 Αυ­ τό το πείραμα ο Στάινμπεκ το επανέλαβε και σε μετέπειτα έργα του. Στο επόμενο βιβλίο του, The Grapes of Wrath (Τα σταφύλια της οργής), ο Στάινμπεκ δημιουρ­ γεί ένα στέρεο ρεαλιστικό υπόβαθρο παρουσιά­ ζοντας ζωντανά την ιστορία των loads, μιας φτωχής αγροτικής οικογένειας της πολιτείας Οκλαχόμα, από τή στιγμή που αναγκάστηκαν να εγκαταλείπουν το σπίτι και τα χωράφια που καλλιεργούσαν λόγω παρατεταμένης ξηρασίας και οικονομικής χρεωκοπίας, μέχρι τον πρώτο τους χειμώνα στην Καλιφόρνια. Συμπρωταγωνι­ στής τους είναι ο πρώην ιεροκήρυκας Jim Casy. Ο συγγραφέας προβάλλει τις υλικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι Joads και οι άλλοι αγρό­ τες στην πορεία τους προς τη Δύση (δεινή φτώ­ χια και πείνα, έλλειψη ουσιαστικής κρατικής υποστήριξης, σκληρή μεταχείριση από οργανω­ μένες συνεταιριστικές ομάδες φρουτοπαραγω­ γών και Τραπεζών, οικονομική εκμετάλλευση, απεργίες και βίαια μέσα καταστολής τους). Συγ­ χρόνως όμως τονίζει την αξιοπρέπεια, ανθρω­ πιά. και αλληλο-υποστήριξη των φτωχών αγρο­

τών. Οι παρατηρήσεις και οι ρεαλιστικές περι­ γραφές του Στάινμπεκ βασίζονται στην προσω­ πική του εμπειρία - ταξίδεψε κι ο ίδιος με τέτοι­ ους αγρότες απ’ την Οκλαχόμα και δούλεψε μαζί τους στις βαμβακοφυτείες και στους οπωρώνες της Καλιφόρνιας (Fontenrose, 67-68). Σ’ ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, λοιπόν, το Grapes of Wrath είναι ένα ρεαλιστικό μυθιστόρη­ μα το οποίο παρουσιάζει τις τρεις γενιές της οι­ κογένειας Joad της Οκλαχόμα, τις μεταξύ τους σχέσεις, τις σχέσεις τους με άλλες οικογένειες, τα προβλήματα, τους αγώνες, τα όνειρά τους, τις επιτεύξεις τους, τις εξωτερικές και εσωτερικές τους αλλαγές. Σ’ ένα ευρύτερο επίπεδο (κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικό) η οικογένεια Joad αντι­ προσωπεύει όλους εκείνους τους φτωχούς αγρό­ τες των μεσο-δυτικών και νοτιο-δυτικών πολι­ τειών, οι οποίοι χρεωκόπησαν και ξεσπιτώθηκαν κατά τη μεγάλη οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1930, και μετανάστευσαν στην εύφορη Καλιφόρνια ονειρευόμενοι μια καλύτερη ζωή, την οποία φυσικά δε βρήκαν. Σ’ αυτό το επίπεδο, ο συγγραφέας παρουσιάζει επίσης τη βαθμιαία με­ τατροπή της χώρας του από αγροτική σε βιομη­ χανική, την εισβολή της τεχνολογίας στη γεωρ­ γία, και το πέρασμα της ιδιοκτησίας της γης από το άτομο-αγρότη σε μεγάλους και απρόσωπους οικονομικούς οργανισμούς, οι οποίοι ενδιαφέ­ ρονταν μόνο για το οικονομικό κέρδος και όχι για τη γη. Ακόμα παρουσιάζει τις κοινωνικές αδικίες και τις ταξικές συγκρούσεις που δημιουργήθηκαν απ’ αυτές τις κοινωνικο­ οικονομικές αλλαγές στις ΗΠΑ. Αυτή η πλευρά του μυθιστορήματος προκάλεσε έντονες αντιδράσεις μετά τη δημοσίευσή του. Όπως γράφει λ.χ. ο Shockley, πολιτικοί παρά­ γοντες ή απλοί κάτοικοι των πολιτειών οι οποίες αναφέρονται στο βιβλίο, και ιδίως της Οκλαχό­ μα, διαμαρτυρήθηκαν έντονα μέσω του τύπου, γιατί θεώρησαν ότι το βιβλίο δυσφήμιζε τις πο­ λιτείες τους. Ιερείς κατέκριναν το συγγραφέα για τον τρόπο με τον οποίο παρουσίαζε τον Ca­ sy, και κατηγόρησαν το βιβλίο για κομμουνιστι­ κό μανιφέστο. Έγιναν δημόσιες συζητήσεις οι οποίες συγκέντρωσαν τεράστια ακροατήρια. Η δημοσιότητα έκανε το βιβλίο περιζήτητο σε βι­ βλιοπωλεία και δανειστικές βιβλιοθήκες, ενώ σε αρκετές βιβλιοθήκες κατασχέσθηκε. Η προσπά­ θεια των πολλών επικριτών και των λίγων υποστηρικτών του μυθιστορήματος ήταν ν’ αποδεί­ 15. Ο Rascoe κάνει σχόλια για τις αντιδράσεις του κοινού στην πρεμιέρα του- έργου (23 Νοέμβ. 1937) σε θέατρο της Ν. Υόρκης, και για την ικανότητα του συγγραφέα να κερ­ δίσει βαθμιαία ακόμη και τους πιο αναίσθητους θεατές με την ανθρωπιά και τη συμπόνοια που δείχνει στο έργο για τους λιγότερο προνομιούχους της ζωής (59-60). Βλ. επίσης Warren French, «The First Theatrical Production of Stein­ beck’ s O f Mice and Men», American Literature, 26 (Jan. 1965), 525-27.

26/αφιερωμα ξουν κατά πόσο ήταν ή δεν ήταν αυθεντικά τα τον Whitman, κι η έμφαση του βιβλίου στην γεγονότα και οι καταστάσεις που παρουσίαζε.16178. ανάγκη για αποτελεσματική δράση αντανακλά Επιπλέον, η προσπάθεια μιας μερίδας σύγχρο­ τον πραγματισμό των James και Dewey.20 Με τα νων κριτικών ήταν να εντάξούν τον Στάινμπεκ παραπάνω συνδυάζονται κάποιες Νατουραλισε κάποια συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία. στικές θέσεις, σύμφωνα με τις οποίες το άτομο Έτσι, όπως αναφέρει ο Kennedy, οι συντηρητι­ συχνά γίνεται θύμα φυσικών και κοινωνικών δυ­ κοί τον κατηγόρησαν για κομμουνιστική προπα­ νάμεων (π.χ. ξηρασία, Τράπεζες), καθώς και η γάνδα ενώ οι Μαρξιστές τον αντιμετώπισαν με βιολογική στάση του Στάινμπεκ απέναντι στον δυσπιστία (121). Οι πιο δογματικοί απ’ αυτούς, άνθρωπο - το βιβλίο δράματοποιεί πολλές βιο­ κατά τους Tedlock (XVII) και Lisca, είδαν το βι­ λογικές διαμάχες ανάμεσα σε ανθρώπινες ομάδες βλίο μόνο ως προπαγάνδα και καθόλου ως τέ­ (Fontenrose, 70-74, 82). Ο επιδέξιος συνδυασμός όλων των παραπάνω στοιχείων δίνει καθολικόχνη.” τητα στην ιστορία των Joads και διευρύνει τις Το μυθιστόρημα όμως περιέχει και άλλα στοι­ δυνατότητες ερμηνείας του μυθιστορήματος. χεία πέρα απ’ τα καθαρώς ρεαλιστικά. Η πορεία Μετά το Grapes of Wrath το συγγραφικό έργο των αγροτών προς τη Δύση μπορεί νά θεωρηθεί του Στάινμπεκ κάλυψε για ένα διάστημα θέματα ως μία ακόμη προσπάθεια πραγματοποίησης του σχετικά με το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η έκδοση Αμερικανικού ονείρου - η περιγραφή της απ’ το του Cannery Row (Κάννερυ Ρόου) το 1845 όμως συγγραφέα έχει επικά και μυθικά στοιχεία. Η ει­ ήταν μια στροφή απ’ τη θεματολογία και το κλί­ ρωνεία βέβαια είναι ότι η σκληρή πραγματικότη­ μα του πολέμου. Το έργο αυτό φέρνει τον ανα­ τα εμποδίζει την πραγματοποίηση του ονείρου. 8 γνώστη στην προ-πολεμική Καλιφόρνια και κα­ Κατά τους Fontenrose και Lisca, η πορεία αυτή θρεφτίζει την αγάπη και τη νοσταλγία του μπορεί επίσης να παραλληλιστεί με την έξοδο Στάινμπεκ γι’ αυτήν. Οι ήρωές του θυμίζουν των Ισραηλινών από την Αίγυπτο και την αναζή­ εκείνους του Tortilla Flat, αν και δεν είναι παϊτηση της Χαναάν. Οι δύο κριτικοί στηρίζουν την σάνος: είναι μία ομάδα περιθωριακών, εκκεντρι­ άποψή τους σε μια σειρά Βιβλικών συμβόλων, κών και «πρωτόγονων», σύμφωνα με τα κοινά χαρακτήρων, καί περιστατικών που υπάρχουν μέτρα.21 Παρόλο που έχουν καλές προθέσεις, συ­ στο μυθιστόρημα. Συνδέουν π.χ. τα σταφύλια νήθως καταστρέφουν αυτό που αγαπούν - αυτό του τίτλου με παρόμοιες εικόνες της Π. Διαθή­ είναι ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στα έργα του κης στις οποίες τα σταφύλια αναφέρονται στην Στάινμπεκ. Υπάρχει και κάποιος Doc, θαλάσ­ οργή του Θεού, ή συμβολίζουν την αφθονία σιος βιολόγος, που αγαπάει τη ζωή και τους αν­ στο μυθιστόρημα χρησιμοποιούνται και με τις θρώπους, και τους παρατηρεί χωρίς να τους κρί­ δύο έννοιες. Και παραθέτουν ομοιότητες της νει - πρότυπο του Doc ήταν ο Ricketts. Μέσα γλώσσας του Στάινμπεκ, σε ορισμένα μέρη του απ’ τα μάτια του Doc ο Στάινμπεκ παρουσιάζει βιβλίου, μ’ εκείνη της Αγίας Γραφής.19 τους περιθωριακούς ως σύμβολα της τρέλας ενός Στην επική, μυθική, και θρησκευτική πλευρά μηχανοποιημένου κόσμου στον οποίο η «επιτυ­ του έργου θα ήθελα να προσθέσω και ορισμένα χία» συμβαδίζει με απληστία, υποκρισία, φθόνο, άλλα στοιχεία που πηγάζουν από φιλοσοφικά και μικροπρέπεια, ενώ η «αποτυχία» συνδέεται ρεύματα της Αμερικής και Ευρώπης. Η ιδέα της με καλωσύνη, αυθορμητισμό και ανθρωπιά. Πα­ ενότητας και ιερότητας κάθε μορφής ζωής και η ρά το επιφανειακό χιούμορ του, το βιβλίο κάνει πίστη στον κοινό άνθρωπο, που εκφράζει ο κριτική της αστικής κουλτούρας. Αυτοί που αν­ Στάινμπεκ κυρίως μέσω του Casy, θυμίζουν έν­ τιπροσωπεύουν την ανθρωπότητα με τις καλές τονα το μυστικιστικό υπερβατισμό των Emerson και τις κακές πλευρές της είναι οι περιθωριακοί και Whitman. Η πίστη στη συλλογική δράση και της περιοχής του Cannery Row, κι όχι οι καθω­ οτη δημοκρατία του πλήθους θυμίζουν επίσης σπρέπει αστοί που λατρεύουν το χρήμα.22 Και 16. M.S. Shocley, «The Reception of The Grapes of Wrath in Oklahoma» (Tedlock, 231-40).

17. Peter Lisca, The Grapes of Wrath as Fiction», (Westbrook, 173).

18. Βλ. Carpenter (68-69, 78), Spiller (216), Fontenrose (13940), και F.W. Watt, John Steinbeck (London: Oliver & Boyd, 1962), pp. 66, 68.

19. Για λεπτομέρειες σχετικές με τα Βιβλικά-συμβολικά στοι­ χεία του έργου βλ. Fontenrose (75-83), και Lisca (We­ stbrook, 182-85).

20. Βλ. F.I. Carpenter, «The Philosophical loads» (Tedlock, 242-49), W.O. Ross, «John Steinbeck: Naturalism’ s Priest» (Tedlock, 210-213), Bracher (185), και Fontenrose (69). Oi περισσότεροι κριτικοί συζητούν τα θέματα του βιβλίου. Οι Fontenrose (69, 70, 83) και Lisca (Westbrook, 175-91) είναι απ’ τους λίγους που αναλύουν το έργο από αισθητι-

κή σκοπιό (δομή, αφηγηματική τεχνική, γλωσσικό ύφος, ποιητικές εικόνες, σύμβολα, σκιαγράφηση χαρακτήρων). Οι Watt (65) και Gannett <XXIV) παραθέτουν επίσης σχό­ λια του Στάινμπεκ που δικαιολογούν την επιλογή του τίτ­ λου από το «Θούριο της Δημοκρατίας» ως εξής: «γιατί εί­ ναι εμβατήριο, γιατί είναι μέσα στη δική μας επαναστατι­ κή παράδοση και γιατί, προκειμένου γι’ αυτό το βιβλίο, έχει μεγάλη σημασία. Και μ’ αρέσει γιατί ξέρουν το Θού­ ριο άνθρωποι που δεν ξέρουν τ’ Άστρα και τις Ραβδώ­ σεις» (Η μετάφραση είναι δική μου).

21. Βλ. Stanley Alexander, «Cannery Row: Steinbeck’ s Pasto­ ral Poem», (Davis, 136-37).

22. Ο Στάινμπεκ δήλωσε ότι το Cannery Row γράφτηκε κατό­ πιν προτροπής Αμερικανών στρατιωτών που ήθελαν ένα βιβλίο ευχάριστο και αστείο για να ξεχνούν τον πόλεμο. (Βλ. «My Short Novels», Tedlock, 39).

αφιερωμα/27 στο έργο αυτό παρατηρούμε το ενδιαφέρον του Στάινμπεκ για τις ομάδες ανθρώπων και τις με­ ταξύ τους βιολογικές σχέσεις, καθώς και την προσπάθειά. του να δώσει μια μυθική διάσταση στον κόσμο που παρουσιάζει. Κατά τον Fontenrose, το κύριο μυθολογικό θέμα είναι ο Λόγος που έγινε σάρκα - ο συγγραφέας είναι ο Δη­ μιουργός του οποίου ο·Λόγος μετατρέπει το χάος (Cannery Row) σε κόσμο. Άλλοι δημιουργοί που προσπαθούν να βάλουν τάξη είναι οι χαρα­ κτήρες Lee Chong, Dora Flood και Doc (102103).

To επόμενο έργο του Στάινμπεκ που έγινε αρ­ κετά γνωστό είναι το The Pearl (Το μαργαριτά­ ρι), το οποίο, όπως λέει ο ίδιος, βασίζεται σε μια ιστορία που άκουσε στο Μεξικό.23 Ο φτωχός Ινδιανο-Μεξικανός ψαράς Κίνο βρίσκει ένα τερά­ στιο μαργαριτάρι στη θάλασσα με το οποίό ελπί­ ζει να βελτιώσει τη ζωή της οικογένειάς του. Όπως δείχνει η δράση του έργου όμως, η κατο­ χή ενός τέτοιου μαργαριταριού από ένα φτωχό ψαρά χαλάει την τάξη πραγμάτων τόσο στο προσωπικό-οικογενειακό όσο και στο κοινωνικό επίπεδο: ο χαρακτήρας του Κίνο αλλοιώνεται, χαλάει η αρμονία της οικογένειάς του, οι έμπο­ ροι του προσφέρουν εξευτελιστικές τιμές, κλέ­ φτες και δολοφόνοι τον καταδιώκουν για ν’ αρ­ πάξουν το μαργαριτάρι, σκοτώνει κάποιους σε άμυνα, αλλά το τελικό θύμα είναι το παιδί του. Έτσι χάνει ό,τι αγαπάει περισσότερο. Καταλα­ βαίνει το λάθος του και πετάει το μαργαριτάρι στη θάλασσα. Για μιαν ακόμη φορά ο Στάινμπεκ δείχνει σε έργο του τη ματαιότητα των ανθρώπι­ νων ονείρων και υλικών επιθυμιών. Όπως επι­ σημαίνει ο Lisca, ο Στάινμπεκ παρουσιάζει τους χαρακτήρες του με τη συνηθισμένη του αντικει­ μενικότητα, χωρίς να καταδικάσει κανέναν ως τελείως κακό. Από την αρχική ιστορία κράτησε τη βασική δομή κι ενίσχυσε τα στοιχεία της αλ­ ληγορίας που περιείχε, δείχνοντας έτσι την ικα­ νότητά του να συνδυάζει το ρεαλιστικό, το λυρι­ κό, και το συμβολικό (291-98). Το μαργαριτάρι είναι το κεντρικό σύμβολο της ιστορίας κι έχει πολλαπλές σημασίες: αντιπροσωπεύει την απλη­ στία, την ομορφιά, τον υλισμό, την απελευθέρω­ ση από στερήσεις, το κακό, την ψυχή του Κίνο, και άλλα.2425 Παρόμοιο συνδυασμό ρεαλιστικών και συμβο­ λικών στοιχείων βρίσκουμε και στο επόμενο γνωστό μυθιστόρημα του Στάινμπεκ, East of Eden (Ανατολικά της Εδέμ). Η αφήγηση κινείται σε τρία παράλληλα επίπεδα τα οποία συχνά αλληλοτέμνονται: την ιστορία της οικογένειας Ha­ milton (οικογένειας της μητέρας του συγγρα­ φέα), την ιστορία της φανταστικής οικογένειας Trask, και την ιστορία της Cathy Ames, συζύγου του Adam Trask. Η προσοχή του Στάινμπεκ επι­ κεντρώνεται στους Trask και το σκηνικό είναι η

Καλιφόρνια, ο Αμερικανικός κήπος της Εδέμ. Παρόλο που ο Στάινμπεκ παρουσιάζει ομάδες ατόμων (οικογένειες), στο βιβλίο αυτό δίνει με­ γαλύτερη έμφαση στο άτομο. Σε πρώτο επίπεδο το έργο διαβάζεται ως ιστο­ ρία δύο οικογενειών. Σ’ ένα ευρύτερο επίπεδο διαβάζεται ως ιστορία ορισμένων φάσεων της ιστορικής-πολιτιστικής ανάπτυξης των ΗΠΑ. Σ’ ένα άλλο επίπεδο αποτελεί μια μοντέρνα δια­ σκευή, προσαρμογή της βιβλικής ιστορίας των Άβελ και Κάιν. Όπως παρατηρεί ο Krutch, σε κάθε γενιά δύο αδελφοί Trask δραματοποιούν αυτή τη σχέση. Τους ρόλους της Εύας, του ερπε­ τού στον Παράδεισο, και της συζύγου του Κάιν ενσαρκώνει η Cathy Ames.23 Σ’ ένα ακόμη ευρύ­ 23. Ibid., p. 40. Ο Lisca εντοπίζει την πηγή σ’ ένα αληθινό γεγονός που έγινε στο La Paz (βλ. «Steinbeck’ s Fable of the Pearl», Tedlock, p. 291).

24. Βλ. Harry Morris, «The Pearl: Realism and Allegory», (Da­ vis, 159). O Morris επίσης συνδέει τη νουβέλα του Στάιν­ μπεκ με το αγγλικό ποίημα «Pearl» του 14ου αιώνα (16061).

25. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Fontenrose (120-22, 124), Spiller (216) και J.W. Krutch, «John Steinbeck’ s Dra­ matic Tale of Three Generations» (Tedlock, 302, 304). Βλ. επίσης το Journal o f a Novel: The «East of Eden» letters (N.Y.: Viking, 1969).

28/αψιερωμα τερο επίπεδο, το μυθιστόρημα αποτελεί μια πο­ λύπλοκη αλληγορία για την αιώνια πάλη του κα­ λού και του κακού, την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου να κάνει την επιλογή του ανάμεσα στα δύο, και τη σημασία της αγάπης. Στο τελευταίο του μυθιστόρημα, The Winter of Our Discontent .{Ο χειμώνας της δυσαρέσκειάς μας), ο Στάινμπεκ επανέρχεται στην εποχή του. Μεσ’ απ’ τη ζωή και τα οικονομικά-ηθικά προ­ βλήματα του πρωταγωνιστή Ethan Allen Hawley, απογόνου* των Πουριτανών και κατοίκου μιας κωμόπολης της Νέας Αγγλίας, καυτηριάζει την ηθική κατάπτωση και διαφθορά της Αμερικής του 1960, τόσο στο πολιτικό όσο και στο θρη­ σκευτικό επίπεδο. Εμπλουτίζει και διευρύνει τη σημασία του έργου με στοιχεία που δανείζεται απ’ την ιστορία των ΗΠΑ, την Αγία Γραφή, τον Έλιοτ, τον Σαίξπηρ. Η ιστορία λ.χ. αρχίζει τη Μ. Παρασκευή του 1860 και τελειώνει την επο­ μένη της ημέρας της Ανεξαρτησίας - το όνομα Ethan Allen ανήκει σε ήρωα του πολέμου της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας. Στο έργο υπάρχει το μοτίβο του θανάτου και της ανάστασης, μόνο που η πρώτη συμβολική «ανάσταση» του «Ethan Allen» ειρωνικά συμπίπτει με το θάνατο των ηθικών, του αρχών και την προσαρμογή του στη διεφθαρμένη κοινωνία. Ο χριστιανικός κόσμος της κωμόπολης συνδέεται περισσότερο με το Σα­ τανά και τον Ιούδα παρά με το Χριστό, αφού ανταμείβει τη διαφθορά κι εξαγορά συνειδήσεων και τιμωρεί την τιμιότητα.26 Το ηθικό κλίμα του μυθιστορήματος (πνευματική και ηθική στειρότητα), ορισμένα γεγονότα, θέματα, τύπους χαρα­ κτήρων και κοσμικές ιεροτελεστίες σε αντικατά­ σταση των ιερών, ο Στάινμπεκ τα δανείζεται απ’ την 'Αγονη Χώρα του Έλιοτ, κατά την άποψη της Gerstenberger.27 Επιπλέον, ο τίτλος του μυθιστορήματος απο­ τελεί τον πρώτο στίχο του μονόλογου του Ric­ hard III, με τον οποίο αρχίζει το ομώνυμο έργο του Σαίξπηρ. Με τις εικόνες χειμώνακαλοκαιριού ο Σαίξπηρ εκφράζει μεταφορικά τη μετάβαση, απ’ τον πόλεμο Γιορκ-Λάνκαστερ στην περίοδο ειρήνης και ευημερίας. Όπως λέει στο μονόλογό του ο Richard, ο ίδιος δεν μπορεί να χαρεί τις απολαύσεις αυτού του μεταπολεμικού κόσμου, λόγω της φυσικής του αναπηρίας. Γι’ αυτό και αποφασίζει να παίξει το ρόλο του κα­

26. Βλ. Fontenrose (132-37) για λεπτομερέστερη ανάλυση των Βιβλικών και πολιτικών στοιχείων.

27. Η Donna Gerstenberger, κάνει λεπτομερείς παραλληλι­ σμούς ανάμεσα στα δύο έργα, στο άρθρο «Steinbeck’ s American Waste Land», Modem Fiction Studies, Vol. XI., no 1. (Spring 1965), pp. 59-65.

28. Richard III, The Riverside Shakespeare (Boston: Houghton Mifflin, 1974), pp. 712-13.

29. Βλ. Robert Scholes, Fabulation and Metafiction (Chicago:

κού.28 Σε παρόμοια απόφαση καταλήγει κι ο πρωταγωνιστής του Στάινμπεκ, ο οποίος νιώθει επίσης ξένος στον κόσμο της μεταπολεμικής Αμερικής, λόγω της ηθικής του «αναπηρίας» (τι­ μιότητας). Αντίθετα με τον Richard όμως, αντί λαμβάνεται έγκαιρα τον κατήφορο που πήρε, και κάνει μια προσπάθεια να επανέλθει στο δρό­ μο του καλού (μοτίβο ανάστασης). Έτσι βλέπου­ με ότι και σ’ αυτό το έργο ο Στάινμπεκ δραματοποιεί την αιώνια πάλη του καλού και του κακού μέσα στον άνθρωπο- κι ότι πετυχαίνει να συν­ δυάσει ιστορικά-πολιτικά, θρησκευτικά, μυθο­ λογικά, και λογοτεχνικά στοιχεία. Αυτά τα στοιχεία, καθώς και τα φιλοσοφικά και βιολογικά, που έχω ήδη συζητήσει σε σχέση με άλλα έργα του Στάινμπεκ, αποτέλεσαν αντι­ κείμενο μελέτης όχι μόνο των σύγχρονών του αλ­ λά και των μετέπειτα κριτικών. Απ’ το θάνατό του μέχρι σήμερα έχουν γραφτεί πολλά κριτικά βιβλία, άρθρα, και βιβλιογραφίες από Αμερικα­ νούς και ξένους ερευνητές. Απ’ το 1976 - ιδρύ­ θηκε το John Steinbeck Society και πρωτοεκδόθηκε το Steinbeck Quarterly - και κυρίως μετά το 1977 - έγινε το πρώτο διεθνές συνέδριο για τον Στάινμπεκ, στην Ιαπωνία - δόθηκε καινούρια ώθηση στη μελέτη του συγγραφέα. Οι νεώτεροι κριτικοί έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα λι­ γότερο γνωστά λογοτεχνικά του έργα, για τα τα­ ξιδιωτικά του ημερολόγια, και για τα κινηματο­ γραφικά του σενάρια. Ορισμένοι εξέτασαν τον κόσμο και τους χαρακτήρες του από φεμινιστική σκοπιά. Κι άλλοι προσπάθησαν να τον εντάξουν στην Ευρωπαϊκή και Αμερικανική λογοτεχνική παράδοση γράφοντας συγκριτικές μελέτες για τον Στάινμπεκ και Ευρωπαίους συγγραφείς (Milton, Blake, Dickens, Lawrence, Kazantzakis), ή Αμερικανούς συγγραφείς της εποχής του (Faulkner, Hemingway). Μερικοί, όπως ο Robert Scholes, έδωσαν έμφαση στη μυθοπλαστική του φαντασία και τον συνέδεσαν όχι μόνο με μυθο­ πλάστες του παρελθόντος (Malory) αλλά και με σύγχρονους μυθοπλάστες (Nabokov, Barth, Pynchon).29 Οι μεταφράσεις των έργων του Στάιν­ μπεκ σε πολλές ξένες γλώσσες και το αμείωτο εν­ διαφέρον του αναγνωστικού κοινού και των κρι­ τικών γι’ αυτά δείχνουν ότι ο Στάινμπεκ είχε την ικανότητα να «επικοινωνεί» και να «κερδίζει τη συντροφιά» εκείνων για τους οπόίους έγραφε.

U. of Illinois Ρ., 1980), ρρ. 3-4. Οι αναγνώστες/στριες μπο­ ρούν να βρουν περισσότερες πληροφορίες για τον Στάιν­ μπεκ και την κριτική του (απ’ το 1969 μέχρι σήμερα) στις ακόλουθες πηγές: American Literary Scholarship: An An­ nual, vols. 1969-84 (Durham, N.C.: Duke U.P., 1971-86), Jackson J. Benson’ s biography The True Adventures of John Steinbeck, Writer (N.Y.: Viking, 1984), Elaine Stein­ beck and Robert Wallsten, eds., Steinbeck: A Life in Letters (N.Y. Viking, 1974), και Peter Lisca, John Steinbeck, Natu­ re and Myth (Crowell, 1978).

αφιερωμα/29

Γιώργος Καλόγερός

Αφήγημα και Ερμηνεία στά

Σταφύλια της Οργής Από την ημέρα έκδοσής τον Τα Σταφύλια της Οργής (The Grapes of Wrath, 1939) χαρακτηρίστηκε ως το μυθιστόρημα πον διεκτραγωδεί με ιδιαίτερη γλαφνρότητα τις άθλιες συνθήκες κάτω από τις οποίες έζησαν οι αγρότες των Η.Π.Α. που αναγκάστηκαν να γίνουν εποχιακοί εργάτες την εποχή της μεγάλης οικονομικής κρίσης. Απόδειξη της αυθεντικότητας τον κειμένου προβλήθηκε το γεγονός ότι ο συγγραφέας έζησε μαζί τους και γνώρισε από κοντά τα προβλήματά τους. Το βι­ βλίο λοιπόν χαρακτηρίστηκε σαν μυθιστόρημα-ντοκουμέντο που το διατρέχει και το συνέχει η οργή τον αφηγητή του.12 Όμως το κείμενο το ίδιο αντιστέκεται σε τέ­ τοιες μονοδιάστατες ερμηνείες και προβάλλει μία προβληματική που δύσκολα διεκπεραιώνεται με αναγνώσεις του βιβλίου σαν μυθιστορήματοςντοκουμέντου. Αρχικά, η καθαρά λογοτεχνική υφή του κειμένου είναι αδιαμφισβήτητη· αρκεί μόνο να αναφερθεί η μακριά παράδοση του μοτίβου της caritas romana που συναντάμε στην τε­ λευταία του σελίδα. Επιπλέον, τα έντονα εξπρεσιονιστικά στοιχεία, π.χ. στην αντιπαράθεση ανθρώπου-μηχανών στο πέμπτο κεφάλαιο, ο σο­ σιαλιστικός ρεαλισμός, τα διάσπαρτα χριστιανι­ κά σύμβολα, ο νατουραλισμός του τρίτου κεφα­ λαίου που για πολλούς κριτικούς αποτελεί μία

αλληγορία του κυρίως αφηγήματος, μιλούν για μια μυθοπλαστική διάθεση που πολύ απέχει από το ξεκάθαρο ντοκουμέντο.3 Τόσο όμως αυτά τα στοιχεία όσο και η πιθα­ νότητα να διαβαστεί jo κείμενο σαν πικαρέσκο μυθιστόρημα με τις αλληλοδιαδοχικές περιπέ­ τειες των πρωταγωνιστών, σαν έπος, σαν ρομάν­ τζο αναζήτησης (quest romance) με την Καλιφόρνια να υπέχει τη θέση του «ιερού δισκοπότη­ ρου», ακόμα και σαν το bildungsroman του Τομ Τζόαντ, προβάλουν με επιμονή το γεγονός ότι το κείμενο αρνείται να υποταχθεί στη μονομερή ανάγνωση. Είναι λοιπόν εξαρχής δεδομένη η πολυσημεία του που επιτρέπει τη δυνατότητα μιας 3.

1. Peter Lisca, «The Grapes of Wrath», oto Steinbeck: A Col­ lection of Critical Essays, έκδ. Robert Murray Davis, (Engle­ wood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall, Inc., 1972) 75-76.

2. Donald Pizer. Twentieth-Century American Literary Natura­ lism: An Interpretation. (Carbondale and Edwardville: Sout­ hern U.P., 1982) 65-69.

Εξάλλου o Hayden White έχει πειστικά εκθέσει πως ακόμα και οι ιστορικοί δεν μπορούν να ξεφύγουν την κειμενικότητα μια και τα κείμενά τους στηρίζονται σε μια δομή (struc­ ture) και αναπόφευκτα στη χρήση της μεταφοράς, μετωνυμίας, συνεκδοχής και ειρωνείας. Hayden White. Tropics of Discourse. (Johns Hopkins U.P.: Baltimore and London, 1978).

30/αφιερωμα σειράς τελείως διαφορετικών ερμηνειών του. Η πρόταση μου είναι ότι η πολυσημεία αυτή κατευθύνεται μέσα από τα ενσωματωμένα (embedded) αφηγήματα που βρίσκονται είτε στο κυρίως αφήγημα (περιπέτειες των Τζόαντ), είτε στα εν­ διάμεσα κεφάλαια. Υπάρχει, δηλαδή, μια συνειδητοποίηση του κειμένου ως κείμενο και μια ελεγχόμενη από αυτό διασπορά νοήματος με μία ταυτόχρονη επιτυχημένη απόπειρα «σαγήνης» του αναγνώστη. Έτσι μπορούμε να κατατάξουμε Τα Σταφύλια της Οργής στα αναγνώσιμα (readerly) κείμενα που σύμφωνα με τον Ross Cham­ bers χρησιμοποιούν τα ενσωματωμένα αφηγήμα­ τα για να εκμεταλλευτούν τη δύναμη του μυθι­ στορηματικού ώστε να παράγουν και να περιορί­ σουν το νόημα. Λιγότερο φανερή από ότι το μετα-αφηγηματικό σχόλιο... η ενσωμάτωση επιτρέ­ πει σχετικά έντονη επεξηγηματική δραστηριότη­ τα από μέρους του αναγνώστη (που πρέπει να αποφασίσει αν το συγκεκριμένο ενσωματωμένο αφήγημα είναι μοντέλο ή αντιμοντέλο του κειμέ­ νου ή κάτι ανάμεσα) και έτσι παράγει ένα βαθμό κειμενικής πολυσημείας. Από την άλλη μεριά όμως περιορίζει τις επιλογές του αναγνώστη στο να πλησιάζει το κείμενο και το κατορθώνει με τρόπο πιο φανερό και ακριβή, πιο καθοδηγητικό προς μια συγκεκριμένη ανάγνωση από το όιαλογικό παιχνίδι ανάμεσα σε τμήματα του ιόίου κει­ μένου ή χαρακτηριστικά ύφους.4 Ένα από τα παραδείγματα αυτής της δραστη­ ριότητας του κειμένου βρίσκεται στο κεφάλαιο είκοσι τρία όπου σκιαγραφείται η παραγωγή του αφηγητή και του αφηγήματος καθώς και η «σα­ γήνη» που το τελευταίο ασκεί πάνω στον ακροα­ τή. Οι εποχιακοί εργάτες ανάμεσα στις διάφορες μετακινήσεις τους δημιουργούν περαστικές κα­ τασκηνώσεις όπου κάθε βράδυ ταλαιπωρημένοι από την εργασία της ημέρας συγκεντρώνονται γύρω από τη φωτιά. Έβρισκαν (οι εργάτες) δια• σκέδαση καμιά φορά στις αφηγήσεις, ανάτρεχαν στα επεισόδια της ζωής τόυς πλουμίζοντάς τα με διάφορα αστεία. Έτσι, στις κατασκηνώσεις, πά­ νω στις δημοσιές, στις ακροχαντακιές πλάι στα ποταμάκια, κάτω από τις συκομουριές, δημιουργήθηκε ο αφηγητής και μαζευόντανε οι άν­ θρωποι γύρω στις μ ισοσβησμένες φωτίτσες για να ακούσουν τους πιο επιτήδειους αφηγητές. Τους άκουγαν με προσοχή όσο διηγόντανε, και η συμμετοχή τους έδινε στην αφήγηση ένα μεγα­ λείο.5 Σ’ αυτή τη συγκεκριμένη περίπτωση ο αφηγη­ τής διηγείται το θάνατο ενός Ινδιάνου (ευγενούς αγρίου), κλασικό τύπο του Αμερικανικού ρο-

μάντζου· επιπλέον τον έρωτα και τα πάθη ενός πλουσίου ζευγαριού, κλασικό τόπο της ρομαντι­ κής κωμωδίας. Για τους ακροατές, οι ιστορίες αυτές σαν πράξεις επικοινωνίας δρουν μέσα στο μελαγχολικό σούρουπο αποπροσανατολιστικά: το λυκόφως ενός άλλου προ-βιομηχανικού πολι­ τισμού (αντί του δικού τους), η σαγήνη του Αμε­ ρικανικού ονείρου (ρομαντικός έρωτας-πλούσιος γάμος-κοινωνική άνοδος).6· Τα αφηγήματα ζη­ τούν να κατευνάσουν την πίκρα των ακροατών τους δημιουργώντας πάνω σε ρομαντικά μοτίβα τόσο ένα μοντέλο (ιστορία Ινδιάνου), όσο και ένα αντιμοντέλο (ιστορία πλούσιων νέων) της ιστορίας των εποχιακών εργατών. Την ίδια στιγ­ μή όμως επιχειρείται μία αναστροφή: η θεώρηση του αντιμοντέλου σαν μοντέλου, του δε μοντέλου σαν αντιμοντέλου. Στο κάτω κάτω οι εργάτες ζουν στην Αμερικανική κοινωνία που τους προσφέρει τη δυνατότητα, θεωρητικά, μιας πλούσιας αποκατάστασης και δεν είναι μοναχι­ κοί πολεμιστές μιας αδικίας που διαπράττεται εις βάρος τους μια και ανήκουν σε ένα ευρύτερο σύνολο - στην κατά τον Στάινμπεκ, φάλαγγα.7 Με τη σειρά της η κειμενική αυτή αναστροφή μεταφέρεται και στο επίπεδο επικοινωνίας αφηγήματος-αναγνώστη. Ο τελευταίος όμως την ανα­ τρέπει μέσα από τη γνώση του ολόκληρου του κειμένου επιστρέφοντας στα ρομαντικά μοτίβα του ευγενούς αγρίου και της ρομαντικής κωμω­ δίας σαν μοντέλο και αντιμοντέλο της κυρίως αφήγησης. Έτσι το κείμενο, προσφέροντας τη δυνατότητα της ειρωνικής απόστασης του ανα­ γνώστη, του περνά τη συγκεκριμένη ερμηνεία του κειμένου σαν ρομάντζου. Στο τέλος του κεφαλαίου είκοσι τέσσερα και αφού οι εποχιακοί εργάτες αποτρέπουν μία προ­ βοκάτσια που θα έδινε λαβή στους αστυνόμους να εισβάλουν στον προλεταριακό τους παράδει­ σο, δηλαδή στην κατασκήνωση «Ουίτπατς», ένας από αυτούς διηγείται μία ιστορία: οι εργάτες καουτσούκ στο Άκρον, Οχάιο, δημιούργησαν μια εργατική συνομοσπονδία την οποία επιβουλεύθηκαν τ’ αφεντικά και ζήτησαν να τη διαλύσουν με βίαια μέσα. Λοιπόν... τον περασμένο Μάρτη, μια Κυρια­ κή, πέντε χιλιάδες από δαύτους (τους εργάτες καουτσούκ), τους βουνίσιους διοργανώσανε αγώνες σκοποβολής έξω από την πόλη. Πέντε χι­ λιάδες παρελάσανε μέσα στους δρόμους με τα ντουφέκια τους. Έκαναν τη σκοποβολή τους και πάλι στο γυρισμό παρελάσανε μες από την πόλη. Αυτό μονάχα, τίποτ’ άλλο. Λοιπόν... από τότε δε γίνηκε καμιά φασαρία. Τα κομιτάτα έδωσαν πί-

4. Ross Chambers, Story and Situation Narrative Seduction and the Power of Fiction, (Minneapolis: U. of Minnesota Press, 1984) 35.

5. Τζων Στάινμπεκ, Τα Σταφύλια της Οργής, μετ. Κοσμά Πο­ λίτη, (Αθήνα: Φιλολογική, 1963), 327. Οι υπόλοιπες ανα-

φορές στο βιβλίο είναι από την £6ta μετάφραση και δίνον­ ται μέσα στο κείμενό μου μόνο με τον αριθμό της σελίδας τους.

6. Δες Werner Sollors, Beyond Ethnicity (Oxford: Oxford U.P., . 1986). Ιδίως το τέταρτο κεφάλαιο σελ. 102-130.

7. Pizer, 66.

αφιερωμα/31 σω τις μαγγούρες, οι μαγαζάτορες καθίσανε στ’ αυγά τους, κανένας δε χτυπήθηκε, κανένας δεν πομπεύτηκε, κανένας δεν σκοτώθηκε (347). Ο αφηγητής της ιστορίας στοχεύει να δώσει συγκεκριμένο νόημα στο ένστικτο του πατέρα Τζόαντ ότι «κάποια αλλαγή πάει να γίνει» (346). Στην προσπάθειά του αυτή παρουσιάζει ένα αφήγημα που αντικατοπτρίζει τη ζωή όχι αντι­ κειμενικά αλλά μέσα από την «επαναστατική της εξέλιξη»8 αναφερόμενος έτσι σε μια από τις βα­ σικές αρχές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Το αφήγημα αυτό κάτω από το φως του τί έχει προηγηθεί μπορεί να θεωρηθεί σαν μοντέλο της κυρίως αφήγησης: οι εργάτες πράγματι ενώθη­ καν και πράγματι απέτρεψαν τη βίαια εισβολή των αστυνομικών. Όμως ταυτόχρονα δρα και σαν αντιμοντέλο εφόσον η αντίδραση των ακροατών είναι αμήχανη: «οι άλλοι σήκωσαν τα μάτια τους και τον κοίταξαν, έπειτα κοίταξαν χάμω, τα πόδια τους σαλέψανε ανήσυχα» (347). Έτσι δημιουργείται μία πρόταση και μία ταυτό­ χρονη ανατροπή της πρότασης αυτής, η οποία περνώντας στο επίπεδο επικοινωνίας μεταξύ κειμένου-αναγνώστη φαίνεται να διατείνεται πως το αφήγημα αυτό καθαυτό δεν ασκεί την παρα­ μικρή πειθώ πάνω στους ακροατές του. Εντού­ τοις ο αφηγητής του κειμένου Τα Σταφύλια της Οργής δε ζητά να προκαλέσει αμηχανία ή αδια­ φορία στόν αναγνώστη του. Το κεφάλαιο εξάλ­ λου που ακολουθεί εμπεδώνει την πίστη του αναγνώστη στο σοσιαλιστικό όραμα παρά το αποθαρρύνει. Με λίγα λόγια η διαφορά μεταξύ του ενσωματωμένου αφηγήματος και του κειμέ­ νου σαν αφηγηματική πράξη (narrative act) έγ­ κειται στο ότι το ενσωματωμένο αφήγημα αυτοπροσδιορίζεται μέσα από την αποδοχή του ρό­ λου του ως αντιμοντέλου-μοντέλου της κυρίως αφήγησης, το δε κείμενο αυτοπροσδιορίζεται από την υποτιθέμενη ειρωνική απόσταση που χαρίζει στον αναγνώστη του. Με αυτό τον τρόπο κατορθώνει να περνά τα συγκεκριμένα στοιχεία που κατευθύνουν μια ορισμένη ερμηνεία του κει­ μένου. Ένα τελευταίο παράδειγμα είναι το αφήγημα που διηγείται ο Τζιμ Κέισυ στον Τομ Τζόαντ κα­ τά τη διάρκεια της σύντομης αλλά κρίσιμης για την κοινωνικο-πολιτική συνειδητοποίηση του Τομ συνάντησης έξω από την κατασκήνωση των απεργοσπαστών. Ένας οργανωτής συνομοσπον­ διών προδίνεται από τους συνεργάτες του και καταλήγει στη φυλακή. Η προδοσία όμως δεν πτοεί την πίστη του στο όραμα της συνομοσπον­ δίας. Στο επίπεδο επικοινωνίας Τζιμ-Τομ το αφήγημα λειτουργεί σαν μέσο πειθούς ώστε ο τε­ λευταίος να συμμετάσχει στην απεργία παρόλες τις πιθανές απογοητεύσεις που η συμμετοχή του μπορεί να του φέρει. Είναι μοντέλο, με άλλα λό­ για της πιθανής μελλοντικής του εξέλιξης. Είναι

ταυτόχρονα μοντέλο και της κατάληξης του Τζιμ μια και το έργο του σαν οργανωτή συνομοσπον­ διών θα λήξει κάτω από τα χτυπήματα της εθνο­ φυλακής. Στο επίπεδο επικοινωνίας κειμένουαναγνώστη, από την άλλη μεριά, προτείνεται η θεώρηση της ιστορίας του εργατικού κινήματος σαν τραγωδίας οι ήρωες της οποίας πέφτουν με πλήρη γνώση του τι ακριβώς συμβαίνει. Εντού­ τοις το αφήγημα είναι και αντιμοντέλο εφόσον απορρίπτεται από τον Τομ («λόγια κλπ.» 385) και εφόσον ο Τζιμ δεν φυλακίζεται αλλά δολο­ φονείται από τους εθνοφύλακες. Παρόλ’ αυτά το κυρίως αφήγημα είναι το bildungsroman του Τομ και οδηγεί στην ανάληψη από μέρους του τού ρόλου του Τζιμ λίγες σελίδες παρακάτω- επομέ­ νως οδηγεί και στην πιθανότητα πραγματοποίη­ σης της τραγωδίας για την οποία μας προετοιμά­ ζει η ιστορία που αφηγείται ο Τζιμ. Και εδώ, με άλλα λόγια, βλέπουμε πως η ειρωνική απόσταση δρα σαν μία τεχνική «σαγήνης» που εφαρμόζει το κείμενο πάνω στον αναγνώστη ώστε αυτός ο τελευταίος να το διαβάσει με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Είναι σαφές λοιπόν πως το ενσωματωμένο αφήγημα παίζει έναν κρίσιμο ρόλο κατευθύνοντας την ερμηνευτική δραστηριότητα του αναγνώ­ στη και περιορίζοντας τις επιλογές του. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι δεν επιτρέπει την ύπαρξη ενός βαθμού πολυσημείας, ο οποίος μέσα στα ευ­ ρύτερα πλαίσια του κειμένου Τα Σταφύλια της Οργής δημιουργεί την προβληματική που ανα­ φέρθηκε στην αρχή της εργασίας και ο οποίος καθιστά το βιβλίο αυτό ένα σαφώς «αναγνώσι­ μο» κείμενο.

8. Damian Grant, Ρεαλισμός, μετ. I. Ράλλη-Κ. Χατζηδήμου. (Αθήνα: Ερμής, 1972) 110.

32/αφιερωμα

Α.Μ. Παναγή

Το ταξίδι της αυτογνωσίας στο Μ α ρ γ α ρ ι τ ά ρ ι ολλές φυλές μέσα στους αιώνες θεωρούσαν το μαργαριτάρι σαν «έμβλημα γενεσιουρ­ γών δυνάμεων»4 και με την ιδιότητα αυτή έγινε σύμβολο της Έσχατης Πραγματικότητας. Έτσι, η εξέταση από μια τέτοια οπτική πλευρά της απόφασης του Κίνο να βουτήξει στη βαθιά γα­ λάζια θάλασσα φανερά εκφράζει τη βαθύτατη επιθυμία του να βρει την Αλήθεια. Πιστεύει, μά­ λιστα, πως οι γενεσιουργές δυνάμεις του μαργα­ ριταριού όχι μόνο θα διαποτίσουν την ψυχή του, αλλά και θα τον βοηθήσουν να υψωθεί σε κά­ ποιο υπερβατικό στάδιο ύπαρξης που θα του χα­ ρίσει μια σωστή αντίληψη και γνώση για την αν­ θρώπινη φύση.

Π

Ο Κίνο αναλαμβάνει το ρόλο του ήρωα όταν παίρνει την πρωτοβουλία να δράσει για τον εαυ­ τό και τη φυλή του. Η γνώση της αλήθειας θα επιφέρει αλλαγή στον ίδιο, στην οικογένειά του αλλά και σ’ ολόκληρη τη φυλή του. Ο Κίνο παίρ­ νει την απόφαση αυτή, όταν ένας σκόρπιός δα­ γκώνει τον Κογιοτίτο - ένα γεγονός που δίνει κάποιο προμήνυμα θανάτου. Τούτο το περιστα­ τικό προκαλεί στον Κίνο τη σφοδρή επιθυμία να σώσει την ίδια τη ζωή του γιου του και το μέλ­ λον του μέσα στην κοινωνία και του δίνει τη δύ­ ναμη και το κουράγιο να επιχειρήσει την αναζή­ τησή του στο βυθό της θάλασσας. Η πικρή συ­ ναίσθηση πως, αν ήξερε πώς να γιατρέψει τον Κογιοτίτο δε θα χρειαζόταν τη βοήθεια του για­ τρού, τον αναγκάζει να αποκτήσει ένα είδος γνώσης που του έλειπε ώς εκείνη τη στιγμή. Και είναι αυτή η γνώση που θα κληροδοτήσει στο γιο του, η γνώση που τον κάνει τον Εκλεκτό που θα οδηγήσει τη φυλή του σε ευμάρεια και ευτυχία. Είναι όμως ειρωνεία το ότι ο Κίνο ξεγελιέται στην αρχή και βλέπει παραπλανητικές εικόνες στην επιφάνεια του μαργαριταριού που του δί­ νουν κάποια μονόπλευρη όψη της Αλήθειας που 1.

Mircea Eliade, Images and Symbols: Studies in Religious Symbolism (New York: Sheed and Ward, 1969), p. 130.

έντονα αναζητούσε. Μονάχα στο τέλος της ιστο­ ρίας και μονάχα αφού πληρώνει το φριχτό τίμη­ μα, η δύναμη της αίσθησης οξύνεται στον Κίνο και μπορεί πια να δει ολόκληρη την αλήθεια. Το μαργαριτάρι προέρχεται από τις ιερές δυ­ νάμεις του φεγγαριού και του νερού. Το στρογ­ γυλό του σχήμα και το υπόλευκο χρώμα του δεί­ χνει τη συγγένειά του με το φεγγάρι. Κι ακόμα, η διπλή ιδιότητα του μαργαριταριού - το δυναμικό του για το καλό και το κακό - τονίζει τη στενή του σχέση με την άμπωτη και την παλλίροια των θαλασσινών νερών. Το στοιχείο μεταβλητικότητας φαίνεται παρευθύς σ’ αυτή καθεαυτή την εκλογή του μαργαριταριού σαν το Objective cor­ relative (αντικειμενικό ουσχιτιστικό) σ’ αυτή την ιστορία. Είναι φ<ι\ ι ρό πως το μαργαριτάρι που κρατά ο Κίνο και οι " ' /.οι χωρικοί και που το ονομάζουν .μαργο. αρι του Λα Παζ (της ειρή­ νης)» από σύμβο", ι του καλού σιγά σιγά αλλάζει και γίνεται ουμυολο του κακού. Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε πως η Χουάνα, γυναίκα του Κί­ νο, είναι η μόνη που μπόρεσε να διακρίνει τη σκοτεινή πλευρά του μαργαριταριού από την πρώτη στιγμή. Ενώ ο Κίνο είναι εκείνος που αρνείται στην αρχή να δει την κακή πλευρά του στη γκριζωπή του απόχρωση. Η τυφλότητα του Κίνο

αφιερωμα/33 όταν αποχτά το μαργαριτάρι, αφού αρνείται πρώτα να το πουλήσει στους ντόπιους πελάτες και πάει στην πρωτεύουσα. Μετά από βαθιούς, πολύωρους συλλογισμούς πιστεύει πως το πνεύ­ μα του μπορεί τελικά να τον βοηθήσει να επιτύ­ χει στην επίπονη δουλειά που τον περιμένει. Πα­ ρόλο που εξετάζει το μαργαριτάρι πολύ προσε­ κτικά, δεν μπορεί να καταλάβει ότι έχει διπλή όψη. Είναι φανερό πως η φαντασία του δεν έχει τη δύναμη να συλλάβει την Αλήθεια, και σαν αποτέλεσμα, δεν καταφέρνει να σκεφτεί και να δράσει εποικοδομητικά. Έτσι το μαργαριτάρι γίνεται αιτία μιας ολόκληρης σειράς δυσάρεστων περιστατικών που οδηγούν τον Κίνο να αντιληφθεί τελικά τη γκριζωπή απόχρωσή του. Επι­ πλέον, το μαργαριτάρι θεωρείται σύμβολο ανα­ γέννησης, ανανέωσης, δημιουργικής δύναμης και, τέλος, έμβλημα της παγκόσμιας μήτρας. Όταν ο Κίνο, μονάχος, βυθίζεται στους συλλο­ γισμούς του, ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι ψάχνει για την Αλήθεια. Τελικά υπογραμμίζεται η επιθυμία του Κίνο να ενωθεί υπερβατικά με την Έσχατη Αλήθεια, κάτι που είναι ο μόνος τρόπος που, σύμφωνα με τον Στάινμπεκ, οδηγεί στην αιώνια ευτυχία. Ο Κίνο νιώθει σαν να έζησε στο φτωχικό του καλύβι σε απύθμενη αμάθεια τα περισσότερό του χρόνια. Αλλά μετά την ανα­ κάλυψη του μαργαριταριού, πιστεύει πως άρχισε μια καινούρια εποχή και πως έχει φτάσει σε κά­ ποιο στάδιο όπου θα αποκτήσει καινούριες δυ­ νάμεις. ευθύνεται για το θάνατο του γιου του Κογιοτίτο, που συγκέντρωνε τις ελπίδες όλες του πατέρα για το μέλλον της φυλής του. Για το μυαλό του Κίνο το μαργαριτάρι, που γεννιέται από αέρα και νερό, δεν μπορεί παρά να είναι καλό αφού είναι προϊόν της φύσης. Πι­ στεύει πως το μαργαριτάρι θα τον βοηθήσει να θριαμβεύσει καταβάλλοντας τους δαίμονες που θέλουν να το αγοράσουν π.χ. το γιατρό και εκεί­ νους που προσπαθούν να το κλέψουν. Ακόμα, ο Κίνο ελπίζει πως το μαργαριτάρι θα τον βοηθή­ σει να ξεπεράσει τη φτώχια, καταπίεση και αδι­ κία και έτσι θα οδηγήσει την οικογένειά του στην ευμάρεια και ευτυχία. ΓΓ αυτό, συχνά επα­ ναλαμβάνεται στην ιστορία η προσευχή της οι­ κογένειας καθώς και η προσευχή της φυλής. Συ­ χνά τα επικείμενα κακά για τον Κίνο και την οικογένειά του αντηχούν μέσα σ’ αυτές τις προσευ­ χές, αλλά και πάλι ο Κίνο αρνείται να προσέξει τα προμηνύματά τους. Φυσικά, οι προσευχές έχουν σκοπό να προστατέψουν τον Κίνο και την οικογένειά του από κινδύνους και απόγνωση. Παρ’ όλη τη μιζέρια τους, όμως, οι προσευχές αυτές ρίχνουν πού και πού κάποιο φως στη σκο­ τεινιά που τις τυλίγει. Ο Κίνο γίνεται κύριος του πεπρωμένου του

Πάντοτε δόθηκε ξεχωριστός συμβολισμός στο μαργαριτάρι και η ζωντανή παράδοση στους λαούς μας λέει ότι παράγεται από το χτύπημα του θαλασσινού στοιχείου από τον κεραυνό. Γι’ αυτό και το ακριβό για τη σπανιότητά του μαρ­ γαριτάρι, που γεννιέται από το χτύπημα του κε­ ραυνού, είναι σύμβολο διπλό καταστροφής και δημιουργίας ή κάθαρσης η οποία τελικά οδηγεί στην αναγέννηση. Όταν ο Στάινμπεκ μας πα­ ρουσιάζει τη μονόπλευρη προοπτική του Κίνο για τη ζωή, θέλει να μας εξηγήσει την τυφλότητα του ανθρώπου, με άλλα λόγια πώς μπορεί η κα­ ταπιεσμένη δύναμη της ανθρώπινης φαντασίας να οδηγήσει στην πτώση και τελικά στο θάνατο. Ο Κίνο βουτά πρώτα στο βυθό της θάλασσας για να αποκτήσει το μαργαριτάρι, όπως αργότερα βλέπουμε τη Χουάνα να παλεύει με τις φλόγες για να σώσει τον Κογιοτίτο. Ο καθένας περνάει μια διαδικασία κάθαρσης. Και οι δυο εξαγνίζον­ ται με νερό και φωτιά, τα σύμβολα του θηλυκού και του αρσενικού αντίστοιχα. Βλέπουμε τον Κί­ νο και τη Χουάνα να παίρνουν ο καθένας τις ιδιότητες που αποδίδονται στο ταίρι του. Αλλά και ο Κίνο και η γυναίκα του παραμένουν χωρι­ σμένοι μέχρι λίγο πριν το τέλος. Η ένωσή τους στην ιστορία γίνεται καθώς ο Κίνο αντιλαμβάνε­ ται την κακή πλευρά του μαργαριταριού, ενώ η

34/αφιερωμα Χουάνα είχε αυτή την αντίληψη από την αρχή. Η ένωσή τους γίνεται σιγά σιγά, αφού μονάχα στο τέλος του μυθιστορήματος του βλέπουμε να περ­ πατούν ο ένας πλάι στον άλλον, ενώ σ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας βλέπουμε jov Κίνο να περπατά μπροστά και τη Χουάνα να προσπαθεί να τον φτάσει. Όταν ο Κίνο αρνείται να παρα­ δεχτεί αυτό που γνωρίζει η Χουάνα, στην ουσία αρνείται να παραδεχτεί την ενόραση και φαντα­ σία. Με άλλα λόγια, αρνείται να παραδεχτεί τη θηλυκή πλευρά της ψυχής του και το κακό στην καρδιά του. Στο τέλος της ιστορίας ο Στάινμπεκ δείχνει φανερά ότι η θηλυκή αρχή νικά, καθώς ο Κίνο για πρώτη φορά συμφωνεί με τη Χουάνα ότι το μαργαριτάρι έχει μια κακή, γκρίζα από­ χρωση που είναι επικίνδυνη και θανατηφόρα. Ο Κίνο ρίχνει το μαργαριτάρι ξανά στη θάλασσα, μια πράξη που η Χουάνα επιχείρησε να κάνει πριν πολύ καιρό, αλλά εμποδίστηκε από τον άν­ τρα της. Τώρα πια ο Κίνο όχι μόνο δέχεται τη γνώση της Χουάνας αλλά και καταλαβαίνει πως το τίμημα που πλήρωσε είναι εξαιρετικά βαρύ, γιατί ο Κογιοτίτο είναι πια νεκρός. Εξάλλου, τα όνειρα του Κίνο έχουν τώρα πια σβήσει μαζί με το γιο του. Είναι φανερό ότι δεν υπάρχει κανέ­ νας λόγος πια να κρατήσει το μαργαριτάρι. Το μαργαριτάρι εκθέτει το πνευματικό δράμα του ανθρώπου, όταν βλέπουμε τον Κίνο να πα­ λεύει για να καταλάβει τη διπλή αξία του μαργα­ ριταριού. Αυτή η ίδια πράξη στο τέλος της ιστο­ ρίας, δηλαδή το ξαναπέταμα του μαργαριταριού στη θάλασσσα, τη μήτρα, είναι συγκριτικά πα­ ράλληλη με την πράξη στην αρχή της ιστορίας, όταν ο Κίνο ξεκόλλησε το μαργαριτάρι από το όστρακο, άλλο ένα σύμβολο της μήτρας. Έτσι, αφού πια έμαθε όσαν χρειάζονταν να μάθει, ο Κίνο απελευθερώνεται από το επικίνδυνο μαρ­ γαριτάρι. Η εμπειρία που αποκτά κάνει τον Κί­ νο σοφότερο και τον οδηγεί πίσω στο χωριό του. Κι έτσι, το ταξίδι του Κίνο διαγράφει ολόκληρο κύκλο. Όταν ο Κίνο και η Χουάνα φεύγουν από το χωριό, ο Κογιοτίτο είναι ζωντανός, αλλά όταν γυρίζουν ο Κογιοτίτο είναι πια νεκρός. Ακόμα μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι ότι όταν φεύγει από το χωριό, η ψυχή του είναι σκο­ τεινή, μονοκόμματη, ενώ στο γυρισμό του ακτι­ νοβολεί από το φως της γνώσης. Είναι φανερό ότι ο Κίνο έχει δει την υπερβατική όψη του κό­ σμου με τις αισθήσεις του. Στο δεύτερο μέρος της ιστορίας ο Στάινμπεκ δείχνει τον Κίνο να βρίσκει το δρόμο του ψαχουλεύοντας στο σκοτά­ δι. Με άλλα λόγια, ο Κίνο νιώθει σιγά σιγά το μυστήριο του υπερβατικού, καθώς κινείται από το σκοτάδι προς το φως. Στο Μαργαριτάρι «το αλληγορικό ταξίδι συ­ χνά ονομάζεται ο δρόμος μέσα στη σκοτεινή νύ­

χτα της ψυχής»,2 όπου βασιλεύει απόγνωση κι απελπισία. Είναι φανερό ότι ο Κίνο επιχειρεί ένα τέτοιο ταξίδι και ο Στάινμπεκ τονίζει αυτή την ιδέα όταν διαλέγει το σκοτεινό καλύβι, στη σκοτεινή νύχτα που ο Κίνο ψάχνει να βρει τους κλέφτες που επιθυμούν να πάρουν το μαργαρι­ τάρι και, ακόμα, στην αγάπη στην οποία βρί­ σκουν καταφύγιο ο Κίνο, η Χουάνα και ο Κογιοτίτο. Πρέπει εδώ να αναφέρουμε και ότι ο Κίνο προσπαθεί να ξεφύγει απ’ αυτούς που τον κυνηγούν διαγράφοντας ένα ζιγκ ζαγκ, μια πρά­ ξη που αντανακλά τη γνωριμία του με τα πολλα­ πλά στρώματα της ψυχής του. Στο τέλος του μυ­ θιστορήματος, όμως, ο Κίνο και η Χουάνα γυρ­ νούν στο χωριό ακολουθώντας έναν ίσιο δρόμο, που είναι σημάδι γνώσης, καθαρής όρασης και αποφασιστικότητας. Και οι χωρικοί που βλέ­ πουν τον Κίνο και τη Χουάνα να γυρνούν στο χωριό, τους βλέπουν σαν μορφές που προξενούν δέος και κανένας δεν τολμά ούτε να τους μιλή­ σει, ούτε να σταματήσει το δρόμο τους. Η εξωτε­ ρική τους εμφάνιση αντανακλά το θρίαμβο και την ανθεκτικότητα καθώς και την απόφασή τους να βγουν από τις σκοτεινές πτυχές όπου είχαν μπερδευτεί. Τώρα πια που ο Κίνο έμαθε όλα εκείνα που χρειάζονταν να μάθει έχει γίνει ένα με τη Χουάνα, όπως φαίνεται στο τέλος, όταν οι δυο τους στέκουν πλάι πλάι στην άκρη της θά­ λασσας. Και «ο κόσμος λένε πως μοιάζανε να έχουν αφήσει πίσω τους την ανθρώπινη εμπει­ ρία, αφού πέρασαν μέσα από τον πόνο και βγή­ καν στην άλλη πλευρά, σαν κάποια μαγική δύνα­ μη να τους προστάτευε».3 Ο Κίνο συνειδητοποιεί ότι η ζωή είναι ροή, αλλαγή, και ο άνθρωπος ταλαντεύεται ανάμεσα σε σκοτάδι και φως, ανάμεσα σε συνειδητό και ασυνείδητο. Κι ακόμα έμαθε ο Κίνο πως είχε ζήσει μέχρι τότε στον αρνητικό κόσμο όπου το κα­ κό κυριαρχεί. Αλλά σιγά σιγά ο κύκλος της ύπαρξης αλλάζει και είναι βέβαιο ότι ο άνθρω­ πος θα γυρίσει στο φως, το θετικό κόσμο, όπου τον έλεγχο έχει το καλό. Στο τέλος το μαργαρι­ τάρι περιγράφεται άσχημο και γκρίζο και μάλι­ στα βλέπουμε ότι αναφέρεται σαν «κακοήθης ανάπτυξη».4 Όταν όμως το μαργαριτάρι ξαναγυρνά και κατακάθεται στον πάτο της θάλασ­ σας, η σκοτεινιά που κυριαρχούσε στην ψυχή του Κίνο μεταβάλλεται σε φωτεινότητα και η αρ­ νητική δύναμη του κακού λιώνει και γίνεται δύ­ ναμη του καλού. Η ειρήνη ξαναγυρνά στην ψυχή του Κίνο στη θέση της οργής και αναταραχής που την είχαν κυριέψει τόσο καιρό. Επομένως, το μαργαριτάρι φέρνει στον Κίνο πνευματικό κέρδος. Κι όμως είναι η κακή πλευρά του μαρ­ γαριταριού που τον διδάσκει, γιατί αυτή είναι η ιδιότητά του που ο Κίνο αρνείται να δει στην

2. Harry Morris, «The Pearl: Realism and Allegory» in Stein­ beck: A Collection o f Critical Essays, ed., Robert Murray Da-

vis (New Jersey: Prentice Hall, 1972), pp. 149-162.

3. John Steinbeck, The Pearl (London: Penguin, 1976), p. 80.

4. The Pearl, p. 81.

αφιερώμα/35 αρχή της ιστορίας. Στην παλάμη του Κίνο, το μαργαριτάρι φαντάζει σαν την κρυστάλλινη σφαίρα της μάντισσας που μέσα σ’ αυτήν βλέπει οράματα, γιατί και ο Κίνο βλέπει εικόνες μέσα στο μαργαριτάρι, άσχετα αν αυτές είναι ψευδαι­ σθητικές. Ο αδελφός του Κίνο, όμως, ο Χουάν Τομάς, τρομοκρατείται απ’ αυτά που βλέπει μέ­ σα στο μαργαριτάρι από τό ’να μέρος αλλά κι από την έξαψη και περιφρόνηση που βλέπει στα μάτια του Κίνο. Ο Τομάς λέει στον Κίνο ότι εί­ ναι επικίνδυνη η κατοχή του μεγάλου μαργαρι­ ταριού, γιατί τον εξωθεί να σπάσει την παλιά δομή, με την οποία η οικογένεια και ολόκληρη η ράτσα τους έζησαν από αιώνες. Ο φόβος μάλι­ στα του Τομάς μεγαλώνει όταν ο Κίνο αρνείται να πουλήσει το μαργαριτάρι και φεύγει για την πρωτεύουσα. Ο Τομάς λέει στον Κίνο: «Περι­ φρόνησες, όχι τους αγοραστές του μαργαριτα­ ριού, αλλά ολόκληρη τη δομή, ολόκληρο τον τρόπο ζωής, και σε φοβάμαι». Αλλά ο Τομάς δεν είναι σε θέση να ξέρει πως για να συλλάβει την Έσχατη Αλήθεια ο Κίνο πρέπει να ξεσηκω­ θεί και να περιφρονήσει την υπάρχουσα δομή, τα έθιμα και την παράδοση που ακολουθούσε πιστά μέχρι τότε. Κι ακόμα, ο Τομάς δεν κατα­ φέρνει να καταλάβει ότι το μαργαριτάρι έχει γί­ νει μέρος του Κίνο. Ο ίδιος τονίζει την ιδέα αυ­ τή όταν αρνείται να πετάξει το μαργαριτάρι και λέει: «Αν τ’ απαρνηθώ θα χάσω την ψυχή μου».5 6

Η ειρωνεία όμως της ιστορίας υπάρχει στο ότι φαίνεται να χάνει την ψυχή του από το διάβολο όσο το έχει, γιατί όσο καιρό κρατά το μαργαρι­ τάρι πληγώνει, σκοτώνει και το κακό κυριαρχεί στην καρδιά του. Αυτό είναι ένα ζωτικό στάδιο στην εμπειρία του ήρωα που ξεκίνησε για να αποκτήσει και να φέρει πίσω το μεγάλο λάφυρο. Το μαργαριτάρι τον Στάινμπεκ συμπληρώνει με επιτυχία το ταξίδι του ήρωα εκπληρώνοντας τη βαθιά επιθυμία του Κίνο να αποκτήσει γνώση της ψυχής του. Ο συγγραφέας μεταδίδει κάποιο ηθικό δίδαγμα όταν τονίζει το γεγονός πως όταν ο άνθρωπος αρνείται να ακολουθήσει τις αξιώ­ σεις της φαντασίας του, στο τέλος πληρώνει ακριβό τίμημα, που στην περίπτωση της ιστορίας είναι ο θάνατος του Κογιοτίτο. Μπορεί κανείς δικαιολογημένα να υποστηρί­ ξει ότι η εκλογή του πολύπλευρου συμβόλου έδωσε στον Στάινμπεκ τη δυνατότητα να εκφράσει τις ιδέες του για την ανθρώπινη φύση, την οδυνηρή συνειδητοποίηση του ανθρώπου για τα αποτελέσματα της ψευδαίσθησης και για την αναμφισβήτητη σημασία της θηλυκής αρχής στην ψυχή του ανθρώπου. Μετάφραση: Ε.Α. Λαμπαόαρίόου 5. The Pearl, p. 50.

6. The Pearl, ρ. 62. .

1 Ειαιρεία Ισπανικών Σπουδών *ΜΙΓΚΕΛ ΝΤΕ ΘΕΡΒΑΝΤΕΕ*

Καποδιστρίου 2, Τηλ. 3628880 Διδάσκουν Ισπανοί καθηγητές πτυχιούχοι ισπανικών πανεπιστημίων

Βασικός Κύκλος Γλώσσας • Τμήμα προφορικής άσκησης • Τμήμα μετάφρασης • Σεμινάριο πρώτου τετραμήνου:, «Εισαγωγή στην ανάγνωση του' Γκαρσία Μάρκες» (στα ελληνικά) Λ1ΠΛ12ΜΑ ΙΣΠ Α Ν ΙΚ ΟΥ Π Α Ν Ε Π ΙΣΤΗ Μ ΙΟ Υ

Πληροφορίες - εγγραφές: Από 7 Σεπτεμβρίου - 'πρωί: 10.00-1.30|απόγευμα: 6.00-9.00 καθημερινά

36/αψιερωμα ξετάζοντας το έργο του Τζων Στάινμπεκ εί­ ναι πραγματικά πολύ εύκολο να παρασυρ­ θεί κανείς σε επικρίσεις, περιφρονητικές παρα­ τηρήσεις και αρνητικές κριτικές που αφορούν τόσο το περιεχόμενο όσο και τη μορφή των γρα­ πτών του. Παρ’ όλη την έντονη δημοτικότητά του, παλιότερα αλλά και σήμερα ακόμη, ιδιαίτε­ ρα μεταξύ των νέων, ο Τζων Στάινμπεκ αποτέλεσε στόχο πολλαπλών δυσμενών κριτικών ήδη από τη δημοσίευση του πρώτου μυθιστορήματος του, Φλντζάνι από Χρυσό (Cup of Gold, 1929). Η μακρόχρονη αντίθεσή του με τους κριτικούς έφθασε στην αποκορύφωσή της το 1962, το έτος που ο Στάινμπεκ τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ της Λογοτεχνίας.

Ε

Ο ίδιος είχε τονίσει επανειλημμένα πόσο σκλη­ ρά είχε δουλέψει πάνω στα βιβλία του και πόσο περιορισμένη κατανόηση και ενδιαφέρον είχαν δείξει οι κριτικοί. Το βραβείο ήλπιζε, θα έδινε την ευκαιρία στον κόσμο να κοιτάξει με πε­ ρισσότερη προσοχή το έργο τςυ και ν’ αντιληφθεί τί ο συγγραφέας είχε προσπαθήσει γα πει. Ωστόσο, μόλις μία μέρα πριν την απονομή ένας από τους κριτικούς του έθετε το ερώτημα στο κοινό: «Αξίζει να δοθεί το πιο πολύτιμο λο­ γοτεχνικό βραβείο σ’ ένα συγγραφέα που έχει περιορισμένο ταλέντο και του οποίου τα καλύτε­ ρα βιβλία είναι ποτισμένα από δεκάτης ποιότη­ τας φιλοσοφίες ενώ τα χειρότερά του είναι πνιγ­ μένα απ’ αυτές;»1 Η μομφή αυτή για το έργο του Στάινμπεκ, γε­ νικότερα, είναι και η κυριότερη κριτική εναντίον του «Ανατολικά της Εδέμ». Το μυθιστόρημα, που πρωτοδημοσιεύθηκε το φθινόπωρο του 1952, αποτελούσε για το συγγραφέα ό,τι πιο σημαντικό είχε γράψει μέχρι τότε. «Ήταν», είπε, «η ιστορία της Πατρίδας μου και η δική μου ιστορία», και σκόπευε να το απευθύνει στους δύο γιούς του για να τους πει «μία από τις πιο μεγαλειώδεις ιστορίες, ίσως την καλύτερη απ’ όλες - την ιστορία του καλού και του κακού, της δύναμης και της αδυναμίας, της αγάπης και του μίσους, της ομορφιάς και της ασκήμιας».2 Παρ’ όλες όμως τις φιλόδοξες προθέσεις του συγγρα­ φέα, το βιβλίο δέχτηκε ελάχιστες ενθουσιώδεις κριτικές και πολύ περισσότερες αρνητικές αντι­ δράσεις σε σημείο που να θεωρηθεί εμβληματικό της αποτυχημένης καριέρας του Στάινμπεκ σαν σοβαρού συγγραφέα. «Η αληθινή σημασία του Ανατολικά της Εδέμ», λέει σύγχρονος κριτικός, «δεν βρίσκεται στην λανθασμένη εντύπωση του Στάινμπεκ για την σπουδαιότητα του βιβλίου, αλλά στη μαρτυρία του για την ανυπέρβλητη δυ1. Arthur Mizener, (Άρθουρ Μάιζενερ) «Does a Moral Vision of the Thirties Deserve a Nobel Prize?» New York Times Book Review (Dec. 9), 1962, o. 45.

2. Journal of the Novel: The East Eden, Letters (New York: Vi-

Ντόρα Τσιμπούκη

Α να το λικά σκολία του συγγραφέα να ενώσει την δομή και το υλικό του, τη μορφή και το περιεχόμενο σ’ ένα αρμονικό σύνολο».3 Η αρχική ιδέα του Στάινμπεκ ήταν να γράψει ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα καλύπτοντας χρονικά την περίοδο απ’ τον Εμφύλιο Πόλεμο, τότε που ο παππούς του εγκαταστάθηκε στην κοιλάδα Σαλίνας της Καλιφόρνιας μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Εκτός από ιστορική μελέτη της περιοχής αυτής, το μυθιστόρημα φι­ λοδοξούσε να καλύψει ευρύτερο στόχο: να δώσει μια ψυχολογική, μη-τελεολογική εξήγηση στην ύπαρξη του κακού και του καλού στον κόσμο. Σαν βάση χρησιμοποιήθηκε η βιβλική ιστορία του Άβελ και Κάιν με τη διαφορά ότι ενώ στην Βίβλο ο Κάιν γεννιέται κακός (όπως υπονοεί το σημάδι στο μέτωπό του) και, αντίστοιχα, ο 'Αβελ καλός, στο Ανατολικά της Εδέμ ο κάθε

3.

king Press, 1969), σ. 3-4. Επόμενες αναφορές στο ίδιο βι­ βλίο θα γίνονται ως JN. Howard Levant, The Novels o f John Steinbeck (Columbia: Univ. of Missouri Press, 1974)σ. 234.

αφιερωμα/37

της

Ε

ήρωας διαλέγει, με την δική του ελεύθερη βούλη­ ση, το καλό ή το κακό και, συνεπώς, είναι υπεύ­ θυνος για την απόφαση του. Το φιλόδοξο θέμα τού Ανατολικά της Εόέμ, όπως ήταν επόμενο, δεν μπορούσε να παραμείνει περιορισμένο στα πλαίσια της αυτοβιογραφίας. Πολύ σύντομα ο Στάινμπεκ θέλησε να τονίσει τον πανανθρώπινο χαρακτήρα της ηθικής και φιλοσοφικής αυτής θέσης και κατά συνέπεια, νέοι χαρακτήρες προστέθηκαν στις προσωπικές του αναμνήσεις. Ενώ αρχικά το μυθιστόρημα αφορούσε την οικογένεια Σάμιουελ Χάμιλτον (πατέρα της μητέρας του συγγραφέα), στην τελι­ κή του μορφή προστέθηκε και η φανταστική οι­ κογένεια Τράσκ που σιγά σιγά μονοπώλησε το ενδιαφέρον του βιβλίου. Έτσι η κεντρική πλοκή περιστρέφεται γύρω από τον Αδάμ Τρασκ, την γυναίκα του Κάθυ και τα παιδιά τους, ενώ από την οικογένεια Χάμιλτον μόνο ο Σάμιουελ εξα­ κολουθεί να παίζει ένα σημαντικό ρόλο με την επιρροή που ασκεί στον Αδάμ. Η προσθήκη όμως, τόσων καινούριων ηρώων ενώ οι παλιοί έχαναν τη λειτουργική τους αξία, θεωρήθηκε ότι

έβλαψε το κείμενο κάνοντάς το πολύ πιο πολύ­ πλοκο και ασαφές, απ’ ότι αρχικά ήταν. Με το να ξεφύγει από την οικογενειακή του ιστορία, ο Στάινμπεκ έχασε την κεντρική γραμμή της διήγη­ σής του και επίσκιασε αντί να διασαφηνίσει το νόημα του έργου του. Προβλέποντας τις αντι­ δράσεις των κριτικών, ο Στάινμπεκ θέλησε να τους προλάβει λέγοντας ότι το μυθιστόρημά του «δεν είναι η ιστορία μιας οικογένειας, αλλά όλης της κοιλάδας που χρησιμοποιώ σαν τον μικρόκοσμο όλου του έθνους».4 Για να τονίσει τον καθο­ λικό χαρακτήρα του βιβλίου, ο Στάινμπεκ άλλα­ ξε και τον αρχικό τίτλο του μυθιστορήματος από Η Κοιλάδα Σαλίνας σε Ανατολικά της Εόέμ, στί­ χο παρμένο από το 4ο Κεφάλαιο της Γένεσης. Ένα δεύτερο αδύναμο σημείο του μυθιστορή­ ματος που συνδέεται άμεσα με τη «διπλή πλοκή» (οικογένειες Χάμιλτον και Τρασκ) που επέβαλε ο Στάινμπεκ στο μυθιστόρημά του είναι η φωνή που διηγείται όσα λαμβάνουν χώρα. Λόγω της φιλοσοφικής υφής του θέματος, το μυθιστόρημα χρειαζόταν τουλάχιστον έναν ήρωα που θ’ αντι­ προσώπευε τις ιδέες του συγγραφέα, θα έκρινε και θα φιλοσοφούσε πάνω στις πράξεις των υπο­ λοίπων ηρώων. Το ρόλο αυτό ανέλαβε ο ίδιος ο συγγραφέας, ο οποίος εμφανίζεται σαν «εγώ» ή «εμείς» ή «Τζων» και ο οποίος είναι παρών στο κείμενο, το διακόπτει, το σχολιάζει και γενικά αποτελεί ένα είδος κριτικής φωνής που όμως δεν καταφέρνει ν’ αφομοιωθεί από το κείμενο. Κυ­ ρίως όμως, δημιουργεί σύγχυση σε σημείο που ο αναγνώστης αδυνατεί να καταλάβει σε ποιον ανήκει ανά πάσα στιγμή η φωνή που διηγείται. Και σ’ αυτό το σημείο όμως, ο Στάινμπεκ πρόλα­ βε τους κριτικούς του. Πριν ακόμα εκφραστούν οι πρώτες αντιδράσεις, ο ίδιος παραδέχτηκε ότι η φωνή του συγγραφέα ήταν σκόπιμα πιο εμφα­ νής στο Ανατολικά της Εόέμ απ’ ό,τι στα προη­ γούμενα μυθιστορήματα, διότι ήθελε να του δο­ θεί η ευκαιρία να εκφράσει ανοιχτά τις παρατη­ ρήσεις του και να σχολιάσει τη σημασία των χρόνων εκείνων στην Ιστορία της Αμερικής. Ένα τρίτο σημείο το οποίο δέχτηκε επίθεση ήταν η σκιαγράφηση των βασικών χαρακτήρων στο Ανατολικά της Εόέμ. Οι κεντρικοί ήρωες εί­ ναι τόσο κοντά στα στερεότυπα του καλού και του κακού που φαίνονται μονοδιάστατοι, επίπε­ δοι, ικανοί να δράσουν μονάχα προς μία κατεύ­ θυνση. Η Κάθυ, π.χ. η γυναίκα του κεντρικού ήρωα Αδάμ, είναι η προσωποποίηση του κακού και κάθε της ενέργεια φανερώνει τον διεστραμ­ μένο της χαρακτήρα: σχεδιάζει το φόνο των γο­ νιών της, πυροβολεί τον Αδάμ και τον εγκατα­ λείπει για να γίνει πόρνη και αργότερα κάτοχος οίκου ανοχής, κλπ. Αντίθετα, ο Αδάμ είναι απ’ την αρχή μέχρι το τέλος του μυθιστορήματος το θύμα των διαβολικών ενεργειών των υπολοίπων 4. JN, 65

38/αψιερωμα χαρακτήρων, του πατέρα του, του αδελφού του και της γυναίκας του. Τα παιδιά τους, Κάλεβ και Ααρών, είναι κι αυτά διαμετρικά αντίθετα στους ρόλους του κακού και του καλού που εν­ σαρκώνουν αντίστοιχα. Εξιδανίκευση των κα­ λών και η υπερβολική κακία των υπολοίπων τους αφαιρεί την αληθοφάνεια και τη ρεαλιστική τους υπόσταση. Ταυτόχρονα, ο αναγνώστης αναρωτιέται για τα αίτια αυτής της συμπεριφο­ ράς, ιδίως λαμβάνοντας υπόψη την αρχική φιλο­ σοφική θέση του συγγραφέα ότι ο άνθρωπος διαλέγει αυτό που είναι. Σ’ αυτό το σημείο η στάση του Στάινμπεκ απέναντι στους ήρωές του είναι αναμφίβολα ασυνεπής και προβληματική. Άλλοτε π.χ. προσπαθεί να δώσει κοινωνικοψυχολογικές αιτίες για τη συμπεριφορά της Κάθυ (ότι δηλ. έπαιρνε εκδίκηση για το πώς της είχαν φερθεί ή ότι αμυνόταν γιατί «ένιωθε περικυκλω­ μένη από ένα ψηλό δάσος εχθρών»). Άλλοτε, πάλι, ο ίδιος περιγράφει την Κάθυ σαν να «κατέχεται από το διάβολο», «ένα ψυχικό τέρας γεν­ νημένο με αυτές τις τάσεις που την έσπρωχναν και την πίεζαν σ’ όλη της την ζωή». Επίσης, η συμβολική σημασία των ηρώων επιτείνεται πε­ ρισσότερο με τη συστηματική διαφοροποίηση των ονομάτων τους. Ακολουθώντας το βιβλικό πρότυπο, ο Στάινμπεκ ονομάζει τους καλούς χα­ ρακτήρες με ονόματα που αρχίζουν από A (Λδάμ, Λαρών, Λμπρα κατά το 'Λβελ) και τους κακούς χαρακτήρες με αντίστοιχα ονόματα που αρχίζουν από Κ (Κύρος, Κάρολος, Κάθυ, Κάλεβ κατά το Κάιν). Η υπεραπλοποίηση, ο εμφανέστατος συμβολι­ σμός, ο απλοϊκός χαρακτηρισμός, αποτελούν ση­ μεία οξύτατης κριτικής στο Ανατολικά της Εδέμ. .Και πάλι, όμως, εάν λάβουμε υπόψη μας την πρόθεση του συγγραφέα να κάνεί αυτό το μυθι­ στόρημα «τόσο απλό ώστε να μπορεί να το κατα­ λάβει και ένα παιδί»5 οι επιθέσεις των κριτικών φαίνονται αβάσιμες. Τόσο στο έργο του, όσο και στις συνεντεύξεις και τα άρθρα του, ο Στάινμπεκ υπήρξε πολύ συνεπής στην αποστροφή του προς τους διανοούμενους και τους συγγραφείς που εσκεμμένα καλλιεργούσαν σύγχυση. Το δικό του πιστεύω, αντίθετα, ήταν ότι το μυθιστόρημα πρέπει να είναι κατανοητό και προσιτό στον μέ­ σο αναγνώστη, έστω κι αν χρειαστεί ο συγγρα­ φέας ν’ απλοποιήσει ή να επεξηγήσει ο ίδιος το θέμα του. Η συνειδητή προσπάθεια του Στάινμπεκ ν’ απλουστεύσει το υλικό του έγινε αντικείμενο και άλλων επιθέσεων που έχουν σχέση με το Ανατο­ λικά της Εδέμ. Το 1951, τη χρονιά που άρχισε να δουλεύει το μυθιστόρημα αυτό, πήρε διαζύγιο από τη δεύτερη γυναίκα του μετά από δική της πρωτοβουλία και στις αρχές του επόμενου χρό­ νου, τη χρονιά που δημοσιεύτηκε το Αντολικά της Εδέμ, παντρεύτηκε την τρίτη του γυναίκα,

Ελέν, που επίσης είχε πρόσφατα χωρίσει από τον πρώτο της σύζυγο. Η κριτική εναντίον του Στάινμπεκ ήταν ότι σκόπιμα έγραψε ένα εμπορικό μυθιστόρημα για να καλύψει τα έξοδα του τρίτου του γάμου και του γαμήλιου ταξιδιού για έξι μήνες στην Ευρώ­ πη. Η κατηγορίδ, όμως, αυτή δείχνει μάλλον κα­ κόβουλη ερμηνεία βιογραφικών στοιχείων και αγνοεί το έργο του συγγραφέα το οποίο στην ολότητά του σκοπεύει να επικοινωνήσει με τον μέσο αναγνώστη. Η εμπορική απήχηση του Στάινμπεκ, αν πρέπει να υποδηλώνει κάτι, είναι η επιτυχία και η τελική δικαίωση της προσπάθειάς του να μιλήσει με τον αναγνώστη αντί να τον μετατρέπει σε αδέξιο κυνηγό σκοτεινών συμ­ βόλων. Τέλος, το μεγάλο πλεονέκτημα του Ανατολικά της Εδέμ βρίσκεται στο ότι ταυτόχρονα με τη δη­ μιουργία του βιβλίου, ο Στάινμπεκ κρατούσε ένα είδος ημερολογίου όπου, με τη μορφή γραμμά­ των προς τον εκδότη και φίλο του, Κόνβιτσι, έγραφε κάθε σκέψη του σχετικά με την εξέλιξη και τη σημασία του βιβλίου. Τα γράμματα αυτά, απ’ όπου προέρχονται και οι προηγούμενες πα­ ρατηρήσεις του Στάινμπεκ για το μυθιστόρημα, εκδόθηκαν όλα σ’ ένα βιβλίο με τίτλο Ημερολό­ γιο τον Μυθιστορήματος Ανατολικά της Εδέμ, Γράμματα. Προσεκτική μελέτη των σημειώσεων αυτών φανερώνει τον ασυνήθιστα υψηλό βαθμό επίγνωσης του συγγραφέα για τα θέματά του, τον τρόπο γραφής, τ’ αδύνατα σημεία, κλπ. Το γεγονός ότι ο ίδιος ο Στάινμπεκ εντόπισε τα επί­ μαχα σημεία του μυθιστορήματος πριν αυτό ακό­ μα δει το φως της δημοσιότητας αποτελεί ακρά­ δαντη απόδειξη της ικανότητας του συγγραφέα να κρίνει αντικειμενικά το ίδιο του το έργο. Το ότι, επίσης, παρ’ όλες τις προβλέψεις του αρνήθηκε ν’ αλλάξει οτιδήποτε που θα ήταν σε αντί­ θεση με τις προθέσεις και το σκοπό του βιβλίου, φανερώνει τη συνέπεια και ακεραιότητα του Στάινμπεκ, τόσο σαν ανθρώπου όσο και σαν συγγραφέα. Το ξερό του ύφος, οι μακροσκελείς φιλοσοφι­ κές παρατηρήσεις, η διηγηματική σύγχυση που οφείλεται κυρίως στην προσπάθεια του συγγρα­ φέα να καλύψει καθολικά θέματα, μπορεί να κα­ τατάσσουν τον Στάινμπεκ σε συγγραφέα δεύτε­ ρης επιλογής. Η συνεχιζόμενη απήχηση και η αγάπη των αναγνωστών του για το έργο του, όμως, φανερώνει ότι παρ’ όλες τις συγγραφικές του αδυναμίες, ο Στάινμπεκ πέτυχε «να υπερπη­ δήσει τις διαφορές ανάμεσα στα άτομα και να συναντήσει τους αναγνώστες του σε κοινό έδα­ φος».6 5. JN, 71 6. ΐΝ, 103.

αφιερωμα/39

Σκηνή από το έργο « Άνθρωποι και Ποντίκια». Θίασος 70. Ντίνος Δονλγεράκης, Πόνος Πανόπονλος.

Σάββας Πατσαλίδης

Η τραγωδία της μοναξιάς —και η μεταφυσική της τραγωδίας— Όταν ο Τζων Στάινμπεκ ολοκλήρωνε το 1937 τη μεταφορά τον μυθιστορήματος του Άνθρωποι και Ποντίκια (Of Mice and Men) στη σκηνή, η Αμερική ταλανιζό­ τανε ακόμη από τις τρομακτικές δονήσεις του οικονομικού κραχ του 1929 που εν μία νυκτί απείλησε την πλουσιότερη χώρα στον κόσμο με καταστροφή. Η βίαια αναστολή τον ρυθμού ανάπτυξης, η πτώση τον εθνικού εισοδήματος (από 81 όισ. δολ. το 1929 σε 41 το 1932), η συρρίκνωση των μισθών (κατά 50% έως και 60%) η αύξηση της ανεργίας (σε 17 εκατομμύρια), οι πρωτοφανείς πτωχεύσεις εταιρειών (από τις 500.000 επιχειρήσεις το 1935 μόνο οι 960 δήλωσαν κάποια κέρδη συνολι­ κού ύφους 13 όισ. δολ.) σννέτειναν στη δημιουργία ενός μόνιμον κλίματος πανι­ κού που είχε ως τίμημα τον επικίνδυνο κλονισμό της εμπιστοσύνης τον μέσου πολί­ τη στο κράτος, στους θεσμούς, στις τράπεζες, ακόμη και στο ίδιο το μέλλον του καπιταλισμού.1 1. Για περισσότερα επάνω στο θέμα ταυ οικονομικού κραχ και τις επιπτώσεις του επάνω στο χώρο της λογοτεχνίας 6λ. την ενδιαφέρουσα μελέτη των Rod W. Horton και Her-

bert W. Edwards, Backgrounds o f American Literary Thought, 3rd. cd. (Eaglewood Cliffs, New Jersey: PrenticeHall Inc., 1974) και ιδιαίτερα τις σελίδες 425-446.

40/αφιερωμα Για πρώτη φορά στη σύντομη ιστορία της η Αμερική ήρθε αντιμέτωπη όχι μόνο με την πιθα­ νότητα αλλά και την επικείμενη δυνατότητα κα­ τάρρευσης των βασικών αξόνων του ιδεολογικού της οικοδομήματος: του πουριτανισμού από τη μια και των παραγώγων του (ο μύθος του Σκαπανέα/Μοναχικού Καβαλλάρη) και ο καταναλω­ τισμός από την άλλη. Μ’ άλλα λόγια, τα χρόνια αυτά δοκιμάστηκε ο ίδιος ο αμερικάνικος τρό­ πος ζωής (American Way of Life) και οι μοναδι­ κές ιδιαιτερότητές του (American Exceptionalism).2 Κι όπως αντιλαμβάνεται κανείς, μέσα σε μια δοκιμαζόμενη κοινωνία η Τέχνη εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να παραμένει απλός θεα­ τής. Όντας ο πλέον ευαίσθητος σεισμογράφος των καιρών εμπλέκεται κι αυτή, είτε έμμεσα είτε άμεσα, στο επώδυνο παιγνίδι των κοινωνικών δρώμενων. Κι απόδειξη του παραπάνω είναι και το γεγονός ότι σε καμιά άλλη καμπή της ιστορίας της η αμερικάνικη λογοτεχνία δεν έχει να επιδείξει τόσα πολλά έργα έντονου κοινωνικού περιε­ χομένου και μάλιστα σ’ ορισμένες (που δεν είναι κι ευκαταφρόνητες) περιπτώσεις, αριστερών προδιαγραφών.3 Εάν λ.χ. εκλάβουμε τη δεκαε­ τία του 1920 σαν το δεύτερο στάδιο ωρίμανσης του αμερικανικού μυθιστορήματος (με πρώτο τη δεκαετία του 1850), η δεκαετία του 1930 είναι, αναμφίβολα, η πρώτη περίοδος εμφάνισης του κοινωνικο-πολιτικού δράματος. Οι διάφορες τά­ σεις που ήταν διάσπαρτες στο μυθιστόρημα των χρόνων 1900-1930 βρίσκουν τα χρόνια αυτά (1930-1940) το δρόμο προς τη σκηνή και κατά συνέπεια προς τις μάζες. Πολιτικά, οικονομικά, φυλετικά κι άλλα φλέγοντα και μέχρι πρότινος «αντι-εμπορικά» προβλήματα, που με τόσο πά­ θος, και βέβαια μ’ αφέλεια πολλές φορές, «μυθο­ ποίησαν» συγγραφείς όπως ο Νόρρις, ο Ντράισερ, ο Λούις κ.λπ., γίνονται πλέον το σήμα κατατεθέν του νέου θεατρικού Λόγου. Η αίρεση ξαφνικά εμφανίζεται με το προσωπείο του Συ­ στήματος. Καθυστερημένα βέβαια, σε σύγκριση με το μυθιστόρημα, δεδομένου ότι το θέατρο ως μαζικό μέσο (και μάλιστα μ’ αυστηρότερες οικο­

νομικές προδιαγραφές), από τη φύση του χρειά­ ζεται πολύ περισσότερο χρόνο να αναγνωρίσει δημοσίως αλλά και να «περάσει» στις μάζες αυτό που λίγα άτομα (οι μυθιστοριογράφοι ή οι ποιη­ τές λ.χ.) μπορεί να σκέφτονται ή να συζητούν ή να καταθέτουν στο χώρο της ιδιωτείας τους.4 Κι όχι μόνο αυτό αλλά δεν είναι και τόσο εύκολο να «διασκεδάσεις» ένα κοινό με πολιτικό-κοινωνικό θέατρο όταν γνωρίζεις πως για χρόνια είχε γαλουχηθεί με την εύκολη κωμωδία, το μιούζικαλ και το εύπεπτο θέαμα. Όπως και να ’χει όμως το θέμα, η πραγματικότητα και επέτρεπε και ενθάρρυνε τέτοιες παρεκκλίσεις από τον κανόνα. Και σ’ αυτό βέβαια συνέβαλαν εποικοδομητικά ορισμένα αξιόλογα σχήματα όπως το Group Theatre (από τους κόλπους του οποίου ξεπήδησαν ονόματα όπως η Stella Adler, ο Borris Aron­ son, ο Harold Clurman, η Chery Crawford, o Elia Kazan, o Lee Strasberg, o Clifford Odets κ.ά.), το Theatre Collective, το Thetre of Action αλλά και η Ζωντανή Εφημερίδα (Living Newspaper), ένα είδος λαϊκού καμπαρέ, εμπνευσμένου από το γερμανικό, που γεννήθηκε μέσα από το Federal Theatre Project την εποχή που τη διεύθυνσή του κρατούσε ένας άγνωστος ακόμη ηθοποιός ο Ό ρσον Ουέλς.5 Σ’ αυτό λοιπόν το κλίμα αναπτύχθηκε κι επι­ κοινώνησε το έργο του Τζων Στάινμπεκ και ιδιαίτερα το Άνθρωποι και Ποντίκια που είδε τα «φώτα του Μπρόντγουέη» την ίδια εποχή με το Having a Wonderful Time και High Tor του Μάξουελ Άντερσον, το I'd Rather Be Right των Κάουφμαν και Χαρτ, το γνωστό μας Our Town του Θ. Ουάιλντερ και το λυρικότατο You can’t Take it With You του Σάρογιαν. Με φόντο την απέραντη κοιλάδα της Νότιας Καλιφόρνιας, στην όχθη του ποταμού Σαλίνας και μέσα σε μια φάρμα ο Στάινμπεκ υφαίνει την τραγωδία δυο διαμετρικά αντίθετων φίλων: του έξυπνου, εργατικού και αδέξιου Τζωρτζ και του δυνατού αλλά καλοκάγαθου Λένι. Παρόλες τις διαφορές τους (ή ίσως ακριβώς γι’ αυτές) ο ένας φίλος λειτουργεί ως συμπλήρωμα του άλλου: ο

2. Για μια πληρέστερη παρουσίαση του θέματος του «αμερικανισμού» και των διαφωνιών γύρω από τον ορισμό του βλ. καταρχήν το ογκώδες έργο του F.O. Matthiessen, American Renaissance (New York: Oxford U.P., 1941) το οποίο λίγο-πολύ δίνει το στίγμα του «αμερικανισμοΰ» ως επίσης και τη σημαντικότατη μελέτη του Sacvan Bercovitch, The American Jeremiad (Madison: Univ. of Wiscon­ sin Press, 1978) με ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις γύρω από την ιδεολογία του πουριτανισμού. Επίσης σημαντικά είναι και τα έργα των Richard Slotkin, The Fatal Environment: The Myth of the Frontier in the Age o f Industrialization, 1800-1890 (New York: Atheneum, 1985) και H. Bruce Franklin, The Victim as Criminal and Artist: Literature From the American Prison (New York: Oxford U.P., 1978).

3. Για το θέμα αυτό υπάρχει ήδη μια πλούσια και ενημερωμέ­ νη βιβλιογραφία. Ενδεικτικά παραθέτω εδώ τρεις πρό­ σφατες μελέτες: Alan Wald, James Τ. Farell: The Revolu-

denary Socialist Years (New York: New York U.P., 1978); idem, The Revolutionary Imagination: The Poetry and poli­ tics of John Wheelwrighte and Shelly Mangan (Chapel Hill: Univ. of North Carolina Press, 1983) και Robert Rosen: John Dos Passos: Politics and the Writer (Lincoln: Univ. of Nebraska Press, 1983).

4. Παρόμοιες σκέψεις διατυπώνει κι ένας από τους πρωτερ­ γάτες του πρωτοποριακού θεάτρου της γενιάς του 1930 ο Harold Clurman. Βλ. την εισαγωγή του στο Famous Ameri­ can Plays of the 1930s (The Laurel Drama Series, 1974), σελ. 7-17.

5. Για την ιστορία αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι .ο αιρετικός χαρακτήρας των παραστάσεων του θιάσου έφερε σε σύγ­ κρουση τον Ουέλς με τους χρηματοδότες των παραστά­ σεων (την κυβέρνηση δηλ.) μ’ αποτέλεσμα να παραιτηθεί κι αμέσως μετά να γυρίσει, στην Αγγλία, το αριστούργημα του Ο Πολίτης Κέην. Η Ζωντανή Εφημερίδα κράτησε 4 χρόνια (1935-39).

αφιερωμα/41 Τζωρτζ διαθέτει το μυαλό κι ο Λένι τη μυϊκή δύ­ ναμη. Χωρίς βέβαια ν’ αγνοούμε και το γεροΚάντυ που με τις οικονομίες του ονειρεύεται ν’ αγοράσει μια φάρμα όπου και οι τρεις μαζί θα μπορούν να ζήσουν ευτυχισμένοι και ανεξάρτη­ τοι. Απ’ αυτόν, λοιπόν, τον τριγωνικό συνδυασμό βγαίνουν και οι τεθλασμένες του ονείρου που λειτουργεί σαν βασικός ρυθμιστικός παράγοντας σ’ όλο το έργο. Γύρω και μέσα απ’ αυτό ορθώ­ νονται, αρθρώνονται και κατεδαφίζονται σκέ­ ψεις, πράξεις και σχήματα. Από τη μια η μιζέρια των εργατών και από την άλλη η διαφθορά των πλουσίων. Στο ένα σκέλος της γεωμετρικής αυ­ τής πραγματικότητας η υπόσχεση του αμερικάνι­ κου ονείρου και στον αντίποδα η απειλή του εν­ ταφιασμού του. Μ’ αυτό το δομικό και θεματικό άξονα ο Στάινμπεκ αποπειράται να στήσει μια ρεαλιστι­ κή σκηνική μακροπρόταση, ένα σχόλιο για την Αμερική του. Όπως και στα μυθιστορήματά του έτσι κι εδώ οι προθέσεις του και υγιείς είναι και σαφείς. Μόνο που κι εδώ τον ακολουθούν οι επικίνδυνες και αφελείς απλουστεύσεις πολύ­ πλοκων πολιτικο-κοινωνικών καταστάσεων. Δεν αρκεί η καλή πρόθεση για το στήσιμο μιας αξιό­ λογης σκηνικής πρότασης. Χρειάζεται και μια βαθύτερη υποψία γύρω από τον εσωτερικό μη­ χανισμό της σκηνής που πολύ φοβάμαι πως απουσιάζει. Ο Στάινμπεκ δίνει την εικόνα ενός μυθιστοριογράφου που προσπαθεί με τις λέξεις να κατακτήσει τη σελίδα κι όχι τη σκηνή. Τα τραβηγμένα συναισθηματικά του κρεσέντο τον εμποδίζουν να υπεισέλθει στα ενδότερα των ηρώων του και των καταστάσεων που αυτοί ζουν μ’ αποτέλεσμα να παραμένει μετέωρος στο φλοιό των φαινομένων χωρίς να πείθει ότι κατέ­ χει όντως το «γενο-κείμενο» της ιστορίας του.6 Του διαφεύγει η νπο-όομή (θεατρική και κοινω­ νική) γι’ αυτό αρκείται άλλοτε στην α-μετρη «συμπάθεια» και άλλοτε στην υπερ-μετρη «ορ­ γή», καταδικάζοντας έτσι την εγγενή πολυσημία του θεατρικού λόγου σε μια επίπεδη γραφή χω­ ρίς την αναγκαία «διασπορά» που θα πολλαπλα­ σίαζε ίσως την κινητικότητα αλλά και τη μετα­ βλητότητα των σκηνικών του οχημάτων. Η γραφή του Στάινμπεκ έχει την τάση να συ­ σπειρώνει αντί να όιασπείρει τα σημεία της.7 Και μάλιστα τα συσπειρώνει γύρω από απλοϊκούς έως και αφελείς ήρωες μ’ ελάχιστες δυνατότητες σκηνικής και κατ’ επέκταση κοινωνικής παρου6. Χρησιμοποιώ τον όρο «γενο-κείμενο» ακριβώς όπως και η Τζούλια Κρίστεβα. Να υποδηλώσω όλες εκείνες τις δυνά­ μεις, οικολογικές ή πολιτικές που ορίζουν το άτομο αλλά και τον ίδιο το συγγραφέα και το κείμενό του. Δυνάμεις που προϋ. .άρχουν όλων αυτών και κατά συνέπεια αρθρώ­ νουν μέσα απ’ αυτούς. Προς αυτή την κατεύθυνση ιδιαίτε­ ρο ενδιαφέρον παρουσιάζει το έξοχο έργο του Frederic Ja-

σίας. Με φιγούρες του τύπου ενός Τζωρτζ κι ενός Λένι (φιγούρες πανταχού παρούσες στο oeuvre του) ο Στάινμπεκ στελεχώνει ένα ασφυ­ κτικά στενό τραγικό σύμπαν και καλεί το δέκτη να «πάρει θέση». Πουθενά δεν υπάρχουν μεσο­ βέζικες λύσεις. Όλα έχουν μια ξεκάθαρη λογική και πορεία. Κάτι όπως το μελόδραμα όπου το μαύρο και το άσπρο εμφανίζονται χωρίς ενδιά­ μεσες αποχρώσεις. Τα εργατικά χέρια της φόρ­ μας είναι ουσιαστικά τα συστατικά στοιχεία ενός τύπου: του τύπου του χαμένου ανθρώπου της δε­ καετίας του 30: του άστεγου, του περιπλανώμενου, του μοναχικού ονειροπόλου που συντηρεί­ ται με την ψευδαίσθηση πως κάποια μέρα θα μπορέσει ν’ αγοράσει με τις οικονομίες του ένα μικρό σπίτι, λίγα ζώα κι ένα στρέμμα γης. Θ’ αποκτήσει δηλ. «Εγώ», υπόσταση μέσα από την ιδιοκτησία. Το άτομο αυτό δεν έχει ιδιαίτερες προσδοκίες και πολύ περισσότερο προτάσεις ή σκέψεις για μια ριζοσπαστική αλλαγή των πραγ­ μάτων. Του αρκεί ένα ελάχιστο κομμάτι από το αμερικάνικο όνειρο, μια «φέτα ζωής». Άλλωστε παρόλη τη δυστυχία τους και τις επιθυμίες τους meson, The Political^Jnconscious: Narrative as a Socially Sumbolic Art (Ithaca: Cornell U.P., 1981), ένα έργο ζωής του μεγάλου αυτού θεωρητικού της λογοτεχνίας όπου επι­ χειρεί να ξαναγράψει την ιστορία του μυθιστορήματος μέ­ σα από μια αναθεωρημένη μαρξιστική βάση.

7. Τους όρους «διασπορά» και «συσπείρωση» τους δανείζο­ μαι από το χώρο του αποδομισμού και ιδιαίτερα από τη σκέψη των Μπαρτ, Ντεριντά, Σπανού και Χίλις Μίλλερ.

42/αψιερωμα «Ό χι δεν εννοούσα αυτό. Μείνε μαζί μου», δεν είναι και τόσο αφελείς. Δεν μπορούν να εί­ ναι. Γνωρίζουν πολύ καλά τα όρια και τις δυνα­ λέει ο Τζωρτζ. «Θα μείνω», αΛοκρίνεται ο φίλος του, «εάν τότητες του χώρου τους. Όπως λέει κάπου κι ο Κουκ, για ένα εργάτη η ιδιοκτησία είναι τόσο μου μιλήσεις για τη φάρμα». Έξοχοι λοιπόν παραμυθάδες οι δυο φίλοι δί­ μακρινή όσο κι ο ουρανός. Ο εργάτης θα είναι πάντα εργάτης και ποτέ εργοδότης. Ένας οπωσ­ νουν μια γήινη παράσταση χωρίς το υπαρξιακό δήποτε υλιστικός ντετερμινισμός που θυμίζει έν­ μυστήριο που διατέμνει τη σκηνική παρουσία τονα τους αμερικανούς νατουραλιστές των χρό­ του Βλάντιμιρ και τουΈστραγκον και που θα νων 1900-1920 μ’ όλα τα πλεονεκτήματα και τα μπορούσε ίσως να τους προσδώσει και μια σφαιμειονεκτήματά τους. Όπω ς η Κάρι λ.χ. του ρικότητα. Ο Στάινμπεκ δε σχηματοποιεί εικονι­ Ντράισερ έτσι κι εδώ οι ήρωες ορίζονται και κά το όνειρο των φίλων. Του δίνει μάλλον μια μορφοποιούνται από ένα ευρύτερο μηχανιστικό φλύαρη σκηνική παρουσία που διεκπεραιώνουν, πλαίσιο που σε τελευταία ανάλυση τους απαλ­ συγκινητικά πάντως, τ’ απλοϊκά μυαλά των λάσσει (όπως και το δημιουργό τους) από οποια­ ηρώων του έργου. Όπως λέει κι*ο Σλιμ, ένας δήποτε ηθική ή άλλη ευθύνη. «Η κόλαση γι’ αυ­ από τους εργάτες, «...σπάνια έχω δει δυο τύπους τούς είναι οι άλλοι», όπως θα ’λεγε και ο Ζαν να ταξιδεύουν μαζί... Τα περισσότερα εργατικά Πωλ Σαρτρ: ο Κέρζυ, η γυναίκα του, οι εξουσια- χέρια δουλεύουν ένα μήνα και μετά τα παρατάνε και φεύγουν μόνοι». Κάτι όπως το μοναχικό καστές της καθημερινότητας. Σ’ ένα επίπεδο, που θα μπορούσαμε να το βαλλάρη των έργων ουέστερν. «Ό χι όμως ονομάσουμε οριζόντια γραφή, όπου όλα με­ εμείς», λέει ο Λένι. «Γιατί έχω εσένα να με φρον­ τριούνται με το βάρος των κεκτημένων αγαθών, τίζεις... κι εσύ εμένα να σε φροντίζω». Ανθρώ­ τόσο ο Τζωρτζ όσο και ο Λένι και οι λοιποί ερ­ πινες στιγμές που σκόπιμα προτάσσει στο πογάτες, είναι παγιδευμένοι μέσα στο ίδιο εφιαλτι­ σκήνιο ο Στάινμπεκ για να φορτίσει την έκταση κό «γενο-κείμενο». Αυτό τους αρθρώνει. Τους της τραγωδίας που θα πλήξει τους ήρωες στο μιλά. Υπάρχει όμως και μια άλλη διάσταση, λι­ πραγματικό τέλος του φολκλορικού παιγνιδιού. Τίποτα δεν είναι άλλωστε τυχαίο σ’ αυτή τη γότερο νατουραλιστική, με κάθετη αυτή τη φορά τροχιά που τους διαφοροποιεί από το ρυθμιστι­ νατουραλιστική «φέτα ζωής». Όλα είναι αυστηκό περίγυρο: κι αυτή είναι η φιλία τους. Το μο­ ρώς διακανονισμένα. Όλα έχουν τη δική τους ναδικό όπλο τους ενάντια στον ισοπεδωτικό μη­ προκαθορισμένη λργική. Κι όλα μαζί οδηγούν με χανισμό της εξουσίας αλλά και της τρέλας που μαθηματική ακρίβεια στο μοιραίο τέλος, το συμ­ ενδημεί στη μοναξιά της φάρμας. Κάτι όπως πέρασμα. Η συχνή αναφορά στο ποτάμι λ.χ., οι τους άστεγους αλήτες του Μπέκετ, ο Τζωρτζ και συμβουλές που δίνει ο Τζωρτζ στο Λένι, το πι­ ο Λένι αναλώνουν το χρόνο τους σε λεκτικά παι­ στόλι Λούγκερ του Κάρλσον κλπ. είναι κάτι αν­ γνίδια και φολκλορικές αφηγήσεις ενώ περιμέ­ τίστοιχο με τα προφητικά σημεία που είναι διά­ νουν το δικό τους Γκοντό να τους δώσει μια κά­ σπαρτα στις τραγωδίες του Σαίξπηρ και που μας ποια λύση. Μόνο που ο Γκοντό του Στάινμπεκ προετοιμάζουν για το τί μέλλει γενέσθαι. Φορτί­ δεν είναι κάτι μεταφυσικό και άπιαστο. Είναι ζουν την τραγική ειρωνεία. Το φάντασμα του Άμλετ, οι μάγισσες του Μάκβεθ, οι χρησμοί των κάτι γήινο, που μεταφράζεται σ’ ένα σπίτι που θα τους φιλοξενήσει και θα δώσει έτσι ένα τέλος τραγικών δεν είναι τίποτ’ άλλο πάρεξ ρυθμιστι­ στο μοναχικό οδοιπορικό τους. Εν αναμονή λοι­ κές δυνάμεις που ποδηγετούν την έκβαση της πόν του «τέλους του παιγνιδιού» σκαρφίζονται πράξης. Ό τι και να την επιχειρήσει ο ήρωας εί­ λογιών λογιών τεχνάσματα για να διατηρούν τ’ ναι εκ των πραγμάτων αδύνατο να διαφύγει από όνειρο αλλά και οι ίδιοι να διατηρούνται στη τη Χάρυβδη του πεπρωμένου του με τον ίδιο ζωή. Μια πρακτική που θυμίζει έντονα τους μο­ τρόπο που ένας μυθικός ήρωας δεν μπορεί να ναχικούς χαρακτήρες του Σαμ Σέπαρντ οι οποίοι διαφύγει από τη Σκύλα της γραφής του δημιουρ­ μπροστά σ’ αδιέξοδα «μιλούν .για να μην πεθά- γού του. Είναι καταδικασμένος να υπάρχει στο νουν».8 Η γλώσσα τους γίνεται ένα συμβολικό επίπεδο που ορίζεται να υπάρχει. Δεν μπορεί να παράθυρο που βγάζει προς τα έξω, στο φως, υπάρχει κάπου αλλού. Είναι παγιδευμένος στα έστω και ονειρικό. Τακτική με πολλές δυνατό­ σημεία μιας ευρύτερης προ-καθορισμένης «κειμενικότητας» που είναι αναγκασμένος ν’ αναπα­ τητες που μένει όμως ατυχώς ανεκμετάλλευτη. «Τι θα μπορούσα να κάνω εάν δε σε φορτωνό­ ράγει (ακριβώς όπως κι ο ίδιος ο δημιουργός του).9 μουν;» ρωτά ο Τζωρτζ. «Θα πήγαινα και θα κρυβόμουνα σε μια σπη­ Μ’ αφετηρία, λοιπόν, τον εγκλεισμό των ηρώων του Στάινμπεκ μέσα στα ασφυκτικά όρια λιά», απαντά απλοϊκά ο Λένι.

8. Η φράση αυτή είναι από το Θαμμένο Παιδί όπου ο Τίλντεν ζητά από τον πατέρα του Ντατζ ν’ αποκαλύψει το «μυστικό» για το θαμμένο παιδί.

9. Για το θέμα της «κειμενικότητας» (lextualite) 6λ. Roland

Barthes, Image-Music-Text (New York: Hill and Wang, 1976). Βλ. επίσης to άρθρο μου «Ο Θάνατος του Συγγρα­ φέα και η Διασπορά του Νοήματος», μέρος Β', Πολίτης, (Μάρτιος 1987), σελ. 69-75.

αφιερωμα/43

ενός μηχανιστικού και «δοτού» σύμπαντος πολ­ λοί κριτικοί έσπευσαν να ισχυριστούν ότι το έρ­ γο αγγίζει τα όρια της τραγωδίας.10 Κι ακριβώς επειδή ο ισχυρισμός αυτός δεν αναφέρεται μόνο στο έργο του Στάινμπεκ, αλλά και σε άλλους σύγχρονους δημιουργούς, θα ’θελα να κλείσω τη συντομογραφία αυτή με ορισμένες συγκριτικές σκέψεις για να φανούν ίσως πιθανές συγγένειες αλλά και ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στα δυο είδη γραφής. Βέβαια είναι κοινός τόπος πως κάθε κανόνας λειτουργεί μέσα στα όρια και τις δυνατότητες της εποχής που τον καθιέρωσε. Και οπωσδήποτε η τραγωδία δεν αποτελεί εξαίρεση. Πολλά συ­ στατικά στοιχεία της έχουν αλλάξει με το διάβα του χρόνου. Γι’ αυτό θα ’ταν ίσως παράλογο να έχουμε την απαίτηση από τον οποιονδήποτε δη­ μιουργό να «μιμείται» ή να «πλαστογραφεί» τον κανόνα της για να δείχνει έτσι το σέβας του απέ­ ναντι της. Όπως θα ’ταν παράλογο να κρίνουμε την ποιότητα του έργου με βάση το επίπεδο «πιστότητάς» του με το πρωτότυπο. Το ότι ο Στάιν­ μπεκ λ.χ. επιχειρεί να γράψει μια σύγχρονη τρα­ γωδία αντλώντας στοιχεία από την τυπολογία της δεν υπάρξει αμφιβολία. Από την άλλη όμως δεν μπορούμε να τον (κατα)κρίνουμε γιατί δεν τήρησε τις τραγικές προδιαγραφές. Το μόνο που μπορούμε, να κάνουμε είναι να δούμε πού και πώς διαφοροποιείται από την κλασική τυπολο­ γία κι αν τελικά η «ανάγνωσή» του είναι επαρ­ κής. Κατ’ αρχήν το ίδιο το θέμα που διαπραγμα­ τεύεται ο Στάινμπεκ (άτομο ενάντια στην κοινω­ νία) όντως έλκει τις αφετηρίες του από την τρα­ γωδία. Μόνο που στην περίπτωση αυτή η «συγ­ γένεια» είναι μόνο τυπική. Γιατί ουσιαστικά η θεματολογία αυτή έχει, στην Αμερική τουλάχι­ στον, «αμερικανοποιηθεί» κι αυτό φαίνεται άλ­ λωστε στο έργο μιας πλειάδας δημιουργών όπως

ο Ράις, ο Μίλλερ (ο κατεξοχήν αμερικανός αναβιωτής του τραγικού κώδικα), ο Ο’Νηλ, (ο πρώ­ τος διδάξας), ο Ουίλλιαμς, ο 'Αλμπι, ο Σέπαρντ κλπ. Εάν αντιπαραθέσουμε λ.χ. τη «μοναξιά» ή την «πάλη» ενός αμερικανού χαρακτήρα μ’ αυτή του Οιδίποδα (του μοναχικού σκαπανέα της αλήθειας) ή, για να πάμε λίγο παραπέρα, ενός Ιώβ (του ασκητή του Χριστιανισμού) ή ενός Ιη­ σού (του μοναχικού οδηγού του χριστιανικού δόγματος) ή ενός Άμλετ ή ενός Ληρ ή μιας Έντα Γκάμπλερ, ενός Προυστ κλπ., θα δούμε ότι η μοναξιά του αμερικανού είναι η μοναξιά της πό­ λης, της φόρμας, της έλλειψης στέγης, του απο­ κλεισμού από την κοινωνία, των γηρατιών, της νιότης. Αυτό που ένας Ευρωπαίος θ’ απαξιούσε να καταγράψει για τον Αμερικανό αποτελεί το βασικό σημείο αναφοράς. Στον άυλο χαρακτήρα της μοναξιάς αλλά και της αναζήτησης ενός Οι­ δίποδα λ.χ. ο Αμερικανός προτάσσει την υλικότητα του Ουίλι Λόμαν. Η μοναξιά μιας Αντιγό­ νης έχει να κάνει με την ψυχή της, το είναι και το γίγνεσθαι της, τα αισθήματά της, την υπαρ­ ξιακή της πληρότητα και ισορροπία. Για τον Αμερικανό ήρωα όμως, είτε λέγεται Μπλανς είτε Κος Ζήρο, η μοναξιά ενδημεί στον υλικό μύθο του «μοναχικού σκαπανέα/καβαλλάρη»; Mid­ night Cowboy, Paris Texas, Fool for Love, Zoo Stay, The Death of a Salesman, Hairy Ape, Sha­ dow Box, Who’s Afraid of Virginia Woolf είναι ένα ελάχιστο δείγμα έργων (θεατρικών και κινη­ ματογραφικών) όπου προβάλλεται μεν το τραγι­ κό πρόσωπο της μοναξιάς της σύγχρονης κοινω­ νίας χωρίς όμως τα έργα να είναι στην ουσία τους τραγωδίες, όπως τουλάχιστον αντιλαμβανό­ μαστε τον όρο. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως στο Άνθρωποι και Ποντίκια η φιλία του Τζωρτζ και Λένι, ο θά­ νατος του τελευταίου, η διαφθορά των πλουσίων είναι όντως στοιχεία που μας συγκινούν. Μόνο

10. Βλ. για παράδειγμα το έργο του W.M. Frohock, The Novel o f Violence in America (Boston: Beacon Press, 1964), σελ.

124-143. Αν και δεν αναφέρονται στον Στάινμπεκ είναι ιδιαίτερα διαφιυτιστικές και οι μελέτες των Norman Ber­

lin, The Secret Cause: A Discussion of Tragedy (Amherst: University o f Massachusetts Press, 1891), και Robert B. Heilman, Tragedy and Melodrama (Seatle: University of Washington Press, 1967).

44/αφιερωμα που το αποτέλεσμα αυτής της συγκίνησης, αν και δραματικό, δεν είναι τραγικό. Δεν αρκεί να βλέ­ πουμε τον πόνο της αποτυχίας που διαγράφεται για να το βαπτίσουμε τραγικό. Απαιτούνται και ορισμένες αξίες που κανένας ήρωας του Στάινμπεκ δεν έχει. Αντίθετα, τόσο οι δυο φίλοι όσο και οι λοιποί εργάτες διαβρέχονται από αξίες αντι-τραγικές. Για παράδειγμα, είναι φανερό πως ο Στάινμπεκ μας ζητά να καταδικάσουμε την κοινωνία που έσπρωξε τον Λένι σ’ αυτή την κατάσταση. Ό πω ς γνωρίζουμε όμως η υπερβο­ λική κοινωνική κριτική δεν προσφέρει αλλά αφαιρεί από την τραγωδία. Η αχαλίνωτη συμπά­ θεια του συγγραφέα για τους κοινωνικούς από­ κληρους δίνει στο έργο μια ρεφορμιστική διά­ σταση που περιορίζει το τραγικό, συρρικνώνει την οικουμενικότητά του. Άλλος είναι ο σκοπός ενός κοινωνικού δρά­ ματος με τραγικές συνέπειες κι άλλος μιας τρα­ γωδίας: Το κοινωνικό δράμα ασκεί εμφανώς μια κοι­ νωνική κριτική. Ο ήρωάς του είναι θύμα μιας συγκεκριμένης κοινωνικής κατάστασης (όπως εί­ ναι οι ήρωες του Οντέτς λ.χ. ή των μαύρων λογο­ τεχνών). Αντιθέτως η τραγωδία ή το πνεύμα της τραγωδίας πάει πέρα από την κοινωνία, το «οι­ κολογικό κείμενο» για ν’ αγγίξει την ανθρώπινη (μετα)υπόσταση. Ο ήρωάς του είναι βέβαια κι αυτός θύμα: ο θύτης όμως είναι μια σαφώς ευρύ­ τερη θεμελιακή δύναμη που εμπεριέχει την κοι­ νωνία, δεν εμπεριέχεται σ’ αυτήν. Μ’ άλλα λό­ για, το τραγικό πρόσωπο είναι μια σκηνική πα­ ρουσία παγιδευμένη σ’ ένα τρομερό, σκοτεινό και συνάμα παγκόσμιο δράμα. Η κειμενικότητα που την αρθρώνει έχει άμεση σχέση με τη βάση του Όντος, όπως τουλάχιστον θα μας το έδινε η σκέψη του Χάιντεγκερ. Οπωσδήποτε μας συγκινούν οι ταλαιπωρίες των δύο φίλων. Ταυτόχρονα όμως γνωρίζουμε ποιος τους υπονομεύει, ποιος δυναμιτίζει τις προσπάθειές τους. Ο Στάινμπεκ ορίζει ευθύς εξαρχής το θύτη που δεν είναι άλλος από την αν­ ταγωνιστική κοινωνία όπου, όπως λέει κι ο Σαμ Σέπαρντ στο Δόντι τον Εγκλήματος, «αυτός που πυροβολεί πρώτος κερδίζει». Δηλ. λείπει από το έργο του Στάινμπεκ και των άλλων συγχρόνων Αμερικανών που επιχειρούν κάτι ανάλογο, το βασικό συστατικό, η πεμπτουσία της τραγωδίας: το ερωτηματικό, το μυστήριο, η άγνωστη αιτία. Αυτό που υπάρχει σ’ αυτούς είναι η κοινωνική απορία από την οποία προσμένουμε μια κάποια απάντηση, γιατί ακριβώς υπάρχει απάντηση. Ό πω ς υπάρχει και η δυνατότητα κοινωνικής βελτίωσης. Ως εκ τούτου τόσο ο θάνατος του Λέ­ νι στο Άνθρωποι και Ποντίκια όσο και η αυτο­ κτονία του Λόμαν στον Θάνατο τον Εμποράκον ή ακόμη και η ψυχασθένεια της Μπλανς στο Λεωφορείο ο Πόθος ή ο θάνατος του κ. Ζήρο στην Αρθροιστική Μηχανή είναι δρώμενα απο-

φευκτέα. Σ’ αυτά δεν ενδημεί το αναπόφευκτο, η μοιραία κρισιμότητα, η α-πορ(ε)ία, όπως θα το ’λεγαν ίσως οι αποδομιστές.1112 Λείπει το «να ζεις ή να μην ζεις» του Άμλετ, για παράδειγμα, όπου απο-κεντρώνεται η πλεύση, μετατίθεται το κέντρο από το γήινο στο (εξω)γήινο. Στην τρα­ γωδία και τον ξεπεσμό του Ληρ ερχόμαστε αντι­ μέτωποι όχι με την κοινωνία και τη θέση του αν­ θρώπου σ’ αυτή αλλά με πιο πρωτόγονα μυστή­ ρια. Η εμπειρία λοιπόν που προσφέρει ο Στάιν­ μπεκ'στο θεατή και μικρού βεληνεκούς είναι και κλειστή. Της λείπει η υπαινικτικότητα, η ελάχι­ στη αοριστία και αβεβαιότητα που θα φόρτιζε ίσως την τραγική της διάσταση. Από τη στιγμή που ο συγγραφέας επιτρέπει στην τραγωδία των δυο φίλων να προτάξει κοινωνικές ερωτήσεις αυτόματα σπρώχνει την τελεία στη θέση του ερωτηματικού. Κλείνει το παιγνίδι των σημείων, το ατελείωτο δούναι και λαβείν ανάμεσα στο ση­ μαίνον και το σημαινόμενο. Εξαλείφει τον τρόμο του άγνωστου και των προοπτικών του. Συρρι­ κνώνει εν ολίγοις τις δυνατότητες της ιστορίας του να υπάρχει και κάπου αλλού, πέραν από το στενό γεωγραφικό στίγμα της Νότιας Καλιφόρνιας. Εμείς ως δέκτες δεν έχουμε την αίσθηση ότι εμπλέκονται στο δράμα δυνάμεις μεγαλύτερες από τις δικές μας ή της κοινωνίας. Ακόμη κι όταν ο Στάινμπεκ επεκτείνει το ρεαλιστικό του πλαίσιο για να χωρέσουν μέσα και τα ανθρώπι­ να συστατικά της φιλίας του Τζωρτζ και του Λέ­ νι δεν κατορθώνει να μας φέρει αντιμέτωπους μ’ εκείνο το «κάτι», το πιο βαθύ και «αληθινό», όπως θα ’λεγε κι ο Στόπαρντ. Ό λα αρχίζουν και τελειώνουν στον κοινωνικό περίγυρο. Τίποτα δεν δονείται μέσα ή πέρα από τον κλειστό κόσμο του έργου. Εν ολίγοις, λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι το έργο αυτό δραματοποιεί την αγωνία και το θά­ νατο του άστεγου ήρωα χωρίς όμως τη μεταφυσι­ κή της τραγωδίας. Είναι ένα έργο που φέρνει δάκρυα στα μάτια, πάσχει όμως από ιδεολογική, φιλοσοφική και δομική πόλωση. Αποτυγχάνει να αγγίξει τη σκοτεινή καρδιά της τραγωδίας, αγγί­ ζει όμως την καρδιά των θεατών. Είναι ένα έργο που παρόλες τις αδυναμίες και τις εύκολες λύ­ σεις του καθρεφτίζει μ’ αρκετό ρεαλισμό κι ευαι­ σθησία μια ιδιαίτερα ταραχώδη περίοδο της αμερικανικής ζωής. Αυτό που μένει στο τέλος δεν είναι η πλοκή του έργου (που ούτως ή άλλως είναι ασήμαντη) αλλά το πορτραίτο της φιλίας που υφαίνεται ανάμεσα τον Τζωρτζ και τον Λέ­ νι. Μια φιλία που λειτουργεί ως ο αντίποδας τό­ σο στο αίσθημα της μοναξιάς όσο και του φθό­ νου. Μια φιλία που κάνει τη ζωή λιγότερο τρα-

νι*ή· 11. Βλ. Jacques Derrida, O f Grammatology, μετ. G.C. Spivak (Baltimore, Md.: Johns Hopkins U.P., 1977).

αφιερωμα/45

Φρέντυ Γερμανός

Οι «Φάμπρικες» του Στάινμπεκ «Το ΠΡΩΤΟ πράγμα που έχω να σας δηλώσω είναι ότι έκαψα να δέρνω την γυναίκα μου!» Με αυτή την δήλωση είχε εισβάλει ο Τζων Στάινμπεκ, πριν 30 χρόνια, στην αίθουσα, όπου περίμεναν οι Έλληνες δημοσιογράφοι το μεγάλο Αμερικανό συγ­ γραφέα - στην πρώτη και τελευταία του επίσκεψη στην Ελλάδα. Είχαμε μείνει όλοι άφωνοι. Περιμέναμε να ακούσουμε ιαχές οργής απ’ το συγγραφέα των «Σταφυλιών» - και ψίθυρους ανθρωπιάς, απ’ τον πλάστη των «Ποντικιών». Εν πάσει περιπτώσει, περιμέναμε κάτι άλλο. Κάποιο απόφθεγμα, διάβολε! Αλλά ο Τζων Στάινμπεκ ήταν, ακόμα, στην ηλικία που έκανε πάντα το αντίθετο άπ’ ό,τι περίμενες. Δεν είχε μπει, στην αίθουσα, χαμογε­ λώντας σαν ρεκλάμα οδοντόπαστας όπως είχαν κάνει τόσοι και τόσοι άλλοι ομότεχνοί του, σε

ανάλογες συνεντεύξεις. Είχε προχωρήσει ανάμεσά μας, βλοσυρός κι αμίλητος, κρατώντας ένα χοντρό μπαστούνι από ξύλο αγριελιάς και είχε βουλιάξει κυριολεκτικά στη δερμάτινη καρέκλα που τον περίμενε απέ­ ναντι απ’ τις θέσεις των δημοσιογράφων. Κι ύστερα, αφού είχε κάνει τήν εναρκτήριά του δή­ λωση («Έπαψα να δέρνω τη γυναίκα μου!») μας έδωσε τη χαριστική βολή: «Ελπίζω τώρα να πάψει να με δέρνει κι εκεί­ νη...».

46/αφιερωμα ε θα ξεχάσω το πένθος που είχε απλωθεί στα πρόσωπα μερικών λογίων του επαγγέλ­ ματος που περίμεναν να τους ρίξει, με την πρώτη φράση του, άπλετο φως στην Αμερικανική τρα­ γωδία. Δεν ήξεραν ότι ο Στάινμπεκ κρατούσε γερά στα χέρια του το νυστέρι της σάτιρας: Ό ταν δά­ κρυζε θα πρέπει να το βύθιζε βαθιά μέσα στην ίδια του τη σάρκα - μέσα στο ίδιο του το γρα­ φτό. Βέβαια, η Αμερικανική τραγωδία, («η Αν­ θρώπινη τραγωδία» είχε διορθώσει αργότερα ο ίδιος) ήταν το μόνιμο θέμα του απ’ τα πρώτα του βιβλία, στη δεκαετία του ’30. Η «Αμφίβολη μά­ χη» (1936) τον είχε βαφτίσει, αμετάκλητα, κομ­ μουνιστή. Αργότερα, είχε πάρει επίσημα πια το ερυθρό χρίσμα στα 1939 με τα «Σταφύλια της Οργής», που του είχε δώσει το Βραβείο Πούλιτζερ (νομίζω την ίδια χρονιά που το είχε πάρει κι ο Ουίλλιαμ Σαρόγιαν - στο θέατρο) αλλά τον είχε κατατάξει στους υποψήφιους στόχους της Μαύρης Λίστας. Για τον Στάινμπεκ η ανθρώπινη τραγωδία θα πρέπει να έμοιαζε με τον Έρωτα, ήταν κάτι που έπρεπε να το ζεις αλλά δεν ήταν κάτι που έπρεπε να μιλάς γι’ αυτό... Νομίζω, ωστόσο, ότι ένα από τα καλύτερα βι­ βλία του Στάινμπεκ και από μιαν ειδική άποψη, ίσως, το πιο τέλειο (τα «Σταφύλια τη Οργής» εί­ ναι ένα μεγάλο αλλά κάπως άνισο βιβλίο), είναι ο «Δρόμος με τις Φάμπρικες». Το έγραψε στα 1945, όταν δηλαδή είχε βγάλει μέσα του όλα τα αποθέματα της οργής που είχε μαζέψει κάνοντας τον εργάτη, τον πλασιέ, τον συλλέκτη μήλων στην Καλιφόρνια και τον υπάλ­ ληλο τυπογραφείου. Είχε ξεχρεώσει απέναντι στη Μοίρα τα γραμμάτια μιας βασανισμένης ζωής. Ίσως τότε να ’πε στον εαυτό του: «Ας γράψω κάτι για το κέφι μου».

Δ

μας έχει καταβρέξει γενναιόδωρα λίγο πριν ο συγγραφέας; Θυμηθείτε το φινάλε του βιβλίου: Το ποίημα που ψιθυρίζει μέσα του, ο γιατρός βρίσκοντας το σπίτι του λίμπα, ύστερα από ένα οργιαστικό πάρτυ που οργάνωσαν προς τιμή του οι φίλοι του - ανάμεσα στους βάτραχους και στα φίδια που έχουν δραπετεύσει απ’ τα κλουβιά τους την ίδια ώρα που δραπετεύει κι η ευθυμία του ανα­ γνώστη...

ΓΝ Ο «Δρόμος με τις Φάμπρικες» είναι κάτι παραπάνω από έναν αστείο δρόμο με αστείες φάμπρικες και αστείους κλόουν. Χωρίς να το ξέ­ ρει ωστόσο, ο Τζων Στάινμπεκ διηγείται το Δρό­ μο της Ζωής μας, το δρόμο της ζωής κάθε αν­ θρώπου που παραδέρνει ανάμεσα στη φάρσα και στην οδύνη - ανάμεσα σε μεθυσμένους βα­ τράχους και σε μεθυσμένες ιερόδουλες. Η βιτρίνα του βιβλίου είναι βέβαια, η αστεία περιπλάνηση μιας συντροφιάς αλητών - του Μακ και της παρέας του. Απ’ την άποψη αυτή θα μπορούσε να βρει κανείς κάποιες αναλογίες με τον «Ήλιο ανατέλλει ξανά» του Χεμινγουέη όπου έχουμε μιαν ανάλογη γυροβολιά, μιας ομά­ δας ξοφλημένων απ’ το Παρίσι στην Παμπλόνα και τούμπαλιν. Και στις δυο περιπτώσεις, το δράμα παραμονεύει ύπουλα τον αναγνώστη πί­ σω απ’ τις γραμμές του βιβλίου. Μόνο που ο «Ήλιος», γράφτηκε από έναν ορ­ γισμένο νέο - είναι κοφτός και σκληρός. Ο «Δρόμος» γράφτηκε από έναν ώριμο άντρα - εί­ ναι λυρικός και σαρκαστικός. Πόσο σοφή ανα­ λογία όμως; Αναρωτιέμαι αν κανένας Αμερικα­ νός συγγραφέας κατάφερε να ανακατέψει τα υλικά του, με την Θεία συνταγή που ανακάλυψε (πιστεύω, κάθοδόν) ο Στάινμπεκ γράφοντας το βιβλίο αυτό. Ο κεντρικός ήρωας της ιστορίας, ο γιατρός, ε το «Δρόμο με τις Φάμπρικες» ο Στάιν­ είναι αυτός που κινεί τα νήματα των ηρώων και μπεκ δεν χάραξε μόνο την άρρωστη σάρκα μοιάζει, σε κάθε σελίδα, να μην ξέρει αν σκηνο­ της Αμερικής του ’30: Διηγήθηκε μια πικρή ιστο­ θετεί δράμα ή κωμωδία. Αυτή η αμφιβολία είναι ρία, με έναν τρόπο που δεν την είχε διηγηθεί κα­ το μεγάλο μυστικό του Στάινμπεκ. Ο θάνατος νένας άλλος μέχρι τότε. και η φάρσα σμίγουν σε κάθε σελίδα - είναι ένα Το βιβλίο είναι σε γενικές γραμμές σατιρικό - σμίξιμο που μπορεί να γεννηθεί μόνο σε μια θεία η πίκρα είναι το καταστάλαγμα. Ο Μακ κι η πα­ ώρα έμπνευσης που σου χτυπά την πόρτα, νομί­ ρέα του, ο Κινέζος Λη-Τσονγκ, ο Ανρύ ο Γάλλος ζω, μόνο μια φορά στη ζωή σου. ζωγράφος («που δεν τον έλεγαν Ανρύ ούτε ήταν Μετά, χάνει το δρόμο. Μην περιμένεις να την Γάλλος!») τα κορίτσια του Δρόμου, ο γιατρός, ξαναχτυπήσει. Απόδειξη πως όταν ο Στάινμπεκ, είναι οι εύθυμοι κλόουν της ιστορίας - που βέ­ καταλαβαίνοντας την αξία του γραφτού του δο­ βαια δεν ξέρουν ότι είναι κλόουν και ούτε υπο­ κίμασε να το συνεχίσει, ύστερα από δύο χρόνια, πτεύονται ότι είναι εύθυμοι. στο «Τρελό Λεωφορείο», έβγαλε ένα χλωμό φω­ Θυμηθείτε όμως το πνιγμένο κοριτσάκι που τοαντίγραφο. ανακαλύπτει ο γιατρός ανάμεσα σε δύο εύθυμες Θα πρέπει να περίμενε μάταια ο μεσόκοπος, σελίδες του βιβλίου - ακούγοντας, μέσα του, πια, συγγραφέας εκείνο το μαγικό χτύπημα στην τους επώδυνους ήχους ενός μυστικού φλάουτου. πόρτα. Η καλή μάγισσα, που τον είχε επισκεφτεί Ποιος τόλμησε να δώσει μια τέτοια γροθιά - με­ αναπάντεχα, στα 1945, είχε αυτή τη φορά να τά από έναν καταρράχτη κεφιού με τον οποίο χτυπήσει άλλες πόρτες...

Μ

Στάθης Βαλούκος

Οι πόρτες του Χόλλυγουντ είναι ανοικτές για σας, Κύριε Στάινμπεκ Ένα από τα λιγότερο γνωστά γεγονότα της άστατης νεανικής ζωής τον Τζων Στάινμπεκ, την εποχή πον εγκαταλείποντας τις σπονδές τον στο Πανεπιστήμιο τον Στάνφορντ, έζησε σαν τνχοόιώκτης αλλάζοντας διάφορα επαγγέλματα στη Νέα Υόρκη και την Καλιφόρνια, είναι κι η απόφασή τον, να γράφει σενάρια για το Χόλλνγονντ. Το νλικό πον σνγκέντρωσε για το πρώτο από αντά με θέμα τον πειρατή Μόργκαν, για άγνωστονς σε μας λόγονς, αποτέλεσε τελικά τη βάση για το πρώτο τον μνθι­ στόρημα «Το χρνσό κύπελλο». Αλλά μερικά χρόνια αργότερα, όταν σαν καταξιω­ μένος σνγγραφέας νπέγραφε την παραχώρηση τον θεατρικού τον έργον « Άνθρω­ ποι και ποντίκια» στον Hal Roach για την παραγωγή κινηματογραφικής ταινίας, η γνωστοποίηση αντής της λεπτομέρειας, έκανε τον Roach να αναφωνήσει: «Τι κρί­ μα! Πάντως οι πόρτες τον Χόλλνγονντ θα είναι πάντοτε ανοικτές για σας, Κύριε Στάινμπεκ». Η ρητορική αντή έκφραση απογοήτενσης τον γνωστού παραγωγού δε φαίνεται ότι ήταν άσκοπη. Γρήγορα ο Τζων Στάινμπεκ ασχολήθηκε προσωπικά με το σενάριο, αρχικά με τη φιλόδοξη Ρίκετς και αργότερα με κλασικά «φιξιόν», ανάμεσα στα οποία περίοπτη θέση κατέχει το λαμπρό σενάριο τον «Βίδα Ζαπάτα». Στην φιλμογραφία πον ακολονθεί, αναφέρονται όλες οι ταινίες πον βασίζον­ ται σε βιβλία τον και, φνσικά, οι πρωτότνπες δονλειές τον για τον αμερικανικό κινηματογράφο. Σ ’ αντές πρέπει να προστεθεί το σενάριο τον ντοκνμανταίρ «Το λησμονημένο χωριό» (Forgotten Village, 1940) και της Μεξικανικής ταινίας «Το Μαργαριτάρι» (La perla, 1946).

Φιλμογραφία Τζων Στάινμπεκ Ά νθρω ποι και ποντίκια (Of Mice and Men, 1939) Σεν. Γιουτζίν Σόλοου από την ομώνυμη νουβέλα του Τζων Στάινμπεκ Σκ. Λιούις Μάιλστοουν Ερμ. Μπέρτζες Μέρεντιθ, Λον Τσάνεϋ, Μπέτυ

Φηλντ, Τσαρλς Μπίκφορντ Η τραγική ιστορία δύο χρυσωρύχων, οι οποίοι ονειρεύονται να αποκτήσουν ένα αγρόκτημα, αλλά οδηγούνται στην καταστροφή, επειδή ο ένας από τους δύο, ένας αγαθός γίγαντας, δεν έχει επίγνωση της δύναμής του, με αποτέλεσμα να σκοτώσει μία γυναίκα.

48/αφιερωμα

Τα σταφύλια της οργής (The Grapes of Wrath, 1940) Σεν. Νάναλυ Τζόνσον από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Τζων Στάινμπεκ Σκ. Τζων Φορντ Ερμ. Χένρυ Γκρέηπγουϊν, Ντόρις Μπάουντον. Το έπος μίας οικογένειας, η οποία αφού επτώχευσε και έχασε το κτήμα της στην Οκλαχόμα, διασχίζει με ένα σαραβαλιασμένο αυτοκίνητο τη Δυτική Αμερική προσπαθώντας να εγκατασταθεί σε κάποια εύφορη γωνιά της Καλιφόρνια.

Τορτίλα Φλατ (Tortilla Flat, 1942) Σεν. Μπέντζιαμιν Γκλέζιερ από την ομώνυμη νουβέλα του Τζων Στάινμπεκ Σκ. Βίκτορ Φλέμινγκ Ερμ. Σπένσερ Τρέησυ, Χέντυ Λαμάρ, Τζων Γκάρφιλντ, Ακίμ Ταμίρωφ, Φρανκ Μόργκαν Τα προβλήματα και οι δυσκολίες προσαρμογής των φτωχών αλλά οξύθυμων paisanos (χωρικών) του Μόντερεϋ στην Καλιφόρνια.

Το φεγγάρι έπεσε (The Moon Is Down, 1943) Σεν. Νάναλυ Τζόνσον από το μυθιστόρημα του Τζων Στάινμπεκ Σκ: Ίρβινγκ Πίτσελ Ερμ. Χένρυ Τρέηβερς, Σέντρικ Χαρντβάικ, Λη Κομπ Η αντίσταση των κατοίκων ενός Νορβηγικού χωριού ενάντια στους γερμανούς κατακτητές.

Σωσίβια λέμβος (Life Boat, 1943) Σεν. Τζων Σουέρλινγκ από το ομώνυμο διήγημα του Τζων Στάινμπεκ Σκ. Άλφρεντ Χίτσκοκ Ερμ. Ταλούλα Μπάνκχεντ, Γουίλιαμ Μπέντιζ, Γουώλτερ Σλέζακ, Τζων Χόντιακ Οι επιβάτες ενός ναυαγισμένου σκάφους καταφεύγουν σε μία σωσίβια λέμβο, που την οδηγεί ένας ναζί ναυτικός. Ό ταν διαπιστώσουν ότι ο ναζί τους προδίδει, τον λυντσάρουν λίγο πριν τους περισυλλέξει ένα συμμαχικό πλοίο.

Έ να παράσημο για τον Μπένυ (A Medal for Benny, 1945) Σεν. Φρανκ Μπάτλερ από ένα διήγημα του Τζων

Στάινμπεκ Σκ. Ίρβινγκ Πίτσελ Ερμ. Ντόροθυ Λαμούρ, Αρτούρ ΝτεΚόρντοβα, Κάρολ Νάις Ένας γέρος και δυστυχισμένος χωρικός που έχασε τον γιο του στον πόλεμο, παρίσταται σε μία εκδήλωση του χωριού προς τιμήν του.

Το κόκκινο άλογο (The Red Pony, 1949) Σεν. Τζων Στάινμπεκ Σκ. Λιούις Μάιλστοουν Ερμ. Μύρνα Λόυ, Ρόμπερτ Μίτσαμ, Πήτερ Μάιλς, Λούις Κάλχερν. Ό ταν το μικρό κόκκινο αλογάκι ενός αγοριού πεθαίνει ύστερα από μια αρρώστια, το παιδί χάνει την εμπιστοσύνη προς τον πατέρα του και η σχέση τους κλωνίζεται.

Βίβα Ζαπάτα (Viva Zapata, 1952) Σεν. Τζων Στάινμπεκ Σκ. Ελία Καζάν Ερμ. Μάρλον Μπράντο, Τζην Πήτερς, Τζόζεφ Γουάιζμαν, Άντονυ Κουήν, Φρανκ Σιλβέρα Η ζωή ενός Μεξικανού επαναστάτη που όταν καταλαμβάνει την εξουσία, παραιτείται, για να μη διαφθαρεί από αυτήν.

Ανατολικά της Εδέμ (East of Eaden, 1955) Σεν. Πωλ Όσμπορν από την ομώνυμη νουβέλα του Τζων Στάινμπεκ Σκ. Ελία Καζάν Ερμ. Ρέημοντ Μάσεϋ, Τζέημς Ντην, Τζούλι Χάρις, Τζο Βαν Φλητ, Μπερλ Ά ιβς, Άλμπερτ Ντέκερ. Ένας επαναστατημένος νεαρός, ανακαλύπτει πως η μητέρα του που πίστευε νεκρή, στην πραγματικότητα είναι διευθύντρια ενός οίκου ανοχής της περιοχής.

Λεωφορείο χωρίς γυρισμό (The WayWard Bus, 1957) Σεν. Ιβάν Μόφατ από μία νουβέλα του Τζων Στάινμπεκ Σκ. Βίκτωρ Βίκας Ερμ. Νταν Ντέλεϋ, Τζέην Μάσφηλντ, Τζόαν Κόλις, Ρικ Τζέησον, Λάρυ Κήτινγκ Οι επιβάτες ενός λεωφορείου καταφεύγουν μετά από ένα ατύχημα σε ένα ερημικό αγρόκτημα.

αφιερωμα/49

Χρίστος Παπαγεωργίου

Βιβλιογραφία Τζων

Στάινμπεκ 1. Ουράνιες βοσκές. Μετάφραση: Σοφία ΜαυροειδήΣελ. 207. Παπαδάκη. Εκδοτικός οργανισμός Γ. Παπαδημη11. Το κόκκινο πουλάρι. Μετάφραση: Νίκος Τυπάλτρίου. Αθήνα 1957. δος. Αθήνα. Εκδόσεις Ε.Λ.Ε.

2. Ουράνιες βοσκές. Μετάφραση: Σοφία Μαυροειδή12. Το κόκκινο πουλάρι. Μετάφραση: Πέτρος Δ. ΑναΠαπαδάκη. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1979. γνωστόπουλος. Αθήνα [χ.χ.] Εκδόσεις «Γκοβό­ Σελ. 242. στη». Σελ. 110.

3. Το μαργαριτάρι. Μετάφραση: Μιχ. Πριονιστή.

13. Το κόκκινο αλογάκι. Μετάφραση: Νίκος ΤυπάλΑθήνα. Εκδόσεις «Αλκυών». δος. Αθήνα [χ.χ.]. Εκδόσεις «Αιγαίο». Σελ. 112.

4. Το μαργαριτάρι. Μετάφραση: Λίζας Σπαθάρη.

14. Το κόκκινο πουλάρι. Μετάφραση: Δ. Κωστελένου. Αθήνα 1951. Εκδόσεις «Λογοτεχνική γωνιά». Εκδόσεις τσέπης «Αγκύρας». Κλασική λογοτε­ 5. Το μαργαριτάρι. Μετάφραση: Γιάννης Γ. Θιομόχνία, No 214. Αθήνα 1975. Σελ. 118. πουλος. Εκδόσεις «Μίνιοας». Αθήνα 1984. Σελ.

15. Κόκκινο αλογάκι. Απόδοση: Φώντας Κονδύλης.

132. Εικονογράφηση Σοφία Μενδράκου. Εκδόσεις 6. Το μαργαριτάρι. Μετάφραση: Φάνης Νικολάου. «Καστανιώτη». Αθήνα 1986. Σελ. 140. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1985. Σελ. 96.

16. Το χρυσό κύπελο. Μετάφραση Σωτήρη Πατατζή.

7.

- Το μαργαριτάρι. Μετάφραση: Λ. Πολενάκη. Εκ­ Εκδόσεις «Διεθνείς Εκδόσεις». Αθήνα [χ.χ.]. Σελ.

256. δόσεις τσέπης «Αγκύρας». Κλασική λογοτεχνία, . No 59.

17. Το χρυσό κύπελλο. Μετάφραση Σωτήρη Πατατζή. Αθήνα 1953. Σελ. 256.

8. Τορτίλλα Φλατ. Μετάφραση: Άρης Αλεξάντρου. Εκδόσεις «Γκοβόστη». Αθήνα 1952. Σελ. 174.

18. Το χρυσό κύπελλο. Μετάφραση: Σωτήρη Πατατζή.

9. Τορτίλλα Φλατ. Μετάφραση: Γεωργίας ΑλεξίουΕκδόσεις «Μπόγιάτη». Αθήνα 1983. Σελ. 216. Πρωταίου. Επιμέλεια κειμένου Νέστορα Γ. Χού19. Αμφίβολη μάχη. Μετάφραση: Δημήτρης Κωστελένου. Εκδόσεις τσέπης «Αγκύρας». Κλασική λογο­ νος. Εκδόσεις Αλκυών. Αθήνα [χ.χ.]. Σελ. 296. τεχνία, No 203. Αθήνα 1974.

20. Αμφίβολη μάχη. Μετάφραση: Μίλτος Καυσήζ. Εκ­ δόσεις «Παπαγάλος». Αθήνα 1954.

10. Η πεδιάδα της Τορτίγια. Μετάφραση: Γιάννης Ευαγγελίδης. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1983.

21. Αμφίβολη μάχη. Μετάφραση: Δημήτρης Κωστελέ-

50/αφιερωμα νος. Επιμέλεια έκδοσης Κώστας Βενετσάνος. Θε­ μελιακή Βιβλιοθήκη, σειρά Σκαραβαίος, βιβλίο 2ο. Προμηθευτικός οίκος «Σκαραβαίος». Αθήνα 1970.

22. Αμφίβολη μάχη. Μετάφραση: Φιλιώ Κομήνη. Εκ­ δόσεις «Διεθνή Βιβλία». Αθήνα 1971. Σελ. 288.

23. Φωτιά κάτω απ' τη στάχτη. Μετάφραση: Μίλτου 24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

Κατινάκη. Εκδόσεις «Βιβλιοθήκη». Αθήνα 1955. Μετάφραση: Μανώλη Κορνηλίου. Επιμέλεια: Διονύσης Τσουράκης. Εκ­ δόσεις «Αυλός». Αθήνα 1967. Σ’ έναν άγνωστο θεό. Μετάφραση: Κοσμάς Πολί­ της. Εκδόσεις «Κοράλι». Παγκόσμιο μυθιστόρη­ μα, σειρά 1η. Ιππόκαμπος 3. Αθήνα 1968. Σελ.

316. Σ’ έναν άγνωστο θεό. Μετάφραση: Γ. Κριμπά. Εκ­ δόσεις Δ. Παπαδημητρίου & ΣΙΑ . Σειρά τσέπης «Αγκυρας», No 120. Αθήνα 1972. Σ’ έναν άγνωστο θεό. Μετάφραση: Κοσμάς Πολί­ της. Εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος. Αθήνα 1984. Σελ. 261. Σ’ έναν άγνωστο θεό. Μετάφραση: Κοσμάς Πολί­ της. Εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος. Αθήνα 1986. Σελ. 263. Το φεγγάρι έπεσε. Μετάφραση: Κοσμάς Πολίτης. Εκδόσεις «Σφακιανάκης» [χ.χ.]. Σελ. 119. Το φεγγάρι έπεσε. Μετάφραση: Κοσμάς Πολίτης. Εκδόσεις «Κοράλι». Ο.Ε. Σειρά «Γοργόνα», βι­ βλίο Ιο. Αθήνα 1969. Σελ. 174. Το φεγγάρι έπεσε. Μετάφραση: Δ. Κωστελένος. Επιμέλεια κειμένου: Νέστορα Γ. Χούνου. Β' έκ­ δοση. Εκδόσεις τσέπης «Αγκυρας», No 201. Αθή­ να 1974. Το φεγγάρι έπεσε. Μετάφραση: Κοσμάς Πολίτης. Εκδόσεις «Γράμματα». Β' έκδοση. Αθήνα 1983. Σελ. 127. Το φεγγάρι κατέβηκε χαμηλά. Μετάφραση: Κο­ σμάς Πολίτης. Εκδόσεις Σ .Ι. Ζαχαρόπουλος & Σ ΙΑ Ο.Ε. Αθήνα, Α ' έκδοση 1985, Β' έκδοση 1986. Σελ. 135. Ήταν μια φορά ένας πόλεμος. Μετάφραση? Ειρή­ νη Μπαρτζινοπουλου. Εκδόσεις τσέπης «Αγκυ­ ρας», No 165. Αθήνα 1973. Ανατολικά της Εόέμ. Μετάφραση: Κοσμά Πολίτη. Θεσσαλονίκη, βιβλιοπωλείο Α .Μ . Συρόπουλου. Ανατολικά της Εόέμ. Μετάφραση: Κοσμά Πολίτη. Εκδόσεις «Πέλλα». Σελ. 574. Ανατολικά της Εόέμ. Μετάφραση: Κοσμά Πολίτη. Τόμος Α '. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1982. Σελ. 399. Ανατολικά της Εόέμ. Μετάφραση: Κοσμά Πολίτη. Τόμος Β'. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1982. Σελ. 383. Ναυάγια. Μετάφραση: Ρένος Πολίτης. Κλασική βιβλιοθήκη, No 1. Αθήνα [χ.χ.]. Στοιχειοθεσίαεκτύπωση: Παλαμάρη-Καρθαγιάννη. Ναυάγια. Μετάφραση: Ρένος Πολίτης. Εκδόσεις «Γκοβόστη». Αθήνα 1960. Σελ. 319. Άνθρωποι και ποντίκια. Μετάφραση: Κοσμά Πο­ λίτη. Εκδόσεις Ν. Δαμιανού [χ.χ.]. Άδετο, σελ.

145. Δεμένο σελ. 112. Άνθρωποι και ποντίκια. Μετάφραση: Κοσμά Πο­ λίτη. Εκδόσεις «Πέλλα». Αθήνα [χ.χ.]. Σελ. 112. Άνθρωποι και ποντίκια. Μετάφραση: Κοσμά Πο­ λίτη. Εκδόσεις «Οι φίλοι του βιβλίου». Αθήνα

Ο χειμώνας της πίκρας μας.

1947.

44. Άνθρωποι κα ι Ποντίκια. Μετάφραση: Αλίκη Σ. Εκδοτικός οίκος Α. Παπαδημητρίου. Αθήνα 1971.

45. Άνθρωποι κα ι ποντίκια. Μετάφραση: Κοσμάς Πο­ λίτης. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1982. Σελ.

110.

46. Άνθρωποι κ α ι ποντίκια. Μετάφραση: Καίτη Καρούζου. Εκδόσεις «Αποσπερίτης». Αθήνα 1986. Σελ. 126.

47. Δρόμος με τις φάμπρικες. Μετάφραση: Δ.Π . Κω­ στελένος. Εκδόσεις «Δαρεμά». Σελ. 174 [χ.χ.].

48. Ο όρόμος με τις φάμπρικες. Μετάφραση: Κοσμά Πολίτη. Εκδόσεις «Οι φίλοι του βιβλίου». Αθήνα 1946.

49. Ο όρόμος με τις φάμπρικες. Μετάφραση: Κοσμά Πολίτη. Εκδοτικός οργανισμός Κωνσταντινόπουλος-Μαγγανός. Αθήνα 1953.

50. Δρόμος με τις φάμπρικες. Μετάφραση: Κοσμάς Πολίτης. Εκδόσεις «Οδυσσέας». Αθήνα, Α ' έκδο­ ση 1978, Β' έκδοση, 1982. Σελ. 210.

51. Ο όρόμος με τις φάμπρικες. Μετάφραση: Κοσμά Πολίτη. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1983. Σελ.

175.

52. Ο όρόμος με τις φάμπρικες. Μετάφραση: Κοσμά Πολίτη. Εκδόσεις Σ .Ι. Ζαχαρόπουλος. Αθήνα 1984. Σελ. 208.

53. Η μακριά κοιλάόα. Μετάφραση: Γ. Αλαριάδης Α. Χριστοφορίδης. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1981. Σελ. 269.

54. Τα σταφύλια της οργής. Μετάφραση: Τζίμμυ Κορίνη. Εκδόσεις Δαρεμά [χ.χ.]. Σελ. 535.

55. Τα σταφύλια της οργής. Μετάφραση: Κοσμά Πολί­ τη. Εκδόσεις «Οι φίλοι του βιβλίου». Αθήνα 1948.

56. Τα σταφύλια της οργής. Μετάφραση: Μίνας Ζωγράφου-Μεραναίου. Εκδόσεις Σ. Δαρεμά. Αθήνα 1956.

57. Τα σταφύλια της οργής. Μετάφραση: Γεωργίας Αλεξίου-Πρωταίου. Επιμέλεια κειμένου: Νέστορα Γ. Χούνου. Εκδόσεις τσέπης «Αγκύρας», No 175. Αθήνα 1973.

58. Τα σταφύλια της οργής. Μετάφραση: Κοσμάς Πο­ λίτης. Τόμος Α '. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1982. Σελ. 319.

59. Τα σταφύλια της οργής. Μετάφραση: Κοσμάς Πο­ λίτης. Τόμος Β'. Εκδόσεις «Γράμματα». Αθήνα 1982. Σελ. 302.

60. Τα σταφύλια της οργής. Μετάφραση: Κοσμά Πολί­ τη. Εκδόσεις Σ .Ι. Ζαχαρόπουλος. Αθήνα 1985, Σελ. 688.

61. Η σύντομη βασιλεία του Πιπίνου. Μετάφραση: Αλκμήνη Πάκα. Εκδόσεις «Παρατηρητής». Σειρά Άγνωστα Νόμπελ της λογοτεχνίας, No 14. Θεσ­ σαλονίκη 1986. Σελ. 183.

62. Ο χειμώνας της πίκρας μας, Τορτίλλα Φλατ. Μ ε­ τάφραση: Μανώλη Κορνήλιου. Εκδόσεις «Αυ­ λός». Σελ. 490.

63. Η πεόιάόα της Τορτίλα, Άνθρωποι κα ι ποντίκια, Το μαργαριτάρι. Μετάφραση: Κ. Νεστορίδης. Εκ­ δόσεις Σ .Ι. Ζαχαρόπουλος. Κλασική λογοτεχνία, No 23. Αθήνα 1979. Σελ. 488.

64. Η πεόιάόα της Τορτίλια, Άνθρωποι κα ι ποντίκια, Το μαργαριτάρι. Μετάφραση: Κώστας Π. Νεστο­ ρίδης. Εκδόσεις Σ .Ι. Ζαχαρόπουλος. Αθήνα 1985. Σελ. 458.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ---------------1

επιλογή Ένα σημαντικό για την ιστορία του θεάτρου μας βιβλίο Α Λ ΕΚΟ Υ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜ ΙΔΗ: Το Λαϊκό θέατρο. Χρονικό-ιστορικόαναμνήσεις. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1987. Σελ. 192.

Η θεατρική μας βιβλιογραφία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ικανο­ ποιητική. Ας μην εντυπωσιαζόμαστε από μερικές εκδόσεις έργων ελληνικών και ξένιον, που πολλές φορές γίνονται και χωρίς ιδιαί­ τερη μελέτη και ευθύνη. Ειδικά στο γύρο της θεατρικής έρευνας και ιστορικής αναφοράς στο σύγχρονο ελληνικό θέατρο τα βιβλία που έχουν εκδοθεί είναι σχετικά πολύ λίγα. Έτσι, κυριολεκτικά μας ικανο­ ποίησε μια θεατρική δουλειά, που κυκλοφόρησε πριν λίγους μήνες με τίτλο «Το Λαϊκό Θέατρο» (χρονικό-ιστορικό-αναμνήσεις). Συγγρα­ φέας του ο γνωστός Πειραιώτης λογοτέχνης, ποιητής και παλιός ηθοποιός Αλέκος Χρυσοστομίδης, γιος του πασίγνωστου στους πα­ λιούς θεατράνθρωπους θιασάρχη και ηθοποιού Στέφανου Χρυσοστομίδη. Αυτός, ο Στέφανος Χρυσο­ στομίδης, έχοντας άγνωστο από ποιες περίεργες δυνάμεις και κατα­ βολές, ένα μεγάλο πάθος για το θέατρο, πάθος πρωτόγονο, τόσο που μετέτρεψε το καφενείο του, στο Πασαλιμάνι, σε θέατρο, και από τότε, πριν πενήντα χρόνια και μέχρι που πέθανε, υπηρετούσε το θέατρο με τρ ίδιο πάθος και έξαρ­ ση. Αυτά τα κληροδότησε στο γιο του το συγγραφέα και ποιητή και σε άλλους απογόνους του, που υπηρέτησαν και υπηρετούν, μέχρι

σήμερα, τη μουσική, το θέατρο και τον κινηματογράφο. Τέλειος χειριστής του λόγου ο Αλέκος Χρυσοστομίδης, δίνει τις αναμνήσεις του, με δροσιά, πνευ­ ματώδεις παρατηρήσεις και με σει­ ρά από γεγονότα και σχόλια, που καθορίζουν την ιστορική πορεία του θεάτρου μας από το 1920 μέχρι σήμερα. Παράλληλα με μια σειρά χαριτωμένων ανέκδοτων που κι αυτά συγκροτούν τη φυσιογνωμία του παλιού θεατρικού μας κόσμου. Εξάλλου πληθώρα «ντοκουμέντων» που δεν τα βρίσκει κανείς τόσο εύ­ κολα («Καταστατικό συνδικάτου ηθοποιών» της 13ης Μαίου 1914, ο «Κανονισμός της άδειας» του ηθο­ ποιού που καθορίζει τα «περί κα­ θηκόντων και υποχρεώσεων των ηθοποιών» του Δεκέμβρη του 1934, φωτογραφίες προγραμμάτων πα­ ραστάσεων διαφόρων θεάτρων και φωτογραφίες γνωστών ηθοποιών σε διάφορους ρόλους κ.λ.π.).

Χαρακτηριστικό κομμάτι του βι­ βλίου είναι και αυτό που αναφέρεται για το θέατρό μας, της εποχής της γερμανικής κατοχής και της ολόψυχης συμμετοχής των ηθο­ ποιών μας στην Αντίσταση. Νούμε­ ρα από τις επιθεωρήσεις, ανέκδοτα και γεγονότα δίνουν μια πολύ ζωη­ ρή εικόνα του μαχόμενου εκείνη την εποχή θεάτρου ακόμα και με στίχους τραγουδιών όπως οι παρα­ κάτω: «Πούλησα όλα μου τα πράγ­ ματα και το παλιό μου εικονοστάσι./Μην περιμένουμε σε θαύματα/ το πεινααμένο μας στομάχι να χορτάσει./Κράτησα τ’ άσπρο από τα πουκάμισα/ως και το μπλε μου παντελόνι/μονάχα τούτα δεν τ’ αφάνισα/θα τα φορώ σαν έρθουν οι καλοί οι χρόνοι». _ Σημαντική είναι η αναφορά του συγγραφέα μέσα στο βιβλίο του, στο όχι και τόσο γνωστό, σήμερα, είδος της«Νούτικης» κωμωδίας. Για το είδος αυτό ο Αλέκος Χρυσο­ στομίδης γράφει ότι ήτανε η κωμω­ δία «που παιζότανε δίχως κείμενο, πάνω σε έναν ορισμένο καμβά, με αυτοσχεδιασμό, με το νου». Ά ρ α από αυτό το «με το νου» βγαίνει η «Νούτικη» κωμωδία. Και προσθέτει επίσης ο συγγραφέας:

52/δελτιο «Η Νούτικη δε γνωρίζω πώς καθιε­ ρώθηκε και ποιος την εισήγαγε στους θιάσους. Έχω όμως τη γνώ­ μη πως ήτανε κατάλοιπο των θεά­ τρων της παντομίμας... που και

αυτή είχε δανειστεί τα στοιχεία της από την ιταλική Κομέντια ντελ άρΚι άλλα πολλά στοιχεία, ντοκου­ μέντα μοναδικά περιέχει το βιβλίο

αυτό του ποιητή και ηθοποιού Αλέκου Χρυσοστομίδη και θεω­ ρούμε πολύτιμη την προσφορά της θεατρικής αυτής μελέτης, για την Ιστορία του Θεάτρου μας.

ΤΩΝΗΣ ΤΣΙΡΜΠΙΝΟΣ

Μια ποιητική ανάγνωση της Ιστορίας Η Λ ΙΑ ΓΚΡΗ: Λήθαργος Κόσμος, Ποίηση, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1986. Σελ. 62.

«Κάθε βιβλίο προτείνει μια συγκεκριμένη απελευθέρωση από μια ειδική αλλοτρίωση» (Ζαν Πωλ Σαρτρ: Τι είναι η λογοτεχνία) Ο «Λήθαργος Κόσμος» ανήκει σ’ εκείνη την κατηγορία των ποιη­ τικών κειμένων που δεν υπαινίσσονται απλώς μια συγκεκριμένη άρνηση του κόσμου - ξέρουμε πολύ καλά πως υπάρχει πάντοτε μια ορισμένη δύναμη να αρνείται κανείς. Αντίθετα, τα έργα για τα οποία συζητάμε, καταγράφουν σαφώς το συγκεκριμένο ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό υπόστρωμα από το οποίο αντλούν την πολύτιμη εμπειρία και στο οποίο άλλωστε χρωστούν την απόφαση για το γράψιμο (θα έλεγα στράτευση, αν η λέξη δεν είχε ταυτιστεί και με μια πληθώρα «προγραμματικών» ποιημάτων απ’ όπου απουσιάζει η ρητορική των σημείων). Η παραπάνω οπτική γωνία που διάλεξε ο συγγραφέας προϋποθέτει με τον τρόπο αυτό (μια που η γρα­ φή συνεπάγεται (και) την ανάγνω­ ση) και τον ιδεώδη αναγνώστη που θα καταναλώσει αισθητικά τον λο­ γοτεχνικό κώδικα. Ας περάσουμε, όμως, στον ιστο­ ρικό ορίζοντα· ο χώρος δράσης, το σκηνικό πλαίσιο και τα αφηγηματι­ κά πρόσωπα παραπέμπουν στη μετεμφυλιακή δεκαετία, τις τραυμα­ τικές απολήξεις της οποίας εμμέ­ σως βιώνουμε στις διάφορες εκδο­ χές της συλλογικής μας αντίστασης. Όπως σημειώνει ένας έγκυρος με­ λετητής «από τον εμφύλιο πόλεμο αρχίζουν ή μετά τον εμφύλιο ενισχύονται τα εξής: η μόνιμη λει­

τουργία των στρατοπέδων συγκέν­ τρωσης, η ριζική εκκαθάριση της δημόσιας διοίκησης, η οργάνωση της προπαγάνδας υπό την αιγίδα των ενόπλων δυνάμεων, η συστηματοποίηση της αστυνομικής κατα­ πίεσης σ’ όλη τη χώρα»1: Τα αποτε­ λέσματα, βεβαίως, είναι ανάλογα και στη λογοτεχνική και πνευματι­ κή εν γένει κίνηση. «Στη μνημειώδη του Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ο Κων­ σταντίνος Δημαράς, ο αξιολογότερος Έλληνας ιστορικός της λογοτε­ χνίας, αποφεύγει κάθε αναφορά στις ιδεολογικές συνέπειες του εμ­ φυλίου πολέμου και φρόνιμα δια­ κόπτει την ιστορική του αφήγηση το 1940. Είναι αποκαλυπτικό,

ωστόσο, ότι ενώ ανατρέχει στη λο­ γοτεχνική παραγωγή παλαιότερων συγγραφέων, καλύπτει την ιστορι­ κή αλήθεια με ένα πέπλο όρων, όπως «κρίσιμες ώρες» και «πολεμι­ κές περιπέτειες». Ακόμη πιο απο­ καλυπτικά, μάλιστα, φτάνει να μετουσιώσει τη φυλάκιση και εξορία του Γιάννη Ρίτσου και του Νικηφό­ ρου Βρεττάκου σε «έντονες πολιτι­ κές απασχολήσεις και που ίσως να εθόλωσαν την καθαρή πηγή της έμ­ πνευσής τους».2 Η αναφορά αυτή είναι σημαντι­ κή, στο βαθμό που καθορίζουν εξ ολοκλήρου τις κοινωνιολογικές αφετηρίες της συλλογής (βλέπε και το ομότιτλο ποίημα όπου και υπό το πρόσχημα ενός «διαλόγου» με το Σεφέρη, διακρίνουμε μια κριτική σ’ έναν από τους επιφανέστερους εκ­ προσώπους της (αστικής στη μεγά­ λη πλειοψηφία της) γενιάς του Τριάντα. Για τον Ηλία Γκρη, ο προσωπι­ κός μύθος και η ιστορική μνήμη λειτουργούν καταλυτικά· το βλέμ­ μα καρφώνεται στο ποιητικό γεγο­ νός, έτσι όπως τροφοδοτείται από τον ιδιωτικό πόνο της αναπαριστώμενης εποχής. . «Εμείς, βλέπεις, μάχες κι οδυρμούς ακούσαμε στην πόρτα μή­ τρας» κι αλλού θα πει «Από γενιά σε γενιά μετράμε σκοτωμένους». Κοντά σ’ αυτήν την αιμάσσουσα

οδηγος/53 κοινωνική μυθολογία, το ιδιωτικό όραμα προσβλέπει στο συλλογικό γεγονός· κι αντίθετα, η προσωπική μυθολογία διαλύεται στο κοινωνι­ κό, δανείζοντας του τα ρητορικά μέσα και τους τρόπους με τους οποίους επιτελείται το κείμενο: κο­ φτός ρυθμός, ονόματα της γενέ­ θλιας γης, πρόσωπα αγωνιστικής ιστορίας σημαντικά, πληθώρα μετωνυμικών εκδοχών του κακού και αυτονόητων συνωνύμων της αλλο­ τρίωσης (δάκρυ, αίμα, μοναξιά, χειμώνας, κρύο, μάχες, μαύρο, φο­ νιάς, λύπη), μεταφορικές χρήσεις ως συνιστώσες μιας βαθιάς ιδεολο­ γικής επαγρύπνισης (κι ήταν τα σπίτια σκοτεινά παραδομένοι αν­ τάρτες, ο ίσκιος των κυπαρισσιών σου θυμίζει το θάνατο). Κι ακόμα σχήματα αντίθεσης όπου το σημασιολογικό βάρος των προηγούμενων στίχων αίρεται από­ τομα από τους επόμενους· απλή σύλληψη που όμως καθιστά ακεραιότερο και ευκρινέστερο το ποιητικό αποτέλεσμα: «Οχτώ μέρες σε χάιδευα καθώς εραστής ώσπου είδα στα χέρια μου Η λυρική υπεράσπιση του ακυρωθέντος ονείρου, ο επίμονος διά­ λογος με το τετελεσμένο σώμα του παρελθόντος δε συνιστά - όπως θα νόμιζε κανείς σε μια πρώτη ανά­ γνωση - φυγή από το συγκεκριμένο ιστορικό περιβάλλον, την πραγμα­ τικότητα· οι ποικίλες νύξεις μετα­ φέρουν το ίδιο φαρμάκι που πότισε την ατυχία των προηγούμενων ηρωικών γενεών («φτιασιδωμένη ζωή σ’ εποχές π’ αναρριπίζουν φαρμάκι»), η σημαντική των τόπων λειτουργεί ως ιστορικό οδόσημο υπενθυμίζοντάς μας τον παλαιότερο φαύλο ρόλο του ονόματος, ενώ ταυτόχρονα λειτουργεί ως μεσολα­ βητής καταδεικνύοντας την ανθεκτικότητα του κακού στις στρεβλές του επικρατήσεις: (“Μεγάλη Βρεττάνια” κι ένας φως π’ αναβλύζει εκτελεσμένα όνειρα). Ο θεμελιακός πόνος του ποιητή για τη συντελεσθείσα αδικία εις βάρος των αθώων, ο πηγαίος καη­ μός για τον άλλον συμπαρασύρει και αυτόν τον έρωτα· ωστόσο, ο τε­ λευταίος, κατορθώνει και διεισδύει στις ρωγμές του κοινωνικού νόστου φωτίζοντας με το οργιαστικό του θάμπος το φθινοπωρινό τοπίο του αναπάντεχου σμιξίματος (Απριλια­

νά). Η ποιητική του Η. Γκρη υποδει­ κνύει, από την ποικιλία των φωνών που επιλέγει (κυρίως πρώτο πρό­ σωπο ενικού και πληθυντικού), το πέρασμα από το Εγώ στο Εμείς που οφείλει να διενεργήσει η επα­ ναστατική συνείδηση, προκειμένου να κατακτήσει το συλλογικό όρα­ μα. Τα ποιητικά πρότυπα αυτής της περιπλάνησης προς-τον-άλλον συ­ ναντάνε τα παραδείγματα ενός Μαγιακόφσκι (από αυτόν και η χρήση του πρώτου ενικού προσώ­ που όχι ως μικροαστικού δείγματος εγωκεντρικότητας, αλλά ως στοι­ χείο ανθρωποκεντρικότητας), ση­ μαντικών εκπροσώπων του μετα­ πολεμικού κοινωνικού αριστερού λυρισμού, ενώ πολύτιμο παραμένει το λαϊκό προφορικό ιδίωμα για την τελική σύνταξη του ποιητικού μέλΟ Ηλίας Γκρης δεν απασχολείται με το πραγματικό με την έννοια που αυτό ερμηνεύεται από πολλούς σύγχρονους ποιητές μας. Προτεί­ νει, το επαναλαμβάνουμε, μιαν ιστορική ανάγνωση της ποίησης και συγχρόνως μια ποιητική ανά­ γνωση της Ιστορίας. Μια ποίηση, λοιπόν, που δεν αρτιώνεται ως Όλον παρά μόνο όταν ολοκληρω­ θεί στα επιμέρους: στην ανασυγ­ κρότηση του κατακερματισμένου Λαϊκού Σώματος.

ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΛΦΑΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Κράτος, Κοινωνία, Εργασία στη ιιεταπολεμική Ελλάδα, θεμέλιο. Αθήνα 1986, σελ. 31 (Το πρώτο δοκίμιο αυτού του τόμου έχει τον τίτλο: Η ιδεολο­ γική επίδραση του εμφύλιου πολέ­ μου).

2. Ό .π. σελ. 42.

πλαίσιο Α.Ε. ΓΚΟΤΟΒΟΥ: Η λογική τον υπαρκτού σχολείου. Εκδ. Σύγχρο­ νη Εκπαίδευση, Αθήνα, 1986, σελ. 224. Η πολλαπλή κρίση που διέρχεται το σχολείο στις μέρες μας αποτελεί, λένε, αντανάκλαση της αντίστοιχης κρίσης της κοινωνίας μας. Η αμφισβήτηση του ίδιου του σχολικού θεσμού, ωστόσο, κατά κανόνα επιβεβαιώνει τον καθοριστικό του ρόλο και την κυρίαρχη θέση του στο κοινωνικό status - άλλωστε, απόψεις που τείνουν να θεωρήσουν ως δεδομένη την υπέρβαση του θεσμού, συνήθως καταγγέλλονται ως, τουλάχιστον, υπερβολικές. Το σχολείο, λοιπόν, ως αυτονόητη, αλλά συνάμα και έντονα αμφισβητούμενη, κοινωνική πραγματικότητα επιβάλλει σήμερα όσο ποτέ άλλοτε μια νέα θεώρησή του, μια νέα ανάγνωσή του· αν μάλιστα αποδεχτούμε την άποψη του Α.Ε. Γκότοβου πως «το υπαρκτό ελληνικό σχολείο παραμένει άγνωστο και για το λόγο ότι η εικόνα του μέσα από την οπτική γωνία του κοινού νου είναι απελπιστικά θολή», τότε η πρότασή του για μια επιστημονική θεώρηση του σχολείου είναι σίγουρα ενδιαφέρουσα. Ο Α.Ε. Γκότοβος στο σημαντικό αυτό βιβλίο επιχειρεί τη διερεύνηση ζητημάτων που αναφέρονται στο σχολικό θεσμό και επισημαίνει την ανάγκη «της ρεαλιστικής στροφής του σχολείου και της χειραφέτησής του από τον ελληνοχριστιανικό μονισμό». Στις πέντε ενότητες του έργου διερευνώνται η δομή και τα συμφραζόμενα της παιδαγωγικής σχέσης, η σχολική ρουτίνα και οι τύποι των προσώπων που

54/οδηγος

Ο μύθος μέσον ανάγνωσης του πραγματικού κόσμου Α Ν Δ ΡΕΑ ΚΕΔΡΟΥ: Η φωτιά κά­ τω απ’ τη θάλασσα (Le feu sous la raer, 1985), μυθιστόρημα. Μετά­ φραση: Λουκά Θεοδωρακόπουλου. Αθήνα, Καστανιώτης 1986. Σελ.

266.

Πριν από το Η φωτιά κάτω απ’ τη θάλασσα, η πλούσια πεζογραφική παραγωγή του Ανδρέα Κέδρου, γραμμένη όλη στα γαλλικά, είχε αντιπροσωπευτεί στη γλώσσα μας με το μυθιστό­ ρημα Ωδείο (U Odeon, 1949) και με τα Μεταόεκεμβριανά διη­ γήματα (;) και τα δύο σε μετάφραση Λουκά Θεοδωρακόπου­ λου (1979, 1981 αντίστοιχα). (Παραλείπουμε δύο άλλα μετα­ φρασμένα μυθιστορήματά του για νέους, επειδή τα κριτήρια σ’ αυτή την περίπτωση είναι διαφορετικά· ο A. Κ. άλλωστε, που βραβεύτηκε γι’ αυτήν ακριβώς την επίσης πλούσια παραγωγή του, τα υπογράφει στη γαλλική τους έκδοση ως Andre Massepain). Εξετάζοντας κείμενα αυτού του είδους, γραμμένα δηλαδή σε ξένη γλώσσα από Έλληνες που ζουν στο εξωτετικό (πρβ. τις πρόσφατες με­ ταφράσεις πεζογραφη μάτων του Βασίλη Αλεξάκη), ενδέχεται να εμπλακούμε σε μια συζήτηση ευρύτε­ ρων προβλημάτων, όπως το αν τα κείμενα αυτά υπάγονται στην ελλη­ νική γραμματεία, ποιο είναι το πε­ ριεχόμενο αυτής της έννοιας, ποιοι οι παράγοντες που προσδιορίζουν την υπαγωγή, πόσο σημαντική εί­ ναι η παρεμβολή του μεταφραστή κ.ο.κ. Παρακάμπτοντας αυτή τη συζήτηση, θεμιτή βέβαια, θα πε­ ριοριστούμε σε μια εκ του συστάδην εξέταση της ελληνικής μορφής του πρόσφατου μυθιστορήματος του Α.Κ.. ως κειμένου αυτόνομου. Σημειώνουμε μόνο τη δήλωσή του, στον πρόλογο της μετάφρασης του Ωδείου, πως πηγαίνοντας το 1945 στο Παρίσι «πολύ γρήγορα έγινα γά/νλος συγγραφέας». Και πρώτα το αφηγηματικό υλι­ κό του έργου. Κεντρικό πρόσωπο είναι ένας νεαρός, πιλότος στην αμερικανική βάση της Ισλανδίας, ο οποίος είχε γεννηθεί στην Ελλάδα αλλά από οχτώ ετών είχε ζήσει

«σαν τέλειος Αμερικανός» στις ΗΠ Α. Με άξονα το πρόσωπο αυτό οργανώνονται τρεις ομάδες συμ­ πλεκόμενων θεματικών συστατι­ κών. Η πρώτη αναφέρεται στον ίδιο τον ήρωα, στις σκέψεις και στην πορεία των αντιλήψεών του, στις αναμνήσεις του από την Ελλά­ δα, στα ερωτικά, επαγγελματικά και υπαρξιακά του προβλήματα και κυρίως στην περιπέτειά του με μια άκρως επιθετική φάλαινα«φονιά», η οποία αντί να τον σκο­ τώσει τον σώζει επανειλημμένα και διατηρεί μαζί του ένα είδος επικοι­ νωνίας. Η δεύτερη ομάδα υλικού αναφέρεται στη Βάση, στους χαρα­ κτήρες, τα προσωπικά προβλήμα­ τα, τις τριβές και τις κυρίαρχες αν­ τιλήψεις των στρατιωτικών (π.χ. υπεράσπιση του Ελεύθερου κό­ σμου, ανάγκη υπεροπλίας και τε­ λειοποίησης των πολεμικών του όπλων, απόρριψη ως ηττοπαθούς κάθε σκέψης για αφοπλισμό, κατα­ σκοποφοβία των μηχανορραφικών μυστικών υπηρεσιών). Η τρίτη ομάδα υλικού προέρχεται από την Ισλανδία, η οποία αποτελεί προ­ σφυές σκηνικό για την ιστορία και προσφέρει, μέσω κάποιων προσώ­

πων, νέες ιδέες αλλά και προβλή­ ματα στον ήρωα. Το ίδιο το θεματικό υλικό περι­ λαμβάνει στοιχεία που κεντρίζουν την περιέργεια του αναγνώστη. Με ανάλογο τρόπο και η πλοκή οργα­ νώνει σε 15 κεφάλαια το υλικό, πριμοδοτώντας το μυστήριο, την περιπέτεια, την αγωνία. Η ακατα­ νόητη, για τον ήρωα, ενέργεια του κήτους, πού τον σώζει από μια (πε­ ρίεργη;) υποθαλάσσια έκρηξη, γί­ νεται αφετηρία της ψυχικής του αστάθειας. Ο οξύθυμος χαρακτή­ ρας του, οι απόψεις του για τον κίνδυνο πυρηνικού πολέμου από λάθος, απόψεις που οφείλει στην «ειρηνίστρια» ερωμένη του, και άλ­ λα επιμέρους συμβάντα καταλή­ γουν στο να κατηγορηθεί για κατα­ σκοπεία. Ο ήρωας αντιδρά ήλο και πιο σπασμωδικά, λιποτακτεί σε οξύτατη ψυχική κρίση και η τελευ­ ταία συνάντησή του με το δελφίνι αποβαίνει αιματηρή.Το τέλος του κειμένου είναι ηθελημένα φειδωλό σε ορισμένες λεπτομέρειες σχετικά με την έκβαση της ιστορίας. Η πλο­ κή γενικά εκθέτει την οδυνηρή πο­ ρεία του ήρωα προς μια νέα, έστω και συγκεχυμένη, αντίληψη των πραγμάτων, και προς τη ρήξη του με τον ώς τότε κόσμο του. Η χρονική οργάνωση του βιβλίου εξυπηρετεί την ίδια σκοπιμότητα με την πλοκή. Η αφήγηση ακολου­ θεί τη φυσική χρονική σειρά των γεγονότων με ελάχιστες προλήψεις και λιγοστές αναδρομές, που συνιστούν σύντομες αναμνήσεις του ήρωα ή και άλλων προσώπων. Η εξιστόρηση γίνεται σε παρελθοντικούς χρόνους, ενώ ο ενεστώτας χρησιμοποιείται για γενικού κύ­ ρους αλήθειες καθώς και σε σημεία

οδηγος/55 όπου η αφήγηση μετατρέπεται σε εσωτερικό μονόλογο/ροή συνείδη­ σης του ηρώα. Σε μερικές όμως πε­ ριπτώσεις χρησιμοποιείται ενεστώ­ τας, μάλιστα σε εναλλαγή με αόρι­ στο, χωρίς αυτό να προκαλείται από κάποιο προφανή λόγο: άλλοτε ο ενεστώτας εμφανίζεται σε περι­ πτώσεις έντονης δράσης, π.χ. σσ.

83-87, άλλοτε όχι,-π.χ. σσ. 113-5, ενώ σε άλλες στιγμές έντονης δράσης χρησιμοποιείται αόριστος, π.χ. σσ. 19-25. Η αδικαιολόγητη αυτή μίξη διασαλεύει κάπως την ενότητα της αφηγηματικής ομιλίας δη­ μιουργώντας ένα δυσάρεστο αχρονικό κλίμα. Η αφήγηση γίνεται σε γ' πρόσωπο από έναν αφανή, εκτός ιστορίας αφηγητή. Σπαράγματα πρωτοπρόσωπου λόγου συνυφαίνονται έντεχνα στις περιπτώσεις εσωτερικών μονολόγων. Η οπτική γωνία και η εστίαση είναι αυτές του κύριου ήρωα και πολύ λιγότε­ ρο άλλων προσώπων. Συχνά επίσης ο αφηγητής λειτουργεί παραδοσια­ κά παρεμβαίνοντας με πληροφο­ ρίες, εκτιμήσεις και σχόλιά του για τα διαδραματιζόμενα.

Ανόρέας Κέδρος Τόσο τα θεματικά συστατικά όσο και οι τεχνικές οργάνωσής τους στο έργο αυτό κινούνται απολύτως μέ­ σα στα όρια του παραδοσιακού μυ­ θιστορήματος. Στον ίδιο λοιπόν χώρο, αυτόν της αληθοφάνειας, πρέπει να βρίσκονται και οι ενέργειες των ηρώων, οι αντιδρά­

σεις τους, καθώς και τα επιμέρους γεγονότα. Ορισμένα ωστόσο ση­ μεία αφήνουν αμφιβολίες για την επαρκή αιτιολόγησή τους από το ίδιο το κείμενο. Τέτοια σημεία εί­ ναι π.χ. τα ακόλουθα: ο λόγος που η πρώτη συνάντηση με το κήτος μετατρέπεται σε «υπαρξιακή απειλή» για τον ήρωα (σ. 26) -η αιτία που ο πιλότος, ενώ προσπαθεί να δραπε­ τεύσει, προκαλεί τόσο έντονα τη στρατιωτική αστυνομία και συλλαμβάνεται (σσ. 91-5) - η κατα­ στροφή του τζιπ - οι τρομεροί θυ­ μοί και οι παραισθήσεις του ήρωα - ο λόγος που το ανωτάτού επιπέ­ δου (σ. 200) στέλεχος της αντικατασκοπείας διακινδυνεύει την επι­ τυχία του θριαμβολογώντας μπρο­ στά στον ευερέθιστο ήρωα (σ. 252) ή μονολογώντας, ενώ δεν το πι­ στεύει, πως ο ήρωας είναι τρελός (σ. 255) -η διατύπωση μερικές φο­ ρές από πρόσωπα λόγων που δεν εναρμονίζονται με τη συνολική πα­ ρουσία μέσα στο κείμενο (π.χ. τα σχόλια του ήρωα για την Ελλάδα ως «γη σκοτεινή, γη της τραγω­ δίας», σ. 228) - η κάπως εκβιασμέ­ νη από τις ανάγκες της πλοκής απόφαση του ήρωα να προκαλέσει καινούρια συνάντηση με το κήτος (σ. 26) - το μοτίβο του σημαίνοντος στελέχους της κοινωνίας που εγκα­ ταλείπει τα πάντα και ταξιδεύει (καθηγητής πανεπιστημίου —> ναύ­ της, εδώ) «για να ψάξει να βρει τον εαυτό του» (σσ. 183-4), μοτίβο που κατάγεται απώτερα από το πικαρέσκο, αλλά που χρησιμοποιείται σε σύγχρονα κείμενα, στον κινηματο­ γράφο κτλ. Τα αποτελέσματα τέ­ τοιων θεματικών συστατικών ή τρόπων οργάνωσης είναι ότι τα πρόσωπα του κειμένου χάνουν με­ ρικές στιγμές την πειστίκότητά τους και φαίνονται πως μάλλον παίζουν τους ρόλους που τους ανέ­ θεσε ο συγγραφέας, η αφήγηση μοιάζει να οδηγείται με προαπο­ φασισμένα βήματα, ενώ το κρεσέντο που επιδιώκει η ομιλία υπονο­ μεύεται στα μάτια του αναγνώστη, η αυθόρμητη συμμετοχή του οποί­ ου, σε λιγοστές βέβαια περιπτώ­ σεις. ανακόπτεται. Αν τα σημεία που προαναφέραμε αποτελούν ατυχή, ίσως, αλλά πάν­ τως αθέλητα ολισθήματα από το ρεαλιστικό κόσμο του κειμένου, υπάρχουν και ηθελημένα από το συγγραφέα ανοίγματα προς τρό­ πους μάλλον συμβολικούς, που ευ­ νοούν γενικεύσεις αλληγορικές και εξυπηρετούν τους στόχους της

πρωταγωνιστούν στην καθημερινή εκπαιδευτική πράξη, το είδος της σχέσης τους και η γλώσσα, καθώς και η κοινωνική χρήση των προϊόντων της σχολικής διαπαιδαγώγησης. Τέλος, οι προτάσεις του συγγραφέα για «ένα διαφορετικό σχολείο... που θα δώσει στους μαθητές τη δυνατότητα να γνωρίσουν ο ένας τον άλλον με αξιοπρέπεια, για να μπορέσουν έτσι να γνωρίσουν τον ίδιο τον εαυτό τους και την κοινωνία μέσα στην οποία ζουν και πρόκειται να ζήσουν», αναμφίβολα, μας αφορούν. Ν Ω ΝΤΑΣ Π Α Π Α Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Υ

Π ΑΥ ΛΟ Υ Μ ΑΤΕΣΙ: Αφροδίτη, εκδ. Εστία, Αθήνα 1986, σελ. 89. Αφροδίτη είναι μια γυναίκα παρατημένη, αδικημένη και ανεπιθύμητη. Ο ιπεριορισμένης εμβέλειας παιδικές και εφηβικές της μνήμες διαδοχικά καταρρακώνονται. Χρησιμοποιείται ως σκεύος ηδονής, αποτυγχάνει ως μητέρα (ο ένας γιος διακινεί ναρκωτικά, ο άλλος ανάπηρος), ο γάμος της ναυαγεί (ο σύζυγος την εγκαταλείπει). Το σκηνικό του συγγραφέα αναπαριστά ένα πλαίσιο όπου η ανθρώπινη ήττα κυριαρχεί. Τα πρόσωπα είναι με τον ένα ή άλλο τρόπο «εξόριστοι» της ζωής. Σαν σφραγισμένοι από μια αδιόρατη μοίρα. Οδηγούνται στην παραίτηση, αφού διαδοχικά προβάλουν τις επιθυμίες τους πάνω σε «άλλους» και βρεθούν σε ριζική αντίθεση μαζί τους. Ο σύζυγος γίνεται άντρας κοντά στην Αφροδίτη και ανακαλύπτει την ψυχική της αναπηρία. Η Αφροδίτη αναζητά ηδονή κοντά στον εργοδότη και εραστή της, που την εγκαταλείπει μετά την έκτρωση του παιδιού του. Ο

56/δελτιο αφήγησης. Έτσι, ο ίδιος ο τίτλος Η φωτιά κάτω απ’ τη θάλασσα εί­ ναι μεταφορικός και μάλλον υπο­ δηλώνει, αν και κάπως ασαφώς, την αντίθεση ανάμεσα στην επιφά­ νεια των πραγμάτων και στις άδη­ λες διεργασίες που συντελούνται στο βάθος τους. Η ερμηνεία αυτή εξακολουθεί να ισχύει είτε θεωρή­ σουμε ότι οι υπόγειες αυτές διερ­ γασίες προετοιμάζουν τον όλεθρο, είτε, αντίθετα, ερμηνεύσουμε τη φωτιά ως αρχέγονο ζωοποιό στοι­ χείο της φύσης. Επίσης και το ίδιο το κήτος αποκτά στο κείμενο μια συμβολική, και πάλι όμως ασαφή, διάσταση. Μοιάζει να συμβολίζει τη φύση του, ακόμη και στην πιο επικίνδυνη για τον άνθρωπο εκδο­ χή της, μπορεί να συνεργήσει μαζί του απέναντι στους κινδύνους που απεργάζεται για το ανθρώπινο εί­ δος ο ίδιος ο άνθρωπος και ο πολι­ τισμός του, (πυρηνικά, πολιτικά και ατομικά συμφέροντα και δολοπλο­ κίες, αποσύνθεση των διανθρώπι­ νων σχέσεων και του ψυχισμού μας). Το κείμενο χωρίς να υποδεί­ ξει κραυγαλέα κάποιες θέσεις πα­ ραμένει ανοιχτό στο τέλος. Εκείνο όμως που και πάλι προβληματίζει τον αναγνώστη είναι πως οι δίοδοι αυτές, που το έργο ανοίγει προς το συμβολισμό, δεν υποστηρίζονται επαρκώς από το ίδιο το κείμενο και γι’ αυτό δεν φαίνεται να οδη­ γούν με σαφήνεια σε κάποιες προε­

κτάσεις. Έτσι, ενώ η αφήγηση σε λιγοστά δευτερεύοντα σημεία χρεώνεται με την υποψία κάποιας προγραμματικότητας, αντίθετα, η τελικά διαφαινόμενη ασάφεια των μυθιστορηματικών στόχων και τρό­ πων του βιβλίου αφήνει την ιστο­ ρία μάλλον αδικαίωτη. Ο ι αφηγηματικές και γλωσσικές αρετές του Α .Κ ., γνωστές κ«ι από τα δυο παλιότερα κείμενά του, εί­ ναι και στο μυθιστόρημα αυτό πα­ ρούσες. Από πολλές μάλιστα πλευ­ ρές το πρόσφατο κείμενο υπερτε­ ρεί. Οι ήρωες δεν είναι πια αυστη­ ρά χωρισμένοι σε «καλούς» και «κακούς», αλλά διαθέτουν πειστι­ κότερες προσμίξεις χαρακτηριστι­ κών. Την ψυχογράφηση δε διακρί­ νει η κάπως άκαμπτη γραμμικότητα, αλλά εμφανίζονται διακυμάν­ σεις και στα δευτερεύοντα ακόμη' πρόσωπα.. Επίσης περιορισμένο, συγκριτικά με τα παλιότερα κείμε­ να, είναι το φαινόμενο να διατυ­ πώνουν οι ήρωες σκέψεις για τις οποίες δεν τους είχε προετοιμάσει η αφήγηση. Η εξιστόρηση τώρα εί­ ναι γοργή, λιγότερο προγραμματι­ κή, πιο υπαινικτική, πιο φιλόδοξα οργανωμένη, αλλά ίσως και χωρίς τον εσωτερικό δυναμισμό των παλιότερων κειμένων. Τα δύο άλλα κείμενα του Α.Κ. είχαν αμιγώς ελ­ ληνικό θεματικό υλικό. Το πρό­ σφατο όμως μυθιστόρημά του συγ­ γενεύει με πεζογραφήματα, στα

οποία η ατομική περιπέτεια πλου­ τίζεται με γενικότερες πολιτικές θεωρήσεις, τοποθετείται σε χώρους διεθνικούς και ιδιαίτερης σπουδαιότητας για τη σύγχρονη ζωή (πολιτικούς, οικονομικούς κτλ.), και μέσω μια αφήγησης κινηματο­ γραφικής και εύληπτης στήνει μια περιπέτεια με νύξεις υπαρξιακών, μεταφυσικών ή άλλων προεκτά­ σεων. Τέτοια στοιχεία ανακαλούν, πολύ απόμακρα βέβαια, στη σκέψη του αναγνώστη προδιαγραφές βι­ βλίων best-seller. Ο Λουκάς Θεοδωρακόπουλος εί­ ναι δόκιμος, και ευέλικτος μετα­ φραστής πεζογραφίας και επιπλέον γνωρίζει καλά το ύφος του συγγρα­ φέα. Υπάρχουν ίσως κάποια ση­ μεία στην εργασία του αυτή που ο σχολαστικός φιλόλογος θα τα συ­ ζητούσε- π.χ. ένα αυτοκίνητο ξεκι­ νά γρήγορα «με τρίξιμο των τρο­ χών» (σ. 32) ή με σφύριγμα ή στρίγγλισμα; γιατί η διατύπωση «έχω τη μύγα στο κεφάλι» (σ. 94) και όχι το κοινότερο μυγιάζομαι; γιατί η συνύπαρξη των «κοιμήθηκε σχεδόν είκόσι τέσσερις ώρες σερί» και ο «θυμός φουσκώνει εντός τον» (σσ. 244, 245); Τέτοια αμφισβητού­ μενα σημεία πάντως δεν αναιρούν την ακρίβεια, την ομοιογένεια και τη συνοχή της επιτυχημένης μετά­ φρασης. ΑΓΓΕΛΟΣ ΑΦΡΟΥΔΑΚΗΣ

Το πάθος του καταπιεζόμενου, ή η αλαζονεία του; Μ Α Ρ ΙΑ Σ

Π Α Π Α ΔΗ Μ Η ΤΡ ΙΟ Υ : «Ειρήνη». Μυθιστόρημα. Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 1986. Σελ. 112.

Ο μεσαίωνας, έτσι όπως σαρκώθηκε στο γεωγραφικό χώρο που κατέχει η Ελλάδα, δεν υπήρξε πηγή πολλών συγγραφικών πονη­ μάτων, ιδιαίτερα για τους πεζογράφους μας. Αλλά κι όσοι ασχο­ λήθηκαν, εστόχευσαν κυρίως σε μια μυθιστορηματική ανάπλαση ιστορικών (λίγο ή πολύ γνωστών) προσώπων. Ο ανώνυμος κάτοι­ κος του ελλαδικού χώρου εκείνης της εποχής, σχεδόν απουσιάζει αν όχι απολύτως - από το πάνθεον των ηρώων της πεζογραφίας μας. Η Μαρία Παπαδημητρίου με το τέταρτο μυθιστόρημά της - την «Ειρήνη» - προσπαθεί να εκφράσει μιαν αντίδραση σ’ αυτή την κατά-

στάση. Δημιουργεί κάποια πρόσωπα που η ιστορία - ακόμα κι αν υπήρξαν - ποτέ δε θα ενδιαφερότανε να τα γράψει στα κιτάπια της.

Και αυτή η δημιουργία στηρίζεται, κυρίως, στα προσωπικά πάθη, στα ατομικά όνειρα ή αδιέξοδα. Ο μύ­ θος, με δυο λόγια, αφορά τη ζωή μιας νέας γυναίκας που προέρχεται από φτωχική οικογένεια και την οποία διαλέγει για σύντροφό του ένας άρχοντας της Μάνης. Η εγκα­ τάσταση της γυναίκας στο μανιάτι­ κο πύργο θα οριοθετήσει την αρχή μιας καταπίεσης και μιας προσπά­ θειας εξουθένωσης του ελεύθερου πνεύματος που η συγκεκριμένη γυ-

οδηγος/57 ναίκα φέρνει μέσα της. Η βία και το απόλυτο θα επιτεθούν στην έκ­ φραση της ανεξαρτησίας. Και όε θα διστάσουν, με τους μηχανισμούς-παραδόσεις που κουβαλάνε, να προχωρήσουν μέχρι την απαγό­ ρευση της μητρικής σχέσης. Η γυ­ ναίκα, στην αρχή, αντιδρά με εσω­ τερική υποτονικότητα και αυτοκα­ ταστροφή. Μ α όταν στον πύργο θα εισέλθει ένας ξένος - μια έκφραση διάφορετικής αρσενικής οντότητας - εκείνη θα ζητήσει τη διέξοδο μέ­ σα από τη δημιουργία μιας ερωτι­ κής σχέσης μ’ αυτόν. Το τέλος φέρ­ νει τη βιολογική καταστροφή, μαζί με την επιβεβαίωση της ψυχικήςπνευματικής ανεξαρτησίας. Κι όλα αυτά - από μια σκοπιά, αρκετά μελοδραματική - μορφοποιούνται σε συγκεκριμένα πρόσω­ πα, σε καθορισμένο χωροχρόνο. Κι είναι αυτός ο τελευταίος που λόγω απόστασης από το σήμερα, απαιτεί από τον ενσαρκωτή του να διαθέτει και γνώση και διαίσθηση. Η Μ .Π . δείχνει να τα διαθέτει, αλλά ώς ένα βαθμό, θα λέγαμε, πως τα παρακάμπτει, καθώς αναγκάζει τις όποιες χρονικές ιδιο­ μορφίες να σιωπήσουν, ενώ, πα­ ράλληλα επιβάλλει την κραυγή μιας διαχρονικής ελληνικότητας. Αντίθετα ως προς το χρόνο, ο χώρος σ’ αυτό το μυθιστόρημα δεν είναι ένα απλό σκηνικό. Είναι εκείνος που πυροδοτεί τις συγ­ κρούσεις και καθορίζει τις αντι­ δράσεις. Και δε θα πρέπει να θεω­ ρηθεί τυχαίο το ότι η ηρωίδα - έκ­ φραση της ανεξαρτησίας και του έρωτα - έχει μια στενή, στενότατη σχέση με την Αττική, ενώ ο άντρας της - εκφραστής της καταπίεσης και της βίας - κατάγεται από τη Μάνη. (Η ηρωίδα έχει στενές δια­ συνδέσεις και με τη Θεσσαλονίκη. Ούτε αυτό είναι τυχαίο. Εκφράζει τη δυναμικότητα μιας φυλετικής και πνευματικής πανσπερμίας, που κι αυτή έχει τους λόγους της για να συγκρουσθεί με το αποκλεισμένο της μανιάτικης ιδιοσυγκρασίας). Ο ι τόποι είναι εκείνοι που συγ­ κρούονται. Μ ια σύγκρουση όχι μό­ νο μοιραία, μα και δίχως τέλος - ή και έννοια - μιας και εκπέμπουν, μαζί με τις αντιθέσεις τους και την ταύτισή τους. Είναι πρόσωπα της ίδιας υπόστασης - αυτής του ελλη­ νικού χώρου. Αλλά η Μ .Π . προχω­ ρεί πιο βαθιά αυτή τη σύνθεσησύγκρουση. Η Αττική είναι το θη­ λυκό, η Μάνη το αρσενικό. Και εφόσον μέσα από την ιστορία που

οι σελίδες αυτού του μυθιστορήμα­ τος καταγράφουν, η Ειρήνη εκ­ φράζει την ελευθερία και ο Ιωάν­ νης - ο άντρας της - την καταπίε­ ση, εφόσον, λοιπόν, αυτές οι αντι­ στοιχίες είναι αναγνωρίσιμες, το ίδιο αναγνωρίσιμη είναι και η άπο­ ψη πως σ’ αυτό τον κόσμο το θηλυ­ κό είναι που εκφράζει τις όποιες φωτεινές χρωματικές αποχρώσεις και το αρσενικό τις έντονα σκούρες. Μια άποψη που ασφαλώς διαθέ­ τει αφάνταστα πολλά τρωτά ση­ μεία. Η ίδια η δημιουργός δείχνει να το κατανοεί και γι’ αυτό τοπο­ θετεί δίπλα στους δυο συζύγους, τον τρίτο άνθρωπο. Αρσενικός κι αυτός, αλλά μιας ιδιόμορφης κατη­ γορίας: «... ανάμεσά τους ένας άγ­ γελος να υψώνεται μέσα από τις πέτρες και τα ραγίσματα...» (σελ.

69) και πιο κάτω: «...κι όταν έμ­ παινε στη μεγάλη κάμαρα ακόυγότανε μια βαθιά μουσική στο διά­ στημα» (σελ. 79). Το κλασικό, λοιπόν, τρίγωνο, που όμως εδώ θ’ αποκτήσει τη διά­ σταση μιας μοιραίας σύγκρουσης μεταξύ καλού και κακού. Και που θα αναλυθεί - τι κρίμα! - μονό­ πλευρα. Η θηλυκή άποψη πάντα στο πρώτο πλάνο. Αυτή θα αφηγείται, αυτή θα πάσχει, αυτή θα νικη­ θεί, μα και θα νικήσει. Το αρσενι­ κό υποκύπτει στη θηλυκή αλαζο­ νεία του συγγραφικού σχεδίου και οδηγείται σε ρόλο ή απωθητικό ή δευτερεύουσας αντίδρασης. Παρόλ’ αυτά, το έργο παρουσιά­ ζει μια σειρά αντιθέσεων. Η γαλή­ νη του Σαρωνικού - η αγριάδα των ακρογιαλιών της Μάνης, το τρυφε­ ρό του Υμηττού - το αγριωπό των άνυδρων όγκων. Το ειρηνικό πηγαινέλα στις όχθες του Ιλισσού - το βίαιο κυνήγι στα μανιάτικα όρη. Ό λα αυτά, απλά και μόνο για να στολίσουν την πρώτη αντίθεση. Γυναίκα-άντρας. Και που κι αυτή υπονοεί εκείνες τις άλλες, τις πρω­ ταρχικές: ειρήνη-πόλεμος και ζωήθάνατος και έρωτας-μίσος. Φιλόδοξη, λοιπόν, πορεία ακο­ λουθεί η Μ .Π . στο έργο της αυτό. Και για να την υπερασπιστεί μετα­ τρέπει τα άτομα σε σύμβολα. Κανέ­ να από τα τρία κύρια πρόσωπα του έργου δεν μπορεί ν’ αγγίξει με από­ λυτα συναισθηματικό τρόπο τον αναγνώστη. Τους λείπει το πολύ­ πλευρο. Εκείνη σε μια μόνιμη ερω­ τική διάθεση, είδος, ίσως, μιας μορφής αντίδρασης, αλλά και αλα­ ζονείας, καθώς ασυνείδητα ρέπει

μεγαλύτερος γιος ασκεί βίαιη εξουσία στον ανήμπορο αδελφό του. Ο τελευταίος - άτολμος εις μάτην επιζητεί το συνουσιασμό. Ό ταν ο σύζυγος και ο εργοδότης απέρχονται της σκηνής (συμβολικές προσωποποιήσεις του άνδρα οικογενειάρχη, εξουσιαστή και μικρο-επιχειρηματία), η Αφροδίτη, σαρανταπέντε ήδη χρονών, αντιλαμβάνεται ότι έχει πλέον - δια παντός στερηθεί ,ως γυναίκα των δικαιωμάτων της. Κοινωνικά εγκλωβισμένη αναζητά το πρόσωπό της, στα μητρικά καθήκοντά της. Και - επιτέλους - επιβάλλεται δια του μητρικού της ρόλου σε. κάποιον: στον απροστάτευτο μικρό γιο της, εξαργυρώνοντας συγχρόνως τις τύψεις της για την αναπηρία του. Η ανεύρευση, όμως, ενός προσώπου περνά μέσα από το φόνο του μεγάλου γιου. Γιατί τελευταίο αντίπαλο δέος ναρκοθετούσε τη βαθύτατη επιθυμία της Αφροδίτης για την ύστατη παραίτησή της μέσα από το μητρικό της ρόλο. Η γυναίκα-θύμα γίνεται θύτης, αντιλαμβανόμενη την πραγματικότητα και οριστικά παραιτούμενη της διαπάλης με αυτήν. Η «Αφροδίτη» είναι λοιπόν - συγχρόνως - ένα μυθιστόρημα για τη ματαιότητα των ανθρώπινων ενεργειών να διαφύγουν της μοίρας, αλλά και μια καίρια κοινωνική κριτική των μηχανισμών και ιδεολογιών που στηρίζουν και διαπερνούν το κοινωνικό σώμα. Τα πρόσωπα του βιβλίου αναγόμενα σε αναγνωρίσιμους τύπους κυρώνουν συλλογικότερα χαρακτηριστικά δηλώνοντας - μέσω της αναπαράστασής τους από το συγγραφέα - πως η συνειδητοποίηση των «αιτίων του μοιραίου» είναι μια μακρά και οδυνηρή διαδικασία. Σημειώνονται ο λεπτός σαρκασμός που διαπερνά το κείμενο και η υποστήριξη της ρεαλιστικής περιγραφής από ένα λόγο, κατα τόπους, ελλειπτικό (γνώριμο και από τα «Διηγήματα»). Η γρήγορη

58/οδηγος προς μιαν έκφραση φυλετικής εσω­ στρέφειας (και ομοφυλοφιλίας;). Εκείνος, μονοκόμματα βίαιος (σε δυο ή τρεις γραμμές καταφέρνει, μόνο, ν’ ακουστεί η διάσταση των αδυναμιών του και των περιθωρια­ κών αναγκών του). Και ο άλλος, ένα μόνιμο σύννεφο ονειρικής πα­ ρουσίας· μια αχλή του φανταστι­ κού και του ιδανικού. Μα η φιλοδοξία της συγγραφέως δεν περιορίζεται μόνο στο θέμα. Απλώνεται και στο ύφος. Και πρέ­ πει να ομολογηθεί πως στην «Ειρή­ νη» της, η Μ.ΓΙ. ολοκληρώνει - σε επίπεδο μανιέρας; - μια γλωσσική ιδιομορφία που ξεκίνησε - κυρίως - με το προηγούμενο έργο της, τη «Σπηλιά». Το σπάσιμο των κανό­ νων της σύνταξης. Η φράση που, συχνά, απαιτεί πολλαπλά ν’ αναγνωσθεί, αλλά και πολλαπλά να ερμηνευθεί. Φυσικό είναι που η δυσκαμψία των φράσεων, βρίσκει τους κρυψώ­

νες της για μελλοντικές εφόδους. Αλλά - ας μην το ξεχνάμε - η Μ.ΓΊ. διαθέτει μια γνήσια πεζογραφική φλέβα (με στοιχεία ποιητικών ενο­ ράσεων) κι ένα ιδιαίτερα έντονο συγγραφικό πάθος. Ένα πάθος σαρκικής οντότητας. Όσο κι αν εγκεφαλικά προσπαθεί να τιθασεύσει τους ερεθισμούς της, το μέρος του είναι της που ελέγχεται από την καρδιά και τις αισθήσεις, κα­ ταφέρνει να περάσει την κωδικο­ ποίηση μιας θέρμης. Κάτι που δια­ τρέχει όχι μόνο τις αναλύσεις των ανθρώπινων παρουσιών, μα κι αυ­ τές των χωρικών συντεταγμένων. Θα ήθελα να κλείσω αυτό το ση­ μείωμα με δυο αποσπάσματα σύντομα δυστυχώς - από το ίδιο το μυθιστόρημα. Είναι, νομίζω, τα πλέον αρμόδια για να επιβεβαιώ­ σουν την πρώτη πρώτη υπόσταση του έργου, που, προσωπικά και ανεπιφύλαχτα, την ονομάζω θηλυ­ κά ερωτική, και επιπλέον δισυπό­

στατη. «Τούτον τον άγνωστο θέλει να τον πάρει όλον μέσα της, να μην τον κοιτάει πια, να τον κρατήσει έτσι απλά, σφιχτά, κι αυτός να θέ­ λει να ρίξει ένα βλέμμα καθώς θα ’χει κλειστά τα μάτια του μέσα της, σε μια υγρασία να κολυμπάει, να αιωρείται αυτός ο άγνωστος που δε ξέρει αν τα μαλλιά του είναι σγου­ ρά και τα χείλια του σαρκωμένα» (σελ. 16-17). «Το κούνημα το λάγνο της κοι­ λιάς της, της το ’μάθε η Τουρκάλα όταν πλενότανε με αρώματα κάπνι­ ζε σταυροπόδι μες τα λουτρά κάτω στην Αττική, της χάιδευε τις ρόγες τις μικρές στα ανύπαρκτα στήθια της, το λείο εκείνο εφηβαίο το κοι­ τάζανε κι οι δυο μαζί, μες τα λου­ τρά της Αθήνας γελούσανε μ’ ένα γέλιο πνιχτό, γλυκό, της χάιδευε τα κάτω χείλη, τη φιλούσε, σερμπέτι έτρεχε μέσα από τα χείλια της το νεφέλωμα τ’ ουρανού» (σελ. 98).

ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

οδηγος/59

το χαμένο οτοιχημα Χ Ρ ΙΣΤΙΝ Α ΑΓΡ1ΑΝΤΩΝΗ: Οι Απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Αθήνα, Ιστορικό Αρχείο Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, 1986, ο.ο. 457.

Η βιομηχανική επανάσταση και η εξέλιξή της κατα την περίοδο 1750-1850 υπήρξε το σημαντικότερο γεγονός στην ιστορία της Δυ­ τικής Ευρώπης και ιδίως της Αγγλικής κοινωνίας απ’ όπου και τυ­ πικά ξεκίνησε. Δε συνέβη όμως το ίδιο και στην Ανατολική Ευρώ­ πη όπου τα Βαλκανικά κράτη ήταν κατά τον 18ο αιώνα υπό την Οθωμανική κυριαρχία με αποτέλεσμα τη μεγάλη καθυστέρηση της εκβιομηχάνισης τους. Εκβιομηχάνιση όμως δε σημαίνει απλώς τη δημιουργία βιοτεχνιών και βιομηχανιών· σημαίνει πε­ ρισσότερο μια κοινωνική αλλαγή. Μ ια μετάβαση από την αγροτική στη βιομηχανική κοινωνία, η οποία συνεπάγεται ή προϋποθέτει την ύπαρξη εργατικών χεριών, κοινω­ νικών δομών έτοιμων για την αλλα­ γή, κεφαλαίων και ανάλογης κρα­ τικής πολιτικής. Πώς όμως θα ήταν δυνατόν να συνυπάρξουν όλα αυτά τα στοιχεία στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, όταν η χώρα ήταν αφιερωμένη στην Με­ γάλη Ιδέα και κατασπαρασσόταν από τον εσωτερικό πόλεμο των πο­ λιτικών φατριών και του παλατιού; Αυτό το ερώτημα προσπάθησε να απαντήσει η Χριστίνα Αγριαντώνη στο βιβλίο της Οι Απαρχές της Εκ­ βιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα. Η συγγραφέας εξετάζει το θέμα αποκλειστικά από την οικο­ νομική του πλευρά. Μελετάται αρ­ χικά η περίοδος των μετασχηματι­ σμών (1830-1870) κατά την οποία αποτυγχάνει το μεγάλο εργαστήριο (μεταξουργείο, υφαντήριο, ζαχαροποιείο). Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στη βιομηχανική απογείω­ ση (1868-1875) με τη δημιουργία μιας μικρής και μεσαίας βιομηχα­

νίας προϊόντων εσωτερικής κατα­ νάλωσης. Το τρίτο μέρος μελετά την χαμένη, ανάπτυξη (1874-1880): την ανατροπή των συγκυριών της προηγούμενης περιόδου, τη λει­ τουργία της τραπεζικής πίστης και της κρατικής πολιτικής, το πρόβλη­ μα της αγοράς εργασίας. Στο τέ­ ταρτο και τελευταίο μέρος γίνεται μια γενική αναφορά στο προφίλ της ελληνικής εκβιομηχάνισης στη στροφή του αιώνα στα 1900. Όπως θα έχει αντιληφθεί ο ανα­ γνώστης, η κριτική ιστορική εξέτα­ ση όλης αυτής της περιόδου αποτε­ λεί κοπιώδες και χρονοβόρο έργο, και πραγματικά η Χ.Α. εργάστηκε δέκα χρόνια για να το φέρει σε πέ­ ρας άλλοτε μελετώντας λεπτομε­ ρειακά και άλλοτε απλώς βυθομετρώντας τον όγκο των διαθεσίμων πηγών. Οι πηγές ήταν αναγκαστι­ κά διασκορπισμένες και ετερόκλη­ τες αναγκάζοντας τη συγγραφέα να ερευνήσει Ελληνικά, Αγγλικά και Γαλλικά αρχεία μαζί με πλήθος δη­ μοσιευμένων σύγχρονων πηγών. Αξιοσημείωτη είναι ακόμα η προ­ σήλωσή της στην ερευνητική λεπτο­ μέρεια. Όλες οι πηγές αξιολογούν­ ται και διασταυρώνονται. Όπου υπάρχει δε αμφιβολία ή η έρευνα απέβη άκαρπη, τότε γίνεται ανα-

εναλλαγή σκηνικών και οι ρωγμές στην ομαλή χρονική αλληλουχία (το παρελθόν επιθυμητικό μέτρο σύγκρισης για το παρόν της Αφροδίτης) επιταχύνουν πυρετικά την τραγική έξοδο.

ΠΕΤΡΟΣ ΡΕΖΗΣ

ΤΑΣΟΥΛΑΣ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΙΟΥ: Fragmentum αριθμός S3. Ποιή­ ματα, Εκό. Πλέθρον, 1986. Σελ. 40. Είναι η πρώτη συλλογή της Τασούλας Καραγεωργίου, που στοιχειοθετεί συγχρόνως και την παρθενική της αναζήτηση μέσα στα μυστήρια της ποιητικής τέχνης. Η ευαιθησία και η τρυφερότητα που συγκροτούν το πρόσωπο της ποιήτριας εγκλωβίζονται στην εναγώνια αναζήτηση μιας θεματικής ικανής να απορροφήσει και να αναδείξει την ποιητική διάθεση. Έτσι, για την ώρα, η επαγγελματική εμπειρία της ως εκπαιδευτικού παρέχει τις πρώτες αφορμές, που προσπαθούν να αξιοποιηθούν ως ποιητικά γεγονότα. Οι κανόνες του συντακτικού, οι μορφοπλασίες της γραμματικής, η κριτική της ιστορίας μέσα από τη διδακτική και την ύλη συνιστούν τα πρωταρχικά ποιητικά κύτταρα. Άλλωστε, αυτό υποδηλώνει και ο υπότιτλος της συλλογής: «ήτοι λόγος ποιητικός περί παιδείας». Ελάχιστες φορές, χαμηλές προσωπικές εξάρσεις απεγκλωβίζονται από τη συγκεκριμένη θεματική, σε μιαν εκ του πλαγίου ανάδυση του βυθισμένου ποιητικού προσώπου, που δεν ενθαρρύνεται όμως να προβεί στην αισθητική κατακύρωση της οδύνης του. Οι απεγκλωβίσεις αυτές αποδίδουν μικρά-πικρά θραύσματα ήχων

60/οδηγος φορά στην αδυναμία επιβεβαίωσης της πληροφορίας. Αυτή η προσή­ λωση στην τεκμηρίωση καθιστά το έργο ανθεκτικό στο χρόνο. Το δεύτερο προσόν του βιβλίου είναι η λιτή γραφή του. Αφού ο αναγνώστης ξαφνιαστεί διαβάζον­ τας ότι οι βασικές σπουδές της συγγραφέως έγιναν στην Αρχιτε­ κτονική σχολή του ΕΜ Π αντί σε κάποια αναμενόμενη Φιλοσοφική ή Οικονομική Σχολή, η έκπληξή του μεγαλώνει όταν αρχίσει να διαβά­ ζει τη μελέτη. Το γράψιμο είναι τό­ σο απλό, κατανοητό και ελκυστικό για τον αναγνώστη ώστε διαβάζει αδιάκοπα χωρίς να θέλει να διακόψει τη συνέχεια ενός βιομηχανικού θρίλερ που συναρπάζει. Διαβάζει κανείς για προσπάθειες Ελλήνων και ξένων να ιδρύσουν βιομηχανίες που θα αποφέρουν εύκολα κέρδη.

Στην αρχή βαμβακουργεία, υα­ λουργεία, υφαντουργεία και αργό­ τερα οινοποιεία, μεταλλευτικές εταιρείες και μηχανουργεία και ακόμα ό,τι ζητάει η συγκυρία των καιρών και των ευρωπαϊκών αγο­ ρών. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει ένα εκτενέστατο παράρτημα πινά­ κων με καταλόγους βιομηχανικών κάταστημάτων ανά περίοδο, δια­ γράμματα διακυμάνσεως τιμών και εμπορίου και άλλα στατιστικά στοιχεία. Θα έπρεπε όμως να δοθεί μεγαλύτερη σημασία στη σχέση ημερομισθίων και τιμών προϊόντων διατροφής. Έτσι, θα ήταν δυνατή η σύγκριση αυξήσεων και βιοτικού επιπέδου (σ. 196-197). Ακόμα, μια μικρή εισαγωγή όχι μεγαλύτερη από δυο σελίδες με αναφορά στα προεπαναστατικά χρόνια (18ος

αιώνας) θα έκανε πιο ομαλή την εκκίνηση της ανάγνωσης. Η εξιστόρηση των προσπαθειών για την εκβιομηχάνιση στην Ελλά­ δα κλείνει με μερικά συμπεράσμα­ τα, η τεκμηρίωση των οποίων προηγείται. Η εκβιομηχάνιση χά­ θηκε, γιατί η ελληνική κοινωνία του 19ου αιώνα ήταν «υπερβολικά προσηλωμένη στη συγκυρία και επομένως ξένη προς την υπομονή και επιμονή, τη μακροπρόθεσμη δέσμευση και τη συστηματικότητα που απαιτούν τα βιομηχανικά έρ­ γα», συμπεραίνει η X. Αγριαντώνη. Η μελέτη της είναι ένα εξαιρε­ τικό έργο που αξίζει να διαβάσει κανείς γιατί καμιά φορά το παρελ­ θόν διδάσκει το μέλλον.

Δ.Ι. ΛΟΪΖΟΣ

Το φαινόμενο της πειρατείας πολύτιμη πηγή ιστορικής γνώσης ΚΡΑΝ ΤΟΝ ΕΛΛΗ ΑΛ ΕΞ ΑΝ ­ Δ ΡΑΣ: Ιστορία της Πειρατείας στους πρώτους χρόνους της Τουρ­ κοκρατίας 1390-1538. (Βιβλιοπω­ λείο της Εστίας), Αθήνα, 1985. Σελ. 473.

Πολύτιμη η προσφορά της συγγραφέως για το θέμα που μέχρι σήμερα δεν έχει ερευνηθεί σε βάθος και σε πλάτος συστηματικά παρά τις τόσες μονογραφίες που έχουν δει το φως της δημοσιότη­ τας. Το φαινόμενό Πειρατεία, που για πολλούς στάθηκε πολλές φορές ρομαντική περιπλάνηση, αποτελεί πολύτιμη πηγή ιστορικής γνώσης γαι τους νεότερους χρόνους. Ο ιστορικός της σύγχρονης Ελλάδας καθηγητής κ. Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος προλογίζοντας την έκδοση γράφει χαρακτηρι­ στικά: «Η σπουδαιότης του θέματος καταφαίνεται και από το ότι είναι αδύνατο στον ιστορικό της γενικής Νέας Ελληνικής Ιστορίας να μην εξετάσει το φαινόμενο της Πειρατείας μέσα στα πλαίσια που θα καθορίσουν οι μεθολογικοί κανόνες της συνθέσεώς του», (σσ. 7). Παρά τα προβλήματα που πα­ ρουσιάζουν οι πρώτοι αιώνες της Τουρκοκρατίας στην ιστορική έ­ ρευνα, η συγγραφέας κατόρθωσε να τα υπερπηδήσει και να μας δώ­ σει ένα πολύτιμο έργο που ανοίγει ευρύτερες προοπτικές για το μέλ­ λον.

Η υπόσχεσή της, ότι θα συνεχί­ σει την προσπάθειά της με τους επόμενους τόμους μας χαροποιεί γιατί επιτέλους θα εξετασθούν με κάθε λεπτομέρεια οι πτυχές ενός φαινομένου που πολλές φορές υπήρξε καταλυτικό για το νησιωτι­ κό χώρο του Αιγαίου και του Ιο-

νίου πελάγους. Ο ι αλλεπάλληλες επιθέσεις, οι συχνές δηώσεις και εξανδραποδισμοί στάθηκαν κατα­ λυτικοί παράγοντες της δημογραφικής, οικονομικής και πολιτικής προαγωγής των κατοίκων. Οι κατακτητικές βλέψεις των Οθωμανών, μετά την κατάληψη των παραλίων της Μικρός Ασίας, το 1390, σήμανε για τις Ελληνικές θάλασσες, τα νησιά και τα ελληνι­ κά παράλια μια συνεχή απειλή και νέες περιπέτειες Πειρατείας. Οι πειρατές δεν αρκούνται πλέον στις επιθέσεις των πλοίων, αλλά αποβι­ βάζουν άνδρες στα παράλια και τα νησιά και αρπάζουν ανθρώπους και περιουσίες. Είναι η περίοδος που κυριαρχεί ο φόβος και ο τρό­ μος στους κατοίκους από τις συ­ χνές και αλλεπάλληλες επιθέσεις. Στην ανατολική Μεσόγειο επέρχε­ ται μια γενικότερη αλλαγή, μια αλ­ λαγή φρουράς στην επικυριαρχία

οδηγος/61 και επιρροή των εμπορικών διεκδι­ κήσεων των πόλεων της Ιταλίας και ειδικότερα της Βενετίας, γεγονός που επιτείνει τη σύγχυση και δη­ μιουργεί τις προϋποθέσεις του αλ­ ληλοσπαραγμού με θύματα τους άμοιρους νησιώτες. Η δομή και διάρθρωση της ύλης εξετάζεται ουσιαστικά στα πλαίσια εννέα κεφαλαίων, χωρίς αυτά να αποτελούν ξεχωριστά ορόσημα, αλλά απλές ενδείξεις προς διευκό­ λυνση του αναγνώστη-μελετητή, ο οποίος και απολαμβάνει το περιε­ χόμενο γενόμενος γνώστης ιστορι­ κών δεδομένων σε μια καλά βασι­ σμένη και εξονυχιστική έρευνα. Για πληρέστερη ενημέρωση μετα­ φέρουμε τον πίνακα περιεχομένων με σκοπό να γνωσθεί ακριβέστερα η σφαιρικότητα της έρευνας. Εισα­ γωγή και γενικό ιστορικό περίγραμα (σσ. 11-14), Χρονολογικός πί­ νακας των ιστορικών γεγονότων της εκατοπεντηκονταετίας (σσ. 1516). Σημείωμα για τις πηγές (σσ.

17-19). Α '. Τα αίτια της πειρατείας και ποιοι παράγοντες επέτρεψαν την άνθησή της (σσ. 21-42). Β' Ποιοι ασκούσαν την πειρατεία και πια η δράση τους (σ. 43), 1. Τούρ­ κοι πειρατές (σσ. 44-83), 2. Επώνυ­ μοι Τούρκοι κουρσάροι στην υπη­ ρεσία της Πύλης (σσ. 84-135), 3. Η πειρατική δράση του στόλου τάγ­ ματος των ιπποτών του Αγίου Ιωάννη (σσ. 136-162), 4. Χριστια­ νοί πειρατές από τή Δύση και ο στόλος του ANDR EA DOR IA ασκούν πειρατεία (σσ. 163-190), 5. Η πειρατική δράση του τουρκικού στόλου (σσ. 191-209), 6. Η πειρατι­ κή δράση του βενετικού στόλου (σσ. 210-219), 7. Ο ενεργός ρόλος των Ελλήνων στις πειρατείες (σσ.

220-237). Γ'. Ποιοι χρηματοδοτού­ σαν την πειρατεία (σσ. 239-251). Δ'. Η στάση της Βενετικής Δημο­ κρατίας απέναντι στην πειρατεία (σσ. 253-310). Ε.' Η στάση του τουρκικού κράτους απέναντι στην πειρατεία (σσ. 311-321). ΣΤ'. Τα αντικείμενα της πειρατείας και το ύφος των πειρατικών κερδών (σσ.

323-335). Ζ '. Τα πλοία της πειρα­ τείας (σσ. 337-356). Η '. Τα σημεία ενέδρας και οι σταθμοί του μεταπρατικού εμπορίου των πειρατών (σσ. 357-386). Θ'. Τα αποτελέσμα­ τα της πειρατείας (σσ. 389-390). 1. 'Αμεσες συνέπειες για τον ελληνικό πληθυσμό (391-434), 2. 'Εμμεσες και μακροχρόνιες συνέπειες της πειρατείας στον ελληνικό χώρο (σσ. 436-450), Βιβλιογραφία (σσ.

451-456), Ευρετήριο κυρίων ονο­ μάτων και γεωγραφικών θέσεων (σσ. 461-473). Ο πλούτος των ειδήσεων είναι δεδομένος μέσα στα πλαίσια ενός χρονικού ορίου που καλύπτει περί­ που ενάμιση αιώνα (1390-1538), περίοδος που χαρακτηρίζεται από τους περισσότερους ιστορικούς η πιο σκληρή πριν και μετά την άλω­ ση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Τούρκους. Το Αιγαίο πέφτει κύρια στα χέρια ενός Ασιατικού λαού που οι κατακτητικές του βλέ­ ψεις πρέπει να περάσουν μέσα από πράξεις βίας και φόβου. Έτσι χρη­ σιμοποιήθηκαν οι Τούρκοι πειρα­ τές της Μ. Ασίας, των παραλίων της Βορειοδυτικής Αφρικής, οι φο­ βεροί Μπαρπαρέζοι ή Αλτζερίνοι πειρατές. Οι μέχρι τότε κτήσεις των Βενετών στα νησιά του Αιγαί­ ου και του Ιονίου, η Κρήτη, τα Δωδεκάνησα, η Κύπρος, τα παρά­ λια της Πελοπονήσου δέχθηκαν συ­ χνές επιθέσεις και καταστροφές που οι πληροφορίες έφτασαν μέχρις εμάς με τα σωζόμενα έγγραφα των Βενετικών Αρχείων, τα οποία και αποτελούν την κυριότερη πηγή των ειδήσεών μας. Με κάθε λεπτομέρια αναφέρεται στο σημείωμά της για τις πηγές, επισημαίνοντας τη δυτική προέλευσή τους για τους πρώτους χρόνους της πειρατείας. Αναφέρονται ο F. Τ ririet με το τρί­ τομο έργο του Regestes de delibera­ tions du senat de Venise concernant la Romanie, o Mario Sanuto με τα Diari (58 τόμοι), ο K. Σάθας με τον Σ Τ ' τόμο του των Μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας, Σπ. Λάμπρος με τις Ενθυμήσεις, ήτοι χρονικών σημειωμάτων συλλογή πρώτη στον Ζ ' τόμο του Νέου Ελληνομνήμονα Η εξονυχιστική έρευνα που επιχειρείται στη διακρίβωση των αι­ τίων που προκάλεσαν την πειρα­ τεία, δίνει την ευχέρεια στο μελετη­ τή να επισημάνει με κάθε άνεση τα σημεία εκείνα που θα σταθούν σαν αφετηρία για περαιτέρω μελέτη, με τα επιμέρους θέματα που ανάγον­ ται στην ταραχώδη αυτή περίοδο του ΙΕ ' και στις αρχές του ΙΣ Τ ' αιώνα. Είναι μια περίοδος που οριοθετείται με τις ανακατατάξεις δύο διαφορετικών κόσμων στην επικυριαρχία του Αιγαίου, με τις γνωστές μέχρι σήμερα επιπτώσεις για τον Ελληνισμό. Η συγγραφέας εκθέτοντας με κάθε λεπτομέρεια τις υπάρχουσες ειδήσεις κατόρθωσε να φθάσει σε ασφαλή συμπεράσματα,

και μύθων. Ορίζουν τα αφετηριακά σημεία και προσδιορίζουν τις προοπτικές της εν γένει ποιητικής ανέλιξης.

ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ Ν ΙΚ Ο Υ ΣΠ. ΚΑ ΒΑΛΑ: Περιπέτειες στην έρημο Αθήνα, 1986. Σελ. 164. Για το κίνημα του 1944 στη Μέση Ανατολή έχουν κατά καιρούς γραφτεί πολλά· άλλοτε υπεύθυνα, άλλοτε όχι. Η λογοτεχνία μας έχει αναφερθεί στην περίοδο αυτή μέσα από την κορυφαία μορφή και την αριστουργηματική γραφή του Στρ. Τσίρκα. Και να τώρα, που μια σημαντική μαρτυρία έρχεται να προστεθεί στη γραμματεία τη σχετική μ’ εκείνη την περίοδο. Η μαρτυρία του Νίκου Καββάδα που σαν απλός στρατιώτης έζησε «από μέσα» τα γεγονότα και που μεταφέρει τις ανάλογες εμπειρίες του στο βιβλίο του «Περιπέτειες στην έρημο». Ένα βιβλίο πλούσιο σε άγνωστες πληροφορίες και ενδιαφέρον τόσο για το θέμα του όσο και για τη θαυμαστή αφηγηματική ικανότητα του συγγραφέα. Ο Ν. Σπ. Καββάδας έζησε τα γεγονότα από την αρχή ώς το τέλος και θεώρησε υποχρέωσή του να τα καταγράψει, έστω και αργά. Και έπραξε άριστα. Κύριο μέλημά του, όπως αναφέρει, είναι να τα καταγράψει αμερόληπτα και ανεπηρέαστα αφήνοντας την ιστορία να μιλήσει τελευταία· και βέβαια, η ιστορία έχει σίγουρα ανάγκη από παρόμοιες μαρτυρίες.

ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Δ Η Μ Η Τ ΡΗ Σ ΙΑΤΟ Π ΟΥΛΟΥ: Οι ακόλαστοι. Αθήνα, Εκό. Φιλιππότης, 1986. Σελ. 167 Είναι γνωστή η μεγάλη προσφορά στα Ελληνικά

62/οδηγος για τα αίτια της άνθησης της πει­ ρατείας στην ευρύτερη ελληνική θαλάσσια περιοχή από το 1390 μέ­ χρι το 1540 που συγκροτείται και διοργανώνεται ο στόλος της Οθω­ μανικής Αυτοκρατορίας. Ο Χαϊρεδδίν Βαρβαρόσσας που θα κα­ τορθώσει να επιβάλλει την Οθωμα­ νική κυριαρχία σ’ ολόκληρο το Αι­ γαίο θα εκτοπίσει μεν τους Βένε­ τους, αλλά δε θα σταθεί αρκετό να εξαλείψει αποτελεσματικά την πει­ ρατεία, η οποία και θα εξακολου­ θήσει να ταλαιπωρεί τους νησιώ­ τες. Οι πειρατικές επιδρομές θα αποτελέσουν την τραγικότερη εμπειρία των κατοίκων των νησιών και των παραλίων, οι οποίοι στους-σκοτεινούς αυτούς χρόνους είχαν εγκαταλειφθεί στην τύχη τους, χωρίς κα­ μιά σχεδόν προστασία. Με μόνο τις δικές τους δυνάμεις, προσπαθού­ σαν να επινοήσουν τρόπους άμυ­ νας. Τις περισσότερες φορές εγκαταλείποντας τα σπίτια τους και τις παραλίες, κατέφευγαν στις κορυ­ φές των βουνών, για να κτίσουν τις βίγλες, τα βιγλοστάσια, τις βάρδιες που με τη σειρά τους οι κάτοικοι θα κατασκόπευαν τις κινήσεις των πειρατικών πλοίων και θα ειδοποι­ ούσαν τους άλλους να πάρουν τα κατάλληλα μέτρα. Παρά τις προ­ φυλάξεις αυτές, οι πειρατές κατόρ­ θωναν να τους επιτίθενται αιφνι­ διαστικά, όπου επακολουθούσε η αρπαγή των περιουσιών και το χει­ ρότερο απ’ όλα η αρπαγή των ανδρών, γυναικών και παιδιών που ήταν και η καλύτερη λεία και θα μπορούσε να τους αποφέρει πολλά κέρδη. Στο Β' κεφάλαιο που καταλαμ­ βάνει το μεγαλύτερο μέρος της με­ λέτης, εξετάζει όλες τις μορφές πει­ ρατείας. Οι λαοί ή οι ομάδες που δημιούργησαν τις προϋποθέσεις του φαινομένου περνούν κάτω από το πρίσμα της αδέκαστης ιστορικής αλήθειας. Στα πλαίσια ενός καλομελετημένου σχεδίου οι ορδές των Οθωμανών-Τούρκων που ήδη από το 1390 είχαν πατήσει το πόδι τους στο Αιγαίο με την κατάληψη των Μικρασιατικών παραλίων πάσχι­ ζαν με κάθε τρόπο να γίνουν κυ­ ρίαρχοι εκεί που άλλοτε ήταν οι Βενετοί. Οργανωμένες η μεμονωμέ­ νες επιθέσεις αρχίζουν κυρίως με το σούρουπο, ανάλογα με τις αντι­ δράσεις των κατοίκων. Οι Βυζαν­ τινοί χρονογράφοι πριν από την πτώση του Βυζαντίου, ελάχιστες τληροφορίες μας δίνουν. Τις πε­

ρισσότερες συναντούμε στα περι­ θώρια των εκκλησιαστικών βι­ βλίων, που οι «ενθυμήσεις» των χρόνων αυτών είναι σημαντικές, όπως και στους Δυτικούς συγγρα­ φείς. Τα σκήπτρα της πειρατείας κατέχουν οι Τούρκοι πειρατές, αλ­ λά και εξωμότες χριστιανοί, που, για να επιζήσουν, άλλαξαν την πί­ στη τους. Ανάλογα με την περίστα­ ση ενεργούσαν μόνοι τους ή πιο συχνά οργανωμένοι σε ομάδες και ασκούσαν την πειρατεία για δικό τους όφελος. Αργότερα πολλοί απ’ αυτούς θα υποχρεωθούν από την Πύλη και τα γεγονότα να εντα­ χθούν στον τουρκικό στόλο και να γίνουν διάσημοι για την εποχή τους. Οι πιο ονομαστοί στο τέλος του ΙΕ' και στις αρχές του ΙΣΤ' αιώνα ήταν ο Κεμάλ Ρέις, ο Cambasat Enrichi ή Ricci ή Errichi, ο Καρακασάν, οι αδελφοί Κούρτογλου, ο Καραμαμέθ, ο Moro, ο Σινάν Ρέις και οι αδελφοί Βαρβαρόσσα. Παρακολουθώντας βήμα προς βήμα τις επιθέσεις τους θα διαπι­ στώσει κανείς, εκτός της σκληρότη­ τας και των καταστροφών που προξενούσαν, ότι δεν υπήρξε ελλη­ νική περιοχή που να μην είχε δε­ χθεί τη μανία και τη βαρβαρότητά τους. Στον κύκλο των προσπα­ θειών τους προωθούσαν ακόμη και συνεννοήσεις με τους ίδιους τους Βενετούς αντιπάλους των αντιπά­ λων τους, όπως συνέβη κατά τη διάρκεια του Βενετο-Τουρκικού πολέμου που ασκούσαν πειρατεία με τις ευλογίες του Βενετού αυθέντη της Κέας.1 Στην παράθεση των αλλεπάλληλων ειδήσεων των περι­ στατικών της πειρατείας διαπιστώ­ νουμε τις συχνές και επικίνδυνες επιθέσεις που εδέχοντο τα ελληνι­ κά πλοία και τα παράλια των ελλη­ νικών κτήσεων κατά προτεραιότηΟ Mario Sanuto σαν κύρια πηγή πληροφοριών μας διασώζει γεγο­ νότα και πράγματα που δεν είναι δυνατόν να αμφισβητηθούν ή να αμβλύνουν τις φοβερές εμπειρίες των Ελλήνων της εποχής εκείνης και που σε μας έχουν φθάσει οι ει­ δήσεις αναμιγμένες με θρύλους και παραδόσεις.3 Την ίδια τακτική ακολούθησαν και οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη που μετά την κατάληψη της Ρόδου το 1309, και των άλλων επτά νη­ σιών της Δωδεκανήσου, από νωρίς επιδόθηκαν στην πειρατεία και πολλές φορές περιέθαλψαν πειρα­

τές, όπως μας πληροφορεί επιστο­ λή του Μ. Sanuto της Νάξου προς τον Πάπα το 1329. Την περίοδο αυτή μέχρι το 1522 η δραστηριότη­ τα των ιπποτών στρέφεται κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εκείνοι που δέχονται τις πειρατι­ κές συνέπειες των πειρατών της Ρόδου ήταν οι Τούρκοι και συμπτωματικά οι Έλληνες και Βενε­ τοί. Μάλιστα οι Έλληνες της Δω­ δεκανήσου προστατεύονταν από τους νησιωτικούς πληθυσμούς των Κυκλάδων και των Σποράδων, για­ τί τους θεωρούσαν φυσικούς τους συμμάχους, προστάτες και συνερ­ γάτες τους. Και εδώ οι αδιάψευ­ στες ιστορικές ειδήσεις μας διασώ­ ζουν τα γεγονότα και τις περιπέ­ τειες των εμπορικών πλοίων που ταξίδευαν στο Αιγαίο. Κύριοι του Αρχιπελάγους προσέβαλαν τα διερχόμενα τουρκικά ή τουρκικών συμφερόντων πλοία που μετέφεραν εμπορεύματα. Το «πλιάτσικο» αυτό πολλές φορές δέχονταν και χρι­ στιανικά πλοία. Όπως επισημαίνεται το τάγμα των ιπποτών συνερ­ γαζόταν με όλα τα ύποπτα στοιχεία της Μεσογείου,4 γεγονός που είχε σαν συνέπεια να δέχεται τις συνε­ χείς επιθέσεις των Τούρκων. Τα Μικρασιατικά παράλια σε αντίποινα δέχονταν τις συχνές επι­ θέσεις των ιπποτών, αποκλείονταν τα τουρκικά λιμάνια και δημιουργούνταν εμπόδια στη διεξαγωγή του εμπορίου. Και εδώ η σ. μας παραθέτει κατά χρονολογική σειρά τα γεγονότα που συνθέτουν το χρο­ νικό των πειρατικών επιδρομών, βασισμένο στην πλούσια βιβλιο­ γραφία. Βέβαια η συγγραφέας δεν περιορίζεται στην παράθεση μόνο των πραγματικών γεγονότων, αλλά με την οξυδέρκεια που τη διακρίνει ελέγχει και κριτικάρει τα γεγονότα και τις ειδήσεις που παρουσιάζει. Η τέταρτη παράγραφος του Β' κεφαλαίου παρουσιάζει τη δραστηριοποίηση των χριστιανών πειρα­ τών της Δύσης που η πειρατεία τους μπορεί να ενταχθεί στη γενι­ κότερη πολιτική της εποχής. Η σ. επισημαίνει τις επιπτώσεις που επεκράτησαν στο Αιγαίο και το Ιόνιο πέλαγος μετά την ολοκλήρωση της κατάκτησης του ελληνικού ηπειρωτικού χώρου από τους Οθω­ μανούς, περίπου, το 1460. Το γεγο­ νός αυτό είχε σαν συνέπεια να δημιουργηθεί νέα κατάσταση πραγ­ μάτων που ευνόησε την παρουσία νέων προσώπων, όπως ήταν οι Καταλανοί από τη Σικελία και οι Γε-

οδηγος/63 νουάτες, οι οποίοι δρούσαν κυρίως ως πειρατές. Η πειρατεία βρισκό­ ταν πάντα σε έξαρση σε περιόδους πολέμου των Ευρωπαϊκών κρατών με την Τουρκία. Κύρια πηγή της περιόδου αυτής είναι η τρίτομη ερ­ γασία του F. Tririet,5 όπου ο συγ­ γραφέας μας διασώζει πολύτιμα έγγραφα της Βενετικής περιόδου, όπως και ο Sanuto, και κατά δεύτε­ ρο λόγο, και άλλοι. Παρουσιάζον­ τας η σ. κατά χρονολογική σειρά τα γεγονότα πληροφορείται με κά­ θε λεπτομέρεια ο αναγνώστης, όχι μόνο τα γεγονότα και τις κατα­ στροφές που επέφεραν οι πειρατι­ κές αυτές επιδρομές, αλλά και τις επιπτώσεις που συντελέστηκαν στο ζωτικό χώρο του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους μετά την αλλαγή του Status Quo. Τις εύστοχες πα­ ρατηρήσεις της μπορεί να παρακο­ λουθήσει ο αναγνώστης στις σελί­ δες 183-184 και 190. Προεξάρχουσα μορφή της περιόδου των πειρα­ τικών επιδρομών είναι ο Andrea Doria, το δε χαρακτηριστικό των επιδρομών αυτών είναι η επέκτασή τους και στην Ηπειρωτική Ελλάδα, εκτός των νησιών και της Κύπρου. Την 5 και 6 παράγραφο του Β' κεφαλαίου η σ. αφιερώνει στην πειρατική δράση του τουρκικού και βενετικού στόλου αντίστοιχα. Κύριο χαρακτηριστικό του Βενετι­ κού στόλου ήταν ότι ασκούσε πει­ ρατεία σε περίοδο μόνο πολέμου, ενώ ο τουρκικός στόλος εξαπέλυε συχνά πειρατεία με επιθέσεις σε χριστιανικά πλοία και σε Βενετοκρατούμενες περιοχές. Η πειρατική δράση του τουρκικού στόλου που σε χρονολογική καταγραφή μας παρουσιάζει η σ. μπορεί να θεωρη­ θεί συνέχεια της πειρατείας που ασκούσαν οι μεμονωμένοι πειρα­ τές, αφού εκτός από το κέρδος ακολουθούσαν την ένιαία επεκτα­ τική πολιτική των Οθωμανών. Η δράση των Τούρκων πειρατών, των Τούρκων κουρσάρων και του τουρ­ κικού στόλου ήταν τον περισσότε­ ρο καιρό στενά συνδεδεμένες. Οι κουρσάροι συνοδεύονταν από πα­ λιούς συνεργάτες τους, Τούρκους πειρατές, και έδειχναν τον επιτυχη­ μένο τρόπο ενέργειας στον υπόλοι­ πο τουρκικό στόλο. Στην αναζήτη­ ση κοινών στόχων απέβλεπε οποια­ δήποτε ενέργεια των Οθωμανών πειρατών, δηλ. την αποδυνάμωση των Βενετών και την κατάληψη του ελληνικού χώρου. Ο ι αλλεπάλληλες επιθέσεις που δέχονταν τα χριστιανικά πλοία,

καθιστούσε προβληματική την πα­ ρουσία τους στο Αιγαίο και ενεργούσε αρνητικά στη διεξαγωγή του εμπορίου. Σαν πρώτος ναύαρ­ χος του τουρκικού στόλου αναφέρεται ο Σουλεϋμάν Μπαλτάογλου, Βούλγαρος εξωμότης που έλαβε μέ­ ρος και στην πολιορκία της Κων­ σταντινουπόλεως. Ακολουθούν άλ­ λοι και άλλοι για να εμφανισθεί στο προσκήνιο ο παλαιός πειρατής Χαϊρεδδίν Βαρβαρόσσα και να αναλάβει από το 1534 την αρχηγία του τουρκικού στόλου και να γίνει ο πιο επικίνδυνος και θαρραλέος, σκορπώντας την καταστροφή και τον πανικό παντού. Στην εξιστόρηση των γεγονότων επαναλαμβάνονται ορισμένα περι­ στατικά που αναφέρθηκαν και πα­ ραπάνω, όπως σημειώνει και η σ. γιατί πράγματι συμπίπτουν με τους ίδιους δράστες και τους απώτερους στόχους των Οθωμανών. Και εδώ παρακολουθεί ο αναγνώστης ση­ μαντικά πειρατικά γεγονότα απο­ φασιστικά για το μέλλον των ελλη­ νικών περιοχών. Οι επιθέσεις του Βενετικού στό­ λου πραγματοποιούνται τότε μόνο, όταν η διπλωματική οδός και ο ει­ ρηνικός τρόπος επίλυσης των πραγμάτων ήταν αδύνατος. Η σ. ερευνώντας τις προϋποθέσεις που εδημιούργησαν τις πειρατικές επι­ θέσεις των Βενετών, χωρίς να απο­ σιωπά τα γεγονότα, επισημαίνει την πραγματική τους διάσταση. Παρά το γεγονός, ότι οι Βενετοί πολλές φορές χρησιμοποίησαν την πειρατεία για να τιμωρήσουν τους εχθρούς τους Τούρκους, μας αναφέρεται ότι όταν οι αξιωματούχοι της προέβαιναν σε διαρπαγές ξέ­ νων πλοίων, καταγγέλονταν για να τιμωρηθούν. Και κλείνει το κεφάλαιο με τον ενεργό ρόλο των Ελλήνων στις πει­ ρατείες, όπου βλέπουμε πράγματι, παρά τις μη υπάρχουσες γραπτές μαρτυρίες, ότι πολλοί 'Ελληνες χρησιμοποιήθηκαν ως ναυτικοί πι­ λότοι στις πειρατικές επιδρομές για αρκετό χρονικό διάστημα, αφού μετά την κατάληψη της Κωνσταντι­ νουπόλεως δεν τολμούσαν να ασκήσουν καμιά ιδιαίτερη δραστη­ ριότητα. Γεγονός όμως είναι, ότι πολλές φορές αντέδρασαν στίς επι­ θέσεις των πειρατών και αναγκά­ στηκαν να εξοπλίσουν δικά τους πλοία για ασφάλεια και εξουδετέρωση των πειρατών. Το 1441 οι Γε­ νουάτες έμποροι της Χίου σε συ­ νεργασία με τους 'Ελληνες κατοί-

γράμματα του πεζογράφου, δοκιμιογράφου και κριτικού Δ.Σ. Έτσι, με το παραπάνω βιβλίο επιχειρεί μια ακόμη τομή στη βιβλιογραφία, προσπαθώντας μέσα από ρεαλιστικές βιογραφίες να αποκαλύψει στους αναγνώστες τα μεγάλα ονόματα της ποίησης, της μουσικής και του θεάτρου, που προπορεύτηκαν στο Παγκόσμιο πνεύμα. Η εργασία πολύ επιμελημένη, ακόμη και εκδοτικά, είναι ένας χώρος στον οποίον μπορεί κανείς να εντρυφήσει προκειμένου να γίνει γνώστης της ζωής και του έργου των υπό εξέταση δημιουργών. Στις συντομότατες παρενθέσεις, που σκοπό έχουν την απλή γνωριμία και όχι την εγδοσκόπηση στο έργο τους, κυριότερο είναι το στοιχείο αναζήτησης και ιδιαίτερα αυτών των γιγάντων της τέχνης μέσα απ’ τη ζωή τους, που σε πολλές περιπτώσεις δεν ήταν η... ενδεδειγμένη.

ΜΑ1ΡΗΣ ΤΖΑΝΝΗ: Π οιήματα 1980-83. Αθήνα, Εκό. «Πλέθρον», 1986. Σελ.

73. Τα ποιήματα της Μ.Τ. δεν καταφέρνουν να ολοκληρώσουν την εσωτερική διαμαρτυρία της ποίησης, καθώς βρίσκονται μπροστά στο αδιέξοδο της απλής βίωσης. Πράγματι, οι στίχοι δεν έχουν δουλευτεί με τον ανάλογο τρόπο και έτσι τα κομμάτια του τόμου μοιάζουν απλοϊκά, τόσο στην έμπνευση, όσο και στην εκτέλεση και τη σύνθεσή τους. Βέβαια, υπάρχουν κάποια μέρη που δίνουν εμφανή ποιητικά σημάδια, αλλά και πάλι δεν ανατρέπεται το συνολικό αποτέλεσμα, που όντως δεν εφάπτεται και πολύ σε μια ποίηση προδιαγεγραμμένων αξιώσεων. Με δυο λόγια, η ποιήτρια πρέπει να εργαστεί ακόμη πάρα πολύ, ώστε να

64/οδηγος κους, εξόπλισαν στολίσκο για να αντιμετωπίσουν τις πειρατικές επι­ θέσεις· το 1424 ιδρύθηκε στη Χίο με ίση συμμετοχή ευγενών και πο­ πολάρων Officium Maris για τον ίδιο σκοπό. Παρά τις μεμονωμένες περιπτώ­ σεις πειρατείας από Έλληνες, όπως εξιστορούνται από τη σ., το βέβαιο είναι ότι συστηματική άν­ θιση της πειρατείας δεν παρουσιά­ ζεται κατά τον ΙΕ ' και ΙΣ Τ ' αιώνα. Στους μετέπειτα αιώνες ΙΖ ' και ΙΗ ' έχουμε κάποια έξαρση, που δεν οφείλεται μόνο στο κέρδος, αλλά έχει γενικότερο σκοπό το ξεσήκωμα του λαού ενάντια στον κατακτητή,. όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί η μελετητής. Στο κεφάλαιο: Ποιοι χρηματοδο­ τούσαν την πειρατεία στις ελληνι­ κές θάλασσες, η σ. απαριθμεί οκτώ σημαντικούς παράγοντες που έπαι­ ξαν αποφασιστικό ρόλο στην όλη επιχείρηση, αφού η ύπαρξη των πλοίων και ο εξοπλισμός τους απαιτούσε πολλά χρήματα. Έτσι αναφέρονται: 1) Ο Μάγιστρος της Ρόδου, 2) Οι Τούρκοι διοικητές των παραλιακών περιοχών, 3) Οι ισχυροί πασάδες στην Κωνσταντι­ νούπολη, 4) Ο ι Βενετοί διοικητές μικρών και απομακρυσμένων ελλη­ νικών νησιών, όπως οι Retor της Σκύρου και Σκιάθου, 5) Οι ναυτι­ κές πόλεις της νότιας Ιταλίας, 6) Ξένοι χριστιανοί αξιωματούχοι, 7) Οι Γατελούζοι της Λέσβου και οι Τόκκοι της Κεφαλλονιάς και 8) Σε περιόδους πολέμου ο Πάπας και ο αυτοκράτορας Κάρολος Ε ' και ο Σουλτάνος. Αφού μας απαριθμεί σχετικά περιστατικά κλείνει το θέ­ μα επισημαίνοντας τους σκοπούς της χρηματοδότησης. Πρόθεση της κ. Κραντονέλλη εί­ ναι να διαφωτίσει με κάθε λεπτο­ μέρεια, αλλά και σαφήνεια όλες τις πτυχές του θέματος, και αυτό το πέτυχε με τον καλύτερο τρόπο. Στα κεφάλαια που ακολουθούν εξετά­ ζονται καυτά γεγονότα του φαινο­ μένου Πειρατεία, που ο μελετητής πρέπει να εκτιμήσει σαν ξεχωριστή προσφορά στην ιστορική έρευνα και σαν καινοτομία σημαντική της συγγραφέως. Η συγγραφέας εκτός από τον τε­ ράστιο μόχθο της αναζήτησης των ειδήσεων, προχωρεί ακόμη πε­ ρισσότερο ερμηνεύοντας και σταθ­ μίζοντας τα γεγονότα. Εξετάζον­ τας τη στάση της Βενετικής Δημο­ κρατίας απέναντι στην πειρατεία και ιδιαίτερα τους Τούρκους πει­

ρατές, τη χαρακτηρίζει κοντόφθαλ­ μη. Μέλημα της ναυτικής πολιτικής της Βενετίας ήταν η άμεση εξυπη­ ρέτηση των εμπορικών της συμφε­ ρόντων και όχι η μακροχρόνια εξα­ σφάλιση της ελεύθερης ναυσι­ πλοΐας του Ανατολικού Αιγαίου. Επισημαίνοντας τις αδυναμίες, εν­ δογενείς και πραγματικές, εκθέτει με κάθε σαφήνεια τους λόγους για τους οποίους η Βενετική Δημοκρα­ τία δεν κατόρθωσε να καταπολεμή­ σει αποτελεσματικά την Πειρατεία. Επιγραμματικά αποφαίνεται η σ. όταν μας λέει: «Η Βενετική Δημο­ κρατία δεν μπορούσε και μέχρι ένα σημείο δεν ήθελε να προσβάλει ει­ δικά τους Τούρκους πειρατές. Στό­ χος της ανατολικής πολιτικής της ήταν η διασφάλιση του εμπορίου της με τα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου, που ανήκαν στην Οθω­ μανική αυτοκρατορία. Η Οθωμανι­ κή όμως ναυτική δύναμη, όπως ήδη αποδείξαμε, στηριζόταν άμεσα και έμμεσα στο δυναμικό των Τούρκων πειρατών, που ουσιαστικά προστα­ τεύονταν από την Πύλη. Μ ια ριζι­ κή εκκαθάριση της ελληνικής θα­ λάσσιας περιοχής από τους Τούρ­ κους πειρατές θα έφερνε τελικά αν­ τιμέτωπες τις δύο δυνάμεις, τη Βε­ νετία και την Οθωμανική Αυτο­ κρατορία. Η Βενετία γνώριζε ότι η σύγκρουση αυτή θα ήταν κατα­ στροφική για τα συμφέροντά της». Πέρα απ’ αυτό όμως οι Βενετικές αρχές δεν έμειναν με σταυρωμένα τα χέρια, όπως με κάθε λεπτομέ­ ρεια μας εκθέτει η σ. παρουσιάζον­ τας τα αλλεπάλληλα γεγονότα όυγκρούσεων των βενετικών αρχών και καταδιώξεων των πειρατών σε όλο αυτό το διάστημα. Ένα είναι το βέβαιο, ότι η στάση της Βενε­ τίας για εκατόν πενήντα χρόνια (1390-1538) απέναντι στα περιστα­ τικά της πειρατείας συνετέλεσε στις οργανωμένες ή μεμονωμένες πειρα­ τικές επιθέσεις. Αντίθετα η στάση του τουρκικού κράτους απέναντι στην πειρατεία δεν ήταν ξεκαθαρισμένη. Για την καταστολή της πειρατείας από τους χριστιανούς της Δύσης και μάλιστα σε καιρούς ειρήνης ζητούσαν και τη συμπαράσταση του βενετικού κράτους, ενώ δεν γινόταν το ίδιο για τους Τούρκους πειρατές. Οι Τούρκοι δρούσαν ανενόχλητοι, και πολλές φορές τους υπέθαλπταν. Τότε μόνο τους καταπολεμούσαν, όταν η δράση τους γινόταν υπερβο­ λικά ανεξάρτητη και εξυπηρετούσε αποκλειστικά τα προσωπικά τους

συμφέροντα και όχι το γενικότερο συμφέρον της Οθωμανικής αυτο­ κρατορίας και τη φθορά των αντι­ πάλων. Αναφέρονται μεμονωμένα γεγονότα καταδίωξης πειρατών κατά τους πρώτους χρόνους. Και εδώ, όπως μας πληροφορεί η σ., η πολιτική δεν ήταν ενιαία. Η κατα­ πολέμηση των πειρατών εξαρτώνταν από τις διαθέσεις των κατά καιρούς σουλτάνων. Το βέβαιο ήταν ότι η ευνοϊκή στάση του τουρ­ κικού κράτους απέναντι στους πει­ ρατές εξασθενούσε τους αντιπά­ λους και ευνοούσε την εξάπλωση των Τούρκων. Το Σ Τ ' κεφάλαιο, αποσκοπεί στην επισήμανση των αντικειμένων της πειρατείας και το ύψος των πειρατικών κερδών. Και εδώ η σ. μετά από επισταμένη έρευνα κατέ­ ληξε σε ασφαλή και πραγματικά συμπεράσματα, συμπεράσματα που προβάλλουν μέσα από αδιάσειστες πηγές. Τα λιγοστά, αλλά αντιπρο­ σωπευτικά γεγονότα μιλούν εύ­ γλωττα. Η δίψα του κέρδους και η απόκτηση περισσοτέρων κερδών, ήταν ο κύριος παράγοντας της πει­ ρατείας που καταταλαιπώρησε για αρκετούς αιώνες τους κατοίκους των ελληνικών περιοχών. Η σειρά προτίμησης τον ΙΕ ' και ΣΤ ' αιώνα ήταν: τα χρήματα, ο χρυσός, οι πο­ λύτιμοι λίθοι, οι άνθρωποι, τα εμ­ πορεύματα, τα πλοία, τα ζώα και οι σοδειές. Με τα γεγονότα που περιγράφονται διαπιστώνουμε ότι η προτίμηση των πειρατών στρεφό­ ταν στην αρπαγή πραγμάτων που η μεταφορά τους ήταν εύκολη για να μπορούν με άνεση να απαλλαγούν απ’ αυτά πουλώντας τα. Το μέγε­ θος των κερδών ήταν μεγάλο, γι’ αυτό και υπήρχε ο μεγάλος αντα­ γωνισμός των εξοπλισμών των πει­ ρατών και από μέρους των Τούρ­ κων και από μέρους των Χριστια­ νών αξιωματούχων. Έχουμε πλη­ ροφορίες για εμπορεύματα αξίας ογδόντα δουκάτων και εμπορεύμα­ τα αξίας 9000 δουκάτων.6 Και εδώ σαν κύρια και βασική πηγή των πληροφοριών της σ. είναι ο Μ. Sanuto. Η περαιτέρω έρευνα πιστεύω ότι θα δώσει και άλλα στοιχεία ως προς τα κέρδη των πειρατών. Δεν ήταν δυνατόν η έρευνα της κ. Κραντονέλλη να μην περιστρε­ φόταν και στα πλοία που χρησιμο­ ποιούσαν οι πειρατές. Ό χι μόνο αφιερώνει ιδιαίτερο κεφάλαιο, όπου με κάθε λεπτομέρεια περιγράφονται τα είδη των πλοίων που χρησιμοποιούσαν, αλλά για άμεσό-

οδηγος/65 τερη εποπτεία του αναγνώστη πα­ ρουσιάζονται σκίτσα από τα συνηθέστερα πλοία που χρησιμοποιού­ νται, όπως η ελαφρά πολεμική γαλέρα και η φούστα ή γαλιότα. Οι τύποι των πλοίων της πειρατείας, όπως μας παραδίδονται από τα κείμενα των πηγών ήταν: ελαφρές γαλέρες, φούστες, γαλιότες, μπριγκαντίνια, γαλλιόνια, κόκες, πινάτσες, νάβες, μπάρτσες και καραβέλλες. Με άνεση μπορεί να παρακο­ λουθήσει κανείς τις ειδήσεις, αλλά και τις περιγραφές γύρω από την εξέλιξη των πλοίων και την επάν­ δρωσή τους, καθώς και τη χρήση τους κατά κατηγορίες πειρατών και τρόπους δράσης τους. Τα Diari του Mario Sanuto που σαν κύρια πηγή χρησιμοποιεί η σ., παρά τις λεπτομέρειες των περιγραφών, ελάχιστες πληροφορίες μας δίνουν για την κατασκευή των πειρατικών πλοίων, χριστιανικών και τουρκι­ κών. Το κεφάλαιο που ακολουθεί: τα σημεία ενέδρας και οι σταθμοί του μεταπρατικού εμπορίου των πειρατών μας δίνει την ευχέρεια να παρακολουθήσουμε τους εφευρετι­ κούς τρόπους με τους οποίους οι πειρατές είχαν οργανώσει τις επι­ χειρήσεις τους στον ερύτερο θα­ λάσσιο χώρο της Μεσογείου. Πα­ ρόλο που οι θέσεις ενέδρας και οι σταθμοί του μεταπρατικού εμπο­ ρίου των πειρατών δεν ήταν πάντο­ τε οι ίδιοι, αλλά με την πάροδο του χρόνου έχαναν τη στρατηγική τους σημασία, με βεβαιότητα γνωρίζου­ με σήμερα τα στρατηγικά τους ση­ μεία. Ο χάρτης που είναι ενσωμα­ τωμένος μεταξύ των σελίδων 384385 μας παρουσιάζει κατά τον πιο εύγλωττο τρόπο τα σημεία ενέδρας και τις θέσεις του μεταπρατικού εμπορίου των πειρατών στον Ελλη­ νικό θαλάσσιο χώρο. Πλούσιο σε περιγραφές και γεγονότα και το κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνει τις μαρτυρίες εκείνες που διαγράφουν το ζοφερό μέλλον του ελληνικού χώρου, μετά τις συνεχείς ανακατα­ τάξεις που επικρατούν στο Αιγαίο. Εκείνο που αποκομίζει κανείς από την επαφή του με τις περιγραφές και το άφθονο υλικό είναι η πλού­ σια γνώση πάνω σε καίρια γεγονό­ τα, γεγονότα που έπαιξαν αποφα­ σιστικό ρόλο και έδωσαν μια δια­ φορετική διάσταση στον ιστορικό χώρο. Η πειρατική μανία του ΙΕ ' και ΙΣ Τ ' αιώνα είχε σαν συνέπεια τις δημογραφικές, κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές του ελληνικού στοιχείου, την ερήμωση των περιο­

χών και την εξαθλίωση της ζωής των κατοίκων, με τις μαζικές μετα­ ναστεύσεις και τον εξισλαμισμό των χριστιανών. Στο τελευταίο κεφάλαιο που αποτελεί και το επιστέγασμα της όλης έρευνας της μελέτης της συγγραφέως, δίνει κατά τον εναργέ­ στερο τρόπο τις άμεσες και έμμεσες συνέπειες που προκάλεσαν οι πει­ ρατικές επιδρομές στον Ελληνικό χώρο και τις βαθύτερες αλλαγές που σημειώθηκαν στο χαρακτήρα και τον τρόπο ζωής των Ελλήνων. Τα αποτελέσματα της πειρατείας, όπως πολύ ορθά τοποθετούνται: 1) 'Αμεσες συνέπειες για τον ελληνικό πληθυσμό και 2) 'Εμμεσες και μα­ κροχρόνιες συνέπειες της πειρα­ τείας στον ελληνικό χώρο, ολοκλη­ ρώνουν την πληρότητα επιστημονι­ κής έρευνας που συντελέστηκε στην παρουσίαση του θέματος. Η βι­ βλιογραφική ενημέρωση της συγγραφέως επάνω στα προβλήματα που θίγει, ομολογουμένως προκαλεί το θαυμασμό. Η πληρότητα των ειδήσεων που με κάθε λεπτομέρεια περιγράφονται, πιστεύω πως δη­ μιουργούν τις προϋποθέσεις να προκόψουν στο μέλλον πολλές άλ­ λες επιμέρους εργασίες, που απλώς θα ευρύνουν την έρευνα, αφού τις βάσεις έχει θέσει με πληρότητα η κ. Κραντονέλη. Η άνεση και η ευστο­ χία με την οποία κινείται στο θέμα της η σ. της δίνει τη δυνατότητα να καταλήξει σε σωστά και ασφαλή συμπεράσματα. Επειδή είναι πράγ­ ματι αδύνατο να σταχυολογήσουμε έστω και μερικές θέσεις από την έρευνα των πολύτιμων αυτών κε­ φαλαίων, θα αρκεσθούμε επιγραμ­ ματικά να παρουσιάσουμε αυτού­ σιες τις θέσεις που σαν ανακεφα­ λαίωση παρουσιάζονται στην 450 σελίδα του βιβλίου και που αποτε­ λούν πεποίθηση των ιστορικών της Τουρκοκρατίας. «Η ένταση των πειρατικών επι­ δρομών συνέπεσε με την τουρκική κατάκτηση του ελληνικού χώρου, τη σκληρή καταπίεση των πληθυ­ σμών αλλά και την αλλαγή στην ισορροπία των δυνάμεων στην ανατολική Μεσόγειο. Άμεσα και έμμεσα η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν η μόνη κερδι­ σμένη από την άσκηση της πειρα­ τείας στις ελληνικές θάλασσες, του­ λάχιστον στην περίοδο αυτή της εξέλιξής της σε παγκόσμια ηγετική δύναμη. Άμεσα, γιατί οι ίδιοι οι Τούρκοι πειρατές υπήρξαν τα στε­ λέχη του τουρκικού στόλου σε όλες

πετύχει ένα θετικό εξαγόμενο, που θα της έδινε το δικαίωμα να διεκδικήσει μια θέση στα σύγχρονα ποιητικά πράγματα.

ΤΑΣΟΥ ΚΑΠΕΡΝΑΡΟΥ: Αχελδαμιά. Αθήνα, Εχδ. «Ηριδανός», 1987. Σελ. 55. Είναι κάτι παραπάνω από εμφανές στην παρούσα ποιητική συλλογή, η προσπάθεια να αφεθεί προς το κενό μια «αναρχοθεολογική» όσο και ανάλαφρη αίσθηση πραγμάτων και ιδεών. Και κάτω απ’ αυτό το πρίσμα γεννιέται ένα μίγμα από διαφορετικά ποιήματα, που στοχεύουν πάντα στον παραπάνω σκοπό, έχοντας εκπληρώσει τη βασική λειτουργία τους λίγα λεπτά μετά την ανάγνωση. Με άλλα λόγια οι στίχοι της συλλογής «Ακελδαμιά» μένουν μετέωροι, χωρίς να πληρώνουν ουσιώδεις επιταγές της ποίησης. Μοιάζουν περισσότερο με παιγνίδι, πράγμα το οποίο ο δημιουργός δεν αποκλείει' καθόλου, προκειμένου να παρουσιάσει έναν κάποιο νεωτερισμό, που στο τέλος αποβαίνει σε βάρος της μυστικοπάθειας και της εσωτερικότητας. Είναι μια ποίηση που θα κινηθεί περισσότερο σε νοητικό παρά σε ψυχικό ορίζοντα και έτσι καταστρατηγείται ένα αναφαίρετο δικαίωμα της τέχνης.

ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

66/οδηγος τις πολεμικές εξορμήσεις του προς τη Δύση αλλά και την κατάκτηση της ανατολικής Μεσογείου. Έμμε­ σα, γιατί η άσκηση της πειρατείας από τους ανεξάρτητους Τούρκους πειρατές έβλαπτε το εμπόριο των δυτικών κρατών, των ιταλικών πό­ λεων και εξασθενούσε την πολιτική ισχύ της συγκυριάρχου στις θάλασ­ σες Βενετίας. Ο ι Τούρκοι πειρατές με τη δράση τους αποκάλυψαν την αδυναμία της βενετικής δημοκρα­ τίας να διατηρήσει την κυριαρχία της στις ελληνικές θάλασσες και έμμεσα προέτρεψαν το σουλτάνο Σουλεϋμάν και τον Χαϊρεδδίν Βαρβαρόσσα να μετατρέψουν το Α ι­ γαίο πέλαγος σε θάλασσα τουρκική με την κατάληψη των Σποράδων, των Κυκλάδων και των νησιών του Σαρωνικού κόλπου». Ακολουθεί η πλούσια βιλιογραφία Α ' Πηγές και Β' Βοηθήματα, η

περίληψη αγγλικά και το Ευρετή­ ριο. Ελάχιστες εικόνες στολίζουν το έργο, αλλά η συγγραφέας μερίμνησε με τη βοήθεια της Σοφίας Παρασκευοπούλου να μας χαρίσει δύο πολύτιμους πίνακες συχνότη­ τας κρουσμάτων Πειρατείας στον ελληνικό θαλάσσιο χώρο σε συγκε­ κριμένα σημεία ενέδρας (13901536) και πίνακα συχνότητας κρου­ σμάτων πειρατείας σε βάρος ελλη­ νικών περιοχών και πλοίων. Αρκέστηκα πράγματι σε μια σκε­ λετωμένη παρουσίαση του πολύτι­ μου αυτού έργου, γιατί είναι αδύ­ νατο, όπως καταλαβαίνει ο ανα­ γνώστης, να υπεισέλθει κανείς σε λεπτομέρειες και σε συζήτηση των προβλημάτων που ανακύπτουν για το μεγάλο θέμα της Πειρατείας. Άλλωστε ποιος είναι δυνατόν να παρακολουθήσει το συλλεκτικό πλούτο των ειδήσεων που παρου­

σίασε η συγγραφέας. Θα έλεγε κά­ ποιος χωρίς υπερβολή ότι θα χρειαζόταν πάρα πολλές σελίδες και ανάλογο χρόνο έρευνας για να προσεγγίσει μία προς μία τις θέσεις και να κάνει την ίδια περιπλάνηση στους αιώνες και τον πλούτο των πηγών και των ειδήσεων.

ΝΙΚ. Λ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ 1. Του έργου, σσ. 57-58 2. ό.π., σσ. 80-83 3. Στέφανου Δ. Ήμελλου, Η περί Πει­ ρατών λαϊκή Παράόοσις, Εν Αθήναις 1968 4. Του έργου σ. 139.

5. Tririet F., Regestes de delidcrations du senat de Venise concernant la Romanie, Παρίσι, 1958-1961, τ. A' 1329-1399, τ. Β' 1400-1430, τ. Γ' 1431-1463 6. Του έργου, σ. 330.

εξανθρωπισμός της Επιστήμης CHARLES COULSTON GILLISPIE: Σ την κόψη της αλήθειας. (Η εξέλιξη των επιστημονικών ιδεών από το Γαλιλαίο ώς τον Einstein). Μετάφραση: Δημοσθένης Κονρτο6ικ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1986. Σελ. 510.

Είναι γνωστή σε όλους - τουλάχιστο σε όσους διαβάζουν - η μεγάλη προσφορά του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τρα­ πέζης στην έκδοση και κυκλοφορία βιβλίων με ιδιαίτερη βαρύτητα και σε χαμηλές - σχετικά - τιμές. Όμως, φυσικά, δεν είναι η τιμή αυτή που κάνει ένα βιβλίο αγαπητό στο κοινό, αλλά η αξία, το περιεχόμενό του. Το έργο αυτό του C.C. Gillispie ανήκει στα λίγα εκείνα βιβλία που οδηγούν τον αναγνώστη μέσα στη μαγεία της επιστήμης με μεγάλη συγκατάβαση από μέρους του. Και αυτό συμβαίνει όχι επειδή η ιστο­ ρία της Επιστήμης είναι από μόνη της φοβερά ενδιαφέρουσα αλλά επειδή, και κυρίως αυτό, αποτελεί την καταγραφή μιας πορείας, πολ­ λές φορές βασανιστικής. Και βέ­ βαια, την πορεία αυτή οριοθετούν οι άνθρωποι, αυτοί που βίωσαν

την επιστήμη και ανέπτυξαν όλες εκείνες τις θεωρίες, τις συγκρού­ σεις. τα πειράματα, τα σφάλματά της. Θα μπορούσε να αντιπροτείνει κάποιος ότι η διάσταση της Επι­ στήμης είναι ακριβώς αυτή η απο­ στασιοποίηση του ανθρώπινου πα­ ράγοντα από το πειραματικό προ­ τσές, όμως μια τέτοια διάσταση εί­ ναι λανθασμένη. Η παρουσία του φαινομένου είναι μια στατική θέα­ ση που «καλείται» ο επιστήμονας

να αναλύσει· από το σημείο αυτό αρχίζει η Επιστήμη, δηλαδή η ανά­ λυση, ο πειραματισμός, το συμπέ­ ρασμά της έρευνας και η διατύπω­ σή του και η επιβολή στην ανθρώ­ πινη κοινωνία. Γιατί μεγάλο τμήμα της επιστήμης και της ιστορίας της αποτελούν αυτές ακριβώς οι συγ­ κρούσεις των επιστημόνων που προσπαθούν να καθιερώσουν και να κάνουν αποδεκτές τις ανακαλύ­ ψεις τους από την επιστημονική ομάδα. Είναι μια ψυχοφθόρος προσπάθεια και αρκετές φορές εξοντωτική και βιολογικά, αφού στο βωμό της Αλήθειας πολλοί επι­ στήμονες αφιέρωσαν τη ζωή τους. Ήδη έχουμε αντιληφθεί ότι η ιστορία της Επιστήμης είναι ιστο­ ρία των ανθρώπων της Επιστήμης και αυτό το δρόμο διάλεξε ο Gilli-

οδηγος/67 spie στο έργο του. Αναλύει, περι­ γράφει τις βιωματικές εμπειρίες όλων αυτών που άφησαν έντονη τη σφραγίδα στην εξέλιξη της επιστή­ μης τα τελευταία 500 χρόνια, ευαι­ σθητοποιώντας τον αναγνώστη στις τραυματικές εμπειρίες αυτής της μακρόχρονης προσπάθειας. Όμως, ας μην υποθέσει ο αναγνώστης ότι έχουμε να κάνουμε με μια ταξινο­ μημένη βιογραφία- κάτι τέτοιο θα ήταν άδικο για το θαυμάσιο αυτό έργο που κατορθώνει να αγγίξει πολλές φορές τα όρια της λογοτε­ χνικής έξαρσης, αφού ο συγγρα­ φέας μετουσιώνει το ανθρώπινο δράμα του επιστήμονα σε μια δια­ χρονική κατάθεση. Έτσι, η έμ­ πνευση πλαισιώνεται από τη φαν­ τασία, ο πόνος από τον πόθο, η απόδειξη από τις αναστολές, η αποδοχή από την τιμωρία, αποκα­ λύπτοντας σιγά σιγά την ερωτική σχέση μεταξύ του ερευνητή και του αντικειμένου της έρευνάς του. Πα­ ράλληλα, είναι μια διεισδυτική μα­ τιά στα όρια των επιστημονικών αναζητήσεων που πολλές φορές αγγίζει τα όρια μιας τραγωδίας: αυτής του ανθρώπου με τον εαυτό του. Και τούτο συμβαίνει πολύ φυ­ σικά αφού κανείς δεν είναι σίγου­ ρος γι’ αυτό που προσπαθεί να αποδείξει, ενώ είναι βέβαιος γι’ αυτό που δεν έχει αποδείξει. Αυτό το αμφίδρομο των συναισθηματι­ κών καταστάσεων σφραγίζει την πορεία του επιστημονικού κόσμου και είναι έντονα τραγικό, αφού η τραυματική εμπειρία είναι πολλές φορές έντονη και δεν απαλύνεται από τίποτα. Γιατί ποια αξία έχει για τον κάθε επιστήμονα η μετά θάνατο αποδοχή της άποψής του, εάν όσο ζούσε η κατεστημένη άπο­ ψη την έχει κυνηγήσει ή τον έχει εξοβελίσει; Ποιος θα αναπληρώσει την πίκρα του και την απογοήτευ­ σή του; Αν πέθανε χωρίς να γνωρί­ ζει ότι άλλαξε την πορεία της Αν­ θρωπότητας; αν άγγιξε τα όρια της Δημιουργίας και δεν το κατάλαβε; Έχουμε λοιπόν μια παράλληλη διπλή πορεία· από τη μια την εξέ­ λιξη της Επιστήμης στους διάφο­ ρους τομείς του επιστητού και από την άλλη την ανθρώπινη παρουσία, συμμετοχή, έρευνα και θυσία στο βωμό της Επιστήμης. Και αυτή η παράλληλη καταγραφή έχει μια μυ­ στική γοητεία, αυτή που ασκείται όταν κάποιος κοιτά, χωρίς να τον αντιλαμβάνονται, τις γενεσιουργές αιτίες μιας μοναδικής προσπά­ θειας.

Πρέπει να πω εδώ ότι αυτά συμ­ βαίνουν και χάρη -στη μετάφραση του Δ. Κούρτοβικ, που είναι κατα­ πληκτική για ένα τόσο δύσκολο βι­ βλίο. Λογοτεχνικό και επιστημονι­ κό ταυτόχρονα. Η μετάφραση πέ­ τυχε να δώσει όλα τα αντιπροσω­ πευτικά στοιχεία του έργου και να συλλάβει τον ψυχισμό του συγγρα­ φέα στον ίδιο βαθμό που αυτός συ­ νέλαβε την ανθρώπινη «εκδοχή» στην επιστημονική διαδικασία και εξέλιξη. Και στο σημείο αυτό γίνε­ ται φανερή η συμβολή της επιστή­ μης στις ανθρωπιστικές μελέτες, αφού η ιστορία της επιστήμης κα­ λείται να γίνει η γέφυρα ανάμεσα στους δυο αυτούς τομείς, και να μετεξελιχθεί σε ένα ανύπαρκτο πε­ δίο έρευνας. Πολύ σωστά είχε πει ο Herbert Butterfield: «δεν αρκεί να κατανοήσουμε τον Γαλιλαίο από τη σκοπιά του 20ου αιώνα ή να τον ερμηνεύσουμε με βάση σύγχρονους όρους: το έργο του μπορούμε να το καταλάβουμε μόνο αν γνωρίζουμε μερικά πράγματα για το σύστημα που καταπολεμούσε, και μάλιστα, πράγματα πέρα από το τί έλεγαν γι’ αυτό οι πολέμιοι του παλαιότερου συστήματος. Σε κάθε περίπτω­ ση, υπάρχει ανάγκη όχι μόνο να περιγράφουμε και να εξηγήσουμε τις ανακαλύψεις, αλλά επίσης να διερευνήσουμε βαθύτερα τις ιστο­ ρικές και να γνωρίσουμε κάπως το αλληλένδετο των γεγονότων, όπως και να καταβάλουμε κάθε προσπά­ θεια για να κατανοήσουμε ανθρώ­ πους που η νοοτροπία τους διέφερε από τη δική μας».* Επιστημονική ιδιοφυία, μεγα­

λειώδης ενατένιση του μικρόκοσμου ή του μακρόκοσμου, αγώνας για την επιβίωση της επιστημονι­ κής απόδειξης, προσωπικό μεγα­ λείο και δράμα, μια τραγική και φωτισμένη πορεία μέσα στο χώρο και το χρόνο. Πολλοί έχουν ανα­ ρωτηθεί συχνά: Τ ι θα ήταν η Ανα­ γέννηση χωρίς τον Μεσαίωνα; Αλ­ λά όμως δεν αναρωτήθηκαν τί θα είχε συμβεί αν η Αναγέννηση δεν είχε εστιάσει το φακό της έρευνας πάνω στον άνθρωπο πρώτα και με­ τά στο σύμπαν του, για να μας δώ­ σει αυτή την υπέροχη φιλοσοφική στάση απέναντι στον άνθρωπο, που υπήρξε η αφετηρία του Ουμανισμού. Γιατί αν: Μεσαίωνας υπήρξε ερήμην του Ανθρώπου, η Αναγέννηση στηρίχθηκε πάνω του· και βέβαια, διαβλέπει κανείς τα πρώτα σπέρματα μιας αμφισβήτη­ σης που απλώθηκε σ’ όλες τις όψεις ζωής, από τις τέχνες έως και τις επιστήμες. Έχουμε, λοιπόν, να κά­ νουμε με_μια επανατοποθέτηση του κοινωνικού και κοσμολογικού προ­ τσές, μιας διαδικασίας που από το χαοτικό άγνωστο θα οδηγήσει στο έκπαγλο φως της καθάριας επιστή­ μης, της απαλλαγμένης από τις φο­ βίες του παρελθόντος. (Τώρα τις φοβίες της, τις δημιουργεί η ίδια!). Συνιστώ το βιβλίο αυτό ιδιαίτε­ ρα. * Herbert Butterfield: «Η καταγωγή της σύγχρονης επιστήμης (1300-1800).

M.L.E.T., Αθήνα, 1983.

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΖΟΣ

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μπαλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέιμς Τζόυς (No 62) Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Άγιον Όρος (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μικρασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.Π. Καβάφης (No 78) Χ.Λ. Μπόρχες (No 79) Μίλαν Κούντερα (No 80) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μπορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμας Μαν (No 90) Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μπαρτ (No 93) Παιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λαπαθιώτης (No 95) Εμμανουήλ Ροίδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μακρυγιάννης (No 101) Λουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) / Τέλλος Άγρας (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καίρης (No 106) Αρχαία λυρική ποίηση (No 107) Περό. Γκριμ. Άντερσεν (No 108) Έρμαν Έσσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έντγκαρ Άλαν Πόε (No 112)

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΟΕΩΡΗΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Φύσης Κόντογλου (No 113) Φιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κυπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκώ (No 125) Ζακ Λακάν (No 126) Ζαν-Πωλ Σαρτρ (No 127) Θεσσαλονίκη (No 128) Βυζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130) Ντοστογιέφσκι (No 131) Ντ. X. Λώρενς (No 132) Τ.Σ. Έλιοτ (No 133) Μαργκερίτ Ντυράς (No 134) Αριστοτέλης (No 135) Σιμόν ντε Μπωβουάρ (No 136) Γιώργος Θεοτοκάς (No 137) Φ.Σ. Φιτζέραλντ (No 138) Τένεση Ουίλιαμς (No 139) Ανδρέας Κάλβος (No 140) Φουτουρισμός (No 141) Γιώργος Σεφέρης (No 142) Γκυστάβ Φλωμπέρ (No 143) Γλωσσολογία (No 144) Ουμπέρτο Έκο (No 145) Βιβλίο και στρατός (No 146) Αλέξανδρος Δουμάς (No 147) Βιβλία για το καλοκαίρι (No 148) Άγκαθα Κρίστι (No 149) Φρόυντ (No 150) Αντονέν Αρτώ (No 151) Όσκαρ Ουάιλντ (No 152) Βιρτζίνια Γουλφ (No 153) Γ.Β. Γκαίτε (No 154) Αυτοβιογραφία (No 155) Μετάφραση (No 156) Κώστας Καρυωτάκης (No 157) Κλωντ Αεβί-Στρως (No 158) Έρνεστ Χεμινγουέη (No 159) Ζαν Κοκτώ (No 160) Μάρτιν Χάιντεγκερ (No 161) Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (No 162) Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία (No 163) Σύγχρονοι Αγγλόφωνοι Φιλέλληνες (No 164) Αλέξανδρος ΙΙαπαδιαμάντης (No 165) Παναγής Λεκατσάς (No 166) Αίσωπος (No 167) Λουί Λραγκόν (No 168) Αντόν Τσέχωφ (No 169)

συν εν τευξη/6 9

Συνέντευξη με τον Παντελή Πρεβελάκη* ---------

Θα ’θελα να ανήκω στην αντικειμενική λογοτεχνία Πρωτοεμφανιστήκατε γύρω στα 1930, νο­ μίζω. Είστε λοιπόν ένας από τους συγγρα­ φείς αυτής της περίφημης γενιάς του ’30. Νιώθετε κάποια συγγένεια με τον κόσμο του περιοδικού «Νέα Γράμματα», ή πι­ στεύετε πως κατ’ αρχήν ανήκετε στο νησί σας, την Κρήτη; Μήπως συνεχίσατε πε­ ρισσότερο την παράδοση της Κρήτης;

Είμαστε αγρότες· εγώ έζησα στην ύπαιθρο. Είχα κάποιο χτήμα με ελιές κι αμπέλια, κι αυτό ση­ μαίνει πως έζησα σαν αγρότης.

Αρχικά συνεργάστηκα μ’ αυτό το περιοδικό, τα «Νέα Γράμματα», για κάποιο διάστημα. Έπειτα όμως, είχα συνείδηση πως ανήκα σ’ ένα άλλο κλίμα. Εκείνη την εποχή υπήρχε μια διαφορά, νομίζω. Ένα άλλο κλίμα ανθρώπων πιο λαϊκών· ανήκα περισσότερο στην ύπαιθρο παρά στην πό­ λη, στην πρωτεύουσα. Ενώ ο κόσμος αυτού του περιοδικού ήσαν όλοι τους άνθρωποι της πόλης.

Με τουριστική διάθεση, δίχως να το λέω υποτι­ μητικά. Να πάνε στα νησιά για να ’χουν την ευ­ χαρίστηση να κάνουν μπάνιο και τα συναφή. Να κάνουν τουρισμό, δηλαδή. Η δική μου πρώτη επαφή με τη φύση ήταν εντελώς διαφορετική, ήταν φυσική.

Τι ακριβώς εννοείτε μ’ αυτή τη λέξη «λαϊ­ κός»; Γιατί υπάρχουν πολλές έννοιες αυ­ τής της λέξης.

Βλέπω, ωστόσο, πως κι αυτοί είχαν μια τάση να πάνε προς την ύπαιθρο, προς τη Φύση. Ίσως μ’ ένα διαφορετικό.τρόπο απ’ ότι εσείς.

Νομίζω πως κι ο Καζαντζάκης άνοιξε έναν άλλο δρόμο στην κρητική λογοτε­ χνία. Είναι αστείο, μα ο Καζαντζάκης ακολουθεί τις

* Η συνέντευξη δόθηκε τον Ιούνη του '85 για την Ολλανδική Ραδιοφωνία - χωρίς να μεταδοθεί τελικά - στην κ. Ανδριέττα Στάθη-Schoorel. Την ευχαριστούμε που μας την παραχώρησε.

70/σ υ νεν τευξη δικές μου εμπειρίες, δεν προηγείται. Γιατί ο Κ. ήταν τόσο απορροφημένος με τη σύνθεση της Οδύσσειας που μόνο αφού τελείωσε την Οδύσ­ σεια άρχισε να γράφει μυθιστορήματα. ΓΓ αυτόν ήταν κάτι το δευτερεύον; Γι’ αυτόν ναι, το κύριο έργο του ήταν το έπος του. Έ χει γράψει, ξέρετε, το πιο μεγάλο έπος της λευκής φυλής. Αυτό, λοιπόν, το έπος τον απορρόφησε για 15 περίπου χρόνια. Κι αφού το τέλειωσε, άρχισε να γράφει μυθιστορήματα. Πιστεύετε πως μέσα σ’ αυτή την παράδοση της Κρήτης υπάρχουν κι άλλοι συγγραφείς του νησιού σας που τη συνεχίζουν; Βέβαια, σ’ όλα τα νησιά υπάρχουν οι ντόπιοι, που ασχολούνται με τα γράμματα. Αλλά όσον αφορά εμένα, τη δική μου περίπτωση, πρέπει να πω πως ανήκοντας στο νησί και στις νησιωτικές εμπειρίες, ανέπτυσσα ιδέες που είχα πάρει από την ευρωπαϊκή κουλτούρα· έτσι, επρόκειτο για μια πρωτότυπη σύνθεση. Υπάρχουν οι συγγρα­ φείς του τόπου, κι υπάρχουν κι οι συγγραφείς που αυτοορίζονται ευρωπαίοι, που υποφέρουν απ’ το «κακό του αιώνα» και τα συναφή. Υπάρχει σίγουρα μια διαφορά στο ύφος και στον τρόπο ζωής των συγγραφέων που ήταν γύρω από τα «Νέα Γράμματα». Ή ταν περισσότερο προσανατολισμένοι προς τη Δύση και τη ζωή της πόλης. Ή ίσως όχι προς τη ζωή της πόλης, γιατί ήταν περήφανοι που είχαν ξεφύγει απ’ αυ­ τή τη ζωή της πόλης και πήγαν στο Αι­ γαίο, με τουριστική διάθεση όμως, λέτε... Ας μην επιμείνουμε στη λέξη τουριστικός, είναι παρ’ όλ’ αυτά υποτιμητικό. Ή ταν άνθρωποι της πόλης που επισκέπτονταν τα νησιά για να ’χουν την ευχαρίστηση να γνωρίσουν τους ντόπιους, τη γλώσσα, όλ’ αυτά. Είναι κάτι που ανέφερα κι εγώ στη δια­ τριβή μου. Ό πω ς και του συναδέλφου σας στα γράμματα, του Καζαντζάκη, το έργο σας είναι πολυποίκιλο: Θεατρικά έργα, ποίηση, κριτική τέχνης και ποίησης, μυθι­ στορήματα. Σε ποιο είδος πιστεύετε πως πετύχατε καλύτερα κι είστε πιο ευχαρι­ στημένος που ασχοληθήκατε μ’ αυτό; Για μένα όλα τα λογοτεχνικά είδη είναι θεμιτά. Ανήκω σε μια φυλή που θα μπορούσαμε να την πούμε λόγια. Υπάρχει και μια άλλη φυλή που μπορούμε να την ονομάσουμε των απλών μυθιστοριογράφων. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Τζων Στάινμπεκ. Δε θα μπορούσαμε να φαντα­ στούμε τον Τζων Στάινμπεκ να επιδίδεται σ’ όλα

τα λογοτεχνικά είδη. Δεν καταδικάζω τους αμερικανούς συγγραφείς, που είναι πολύ σημαντι­ κοί. Στην Ευρώπη είναι διαφορετικά. Πάρτε αντιθέτα τον Γκαίτε ή τον Αντρέ Ζιντ. Επιδίδονται σ’ όλα τα λογοτεχνικά είδη. Κατ’ αρχήν ανήκουν σ’ έναν άλλον πολιτισμό, σε μιαν άλλη ράτσα αν­ θρώπων. Είναι ξεκάθαρο; Είναι καλύτερα να δοκιμάζει κανείς όλα τα λογοτεχνικά είδη, αν είναι ικανός να το κάνει, αν έχει το ταλέντο; Κάποτε είναι μόνο το ταλέντο που σε σπρώχνει να γράψεις· υπάρχει κι η άλλη περίπτωση, να σε σπρώχνουν συνάμα το ταλέντο κι η μόρφωση. Έχετε, όπως κι ο Καζαντζάκης, μια πολύ υψηλή ιδέα για το καθήκον του ποιητή. Πρέπει να είναι ο σωτήρας του λαού του, πρέπει να υπερασπίζεται τον λεκτικό του πλούτο, τα ήθη του, τις παραδόσεις του. Πώς εφαρμόζετε αυτήν την ιδέα στα μυθιστορήματά σας; Σκέφτομαι κύρια αυτήν την τριλογία που αρχίζει με τον Ήλιο τον θανάτου. Θίγετε ένα πολύ σημαντικό ζήτημα. Για μένα ο συγγραφέας πρέπει να εκφράζει αν είναι δυνα­ τόν, την ψυχή του λαού του, του λαού στον οποίο ανήκει. Δεν πρέπει να εκφράζει μόνο τις πρόσωπικές του αγωνίες, γιατί τελικά, η προσω­ πική αγωνία τελειώνει, δεν είναι απέραντη. Ενώ αν προσαρμοστείς στα ενδιαφέροντα του λαού έχεις πηγές που ανανεώνονται. Αυτή είναι η άποψή μου. Θα ’λεγα πως υπάρχει μια υποκειμε­ νική λογοτεχνία και μια αντικειμενική λογοτε­ χνία. Θα ’θελα ν’ ανήκω στην αντικειμενική λο­ γοτεχνία: Νομίζω πως πολλοί Έλληνες ποιητές εί­ χαν αυτήν την ιδέα, όπως ο Σολωμός λό­ γου χάρη, ο Παπαδιαμάντης. Επιδοκιμάζω όλες τις πιθανές λογοτεχνίες, την κάθε ποίηση, γιατί δεν υπάρχει ένας αποκλειστι­ κός ορισμός της ποίησης· με ρωτήσατε όμως ποια είναι η θέση μου και σας απάντησα. Δεν καταδικάζω την υποκειμενική λογοτεχνία. Κα­ θόλου. Πολύ όμορφα πράγματα γράφτηκαν σ’ αυ­ τή τη λογοτεχνία. Πιστεύετε πως υπάρ­ χουν, ακόμα Έλληνες ποιητές που κάνουν αντικειμενική λογοτεχνία; Πιστεύω πως όλοι οι Έλληνες ποιητές γράφουν με υποκειμενικό τρόπο αυτή τη στιγμή. Κάποιες φορές αυτό καταφέρνει να γίνει κοινή πίστη. Μιλάω για την περίπτωση του Ρίτσου γιατί επιδόθηκε και στα δύο είδη· κατά τη γνώμη μου πε­

συνεντευξη/71 τυχαίνει καλύτερα όταν γίνεται ο εκφραστής της λαϊκής ψυχής. Όταν γράφει, για παράδειγμα, το έργο «Οι γερόντισσες κι η θάλασσα» ανήκει σ’ αυτή τη λογοτεχνία για την οποία μιλάω. Όταν μιλάει για τη γενέτειρά του, τη Μονεμβασιά, και τις γυναίκες της Μονεμβασιάς - το ξέρετε, ίσως αυτό το ποίημα. Κατά τη γνώμη μου, είναι τα καλύτερα ποιήματα γιατί σ’ αυτά είναι ερμηνευ­ τής μιας ψυχής πιο πλατιάς από τη δίκιά του.Το ίδιο συμβαίνει κι όταν γράφει για μυθολογικά θέματα. Έχει γράψει καμιά δεκαπενταριά μεγά­ λα μυθολογικά ποιήματα, που έχουν την ίδια ου­ σία, την αντικειμενική, που ανήκουν σε μιαν ενότητα πιο πλατιά από το άτομό του. Θέλετε να μας πείτε κάτι για το δικό σας μεγάλο ποίημα, που ακόμά το γράφετε, τον «Καινούριο ερωτόκριτο»; Το ποίημα «Ο Καινούριος Ερωτόκριτος» είναι ένα έπος 4000 περίπου στίχων, που δείχνει αυτήν την άποψη που μόλις σας εξέθεσα. Είναι ένα ποίημα που πρέπει να ’ναι μες στην καρδιά σας. Θέλετε να πείτε κάτι γι’ αυτό; Πολύ απλό. Είναι ένα ποίημα που το άρχισα στη διάρκεια της δικτατορίας. Εκείνη τη στιγμή, λοι­ πόν, καταπιεζόμουνα από την έλλειψη ελευθε­ ρίας. Άρχισα να γράφω έναν ύμνο στην ελευθε­ ρία από την οποία ήμουνα στερημένος. Αυτό πή­ ρε μυθολογικές διαστάσεις. Σιγά σιγά, γιατί αυ­ τό το ποίημα το γράφω δώδεκα χρόνια. Κατά βάθος είναι ένας ύμνος στην ελευθερία, μια εν­ σάρκωση της ελευθερίας κι έπειτα μια αίσθηση της ελευθερίας. Είναι δύσκολο να σας το εξηγή­ σω γιατί στο βάθος δεν υπάρχει μια «πλοκή», δεν υπάρχει μια ιστορία αυτού του ποιήματος. Υπάρχουν όμως πολλά στοιχεία της Κρή­ της μέσα σ’ αυτό;

της Τσεχοσλοβακίας (Ιανουάριος 1932)

μια δημιουργία του Καλού Θεού. Για μένα είναι κάτι σαν ένας Φραγκίσκος της Ασίζης, θηλυκός φυσικά. Αλλά εσείς την ονο­ μάσατε ενσάρκωση της ορθοδοξίας. Ναι, της Χριστιανοσύνης, όπως την αντιλαμβά­ νεται ο Ορθόδοξος. Ο Ορθόδοξος, ξέρετε, είναι λίγο ειδωλολάτρης. Δεν είναι σαν τον Καθολικό που «πνευματικοποιείται» αρκετά μέσα από τη θρησκεία. Η περίπτωση του Ορθόδοξου είναι λί­ γο διαφορετική. Έτσι, λοιπόν, η Ρουσσάκη είναι η ενσάρκωση αυτής της ορθόδοξης χριστιανοσύ­ νης.

Ολόκληρης της Ελλάδας, όχι μόνο της Κρήτης. Έγραψα ένα μυθιστόρημα ενάντια στη δικτατο­ ρία. Μεταφράστηκε στα γαλλικά και σ’ άλλες γλώσσες. Δε μ’ ανακούφισε όμως αυτό το μυθι­ στόρημα. Και τότε άρχισα να γράφω ποίηση που μ’ ανακούφισε. Γιατί κρατούσε καιρό. Όπου υπάρχει κράτος υπάρχει και καταπίεση. Ο Νίτσε είπε: «ο άνθρωπος αρχίζει εκεί που τελειώνει το κράτος».

Ναι πολλές, αλλά αυτή είναι εξιδανικευμένη, υψώνεται σε αρχέτυπο.

Θα ’θελα να σας ρωτήσω κάτι γι’ αυτήν την περίφημη γυναίκα, την ΚυραΡουσσάκη, ένα από τα πιο ωραία πρόσω­ πα της ελληνικής λογοτεχνίας, νομίζω. Εί­ ναι γεμάτη καλοσύνη, γεμάτη αγάπη για όλα τα ζωντανά όντα γιατί κάθε ον είναι

Ναι, ήμουνα φοιτητής, ήμουνα 16 χρόνων. Αυ­ τός περίπου 40. Τον επισκέφτηκα, κι έπειτα ήταν κεραυνοβόλο. Για 31 χρόνια είμασταν φίλοι στε­ νοί, συνεργάτες. Ξέρετε πως δημοσίευσα 46 γράμματα του Καζαντζάκη σε μένα, στα ελληνι­ κά, σ’ ένα μεγάλο τόμο, ένα είδος ημερολογίου,

Γνωρίσατε αρκετές γυναίκες σαν αυτήν;

Δώσατε πολλή αγάπη σ’ αυτό το πρόσω­ πο. Θέλετε, ίσως, να μας πείτε πώς γνωρι­ στήκατε με τον Καζαντζάκη;

7 2/συνεντευξη μια εξομολόγηση μέρα τη μέρα. Δυστυχώς, όμως, αυτό το βιβλίο δεν έχει μεταφραστεί, γιατί είναι πολύ μεγάλο. Το ’δατε ίσως στα ελληνικά.

Τι σκέφτεστε γι’ αυτό που έκαναν οι υπερ­ ρεαλιστές, σαν τον Εμπειρικό, τον Εγγονόπουλο, που διάλεξαν την καθαρεύουσα;

Φυσικά, το ξέρω το βιβλίο. Γιατί εκδόσατε μόνο τα γράμματα του Καζαντζάκη κι όχι και τα δικά σας;

Έψαξαν μια πηγή διαφορετική απ’ τη δική μας, τη γλώσσα των υποσυνείδητων στρωμάτων, έτσι δεν είναι; Γιατί έφεραν καινούρια πράγματα, υπόγεια στρώματα.

Θα ’ταν υπερβολικά δαπανηρό για τον εκδότη και τον αγοραστή, γιατί ήδη το βιβλίο του Καζαντξάκη είναι 400 σελίδες· αν, λοιπόν, πρόσθε­ τα ακόμα 400 σελίδες με τις απαντήσεις μου, θα ’ταν πολύ ακριβό. 'Ισως κάποια μέρα γίνει κι αυτό. Κάτω από τα γράμματα έβαλα τα σχόλια, και. δεν υπάρχει μυστήριο, όλα είναι καθαρά. Ο Πήτερ Μπιεν, ο Άγγλος Ελληνιστής, είπε στο βιβλίο του για τον Καζαντζάκη, πως η γλώσσα που ο συγγραφέας χρησιμο­ ποιεί στο μεγάλο του έπος την Οδύσσεια δεν είναι τόσο ταιριαστή με το θέμα του. Το θέμα, το υποκείμενο είναι ένας ήρωας, ένας Vebermensch που είναι έξω από την Ελλάδα, γιατί μόνο στην αρχή του βιβλίου ο Οδυσσέας γυρνά στο νησί του. Έπειτα φεύγει για να πάει στη Σπάρτη, στην Κρή­ τη, στην Αίγυπτο, στην Αφρική, στο Βό­ ρειο Πόλο, σ’ όλα αυτά τα μέρη. Η θέση του Πήτερ Μπιεν είναι πως η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Καζαντζάκης, η δημοτική, μ’ όλες τις λέξεις που πήρε από τη γλώσσα του λαού, δεν ταιριάζει με το θέμα του. Βρίσκει πως στα μυθιστορήματά του ο Καζαντζάκης πλησίασε πολύ περισσότερο στην απόλυτη αρμονία της γλώσσας με το θέμα. Ξέρετε, είναι μια άποψη του Πήτερ Μπιεν για τη γλώσσα του Καζαντζάκη. Δεν θα μπορούσα να πω την άποψή μου γι’ αυτό το θέμα. Είναι πολύ μεγάλο αυτό το ζήτημα, της γλώσσας του Κα­ ζαντζάκη. Ένα ζήτημα πολύ δύσκολο να το εκ­ θέσεις. ΓΓ αυτό ο Καζαντζάκης συγκέντρωσε στο έπος του όλο το ελληνικό λεξιλόγιο. Ήταν μια φιλοδοξία για το μεγαλείο του έπους του. Εκεί, λοιπόν, υπήρξε κριτική για το αν μπορεί κανείς να βάλει όλο το σύγχρονο Ελληνικό λεξι­ λόγιο σ’ ένα μόνο έργο. Ο Καζαντζάκης ήταν πάντα ένας αγωνι­ στής στην υπόθεση της δημοτικής, έτσι δεν είναι; Όλοι είμασταν, ξέρετε, φανατικοί στην υπόθεση της δημοτικής γιατί αυτό το ζήτημα κρίθηκε στην εποχή μας, στη ζωή εκείνης της γενιάς. Λοιπόν, ακόμα κι ο Ρίτσος, κι ο Ελύτης, όλοι, ήμασταν φανατικοί. Και σιγά σιγά ελευθερωθή­ καμε από το φανατισμό. Ο Καζαντζάκης δεν πρόλαβε, γιατί ανήκε σε μια προηγούμενη γενιά.

Πιστεύετε πως ήταν μια αντίδραση; Ό χι, ήταν μάλλον μια συμμόρφωση στις ιδέες που είχαν έρθει από το εξωτερικό. Υιοθέτησαν έναν τρόπο που είχε αναπτυχθεί στη Γαλλία. Ναι, είναι φυσικό, μικρές χώρες μιμούνται τις μεγάλες. Κάτι πρέπει να ξέρετε γι’ αυτό. Στα βιβλία του και το έπος του ο Καζαντζάκης αναφέρει πολλά πρόσωπα, όπως τον Χριστό, τον Βούδα, τον Φραγκίσκο της Ασίζης. Ταυτιζόταν άραγε μαζί τους ή έψαχνε πάντα μιαν αλήθεια σ’ αυτούς. Είναι αυτό που μόλις είπατε, έψαχνε μια πίστη, μια γενική θεωρία, μια Weltanschaung, όπως λέ­ νε οι Γερμανοί. Μελέτησε, λοιπόν, τις περιπτώ­ σεις του Χριστού, του Βούδα, του Μπεργκσόν, του Λένιν, γιατί προσπαθούσε να συνθέσει μια κοσμοθεωρία. Ήταν λοιπόν μια αιώνια αναζήτηση. Έγραψε το προσωπικό του, το δικό του πι­ στεύω, που το ονόμασε «Η πολιορκία». Είναι ένα μικρό βιβλιαράκι, που μεταφράστηκε στα γαλλικά από τον Οκτάβιο Μερλιέ και στα αγγλικά από τον Κίμωνα Φράιερ. Ένα μικρό βιβλιαράκι, που είναι άλλωστε αφιερωμένο σε μένα. Πιστεύετε πως ο Καζαντζάκης ήταν κατά βάθος χριστιανός; Ό χι, ήταν, για να το πω με μια λέξη, μπεργκσονικός. Η ζωτική ορμή του Μπεργκσόν είναι ο Θεός του Καζαντζάκη. Σ’ αυτό το σημείο είστε, λοιπόν, διαφορε­ τικοί, γιατί εσείς είστε χριστιανός νομίζω. Το να ’σαι χριστιανός είναι μια όψη αυτής της ζωτικής ορμής, που δεν έχει ηλικία, που έρχεται από τότε που δημιουργήθηκε ο κόσμος· η ζωτική ορμή που μας σπρώχνει. Είναι ένα άλλο όνομα για το Θεό, αυτή η ζωτική ορμή; Είναι ο Θεός ο ίδιος, η ζωτική ορμή είναι μια άλλη έκφραση αυτής της δημιουργικής δύναμης που έφτιαξε τον κόσμο και συνεχίζει να τον φτιάχνει. _

Δ1ΚΛΙΤΟ ^2 ίουΐίου1987 βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 173 • Το Βιβλιογραφικό Δ ελτίο σνντάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση κ α ι το προσωπικό τον οποίον ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ τα ι με βάση το γνωστό Δ εκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

της αντιουτοπίας. Αθήνα, Δωδώνη, 1987. Σελ. 86. Δρχ. 400.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Ο ΔΗΓΟΙ Camp in Greece ’87-’88. Οδηγός κάμπινγκ. Αθήνα, ΕΛ Π Α , 1987. Σελ. 151. Δρχ. 700.

Ε Φ Α Ρ Μ Ο Σ Μ Ε Ν Η Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

ΛΕΥΚΩΜ ΑΤΑ Θ Ε ΟΦ ΥΛΑ Κ ΤΟΠ Ο ΥΛ Ο Σ Μ ΑΚ Η Σ. Ζωγραφική 1965-1986. Αθήνα, Δημοτική Πινακοθήκη Ρόδου, Ιολκός, 1987. Σελ. 140. Δρχ. 300.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Γ Ε Ν ΙΚ Α Μ ΙΣ ΙΡ Λ Η Σ Δ ΗΜ ΗΤΡΗΣ. Πολιτείες της ουτοπίας και

ΝΤΟ ΛΤΟ Φ ΡΑΝΣΟΥΑΖ. Η περίπτωση Ντομινίκ. Μετ. Θάλεια Ιδομενέα. Αθήνα, Ράππας, 1987. Σελ.

273. Δρχ. 1000.

Π Α Ρ Α Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

Ν ΕΒ ΙΛ ΠΙΕΡ. Εκείνες οι άλλες ζωές... Μετ. Λόισκα Αβαγιανοΰ. Αθήνα, Αστάρτη. Σελ. 244. Δρχ. 500. Ν ΕΒ ΙΛ ΠΙΕΡ. Ο ρόλος της μαγείας στα παρασκήνια της ιστορίας. Μετ. Λόισκα Αβαγιανοΰ. Αθήνα, Αστάρτη, Σελ. 222. Δρχ. 450.

7 4/δελτιο

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Γ Ε Ν ΙΚ Α ΙΑ Τ Ρ ΙΚ Η Π Ε Ν ΤΖΙΚ ΗΣ Ν ΙΚΟΣ ΓΑΒΡΙΗ Λ. Προς εκκλησιασμό. Θεσσαλονίκη, Α .Σ.Ε ., 1986. Σελ. 156. Δρχ. 600.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΠΕΤΡΟΣ Τ. - Μ ΙΧ Α Λ Α Κ Α Σ Μ ΙΧ Α Λ Η Σ Ζ. Η οδοντιατρική περίθαλψη στην Ελλάδα: ένα μοντέλο ανάλυσης. Θεσσαλονίκη, Σύγχρονα Θέματα, 1987. Σελ. 284.

Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ ΙΑ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ V IL A R ESTHER. Το πολύγαμο φύλο. Το δικαίωμα του άντρα για δύο γυναίκες. Μετ. Καίτη Καμμένου. Αθήνα, Θυμάρι, 1987. Σελ. 143. Δρχ. 450.

BLANC M ARCEL. Οι επιστήμες σήμερα. Μετ. Β. Κατσάνης. Αθήνα, Ροές, 1987. Σελ. 732. Δρχ. 2500.

ΤΕΧΝΕΣ Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ Π ΕΣΜ Α ΖΟ ΓΛΟ Υ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Εκπαίδευση και ανάπτυξη στην Ελλάδα 1948-1985. Αθήνα, Θεμέλιο, 1987. Σελ. 616. Δρχ. 2200.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΠΑΙΑΑΓΩΓΙΚΗ Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η

Γ Ε Ν ΙΚ Α ΧΡΗΣΤΟ Υ ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ. Εισαγωγή στην τέχνη. Αθήνα, 1987. Σελ. 257. Δρχ. 700.

Ζ Ω Γ Ρ Α Φ ΙΚ Η Α ΥΔ ΑΚ Η Σ Σ ΤΕΛ ΙΟ Σ. Οι έλληνες ναίφ ζωγράφοι. Αθήνα, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 1987. Σελ. 144. Δρχ. 2000.

ΣΟΛ ΤΑ Ρ ΙΔΗ Σ ΣΥΜ ΕΩ Ν. Τουρκία. Μάθημα Εθνι­ κής Ασφάλειας στα σχολεία. Κομοτηνή, 1987. Σελ.

100. Δρχ. 400.

Κ ΙΝ Η Μ Α Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Σ

V ITA L E BARBARA. Οι μονόκεροι υπάρχουν. Μετ. Γιώργος Παπαναστασίου. Αθήνα, Θυμάρι, 1987. Σελ.

168. Δρχ. 550.

Μ ΠΕΡΓΚΜΑΝ ΙΝΓΚΜΑΡ. Κραυγές και ψίθυροι. Μετ. Ελεωνόρα Σταθοπούλου. Αθήνα, Αιγόκερως, 1987. Σελ. 78. Δρχ. 200.

Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η

Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

MOUSTAKAS C.E.-PERRY C. Παιδαγωγική της ελευθερίας. Μετ. Γιώργος Προδρόμου. Αθήνα, Ταμασδς, 1986. Σελ. 200. Δρχ. 650.

MACE PATRICIA. Κουακτεμαλλάν. Γυναίκες της Γουατεμάλας. Επιλ.-μετ. Ζωή Βαλάση. Αθήνα, Το Άδυτον, 1987. Σελ. 32. Δρχ. 500.

δελτιο/75

ΓΛΩΣΣΑ

Τ ΣΕΛΕΠ Η Σ ΧΡΗΣΤΟΣ. Καλάρισμα. Ποιήματα ’67’85. Καβάλα, 1987. Σελ. 55.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α ΛΑ ΖΑ ΡΟΥ Α Χ. Γ. Επίγραμμα Ευγενίου του Αιτωλού και λατινοφωνία Ελλήνων. Βλάχοι ελληνικού χώρου. Αθήνα, 1986. (Ανάτ.). Σελ. 55. Δρχ. 300.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ Μ ΕΛΕΤΕΣ

ΖΕΗ Α ΛΚ Η . Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα. Αθή­ να, Κέδρος, 1987. Σελ. 347. Δρχ. 900. ΚΑ ΚΛΑΜ Α Ν ΑΚ Η ΡΟΥΛΑ. Άμβλωση στο Β' Τριμε­ λές. Αφήγημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1987. Σελ. 89. Δρχ. 400. Μ ΗΤΣΟ Υ ΑΝΔΡΕΑΣ. Ο φόβος της έκρηξης. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1987. Σελ. 223. Δρχ. 300. Ιστορίες διαστημικού τρόμου. Εισ.-μετ.-σχολ. Γιώργος Μπαλάνος. Αθήνα, Πήγασος, 1987. Σελ. 311. Δρχ.

300. ΛΕΒΙΝ ΑΪΡΑ. Ένα φιλί πριν πεθάνεις. Μετ. Γιάννης Λάμψας. Αθήνα, Γαλαξίας/Ερμείας. Σελ. 194. Δρχ.

550.

LESKY ALBIN. Η τραγική ποίηοη των αρχαίων Ελ­ λήνων. Τόμος Α '. Μετ. Ν. Χουρμουζιάδης. Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1987. Σελ.

457. Δρχ. 1400.

ΜΟΡΑΒΙΑ ΑΛΜΠΕΡΤΟ. Εγώ κι αυτός. Μετ. Έρη Κανδρή. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1987. Σελ. 453. Δρχ.

600.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Μ ΠΙΚΟΦ ΒΑΣΙΛ. Ιβάν και Τζούλια. Μυθιστόρημα. Μετ. Γιάννης Μ . Κυπαρίσης. Αθήνα, Πύλη, 1987. Σελ.

165. Δρχ. 450.

Μ ΠΕΝ ΤΙΕ ΖΟΖΕΦ. Τριστάνος και Ιζόλδη. Μετ. Ν ί­ κος Μακρής. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1987. Σελ. 157. Δρχ. 250.

Γ Ε Ν ΙΚ Α

NIVEN LARRY. Ringworld. Ο κόσμος-δακτύλιος. Μετ. Αγγελική Βαλαβάνη. Αθήνα, Space, 1987. Σελ.

427. Δρχ. 500.

ΧΑΤΖΗΓΕΩΡΓΙΟ Υ ΑΝΔΡΕΑΣ. Το Αιγαίο μας. Αθή­ να, 1987. Σελ. 261.

ΤΟΥΡΓΚΕΝΙΕΦ ΙΒ ΑΝ. Τις παραμονές. Μυθιστόρη­ μα. Μετ. Ζωή Νάσιουτζικ. Αθήνα, Φιλιππότης, 1987. Σελ. 138. Δρχ. 550.

Π Ο ΙΗ Σ Η

ΤΖΕΗ Μ Σ ΧΕΝΡΥ. Τέσσερις συναντήσεις. Μετ. Λ. Θεοδωρακόπουλος. Αθήνα, Νεφέλη, 1987. Σελ. 263. Δρχ. 650.

HIGHSM ITH PATRIC IA . Το γυάλινο κελί. Μετ. Έφη Φρυδά. Αθήνα, Ροές, 1987. Σελ. 296. Δρχ. 350.

ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Για ένα πόδι στο μάγου­ λό μου. Ποιήματα. Αθήνα, Διαγώνιος, 1987. Σελ. 26. ΚΑΠΟ ΔΙΣΤΡΙΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩ ΤΗΣ. Δήθεν υαλογρα­ φία. Αθήνα, Περίπλους, 1987. Σελ. 28. ΚΑΡΑΜΠΑΣΗΣ ΝΙΚΟΣ. Θυσία. Αθήνα, Ρίζα, 1987. Σελ, 41. Μ ΙΧΟΠ ΟΥΛΟΣ ΤΑΚΗΣ. Υποταγοί. Αθήνα, Πιτσιλός, 1986. Σελ. 24. Π ΡΑΤΙΚΑΚΗΣ-ΠΡΑΤΙΚΟΥ ΧΡΗΣΤΟΣ ΕΜΜ. Γαλή­ νια λύρα. Τετράδια I και II. Αθήνα, Δωδώνη, 1987. Σελ. 62. ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΣ. Οικείο φεγγάρι. Αθήνα, Ηριδανός, 1987. Σελ. 38. ΤΣΕΛΕΠΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Απόδραση I, II. Καβάλα, 1987. Σελ. 44.

Α Λ Λ Η Λ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ Γράμματα στον κάστορα. Ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ γράφει στη Σιμόν ντε Μπωβουάρ. Αθήνα, Γλάρος, 1987. Μετ. Κατερίνα Λάμψα. Σελ. 219. Δρχ. 450.

Ε Υ Θ Υ Μ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΚ Α ΠΑΠΑ Δ ΟΥΚ Α Σ ΠΑΝ. Η Ελλάδα του Μήτσου και του Κίτσου. Αθήνα, Φιλιππότης, 1987. Σελ. 142. Δρχ.

500.

76/δελτιο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜ ΙΔΗΣ ΑΛΕΚΟΣ. Τα πονηρά. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης. Σελ. 198. Δρχ. 500.

ΛΑ ΣΣΙΘ ΙΩ ΤΑ Κ Η ΕΛ Ε Ν Η -Λ ΙΖ Υ Κ. Με τον Σαρτρ. Αθήνα, Δωδώνη, 1987. Σελ. 103. Δρχ. 500. Μ ΠΟ ΚΟ ΤΑΣ ΡΙΖΟΣ. Αγκαλιά με το θάνατο. Αθήνα, Ιστορικά Γράμματα, 1987. Σελ. 101. Δρχ. 400.

Μ ΕΛΕΤΕΣ Δώρημα στον Κύπρο Χρυσάνθη. Λευκωσία, Ελληνικός Πνευματικός Όμιλος Κύπρου, 1987. Σελ. 427. Μ ΑΡΚΙΔΗΣ ΜΑΡΙΟ Σ. Απόπειρες αναμοχλεύσεως των παθών. Αθήνα, Έρασμος, 1987. Σελ. 62. Δρχ.

300. Π Ο ΛΙΤΗ Σ ΛΙΝΟ Σ. Συνοπτική ιστορία της νέας ελλη­ νικής λογοτεχνίας. Γ' έκδοση. Αθήνα, Δωδώνη, 1987. Σελ. 167. Δρχ. 500. ΦΑΡΙΝ Ο Υ-Μ Α Λ A M A T ΑΡΗ Γ. Αφηγηματικές τεχνι­ κές στον Παπαδιαμάντη. 1887-1910. Αθήνα, Κέδρος, 1987. Σελ. 323.

KEENE D ONALD. Ιαπωνική λογοτεχνία. Μετ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1987. Σελ.

160. Δρχ. 700.

Δ Ο Κ ΙΜ ΙΑ ELIO T T.S. Άμλετ. Θρησκεία και λογοτεχνία. Δύο δοκίμια. Μετ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος. Αθήνα, Έρασμος, 1987. Σελ. 30. Δρχ. 150.

Μ ΠΕΡΛΙΤΖ ΤΣΑΡΛΣ. Χωρίς ίχνη. Μετ. Ντίνος Γαρουφαλιάς. Αθήνα, Ωρόρα. Σελ. 238. Δρχ. 250.

Β ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΕ Σ Σ ΕΪΤΑ Ν ΙΔ Η Σ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. Βιμ Βέντερς. Αθήνα, Αιγόκερως, 1987. Σελ. 95. Δρχ. 250. Ζ Α ΝΒ ΙΕ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ. Μπέκετ. Μετ. Λήδα Παλλάντιου-Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου. Αθήνα, Θε­ μέλιο, 1987. Σελ. 214. Δρχ. 700.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΚΑΡΑΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ΑΛΕΚΟΣ. Η Λήμνος, το ιερό νησί του Ήφαιστου. Αθήνα, Δωδώνη, 1987. Σελ.

82. Δρχ. 450. ΝΕΡΑΤΖΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Το έπος της Μικρασίας 1919-1922. Τόμοι Α '+ Β '. Αθήνα, Μορφωτικός Κό­ σμος, 1987. Σελ. 478. Δρχ. 6350.

FRAZEE CHARLES Α. Ορθόδοξος εκκλησία και ελ­ ληνική ανεξαρτησία 1821-1852. Μετ. Ιωσήφ Ροκλίδης. Αθήνα, Δόμος, 1987. Σελ. 264. Δρχ. 1000.

ΘΕΑΤΡΟ Π Α Γ Κ Ο Σ Μ ΙΑ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΕΡΓΑ W AGNER RICHARD. Ο ιπτάμενος Ολλανδός ή το στοιχειωμένο καράβι (χωρίς εκδοτικά στοιχεία). Σελ.

47. Δρχ. 300. ΓΚΙΜ ΠΡΑΝ ΧΑ Λ ΙΑ . Ο Λάζαρος και η αγαπημένη του. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1987. Σελ. 72.

ΠΙΓΚΑΦΕΤΑ ANTONIO. Μαγγελάνος. Το πρώτο τα­ ξίδι γύρω από τον κόσμο. Εισ.-μετ.- ;χολ. Νίκος Πρατσίνης. Αθήνα, Στοχαστής, 1987. Σελ. 220. Δρχ. 700.

ΠΑΙΔΙΚΑ

Ο Υ ΙΛ ΙΑ Μ Σ ΤΕΝΝΕΣΗ. Γυάλινος κόσμος. Μετ. Ν ί­ κος Σπάνιας. Αθήνα, Δωδώνη, 1987. Σελ. 89.

ΕΛΕΥΘ ΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩ ΣΜ ΑΤΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ Μ Α Ρ Τ Υ Ρ ΙΕ Σ Ενθύμιον Στρατού. Επιμ. Γιώργης Έξαρχος. Αθήνα, Ερμής-Κρόνος, 1987. Σελ. 83+φωτογραφίες. Δρχ. 250.

Κ Α ΛΙΟΤΣΟΣ ΠΑ ΝΤΕΛΗ Σ. Πατέρας και γιος. Αθή­ να, Κέδρος, 1987. Σελ. 178. Δρχ. 500. ΚΩΝ ΣΤΑΝ ΤΙΝ ΙΔ ΗΣ Π. Άρης ο αλφαβητάρης. Αθή­ να, Χελώνα, 1987. Σελ. 54. Δρχ. 650. Π Α Μ Π Ο Υ Δ Η Π Α ΥΑ ΙΝ Α . Η κίτρινη ιστορία. Αθήνα, Επικαιρότητα/Libro. Σελ. 20. Π Α Μ Π Ο Υ ΔΗ Π Α Υ Λ ΙΝ Α . Η κόκκινη ιστορία. Αθή­ να, Επικαιρότητα/LIB RO. Σελ. 20.

δ ελ τιο /7 7 Π Α Μ Π Ο Υ Δ Η Π Α Υ Α ΙΝ Α . Η μπλε ιστορία. Αθήνα, Επικαιρότητα/Libro. Σελ. 20.

βληματισμού για οργάνωση και διοίκηση. Τεύχος 32. Δρχ. 250.

Π Α Μ Π Ο Υ Δ Η Π Α ΥΑ ΙΝ Α . Η πράσινη ιστορία. Αθή­ να, Επικαιρότητα/Libro. Σελ. 20.

Ν Ο ΣΗ ΛΕ ΥΤ ΙΚ Η . Διμηνιαία έκδοση του Εθνικού Συνδέσμου Διπλωματούχων Νοσοκόμων Ελλάδος. Τεύχος 1. Δρχ. 170.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Π Α Ν Α ΙΓ Υ Π Τ ΙΑ . Διμηνιαίο περιοδικό του συνδέσμου Αιγυπτιωτών Ελλήνων. Τεύχος 15.

Α Ν ΑΚ ΥΚ Λ ΗΣΗ . Δίμηνη έκδοση τέχνης του Προσπέρου. Τείχος 10. Δρχ. 150. Α Ν ΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 350. Δρχ. 100. ΓΥ Ν Α ΙΚ Α . Δεκαπενθήμερο Τεύχος 975. Δρχ. 200.

γυναικείο

περιοδικό.

Δ ΕΛΤΙΟ ΣΒΒΕ. Μηνιαία έκδοση του συνδέσμου βιο­ μηχανιών βορείου Ελλάδος. Τεύχος 4/252. Δωρεάν. Δ ΕΛΤΙΟ Ν Τ Η Σ ΙΟ Ν ΙΟ Υ Α Κ Α Δ Η Μ ΙΑ Σ . Τόμος Β', 1986. Δρχ. 1800. Δ ΙΑ ΒΑ ΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 170. Δρχ. 250. Ε Λ ΛΑ ΔΑ -ΕΟ Κ . Διμηνιαία επιστημονική επιθεώρη­ ση. Τεύχος 2. Δρχ. 300. ΕΥΦΟΡΙΩΝ. Μηνιαία επιθεώρηση γραμμάτων και επιστημών. Τεύχος 14. Δωρεάν. Κ Ο Μ Μ Ο ΥΝ ΙΣΤ ΙΚ Η Π Α ΛΗ . Όργανο του Επαναστα­ τικού Κομμουνιστικού Κόμματος-Τροτσκιστικό Ελλη­ νικό τμήμα της (Π Ο ΣΑ Δ ΙΚ Η Σ ) 4ης ΔΙΕΘΝΟΥΣ. Φύλλο 84. Δρχ. 20.

ΠΑΝΘ ΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 884. Δρχ. 180. Ο Π Α ΡΑΤΗΡΗΤΗΣ. Περιοδική έκδοση λόγου και τέ­ χνης. Τεύχος 1. Δρχ. 450. Π ΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΚ Π Α ΙΔ Ε Υ Τ ΙΚ Η Σ Κ Α Ι Ψ Υ Χ Ο Λ Ο ΓΙ­ ΚΗΣ ΤΕΚ Μ ΗΡΙΩ ΣΗ Σ (Π .Ε.Τ.). Τρίμηνη έκδοση αρθρογραφικής και βιβλιογραφικής ενημέρωσης. Τεύχος 11 και 12.. Ο Π Ο Λ ΙΤΗ Σ . Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 80(9). Δρχ. 200. ΣΥΓΧΡΟΝΗ Ε Κ Π Α ΙΔ Ε ΥΣΗ . Δίμηνη επιθεώρηση εκ­ παιδευτικών θεμάτων. Τεύχος 34. Δρχ. 300. Σ ΥΝ Α ΞΗ . Τριμηνιαία έκδοση σπουδής στην Ορθοδο­ ξία. Τεύχος 22. Δρχ. 350. Σ Χ Ο Λ ΙΑ Σ Τ Η Σ . Τεύχος 52. Δρχ. 200. ΥΠΟΣΤΕΓΟ. Τριμηνιαίο περιοδικό του συνδέσμου φίλων γραμμάτων και τεχνών Καβάλας. Τεύχος 1. Δρχ. 250. Φ ΙΛΟ Λ Ο ΓΙΚ Η ΣΤΕΓΗ. Τεύχος 39-40.

Μ Α Ζ Ι. Together. Τεύχος 28. Δρχ. 25.

ΦΙΛ ΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση του συλλόγου απο­ φοίτων της φιλοσοφικής σχολής του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τεύχος 48. Δρχ. 300.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ Κ Α Ι Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ . Επιθεώρηση προ­

ΧΑΡΤΗΣ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 24. Δρχ. 300.

(β ρ

W §

■

■ ppk

-

- ■

για την καλύτερη προβολή και διάδοση του βιβλίου

« Α

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

jf

Ο ΕΤΗΣΙΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ

«ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» 1987 Περιλαμβάνει:

• 413 Εκδοτικούς Οίκους • 1850 Βιβλιοπωλεία • 140 Γραφεία πωλήσεως βιβλίων Τιμή πωλήσεως από τα γραφεία μας δρχ. 824 Επί αντικαταβολή ταχ/κώς εσωτ/κό » 1050 ' Εκδοση τη ς «Βιβλιεμπορικής», Ν αυαρίνου 14,106 80 Αθήνα, τηλ.: 3635767

7 8/δελτιο 24 Ιουνίου 7 Ιουλίου 1987

κριτικογραφία

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές κ α ι βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, κ α ι κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό κα ι επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού κ α ι ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς κα ι η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

Υ π ό μ ν η μα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΔ: Α. Δελώνης ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΗΚ: Η. Κεφάλας ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΘΥ: Θ. Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας

ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κουνενάκη # ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΧΝ: X. Ντουνιά ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΗ: Εξόρμηση ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΠΣ: Περίπλους ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Αποκρυφισμός

Κοινωνιολογία

Κάννον Α.: Η σκιά του πεπρωμένου (Γ. Μπαμιατζής, Δημο­ κρατικός Λόγος, 20/6).

Καραποστόλης Β.: Συμβίωση και επικοινωνία (ΘΥ, ΕΙ, 24/6) Λαμούρ Κ - Λαμπερτί Μ.: Ό πιο, οι μεγάλες διαδρομές (ΚΤ, ΕΘ, 21/6)

Ψυχολογία Chabrol Η.: Οι τάσεις αυτοκτονίας του Εφήβου (Δ. Παυλάκου, ΑΥ, 28/6) Οικονομία Παπαδόπουλος Δ.: Κρατική παρέμβαση στην οικονομική δρα­ στηριότητα (Π.Κ., ΟΤ, 25/6)

Πολιτική Καραβίας Θ.: Προμηθείς (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λό­ γος, 20/6) Ροζάκης X.: Η ελληνική εξωτερική πολιτική και οι ευρωπαϊκές κοινότητες (Π.Κ. Ιωακειμίδης, ΟΤ, 25 (1728) Γκλότς Π.: Μανιφέστο για μια νέα ευρωπαϊκή Αριστερά (Α. Πανταζόπουλος, Πολίτης, 80(9))

δελ τιο/7 9 Medvedev Ζ.: Γκορμπατσώφ (Ν. Ντόκες, ΕΛ, 28/6) Σόρμαν Γ.: Τό ελάχιστο κράτος (ΠΑ, ΟΤ, 25/6) Στρέιφ Ζ.: Η δυναμική Γκορμπατσώφ (Ν. Ντόκας, ΕΛ.28/6) Εκπαίδευση - Παιδαγωγική Δημητρόπουλος Σ.: Μπροστά στις εξετάσεις (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 24/6) Κρεάτσας Γ.: Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση (ΚΤ, ΕΘ, 24/6) Πεσμαξόγλου Σ.: Εκπαίδευση και ανάπτυξη στην Ελλάδα 1948-1985 (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 24/6) θετικές και Εφαρμοσμένες Επιστήμες Οι επιστήμες σήμερα (Γ. Μπαμιατξής, Δημοκρατικός Λόγος, 27/6) Τέχνες Βαλλιάνος Δ - Βώκος Δ.: Οι περιστεριώνες της Τήνου (Λ. Λούβη-Κίξη, Πολίτης, 80/9) Δαράκης Λ.: Για την τέχνη και τη ζωή (ΚΣ, ΝΕ, 27/6) (Α.Κ, ΡΙ, 28/6) Λοϊξίδη Ν.: Ο Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο και η σουρεαλιστική επαναστάση (Μ. Λαμπράκη - Πλάκα, Βήμα, 28/6) Βαγκάνοβα Λ.: Βασικές αρχές του κλασικού μπαλέτου (Λ. Ρικάκης, ΚΑ, 27/6) Παζολίνι Π.Π.: θεώρημα (ΘΥ, ΕΙ, 24/6) Κλασική Φιλολογία Ρούσσος Τ.: Ευριπίδη «Ηλέκτρα» (ΚΤ, ΕΘ, 28/6) Ποίηση Αιτωλός Χ.Κ.: Το λευκό ιστιοφόρο (A, ΡΙ, 28/6) Βαγενάς Ν,: Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη (Γ. Ξηρογιάννης, ΡΙ, 21/6) Βρεττάκου Τ.: Φεγγερή Σκιά (Κ. θεοφάνους, ΦΣ, 39-40) Ιωαννίδης I.: Πορεία και χρόνος (Γ.Μ., ΑΥ, 21/6) Καπερνάρος Τ.: Ακελδαμιά (Δ. Κούρτοβικ, Σχολιαστής, 52) Κουκουράβα Ν.: 14 μαύρα κρίνα (Γ. Μπαμιατξής, Δημοκρατι­ κός Λόγος, 20/6) Κούρση Μ.: Πιστό αντίγραφο με μαλλιά (Δ. Κούρτοβικ, Σχο­ λιαστής, 52) (Γ. Μπαμιατξής, Δημοκρατικός Λόγος, 20/6) Κόρφης Τ.: 53 φωνές (Σ.Σ., ΕΜ, 21/6) Λειβαδίτης Τ.: Μικρό βιβλίο για μεγάλα όνειρα. (Γ. Μαρκόπουλος, ΕΝΑ, 2/7) Λογαράς Κ.: Ύποπτοι δρόμοι (Κ. ΡΙ, 28/6) (ΜΚ, ΑΥ, 28/6) Παπαγεωργίου Κ.: Κάτω στον ύπνο (Ε. Γαραντούδης, ΥπόΠαπαδούκας Π.: Η Ελλάδα του Μήτσου και του Κίτσου (ΚΤ, ΕΘ, 24/6) Χουλιαράκης Δ.: Η Σουπέργκα περιμένει (ΘΥ, ΕΙ, 24/6) Χωρεάνθης Κ.: Η Βερενίκη των ψιμυθίων (Α. Κάλφας, ΔΙ, 170) Λεόνοφ Λ.Μ.: Οι σημειώσεις του Α.Π. Κοβιάκιν (Α, ΡΙ, 21/6) Πεζογραφία Αθανασιάδης Κ.: Ιστορίες υπερβολής (Α. Βασιλάκου, Δημο­ κρατικός Λόγος, 28/6) Αμπατξόγλου Π.: Τι θέλει η κυρία Φρήμαν (ΚΤ, ΕΘ, 24/6), (ΒΧ, ΑΥ, 23/6) Βόρνιγκ A.: Α, όπως Άρτεμη (Κ, ΡΙ, 28/6) Γεράκης Σ.: Ένας ευαίσθητος μποξέρ, που έγινε αστυφύλακας (Φ. Κονδύλης, ΠΗ, 29/6) Ζέη Α.: Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα (X. Λουκάκου, ΜΙΑ, 24/6), (Α.Κ., ΡΙ, 21/6) Κουμανταρέας Μ.: Η φανέλα με το εννιά (ΚΣ, ΝΕ, 20/6) Κωστούρος θ .: Αναπλιώτικα και άλλα. (X. Παπαγεωργίου. Δ', 170) Μάκρα Μ.: Οι απέναντι και τα κυκλάμινα (Γ. Μπαμιατξής. Δημοκρατικός Λόγος, 27/6)

ΟΔΟΣΠΑΝΟΣ

80/μικρες αγγελίες

μικρές αγγιλιις

Οι

Η ΚΙΒΩΤΟΣ, μέ βιβλία, δώρα, χαρτικά, σχολικά, κάρτες καί σφραγίδες, άρα­ ξε στά Πετράλωνα, στήν Αγαθοδαίμονος 3 (Πλατεία Ηούς). Ελάτε στην «ΚΙΒΩΤΟ», στό σύγχρονο βιβλιοπωλείο, που... τα περιέχει όλα.

Μπούτβας Ν.: Οβελιστήριον η Ελλάς (Φ. Κονδύλης, ΠΗ, 22/6) Πόρνης Α.: Λεωφόρος Παστερνάκ (Α θ, ΗΜ, 24/6) Χριστοδούλου Δ.: Το νησί (Κ, ΡΙ, 28/6) Ζελούν Μ.: Το κορίτσι της άμμου. Ε.Ν., ΕΜ, 28/6) Καλβίνο I.: Τα κοσμοκωμικά (Α. Σουλογιάννη, ΔΙ, 170) Καμύ Α.: Η πτώση (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 27/ 6) Κανταρέ I.: Ποιος έφαγε τον Ντορουντίν; (Κ. Κομμένου,Πο­ λιτικά θέματα, 26/6) Κόναν-Ντόυλ Α.: Σέρλοκ Χολμς (ΓΜ, ΑΥ, 21/6) Κοσλόβσκαγια Α.: Η πεθερά (Κ, ΡΙ, 28/6) Κούντερα Μ.: Το αστείο (Ε. Αποστολάκη, TV3, 26/6) Λασκώ Ζ.: Ένας ναρκοθετημένος κόσμος (ΑΘ, ΗΜ, 24/6) Σβέβο I.: Η συνείδηση του Ζήνωνα (Ε. Αποστολάκη, TV3, 26/ 6) Σταντάλ: Το κόκκινο και το μαύρο (Ε. Αποστολάκη, TV3, 26/ 6) Τζαίημς Φ.: Σάβανο για ένα αηδόνι (Γ. Μπαμιατζής, Δημο­ κρατικός Λόγος, 27/6) Τζέιμς Π.: Γεύση από θάνατο (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 20/6) Δοκίμια - Μελέτες Καργάκος Σ.: Ελληνική Ζωονομία (Δ. Κούρτοβικ, Σχολια­ στής, 52) Κουτσούκος Μ.: Οδηγός Πλεύσεως (Α. Κάλφας, ΔΙ, 170) Μαρωνίτης, Δ.Ν.: Πίσω μπρος (Ν. Παρίσης, Βήμα, 21/6) Νάκας Θ.: Γλωσσοφιλολογικά (Β. Κάσσος, ΔΙ, 170) Χέρμπερτς Κ.: Πίσω στο Χούμπολτ (Ν.Θ. Σωτηρίου, ΕΜ, 21/ 6) Παιδικά

ΠΟΙΗΜΑΤΑ Τάκη Μιχόπουλου α. «Τελευταίο Θεώρημα» β. «Υποταγοί». Δυναμική ενα­ ντίωση στην επιτήδευση. Εκδό­ σεις Πιτσιλάς. Σοφοκλέους 4.

Γνωριμία με το μπαλέτο (Α. Ρικάκης, ΚΑ, 27/6) Ιωαννίδης Ι.Δ.: Ζαζά (ΜΚ, ΔΙ, 170) Κλιάφα Μ.: Ο κόσμος βαριέται να διαβάζει θλιβερές Ιστορίες (ΑΠ, ΑΥ, 30/6) Μερκούρη Α.: Χαρούμενες διακοπές (ΘΥ, ΕΙ, 24/6) Τσοτάκου-Καρβέλη Ε.: Λαογραφικό ημερολόγιο (ΚΝ, ΚΑ, 25/ 6) Simon G.: Μπάνυα (Κ. Κομμένου, Πολιτικά Θέματα, 26/6), (ΚΝ, ΚΑ, 25/6) Τσεζαρίνι Τ.Π.: 1) Τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο. 2) Τα ταξί­ δια του Κουκ. 3) Τα ταξίδια του X. Κολόμβου. 4) Τα ταξίδια του Λίβιγκστον (ΚΝ, ΚΑ, 25/6) Ιστορία - Βιογραφίες - Μαρτυρίες

ΑΠΟ ΣΕΝΑ ΓΙΑ ΣΕΝΑ. Κυ­ κλοφορούν ΠΕΝΤΕ βιβλία της Φανής Γκούμα. Γραμμένα από την Αποκάλυψη του ΕΝΑ.

1)

«0 = 1»

2) «Αντικρύζοντας η Ιδέα την 'Υλη» 3) «Η Βιογραφία του θεαν­ θρώπου του Εαυτού Σου» 4) «Πανανθρώπινη Συγκέντρώση» 5) «Νεο Μεταθανάτιο Φως στη Γη» Πληροφορίες: 64.48.039

Ανδρεάδης Α.Μ.: Ιστορία των Εθνικών Δανείων (Δ.Ι. Λοίζος, ΔΙ, 170) Καψάλης Γ.: Μ. Αντύπας (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λό­ γος, 27/6) Κρομμυδάς Κ.: Κοκκινιά (Π. Μπαλόγλου, ΦΣ, 39-40) Κωστής Κ.: ΟιΤράπεζες και η κρίση 1929-1932 (Δ.Ι. Λοίζος, ΔΙ, 170) Λώζος Π.: Ο Πειραιάς του άλλοτε (Γ. Μαρίνος, ΟΤ, 27 (1730)) Φερούσης Δ.: Μ. Μπακνανάς (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 20/6) Ταξιδιωτικά Παναγιωτόπουλος Ι.Μ.: Σκαραβαίος ο ιερός (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 27/6) Περιοδικά Ο Παρατηρητής (Β. Χαραλαμπίδου, Θεσσαλονίκη, 18/6) Σπάρτακος (Α. Λιάκος, Πολίτης, 80(9)) Στιγμές (Α.Δ.Π., ΟΤ, 27(1730)) Φάσμα (Ε. MAX, ΑΥ, 20/6)

ΔΙΑΒΑΖΩ Μην ξεχνάτε τις συνεντεύξεις με τους: Μένη Κουμανταρέα (No 1)* Δημήτρη Χατζή (No 5-6) Γιώργο Ιωάννου (No 9)* Διονύση Σαδόόπουλο (No 10)* Γαβριήλ Πεντζίκη (No 11)* Ιάκωβο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σ6ορ<ί)νο (No 18) Μέντη Μποσταντζόγλου (No 19) Νίκο Πουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κοτζιά(Νο 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Ά λκη Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καρούζο (No 48) Κ. Θ. Δημαρά (No 53) Διδώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59) Κώστα Ζουράρη (No 60) Σπύρό Ασδραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φ ιλιππόπουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη ί \ ο 64) Πέτρο Αμπατί\>γλου (No 67) Γιάννη Δ ου' ιζή (No 68) Τ ατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (No 71) Αιλίκα Νάκου (No 72) Γιιόργη Γιατρομανωλάκη (No 73) Στρατή Δούκα (No 74) Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (No 79) Γιώργο Χειμωνά (No 80) Μαντιό Αραβαντινού (No 81) Τάσο Βουρνά (No 82) Σταύρο Βαβούρη (No 85) Λσημάκη Πανσέληνο (No 88) Κώστα Μητρόπουλο (No 89) Λρ. Νικολαίόη (No 90)

Δημήτρη Χριστοδούλου (No 92) Αντιόνη Σαμαράκη (No 93) Κυρ (No 95) Νικηφόρο Βρεττάκο (No 97) Γιάννη Μ ανούσακα (No 99) Ανάστο Παπαπέτρου (No 99) Αλέξη Σεβαστάκη (No 99) Μ πουκουβάλα-Αναγνώστου (No 100) Φ ίλιππο Δρακονταειδή (No 102) Νάσο Δετζώρτζη (No 104) (No 136) Τάσο Αθανασιάδη (No 105) Jean-M arie Drot (No 107) Λίζμπεθ Ζβέργκερ (No 108) Θ. ΓΙετσάλη-Διομήδη (No 109) Ιωάννη Κακριδή (No 110) Σπύρο Πλασκοβίτη (No 112) Τάκι'ι Βαρόιτσιώτη (No 115) Θανάση Βαλτινό (No 116) Γιάννη Δάλλα (No 117) Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου (No 118) Δημήτρη Τσαούση (No 119) Γιώργο Κατσίμπαλη (No 121) Ιωάννα Καρατζαφέρη (No 122) Κώστα Μόντη (No 123) Παναγιώτη Π απαδούκα (No 124) Αλέκο Σακελλάριο (No 124) Μανόλη Ανδρόνικο (No 125) Γ. Θ. Βαφόπουλο (No 126) Ναταλί Σαρότ (No 129) Δημήτρη Μαρωνίτη (No 130) Δημήτρη Π απαδίτσα (No 133) Νίκο Χουλιαρά (No 137) Ελένη Βακαλό (No 139) Χρήστο Γιανναρά (No 144) Ουμπέρτο Έ κ ο (No 145) Νίκο Κάσδαγλη (No 146) Πέτρο Χάρη (No 161) Δήμητρα Πέτρουλα (No 165)

* l <t ΤΓ17.Ί -Τ»Ι' ««ιμικόνονται μι ιω τιοω κ» ι/ω · ΓΪιιντλι,ΙΙιι

.ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

'

Γ. Γενναδίου 3 - τηλ. 36.02.007

ΚΩΣΤΑ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ

«Περιδιαβάζοντας» Τόμος Α' και Τόμος Β' Με το γενικό τίτλο «Περιδιαβάζοντας», ο Κώστας Στεργιόπουλος συγκεντρώνει σε τόμους κριτικά κεί­ μενά του γραμμένα και δημοσιευμένα στο διάστημα μιας κριτικής πορείας, που ξεκίνησε παράλληλα με το ποιητικό και το άλλο έργο του και συνεχίζεται. Στον Α' τόμο «Από τον Κάλβο στον Παπατσώνη» (1982) βρίσκονται συγκεντρωμένα μελετήματα και άρθρα για τους: Κάλβο, Καβάφη, Γρυπάρη, Πορφύρα, Μελαχρινό, Σικελιανό, Καζαντζάκη, Βάρναλη, Αυγέρη, Φιλύρα, Λαπαθιώτη, Καρυωτάκη, Μαρία Πολυδούρη, Καίσαρα Εμμανουήλ και Τ. Κ. Παπατσώνη. Στον Β' τόμο «Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας» (1986) περιλαμβάνονται κριτικά κείμενα για τους: Κοραή, Σολωμό, Ροΐδη, Βιζυηνό, Παπαδιαμάντη, Μωραϊτίδη, Μιχ. Μητσάκη, Κονδυλάκη, Δροσίνη, Παλαμά, Καρκαβίτσα, Ψυχάρη, Βλαχογιάννη, Τραυλαντώνη και Κ. Θεοτόκη.

Γ. ΦΑΡΙΝΟΥ-ΜΑΛΑΜΑΤΑΡΗ

ΦΡΑΝΣΟΥΑΖ ΝΤΟΛΤΟ Φ ΡΑΝΣΟ ΥΑΖ

Αφηγηματικές Τεχνικές στον Παπαδιαμάντη

Πρόκειται για μια συστηματική αφηγηματολογική προσέγγιση της διηγηματογραφίας του Παπαδιαμάντη. Η εξέταση του Χρόνου, της Περιγραφής, του Λό­ γου και του Προσώπου με βάση σύγχρονες θεωρίες κυρίως αυτή του Genette - αιτιολογεί τη μοναδικότη­ τα του Σκιαθίτη πεζογράφου.

ΝΤΟ Λ Τ Ο περίπτωση ντομινίκ

Η περίπτωση Ντομινίκ

Η διάσημη Γαλλίδα ψυχαναλύτρια βοηθάει ένα αγόρι, που είχε εμφανιστεί σαν ένα αφηρημένο πρόσωπο, σχεδόν σαν φάντασμα, και για το οποίο η φαντασίω­ ση επρόκειτο να μείνει ο μοναδικός νόμος, να δεχτεί προοδευτικά μια πραγματικότητα, στην οποία επι­ στρέφει με τη συμπεριφορά του, ενώ ξαναβρίσκει ταυτόχρονα τη διανοητική εργασία.