MARIT O KALDHOL lattermilde laken. Dikt. Samlaget 1983 Maria. Poesiroman. Samlaget 1985 alt skal sjå ut som fløyel. Dikt. Samlaget 1993 i huda er gud ein munn. Romanpoesi. Samlaget 1997 likevel. Dikt. Samlaget 2000 den tause rosa går forbi. Dikt. Samlaget 2002 den einaste kjolen. Dikt. Samlaget 2005 blondene gir seg ikkje. Roman. Samlaget 2006 Darwins sporvar. Roman. Samlaget 2012 det skulle vere sol, vi skulle reise til Lódz. Roman. Samlaget 2014 mjølketannmuseet. Forteljingar. 2018 marit o kaldhol har også skrive bøker for barn og unge. Sjå www.samlaget.no
marit o kaldhol
ta først pü di eiga maske roman
Samlaget Oslo 2020
© Det Norske Samlaget 2020 www.samlaget.no Omslag: Laila Mjøs Førtrykk: Type-it AS Skrift: 10,7/14,6 pkt. Sabon Papir: 80 g Munken Print Cream, 1,8 Trykkeri: ScandBook AB, Falun Printed in Sweden ISBN 978-82-340-0123-9
Denne boka er trykt på miljøvennleg papir.
Takk til chilenske venner som har vist meg tillit og vore til god hjelp.
2017 Kor er passet mitt? Eg hadde det i handa for eit augeblikk sidan. Har eg stukke det i lomma? Kan det ha falle ut? Ombordstiginga til flyet er begynt. Eg står i køen, ser rundt meg på golvet. Kjenner etter i alle lommer. Kjenner at eg sveittar. Tar eit steg ut av køen. Seier til meg sjølv at alt som ikkje er stole eller brunne opp, dukkar opp igjen før eller seinare. Men eg veit jo at det ikkje er sant. Nokre ting finn ein ikkje att. Noko kjem aldri tilbake. Eller nokon. Eg vrengjer av meg den vesle ryggsekken, set meg på huk, undersøker alle små rom. Eg dreg opp tannbørste og toalettsaker. Lesebrett og briller. Legg alt utover golvet framfor føtene på framande menneske. Reisebok. Pastillar. Øyreproppar. Alt eg treng til overfarten. Eg kjenner at eg pustar med open munn. Køen glir framover, snart bør eg vere ved skranken. Haler opp den ekstra jakka i botnen av sekken. Der, endeleg. Under jakka kjenner eg passet. Eg dreg det fram, held den vesle raude boka i handa. Pass og ombordstigingskort. Stappar dei andre tinga tilbake i sekken, reiser meg. Eg er klar.
7
Inne i flyet finn eg plassen min. På seta ved sida av meg sit alt eit ungt par med ein beibi. Kvinna strekkjer handa med mobilen fram, tar bilde av alle tre. Beibien begynner å skrike. Eg opnar min eigen telefon, finn ei kort melding frå Rakel. «glad i deg, mamma. » Det er ulikt henne. Kva meiner ho eigentleg? Sist vi snakka saman, sa ho: – Berre reis. Eg klarer meg. Ho er vaksen no. Ho treng meg ikkje lenger. Den unge mora gir barnet ein smokk. Beibien spyttar han ut att. Smokken dett på golvet, faren bøyer seg, begynner å leite under seta. Overalt finst det folk som leitar. Dei leitar etter bilnøklane, lesebrillene, den andre sokken, ei adresse, ein hund som har stukke av, mat, noko å drikke, ei stille stund, ein far, ei mor, ein mynt. Noko dei har mista, eller noko dei aldri har hatt. Eg leitar etter forteljinga om deg. Den du var før eg møtte deg. Det du bar med deg, og som eg kanskje ikkje såg. Kanskje fordi eg var for ung. Du òg var ung, Luis. Vi var unge. Alt er så lenge sidan. Men du er med meg. Eg kjenner det no, etter at reisa er bestemt. Eg er blitt ei eldre kvinne, men kroppen 8
ber minna i seg. Eg vil finne dei igjen, bli kjent på nytt med det som ligg lagra i kroppen. Før kroppen er for skrøpeleg. Før han smuldrar opp. Medan eg enno lever. Eg set telefonen i flymodus. Turen over havet tar 14 og ein halv time. Eg håper eg får sove.
Natta er så vidt begynt. Eg vaknar, dreg teppet bedre rundt meg. Lysa i kabinen er sløkte. Ei rund dame snorkar i setet bak. Det unge paret byter på å bysse beibien. Dei sender kvarandre små teppe, eingongsserviettar, drikkeflasker. Leitar etter ein bitering som har falle på golvet. Beibien sparkar av seg sokken, faren held den nakne foten inni handa si. Stryk huda med fingrane. Snart er barnet deira ei ung jente med rak rygg og påteikna augebryn på veg ut i sitt eige liv. Bort frå deira. Enno veit dei ikkje kor fort tida går. Eg snur meg til den andre sida. Stirer mot det vesle vindauget. Utanfor er alt svart. Under oss er Atlanterhavet. Ei svart flate. Det er mange timar til landing. Eg er på veg. Endeleg skal eg få sjå landet ditt. Landet du rømte frå. Eg veit ikkje kva eg vil finne. Kanskje noko av oss. Kanskje noko som var vårt den gongen for så lenge sidan. Eg vil finne grava di.
Tirsdag 18. september 1979. Akkurat i det vi kryssar Strandgaten i Bergen, ser eg deg, første gong. Vi har vore på ein visekonsert med ein bergensk Vreeswijketterliknar, Turid og eg. Ho kjenner mange her. Etter konserten skal ein gjeng gå saman til ei skjenkestove. Turid stikk armen sin i min. – Vi òg blir med, ikkje sant? Septemberkvelden er uvanleg mild, eg ber jakka i handa, har melodiar frå konserten i hovudet. Eg legg merke til deg, du og tre andre går og pratar spansk. Av og til syng de, eg kjenner att melodiar frå konserten, men orda er spanske. Du kjem opp på sida mi, smiler til meg. Eg smiler tilbake. Vi smiler slik folk som ikkje kjenner kvarandre, smiler. Går tause vidare inne i flokken utan å snakke. Ved det lange bordet sit vi skrått overfor kvarandre. Du strekkjer fram ei hand. Eg tar imot henne. Du seier namnet ditt. Eg seier mitt. Så sit vi der. Folk rundt oss skravlar, ler, løftar glas og skåler. De feirar noko, eg veit ikkje kva. Vi ser på kvarandre. Du er Luis. Eg er Rut. Turid og eg må gå for å nå siste bussen heim til Vik. Då reiser du deg, kjem etter til døra. Eg tar på meg jakka. Du legg forsiktig ei hand på skuldra mi, 12
spør om vi kan treffast igjen. Om du kan fü kontakte meg. Eg finn ein papirlapp, skriblar ned telefonnummeret til gartneriet der eg jobbar. Sü spring vi til bussen.
– Kven er dei? Bussen skranglar seg ut av bygatene. Turid og eg sit tett saman. Sit slik vi har gjort sidan vi var småjenter og fekk ta bussen saman ut av Vik. Først berre til kommunesenteret i Breistrand, seinare heilt til Bergen. Tenåringsjenter på oppdagingsferd i byen. Alltid Turid og eg. Alltid eg på plassen ved vindauget og ho mot midtgangen. Ytst mot verda. Ho grip i metallbøylen på setet framfor. Snur seg, granskar meg. – Du er forelska, eg ser det på deg. Eg ordnar veska mi, legg ting på plass. Knepper ein knapp i jakka. Møter ikkje blikket hennar. – Ikkje tull. – Chilenske flyktningar. Ikkje rot deg bort i noko. – Kva har dei flykta frå? – Militærregimet i Chile. Turid veit slikt. Ho følgjer med. Eg seier ikkje noko. – Dei reiser snart tilbake, når demokratisk styre blir innført igjen. – Korleis veit du det? Vi ser ut vindauga, det mørknar sakte der ute. Opne marker på den eine sida, fjorden på den andre. Båtar ligg kvelva på land. Vinden ruskar i ein presenning.
14
Lyden av stilt sildrande vatn i drivhuset. Lufta er fuktig, temperaturen høg. Plantane skal enno vekse. Eg står i den søte lukta mellom benkane der rosa og raude geraniumar blomstrar. Gartnaren dukkar opp i døropninga. Det er telefon til meg. Eg går ut i det andre rommet. Telefonapparatet heng på veggen, det er svart. Hendene mine er våte. Eg plukkar opp røyret som ligg på bordet. Små moldklumpar spreidde utover den grøne plastduken. Eg høyrer stemma di i øyret. Eg svarer ja. Ja, eg hugsar deg. Ja, eg vil møte deg. Ja til alt. Så går eg tilbake til drivhuset, held fram med å væte dei grå filtmattene under pottene. Støttar opp ein stilk som er i ferd med å knekke.
Du ventar der bussen stoppar. Du er litt høgare enn eg hugsar. Auga dine mørkare brune. Håret ditt vippar ut ved øyra. Det er du. Vi går side ved side bortover fortauet. Kryssar gater. No er det berre oss to. Vi finn eit lite bord i ein liten kafé. Du snakkar. Eg ler. Du legg handa di oppå mi på kafébordet. Seier namnet mitt. Så går vi ut i byen. Går langs kaiene, ser på måsane, høyrer skrika deira. Ser korleis dei stuper ned i sjøen, korleis dei slåst om mat dei finn. Du fortel om tida di i Norge. Om dagen for snart tre år sidan då du landa på Fornebu, tida i Oslo, tida her i Bergen. At du deler husvære med to chilenske kompisar. Du snakkar om norskkurset, og at du vil søke på medisinstudiet i Bergen viss alt går bra, viss du klarer ein bra artium. Vi går heilt ytst på kaia. Du stansar. Legg hendene på overarmane mine, snur meg mot deg. Eg ser på munnen din. No snakkar du ikkje. Vi står. Ein båt glir forbi på vågen, måsar følgjer etter han utover. Du dreg meg nærare, gjer det varsamt, ansiktet ditt heilt nært. Du kyssar meg på kinnet tett ved øyret. Kyssar det andre kinnet, ved det andre øyret. Eg høyrer pusten din. Så ser du på meg. – Rut? Eg nikkar. Eg dreg meg ikkje unna. Eg smyg armane 16
mine inn under jakka di, rundt ryggen din. Kjenner deg under den tynne genseren. Kjenner lukta di. Smiler du? Smiler eg? Eg hugsar ikkje. Eg hugsar det djupe alvoret i dei små rørslene. Dei brå vindkasta i håret ditt.
Det første besøket, den første gongen du kjem heim til meg. Du set deg i den store stolen, den eg har kjøpt på loppemarknad. Du har eit lite hefte i lomma, tar det fram, les for meg. – Kva er det? – Ojitos verdes. Eit dikt av Víctor Jara. Ein av songane vi høyrte på konserten. Hugsar du? Du prøver å forklare meg orda på norsk. Noko om grøne auge. Fordi du synest eg har grøne auge. Har eg det? Du gir opp å forklare teksten. I staden begynner du å synge. Du blar i den vesle boka, syng fleire songar. Te recuerdo, Amanda. Orda forstår eg ikkje. Men melodiane er føter som spring på krokete stiar, forbi steinar, forbi fjell, over nakne, gule vidder. Eit landskap eg ikkje kjenner. Vi har ei flaske vin. Du opnar henne, slår i, smaker, rekkjer meg glaset. Følgjer munnen min med blikket når eg drikk. Eg rekkjer deg glaset tilbake. Vi gjer det til ein seremoni å drikke av det same glaset. Det raude mørket lukka inne i munnane våre. Så seier du fram eit dikt du kan utanåt. Seier ikkje kven som har skrive det. Det er på spansk. Du vil ikkje forklare. I staden kyssar du munnen min. Eit lett kyss, lepper mot lepper. Første gong. 18
– Fortel meg kven du er. – Eg er Rut. – Fortel meir. – Kva vil du vite? – Alt. Vi fortel kvarandre alt. Eller, det er det vi seier. Vi drys over kvarandre detaljar om kven vi er. Eg lyttar, eg vil kjenne deg. Vil vite alt om livet ditt, vil vise deg livet mitt. Dei smale, brune auga dine ser på meg. Eg fangar opp kvart ord som kjem ut av munnen din. Du stirer ned i glaset, den mørke dammen i botnen. – Korfor slutta du å jobbe i barnehagen? – Fordi det er stillare i gartneriet. – Stillare? – Fordi hendene mine blir rolegare av å flytte stiklingar. Pakke mold omkring dei i små potter. Du grip fingrane mine. – Fortel meir. Eg fortel om å halde mjuke, små vekstar. Stenglar mjuke som ulltrådar filtra inn i kvarandre. Dei er så lette å rive sund, rive grøn spire laus frå kvit rottråd. Eg forklarer deg korleis fingrane mine skil stiklingane forsiktig frå kvarandre. Stikk eit hòl i molda, set rota i hòlet og pakkar jorda omkring stengelen. At eg må gjere det varsamt, slik ein legg dyna over eit nyfødt 19
barn. Eg er usikker på om du forstår alt eg seier. Du kyssar fingertuppane mine. – Hendene mine trivst med molda, med dei tause plantane. Skuldrene mine senkar seg. Øyra opnar seg. Eg liker å innbille meg at eg høyrer stiklingane vekse. Og vatnet. Lyden av surklande vatn når meg alltid inne i drivhusa. Røtene syg vatnet i seg. Grøne blad brettar seg ut og strekkjer seg. Nye kjem til i stilla i gartneriet. Den varme, fuktige stilla. Du kyssar øyra mine.
Du reiser ikkje tilbake til Bergen. Du blir. Vi kler av oss, legg oss saman. Finn kvarandre, kjenner kvarandre, held armar og bein omkring kvarandre. Vi gjer alt for første gong. Luktar, smaker, fingrar, famlar, klynkar. Ansiktet ditt i håret mitt. Du seier namnet mitt. Eg seier ditt. Igjen og igjen seier vi dei. Eg seier namnet ditt til du blir verkeleg for meg. Til eg ikkje kan forstå verda utan deg. Senga, mørket, den vesle lampen som lyser over kroppane våre. Over ansiktet ditt. Vi er nakne. Vi er hud, vi er levande, vi er dyr, vi er menneske, vi opnar oss, vi lukkar oss omkring den andre sin kropp. Den andre sitt skrik. Du legg øyret mot den vesle flata under brystbeinet mitt, lyttar til hjartet der inne. Lyttar heilt til det slår ned takten, roar seg. Du dreg dyna over oss. Vi sovnar saman, første gong. Vaknar saman, første gong. Du er Luis. Eg er Rut. Det er oss to no. Eg ler, eg kjenner at eg har ein kropp. Som om eg nettopp har fått han, som om han er ny. Ubrukt. Kjenner at kroppen min rører seg. Armane opnar seg. Eg kjenner at eg finst i denne kroppen. Du snur den mynten som er livet mitt. Det er det eg tenkjer. Du pustar på meg. Du set meg i rørsle. Du koker kaffi, eg skjer brød. Vi har ost og egg. Vi et 21
frukost saman for første gong. Du spør meg korfor ost heiter ost på norsk. Korfor det heiter kvitost når osten er gul. Vi smiler til kvarandre. Smiler slik folk som har delt ei natt saman, smiler. Kaffikoppane er varme i hendene våre. Det opnar seg eit rom i brystet mitt. Du er ein vegg i det huset nokon gløymde å bygge ferdig.
I skogen veks alt som det vil. Vi går på stien mellom svartor og bregnar. Gult gras legg seg over ende. Stien fører inst i det vesle dalsøkket, derifrå oppover den bratte skråninga. Her er låge einebuskar, røsslyng og mosegrodd stein. Du plukkar ein kvist med bær på, spør kva bæret heiter. – Blåbær. Smaken er vassen, det er for seint på året. Begge får blåfarge på tunga og fingertuppane. På toppen set vi oss på berget og ser utover fjorden. Eg peikar og viser deg retninga mot Bergen. Vi ser eit stykke av vegen der bussen køyrer. Du legg armen omkring meg. I Chile hadde du ein bror. – Fortel meg om bror din. Du ser vestover mot fjorden, ser austover mot fjella, ser inn i noko lenger borte enn fjell og hav. Du er ein annan stad når du fortel om Mijaíl, storebror din. Eg veit ikkje kor. Om du er i gatene i Iquique, heilt nord i Chile, der du vaks opp. Eller i Santiago, der Mijaíl og du var unge saman i nokre månader. Heilt fram til statskuppet for seks år sidan, då president Allende døde. Då general Pinochet og dei militære tok makta. September 1973. Bror din forsvann på kuppdagen. 23
– Mijaíl passa alltid på meg. No veit eg ikkje om han lever. Ei stund sit vi berre og ser. Eg òg hadde ein bror. Det er lenge sidan. Ingen av oss seier noko. Ikkje før du tar handa mi, finn blikket mitt. – Din tur til å fortelje om bror din. Handa di er varm. Auga dine ventar. – Ein annan gong, svarer eg. Mørket veks på stien ned gjennom skogen. Bregnane vippar med dei store blada sine, vi blir våte på knea. Vi hustrar. Skundar oss ned i bygda, skundar oss i hus.