มุโตทัย: หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต

เปนโอปนยิโก แมจะเปนของมีอยูภายนอก เชน รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ เปนตน ก็ ไมตองสงออกเปนนอกไป ตองกําหนดเขามาเทียบเคียงตนของตน พิจารณาอยูที่นี้ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหิ เมื่อรูก็ตองรูเฉพาะตน รูอยูในตน ไมไดรูมาแตนอก เกิด ขึ้นกับตนมีขึ้นกับตน ไมไดหามาจากที่อื่นไมมีใครเอาให ไมไดขอมาจากผูอื่น จึงไดชื่อ วา ญาณ ทสฺสนํ สุวิสุทธํ อโหสิ ฯลฯ เปนความรูเห็นที่บริสุทธิ์แท ฯลฯ ๔. เรื่อง ธรรมคติวิมุตติ สมเด็จพระผูมีพระภาคเจานั้นมิใชวาพระองคจะมีปญญาพิจารณาเอาวิมุตติธรรม ใหไดวันหนึ่งวันเดียว พระองคทรงพิจารณามาแตยังเปนฆราวาสอยูหลายป นับแตครั้งที่ พระองคไดราชาภิเษกเปนกษัตริย พวกพระญาติพระวงศไดแตงตั้งพระองคไดเปนเชนนี้ แลว ยอมเปนผูไมนอนใจ จําเปนที่พระองคจะตองคิดใชปญญาพิจารณาทุกสิ่งทุกอยาง ในการปกครองปองกันราษฎรทั้งของเขต และการรักษาครอบครัวตลอดถึงพระองค ก็ จะตองทรงคิดรอบคอบเสมอถาไมทรงคิดไมมีพระปญญา ไฉนจะปกครองบานเมือง ไพรฟาใหผาสุกสบายได แมพระองคทรงคิดในเรื่องของผูอื่นและเรื่องของพระองคเอง เสมอแลว ปญญาวิวัฎฏของพระองคจึงเกิดขึ้นวา เราปกครองบังคับบัญชาไดก็แตการ บานเมืองเทานี้ สวนการ เกิด แก เจ็บ ตายเลา เราบังคับบัญชาไมไดเสียแลว จะบังคับ บัญชาไมใหสัตวทั้งหลายเกิดก็ไมได เมื่อเกิดแลวจะบังคับไมใหแกชราก็ไมได จะบังคับ ไมใหตายก็ไมได เราจะบังคับ ความเกิด ความแก ความเจ็บ ความตาย ของผูอื่นก็ไมได แมแตตัวของเราเองเลาก็บังคับไมได ทรงพิจารณาเปนอนุโลมและปฏิโลม กลับไป กลับมา พิจารณาเทาไรก็ยิ่งเกิดความสลดสังเวช และทอพระทัยในการจะอยูเปน ผูปกครองราชสมบัติตอไป การที่อยูในฆราวาสรักษาสมบัติเชนนี้เพื่อตองการอะไร? เปนผูมีอํานาจเทานี้ มีสมบัติขาวของเชนนี้ จะบังคับหรือจะซื้อ หรือประกันซึ่งความเกิด แก เจ็บ ตายก็ไมได จึงทรงใครครวญไปอีกวา เราจะทําอยางไรจึงจะหาทางพนจากความ เกิด แก เจ็บ ตายนี้ได จึงไดความอุปมาขึ้นวา ถามีรอ นแลวก็ยังมีเย็นเปนเครื่องแกกันได มีมืดแลวยังมีสวางแกกัน ถามีเกิด แก เจ็บ ตาย แลว อยางไรก็คงมีทางไมเกิด ไมแก ไม ตาย เปนแน จึงไดทรงพยายามใครครวญหาทางจะแกเกิด แก เจ็บ ตาย ใหจนได แตวา การจะแกเกิด แก เจ็บ ตายนี้ เราอยูในฆราวาสเชนนี้ คงจะทําไมได เพราะฆราวาสนี้เปน ที่คับแคบในยิ่งนัก มีแตการที่ออกหนีเสียจากการครองราชสมบัตินี้ออกไปผนวชจึงจะ สามารถทําได