Gronings Goud - Het Verhaal van Groningen in een notendop

GRONINGS GOUD Het Verhaal van Groningen in een notendop

Door Groningen dwalen in de mooiste verhalen

GRONINGS GOUD Het Verhaal van Groningen in een notendop

Tuurlijk, Groningen is een deel van Nederland. Maar wel een bijzonder deel.

Groningen is Groningen. Met een eigen identiteit. Een eigen geschiedenis.

Groningen is geboren uit vettige zeeklei en zompig veenmoeras. Wat zich hier, in dit noordelijke winderige gewest, allemaal afspeelde op sociaal, economisch en cultureel gebied strookte zelden met wat er gebeurde in dat keurige Holland.

Dat roerige verleden heeft tal van sporen nagelaten. Wie de verhalen kent, herkent ze in het Groningen van nu. Die ziet de sporen en snapt het landschap zoals het er nu bijligt. Ga met ons mee, dan leren we je Groningen kennen aan de hand van de mooiste verhalen. Reis mee door de grillen van de geschiedenis.

Doe je laarzen aan. Trek je rits op tot je kin en zet je zuidwester op. Let’s go.

-3-

Groningen was net als zo’n Italiaanse stadsstaat Iets anders dat onze geschiedenis bepaalde: Groningen was en is nog steeds een kustgebied. De zee is altijd van levensbelang voor ons geweest. Daarover dreven we handel en hadden we contact met andere culturen.

Nog iets dat je moet weten om Groningen goed te begrijpen; de naam van onze provincie is hetzelfde als de naam van onze hoofdstad. Dat is eigenlijk al heel veelzeggend.

Groningen was eeuwenlang de belangrijkste stad van het Noorden en tot het begin van de vorige eeuw zelfs de derde stad van Nederland. Daar kijk je van op hè?

Wat je eerst even moet weten van Groningen Groningen is eigenlijk vrij on-Nederlands

Groningen was als stad echt machtig. We hebben door de eeuwen heen altijd vreemde landsheren buiten de stadspoorten weten te houden en bestuurden grote delen van het land dat eromheen lag. Je kunt het een beetje vergelijken met die vroegere Italiaanse stadsstaten. Je weet wel die prachtige steden; Florence, Genua, Venetië.

Laten we bij het begin beginnen. Als je het vanuit Nederland bekijkt ligt Groningen

Rijk en oppermachtig. Zo, nu weet je een beetje hoe Groningen in elkaar zit.

in een redelijke uithoek. Binnen onze provincie vind je zowel het meest noordelijke als

Dat helpt je om de rest van de verhalen beter te snappen.

meest oostelijke puntje van Nederland. Voor wie een goede beurt wil maken met Triviant: ten noordoosten van Uithuizermeeden en Roodeschool ligt Oudeschip, het noordelijkste dorp van Nederland en het meest oostelijke puntje is Nieuweschans.

Vijf hoofdthema’s om door de bomen het bos te zien

Maar… de grote vraag is of je Groningen wel vanuit Nederland moet bekijken.

Er zijn zoveel verhalen, dat je bijna niet weet waar je moet beginnen. Om het een beetje

Groningen is namelijk een vrij on-Nederlandse provincie. Van de 5000 jaar dat wij

overzichtelijk te maken hebben we ze verdeeld over vijf hoofdthema’s die Groningen

als Groningers al op deze aardbol rondlopen, behoren we pas de laatste 200 jaar

tot Groningen hebben gemaakt en nog steeds wezenlijk zijn voor het heden en de

tot Nederland. Daarvoor waren we veel meer op het oosten gericht. Zelfs in de tijd

toekomst van Groningen: Wad & Water, Grensland, Pioniersgeest, Macht & Pracht en

van Napoleon vormden we nog één departement met onze Duitse buren. Je kunt het

Groningen Stad. Ze geven context, begrip en perspectief. Bij elk thema vertellen we je

trouwens vandaag nog aan veel dingen merken. Neem bijvoorbeeld het Gronings,

wat over het onderwerp. Wil je er meer van weten dan kun je op onze website in de

het Grunnegs zoals wij zeggen. Vergeleken met andere streektalen staat dat ver af van

verhalen duiken die daaronder hangen. Zo hopen we dat je een beetje door de bomen

het Algemeen Beschaafd Nederlands, zeg maar de taal die ze in Haarlem spreken.

het bos kunt zien en dat je als een Klein Duimpje altijd je weg terug kunt vinden naar waar je oorspronkelijk begon.

-4-

-5-

Wad & Water -7-

De zee neemt, maar geeft nog meer Kijk, nu vinden we de Wadden allemaal prachtig. Wat een vogels, wat een uitzichten, wat een stilte. Hebben we het nog niet eens over de zeehonden. Misschien is het wel de mooiste plek van Nederland om te genieten van de ongerepte natuur.

Vroeger was dat wel anders. Dan waagde je je alleen op het wad als je er als visser of zeeman je brood verdiende. Alle anderen keken wel uit. Die kwamen de dijk niet over. Voor geen goud. Water was gevaarlijk en onvoorspelbaar. Geen wonder dat we er zo over dachten. Als je weet voor hoeveel ellende dat water zorgde.

Bij stormvloed braken regelmatig de dijken door. Hup, ging er weer een stuk kostbare landbouwgrond verloren. De zee vrat het land op. Wist je dat de Dollard vroeger zelfs tot Meeden liep? Kijk maar even op Google Maps, dan zie je hoever dat landinwaarts ligt.

Tot zover de negatieve kanten van de zee. Nu de positieve, want de zee heeft ons ook veel goeds gebracht. De zee zorgde voor een dikke kleilaag langs de kust en

En natuurlijk de handel. Ook die hebben we aan de zee te danken. Van heinde en ver

de rivieren. Daar bakten we in de Middeleeuwen al stenen mee van puike kwaliteit.

kwamen de schepen. De belangrijkste havenstad was Groningen. Dat klinkt misschien

Later in de achttiende en negentiende eeuw gingen we het land inpolderen dat we

een beetje raar omdat het dertig kilometer van zee ligt. Maar door het Reitdiep was er

eerder door overstromingen waren kwijtgeraakt. Je raadt het al, ook daar een fikse

een directie vaarverbinding. Moet je voorstellen, in de stadsgrachten van Groningen

kleilaag. En vruchtbaar dat die was. Alles wilde erop groeien. Vandaar die beroemde

kon je gewoon het verschil zien tussen eb en vloed. Na eeuwen werd die koppositie

Groninger landbouw. Tot op de dag van vandaag hebben we er profijt van.

overgenomen door Delfzijl en later door de Eemshaven.

Grappig idee trouwens, dat als je vroeger langs een stadsgracht liep, dat je dan niet raar op moest kijken als er af en toe een zeehond met zijn koppie boven water kwam.

Goedemorgen.

-8-

-9-

Grensland - 11 -

Dynamisch gebied waar altijd wat gebeurt Groningen is een grensland. En waar grenzen zijn, is vaak gedonder. Grenzen worden gevormd door landschappelijke omstandigheden, zoals bijvoorbeeld een rivier. Maar even vaak zijn ze het resultaat van een zwaar bevochten strijd. Vandaar dat ze soms ook zo grillig lopen.

Hoe dan ook, grenzen zijn vaak het gevolg ván conflicten en geven vaak aanleiding tót conflicten. Bovendien hebben ze de neiging in de loop van de tijd nogal ‘ns te verschuiven. Kortom, een grensgebied is een dynamisch gebied. Er gebeurt altijd wat.

Op ons grondgebied is het een paar keer flink raak geweest. In 1568 vond de Slag bij

Dit zijn nog maar een paar conflicten. De Fransen, onder leiding van een vriend van

Heiligerlee plaats. Die strijd kun je je vast nog wel herinneren uit de geschiedenisboekjes.

Napoleon, hebben hier bijvoorbeeld ook flink huisgehouden. Hoe dan ook, van veel

Daarbij boekten de Oranjes de eerste overwinning op de Spanjaarden in de Tachtigjarige

van die gebeurtenissen zijn nog overal de sporen te vinden. Bourtange als puntgave

Oorlog. Daarna, in 1672, rommelde het weer. Vrij letterlijk zelfs. Toen kwam de bisschop

vestingstad. De kogelgaten in het Groningse stadhuis, ze zitten er alsof ze er gisteren

van Münster, beter bekend als Bommen Berend, onze kant op. Die opmars hebben we

ingeschoten zijn. En de bunkercomplexen van de Atlantikwall bij Nansum en de

gestopt, maar dat ging niet zonder slag of stoot. Nou ja, die bijnaam zegt al genoeg.

Punt van Reide.

En dan hebben we de Tweede Wereldoorlog. De allerlaatste gevechten in Nederland vonden plaats in het Noordoosten van Groningen.

Ach ja, grenzen, het zijn ook redelijk betrekkelijke lijnen. We hadden het er eerder over; nu liggen we op de rand van Nederland, vroeger waren we meer gericht op het oosten. Je hebt bij ons het Reiderland, dat gaat aan de andere kant van de grens, in Duitsland, geruisloos over in Rheiderland. Wist je trouwens dat de Universiteit van Groningen gesticht is om ook predikanten uit Noord-Duitsland op te leiden?

We bedoelen maar.

- 12 -

- 13 -

Groningen, voor een groot deel zelfgemaakt Veen. Zand. Klei. Dat zijn de drie basis-ingrediĂŤnten van Groningen. Daarmee moesten onze voorouders het doen. Maak er maar wat van. Succes ermee. Nou, ze hebben hun best gedaan en niet zonder resultaat. De zompige kwelders van de Waddenzee en het grootste moeras van West-Europa hebben ze bedwongen en naar hun hand gezet. Het land dat toen ontstond hebben ze volop benut. Wuivende graanvelden zo ver als je kunt kijken. Schuren zo groot als kathedralen.

Een kanalennetwerk, zo wijd vertakt als nog nergens in de wereld was aangelegd.

Geen wonder dat juist daar de allereerste landbouwindustrieel zijn imperium begon met maar liefst 24 fabrieken.

Je kunt veel van ons Groningers zeggen, maar niet dat we lui zijn. We zijn gehecht aan ons land en doen er alles voor om de omstandigheden naar onze hand te zetten.

Pioniersgeest

Dat doen we al vrij lang. Rond de jaartelling was er een Romeinse schrijver die een kijkje kwam nemen in onze streken. Triviant-vraagje: hoe heette die? Plinius de Oude.

Hij had medelijden met de mensen die hier woonden en die moesten leven op de grens van water en land. Altijd koud. Altijd nat. Ach, eigenlijk niet zo verwonderlijk, als je zelf uit het land van de wijn en de olijfgaarden komt. Maar goed, die kustbewoners speelden het wel klaar om die kwelders in de loop van de tijd om te toveren in de vruchtbaarste landbouwgrond die er bestaat.

- 15 -

Door die landbouw kreeg je natuurlijk ook aanverwante industrie. Het aardappelzetmeelconcern van W.A. Scholten (dat was die allereerste landbouwindustrieel) met fabrieken van Foxhol tot diep in Rusland. En die graanvelden leverden natuurlijk een hoop stro op en daar kon je weer mooi karton van maken. Leuk weetje: alle treinkaartjes tot in de verste uithoeken van het Britse koninkrijk zouden gemaakt zijn van karton uit Pekela.

Trouwens, die pioniersgeest vind je tot op de dag van vandaag. Nu, terwijl je dit leest, is Groningen de ideale proeftuin voor de energietransitie, voor groene chemie en voor digitalisering. Dat kan hier allemaal vanwege de Groningse mentaliteit en onze manier van samenwerken. Kansrijke innovaties, ze komen hier vandaan. Ze bepalen niet alleen Hoe zoiets in zijn werk gaat? Wat denk je? Stapje voor stapje. Steeds werd de

de toekomst van Groningen, maar ook die van Nederland en de rest van de wereld.

kustlijn weer iets vooruit geschoven. De beloning? Vette klei, als bron van welvaart.

Nog een staaltje van nijver pionieren; in het oosten van Groningen lag het grootste veengebied van West-Europa. Dat Bourtanger Moeras werd eerst helemaal afgegraven voor de turf. Turf was eeuwenlang de warmtebron van Nederland. Zeg maar, wat olie en gas nu zijn. Het onderliggende land werd vervolgens bewerkt en leverde duizenden hectares aan vruchtbare akkerbouwgrond op. EĂŠn hectare is een stuk grond van honderd bij honderd meter. Kun je nagaan wat een enorme lap dat was.

Al die landbouwkundige ontwikkelingen leverden ook allerlei uitvindingen op.

Inentingen tegen veepest bijvoorbeeld. Maar ook de Eigenheimer, de wereldberoemde aardappel. 100% Gronings fabricaat. Dat mag best ‘ns gezegd worden.

- 16 -

- 17 -

Grote stromingen met Groningse draai Groningen mag dan wel in een uithoek liggen, het ligt niet geĂŻsoleerd. Dat zie je ook aan onze kunst en architectuur. Die loopt gelijk op met de mode en stijl van de landen om ons heen. Maar we zijn natuurlijk wel Groningers, dus we hebben er onze eigen draai aan gegeven. Die eigen kijk, dat eigen sausje, werd vaak bepaald door de lokale omstandigheden. Neem bijvoorbeeld de rode baksteen. Typisch kenmerk van de Groningse architectuur. Je snapt het, onze eigen Grunneger klei. Die wordt dus zo prachtig mooi rood als je ‘m bakt.

Macht & Pracht - 19 -

Wat de oudste stenen gebouwen zijn? Romaanse kerken. Je vindt ze langs de hele kuststreek van Friesland tot het Duitse Ostfriesland. Maar zonder te willen opscheppen, de best bewaarde vind je bij ons. Bijna honderd middeleeuwse kerken op relatief klein oppervlak. Dat is echt uniek in de wereld. De kleurrijke schilderingen in die kerken vertellen het verhaal van hoe onze voorouders geloofden in de middeleeuwen en van welke contacten ze allemaal hadden tot ver over de Groningse grenzen.

Vroeger waren alle huizen van hout. In de middeleeuwen verandert dat. Groningen is

Typisch Gronings zijn ook onze borgen. Zeg maar de ‘kastelen van het Noorden’.

een van de eerste steden die ‘versteent’. Een teken van rijkdom. Sommige van die panden

Voor de bouw schakelden de adellijke bewoners, de ‘jonkers’, lokale vaklui en soms

zijn er nog. Ze lijken sprekend op de huizen die je vindt in andere Hanzesteden.

ook grootheden van elders in. Dat deden ze ook voor hun praalgraven. Daarom vinden

Driemaal raden waar die welvaart vandaan komt.

we in Groningen werk van dezelfde beeldhouwer die ook de monumenten voor

Op huizen uit de Gouden Eeuw zie je ook dezelfde soort versieringen als op die

de admiraals Tromp en De Ruyter maakte. Die combinatie van lokale en beroemde

van Noord-Duitse havensteden. Onze blik was eeuwen op het Oosten gericht.

bouwmeesters levert vaak een unieke schoonheid op, waar je tot op de dag van vandaag van kunt genieten.

Grote stromingen met een Groningse draai. Dat vind je ook terug in de architectuur van 20e eeuw. Neem de Amsterdamse school. Tussen de twee wereldoorlogen geven Groningse architecten hun eigen twist aan die expressionistische bouwstijl. Overal in de provincie zie je daar de voorbeelden van. Het is trouwens een bloeiperiode die samenvalt met de opkomst van De Ploeg, het beroemde Groningse collectief van schilders en architecten. In het Groninger Museum zie je hoe die schilders hun inspiratie vinden in het Groningse landschap. Vol kleur. Vol leven. Vol zeggingskracht. Expressionisme, maar dan op z’n Gronings.

- 20 -

- 21 -

Groningen Stad - 23 -

De macht van een stad met lef Je kunt er lang of kort over praten, maar het is gewoon een feit: Groningen is dĂŠ stad van het Noorden. Kijk naar de hoeveelheid inwoners, kijk naar de centrumfunctie die het heeft. In wijde omtrek is er geen stad die eraan kan tippen. Dat komt natuurlijk niet zomaar uit de lucht vallen. Die dominante positie stamt uit een ver verleden.

Ook hier kun je lang of kort over praten, maar Groningen heeft lef. Altijd al gehad.

Vroeger was je pas stad als je stadsrechten kreeg. Die werden je verleend door een keizer, een bisschop, of welk gezag dan ook. Groningen gaat daar niet op zitten wachten. Dat benoemt zichzelf tot stad. Kijk, dan heb je guts. Groningen ontstaat als een ehh‌ Drents dorp op een uitloper van de Hondsrug. De bisschop van Utrecht, inderdaad een heel stuk verderop, wil de baas spelen in Groningen.

Maar wat doen de Stadjers? Die knikkeren hem eruit. Vervolgens bouwen ze zelf in de 13e eeuw een flinke verdedigingsmuur om de stad. Ziezo, eigen stad, eigen baas.

Later in 15e eeuw wordt in het stadswapen geheel eigenmachtig de dubbelkoppige adelaar opgenomen, het symbool voor een vrije rijksstad. In 1469 beginnen we met de bouw van de Martinitoren. Die moet, zo wordt wel eens beweerd, de Utrechtse Domtoren evenaren. Toch even laten zien, dat we minstens zo machtig zijn.

Die trots is volledig terecht. Als handelsstad en regionaal centrum is er geen enkele concurrentie. Daar heeft Groningen trouwens zelf voor gezorgd. Het heeft afgedwongen dat alle handel in de Ommelanden, uitgezonderd Appingedam, via de stad moet lopen.

Dan wil je natuurlijk wel groeien ten koste van de rest.

- 24 -

- 25 -

De stad krijgt vanaf de late middeleeuwen het directe gezag over delen van de provincie. Over het Gorecht, het Oldambt en later ook Westerwolde. Daar treedt het op als wetgever en ondernemer. Dat ondernemen bestaat vooral uit ontginnen, waar flink veel geld mee te verdienen is.

In de Veenkoloniën zorgt de stad voor de aanleg van een stelsel van waterwegen voor de afvoer van turf. En waar komt die turf op de markt? Precies, in Groningen.

De stad is eigenaar van grote delen van de Veenkoloniën en verhuurt die volgens

Met dank aan: Martin Hillenga Piebe Piebenga

een streng stelsel van rechten en plichten, de zogenaamde ‘stadsmeierrechten’.

Die gelden eeuwenlang. Pas aan het begin van deze eeuw komt er een einde aan de stadsmeierrechten in de Veenkoloniën. Zo zie je tot hoe dichtbij het verleden komt.

Nog iets dat je nooit zou verwachten: de stad is tot voor kort de grootste boer van Nederland. Een aantal boerderijen in de Dollardpolders hebben tot niet zo lang geleden één en dezelfde eigenaar, toevallig ook de grootste grondbezitter in de provincie. Wie denk je? Inderdaad.

Fotografen: Titus Akkermans Business Graphics Datentechnik GmbH Stella Dekker Fiemel Marcel Kerkhof Paul Kooi Bas Meelker Alfred Oosterman Kees van de Veen P. Kramer, collectie Groninger Archieven Ph. W. van Heijningen Bosch, collectie Veenkoloniaal Museum

- 26 -

De Verhalen van Groningen.

Wat is daarvan de bedoeling?

De ĂŠĂŠn is verliefd op de stad, de ander is dol op het platteland, weer een ander raakt niet uitgepraat over de eindeloze vlakte van de Waddenzee. Hoe dan ook, we weten allemaal dat Groningen een unieke provincie is.

Maar waarom is dat zo? Hoe komt dat nou precies? Wat maakt Groningen tot Groningen?

Wie zijn de Groningers? Hoe komt het dat Groningen vandaag de dag is zoals het is?

Dat soort vragen, daarop willen wij van de organisatie De Verhalen van Groningen een antwoord op geven. We zijn een expertisecentrum en projectorganisatie. Wij gaan op zoek naar de identiteit van Groningen. We duiken in de historie en de cultuur van Groningen.

Die willen we voor iedereen zichtbaar en voelbaar maken. Dat doen we met verhalen en, samen met onze partners, ook met expedities, beleefroutes en arrangementen.

Weet je hoe het zit? Hoe meer je van iets weet, hoe meer je iets waardeert. Dat geldt ook voor Groningen. Groningen moet je beleven. Om dat beter te kunnen doen is het handig als je wat weet van de geschiedenis. Daar helpen wij je bij. Trouwens, wij op onze beurt worden weer geholpen door de provincie Groningen. Zij maken ons werk mogelijk.

Of je nu bewoner of bezoeker van Groningen bent, we nemen je mee door het natte, zompige en soms kronkelige verleden van Groningen, zodat je je nog beter thuis voelt in het geweldige Groningen van vandaag.

Meer weten over wat wij doen?

Lees het op www.deverhalenvangroningen.nl