Romantiske vennskap

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 1

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 3

Jan Olav Gatland

ROMANTISKE VENNSKAP Sjelevenner i norsk kultur

Samlaget Oslo

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 5

It’s not what you look at that matters, it’s what you see.

(Henry David Thoreau 1851) Friendship is far more tragic than love. It lasts longer.

(Oscar Wilde 1894)

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 6

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 7

INNHALD Forord: Vennskapets makt 9 Harriet Backer og Kitty Kielland 14 Conrad Schwach og Maurits Hansen 34 Christiane Schreiber og Sofie Ribbing 50 August Cappelen og Vilhelm B. Nicolaysen 60 Ambrosia Tønnesen og Mary Banks 70 Bjørnstjerne Bjørnson og Clemens Petersen 86 Hanna Brummenæs og Bertha Torgersen 106 Lorentz Severin Skougaard og Alfred C. Clark 116 Marie Høeg og Bolette Berg 128 Halfdan Egedius og Torleiv Stadskleiv 138 Synnøve Finden og Pernille Holmen 154 Edvard Grieg og Frants Beyer 164 Gunvor Hofmo og Ruth Maier 180 Tor Jonsson og Jan-Magnus Bruheim 200 Etterord: Vennskapets mysterium 215 Notar 228 Fotoliste 231 Personregister 233

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 8

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 9

FORORD – VENNSKAPETS MAKT Alle Tre læste vi stille vor Bøn; og hun spurgte os: «Ville I være Venner i Liv og Død?» – Vi svarede: Ja. «Ville I hver, hvad der endogsaa skeer, huske, min Broder er en Deel af mig! min Hemmelighed er hans, min Lykke er hans!

Opoffrelse, Udholdenhed, Alt, som for min egen Sjæl, rummer jeg for ham!» og vi gjentoge vort Ja! og hun lagde vore Hænder i hinanden, kyssede os paa Panden og vi bad atter stille. Da traadte Præsten frem fra Alterets Dør, velsignede os alle Tre, og en Sang af de andre allerhelligste Herrer lød bag Altervæggen. Den evige Venskabs-Pagt var sluttet.

(H.C. Andersen: Venskabs-Pagten, 1862)

På 1800-talet stod vennskapet høgt i kurs, og ikkje minst varme vennskap mellom to personar av same kjønn. Her er det den danske eventyrdiktaren Hans Christian Andersen som i forteljinga Venskabs-Pagten skildrar ein vakker, gammal gresk skikk der Aphtanides og den mannlege eg-personen sluttar ei vennskapspakt med kyrkjeleg velsigning. Dei to vennene utgjer ein del av kvarandre, og dei deler òg sjela, altså er dette eit døme både på det vi kan kalle tvillingsjeler, og på eit romantisk vennskap.

Slike varme og følsame vennskap mellom kvinner og mellom menn var vanlege på denne tida. Forholdet kunne vere svært sterkt og kjennast som eit sjeleleg nærvær. Oppfatninga av to sjeler som flyt saman i ei, blir nytta som symbol både på det mektige og på det intime i vennskapet, noko vi til dømes ser i vennskapet og brevvekslinga mellom dei to forfattarane Maurits Hansen og Conrad Schwach. Begge var 9

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 10

gifte og hadde barn, men i 1827 skreiv Schwach til Hansen: «Du elskte Halvdeel af min Sjæl» (Bull 1908). Dei to vennene kjende seg som ein del av kvarandre. Det var eit romantisk vennskap mellom dei, og samtidig var dei tvillingsjeler i eit åndeleg fellesskap. Slike høgstemde formuleringar er skrivne i tråd med konvensjonane på den tida dei levde, og må i dag lesast med denne innsikta for handa.

Oppfatninga av å vere den eine av to halvdelar gjorde det mogleg å kjenne seg nær den andre parten trass i fysisk avstand, samtidig som det å vere tvillingsjeler medførte psykisk smerte ved avskjedar og ved å leve frå kvarandre. Vennskap og nærleik til ein annan person skulle tilfredsstille sjela og skape eit heilt og harmonisk menneske. Eit slikt vennskap mellom to personar av same kjønn blir gjerne kalla eit romantisk vennskap, eit fenomen som var dominerande på 1800-talet, stort sett eit elitefenomen mellom personar frå dei betre stilte klassane i samfunnet.

Ein forsøksvis definisjon av romantisk vennskap er eit svært tett, men vanlegvis ikkje-seksuelt forhold mellom to nære venner. I romantikken blei det lagt større vekt på menneskets individualitet og dyrking av eg-et, noko som inspirerte til å inngå varme vennskap med ei(n) av same kjønn. Eit godt og nært samekjønnsvennskap, kanskje særleg mellom to menn, blei oppfatta som noko heilt spesielt, noko opphøgd som overgjekk det sanselege og fekk ein meir åndeleg dimensjon. Det var allment akseptert – både mellom menn og mellom kvinner – å gi uttrykk for kjærlege kjensler, noko som òg kunne inkludere fysisk kontakt som omfamningar og kyss.

Når det gjeld tvillingsjeler, har derimot vennskapet ingen avgrensingar, verken i tid, fysisk kontakt eller måten vennene omgåst på.

Tvillingsjeler eller sjelevenner forstår kvarandre i alt. Den eine er ikkje heilt lykkeleg utan den andre. Avstanden til eller fråværet av den andre halvdelen kan føre til disharmoni. Det er først og fremst eit sjeleleg samhøyr, som òg kan innehalde kjærleik og seksuell aktivitet, men det treng ikkje nødvendigvis liggje noko fysisk eller kroppsleg i det. Dei viktigaste elementa hos sjelevenner er gjensidig forståing og velvilje, tillit, sympati, samkjensle og ærlegdom.

10

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 11

Denne boka skal nettopp handle om fjorten vennepar av same kjønn, sju kvinnelege og sju mannlege, der dei fleste er kunstnarar, anten innan bildekunst, litteratur eller musikk. To av dei kvinnelege vennepara er forretningskvinner, viktige pionerar i sine respektive bransjar. Dei er alle kjende aktørar på sine felt og er derfor historisk sett vel verde å trekkje fram. Historia om dei nære forholda fortel òg korleis personane har funne inspirasjon og kraft i vennskapet og utvikla seg ved hjelp av den andre. Dei fjorten kapitla vil kvar på sin måte syne kor sterkt vennskapet er, eit vennskap som varer evig, det vil seie til ei(n) av dei går bort.

Som vi skal sjå, er det ein vesentleg skilnad mellom mannlege og kvinnelege vennepar. Det vanlege i dei mannlege vennepara er at partane ikkje bur saman, og at vennene held den gode kontakten oppe gjennom brev og meir eller mindre hyppige samvær. Fleire av mennene er dessutan gifte og lever tilsynelatande lykkeleg i kjernefamilie saman med kone og barn. I dei kvinnelege vennepara er forholdet meir intimt. Kvinnene er som regel ugifte, men bur ofte i lag, i alle fall i lengre periodar, noko som er både billegare og meir praktisk, særleg i utlandet. På 1800-talet og eit stykke inn på 1900-talet er det tryggare og meir godtatt at to kvinner kan gå aleine på gata, på utstillingar, konsertar eller på restaurant, utan mannleg følgje. Støtte og omsorg er òg viktige moment i nære vennskap mellom ugifte kvinner og menn der partane er aleine utan den trygge ramma av eigen familie.

Det er desse nære venneforholda eg har vilja trekkje fram frå fortida og har sett søkjelyset på, både kjende og meir ukjende livsskildringar, men ikkje desto mindre utgjer dei alle ein vesentleg del av norsk kulturhistorie. I tillegg til biografiar og monografiar har brev og dagbøker vore til stor hjelp i dette arbeidet, og då først og fremst brev, der desse er bevarte. Dei historiske kjeldene taler ikkje av seg sjølve, men må tolkast og gi meining for oss i dag. Kjeldene er dessutan vage når det gjeld den sanne naturen i vennskapet. Det er i det heile også vanskeleg – om ikkje umogleg – å avgjere om det har vore noko meir enn eit uskuldig homososialt fellesskap mellom dei to vennene. Biografane 11

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 12

synest som oftast ikkje å ha lurt på om det kunne vere noko meir, eller i det minste å ha tenkt tanken om at dette nærma seg eit platonisk kjærleiksforhold eller endåtil eit homoerotisk forhold. Vi kan ikkje sjå bort frå at eit sambuarskap kan ha vore eit skalkeskjul for å leve ut erotiske kjensler i trygg forvissing om at samfunnets sanksjonar ikkje ville ramme dei.

På 1800-talet var det ingen som rekna seg som homoseksuelle. Slike personar eksisterte ikkje. Den homoseksuelle identiteten er historisk konstruert og blei tatt i bruk i enkelte medisinske miljø i Europa rundt 1870, men det tok mange år før omgrepet blei kjent og kom i allmenn bruk. Før det skjedde, var det ei utbreidd førestilling om at ein berre kunne vere seksuelt aktiv saman med ein av det motsette kjønnet. Det kan òg ha seg slik at nokon av dei omtalte vennene ikkje var særleg opptatt av det seksuelle, eller at dei var seksuelt avhaldne eller aseksuelle.

Kjærleiken ligg ikkje nødvendigvis i det seksuelle.

Det er likevel ikkje vennskapets natur som for meg har vore det viktigaste å få fram her, men krafta og makta i dei ulike vennskapa, noko den intense brevvekslinga stundom vitnar om. Heller ikkje speler det noka rolle kva vi kallar eit slikt venneforhold bygd på gjensidig tru og tillit: eit romantisk vennskap eller eit vennskapsforhold mellom to tvillingsjeler. For meg herskar det liten tvil om at dei vennepara eg her skal omtale, har kjent seg som partnarar i eit nært og sterkt vennskap med inderlege og kjærlege kjensler som vesentlege ingrediensar.

Dette vil ytre seg på ulike måtar i skildringa av dei fjorten vennepara i boka. På same tid vil vi kan hende betre forstå kvifor nettopp desse vennene fann kvarandre og knytte eit livslangt vennskap. Men kva det er som dreg to menneske til kvarandre, er som oftast svært vanskeleg om ikkje umogleg å forstå. Den personlege kjemien fråskriv seg vanlegvis ei plausibel forklaring, berre at han inneheld ei uformulert makt eller kraft til å foreine to menneskesjeler.

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 13

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 14

Kitty Kielland (t.v.) og Harriet Backer, to av landets fremste m책larar.

Dei delte bustad i mange 책r, b책de i utlandet og her heime.

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 15

HARRIET BACKER OG KITTY KIELLAND For mennesker er vi gaat sammen som person, saa de i regelen blander os sammen. Vi forekommer vel som et firma, f.eks. Steen & Strøm, man ved firmaet, men forvexler hvem som er Steen og hvem Strøm.

(Kitty Kielland 21.3.1897)

Så tett er vennskapet mellom kunstnarane Harriet Backer (1845–1932) og Kitty Kielland (1843–1914) ifølgje sistnemnde i brev til Jonas og Thomasine Lie. Dei to målarane budde og arbeidde saman i lange periodar av livet. Av praktiske grunnar vil nokon hevde, og det kan så godt vere, men det er ingen tvil om at dei hadde stor glede av sambuarskapet og sette vennskapet svært høgt. Backer og Kielland er to av Noregs største målarar, blir stadig utstilte og tilhøyrer gullalderen i norsk kunst.

Harriet Backer blei fødd inn i ein velståande handelsfamilie i Holmestrand. Ho byrja tidleg å teikne, men skreiv òg romanar og dikt, mellom anna om «At være styg». Slikt er jo avhengig av auga som ser, men Harriet Backer var slett ikkje stygg, skriv Else Christie Kielland i sin grundige og autoritative biografi: Harriet Backer 1845–1932 frå 1958: «Ansiktstrekkene var fine og små, en meget følsom munn med en noe glatt overlebe, et kraftig søkk i haken, som ga stor bestemthet.» Else Christie Kielland var grandniese av Kitty Kielland og sjølv ein allsidig kunstnar. Ho kjende Harriet Backer og var privat målarelev av henne i Backers siste leveår.1 15

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 16

I 1857 flytta familien Backer til Christiania, der Harriet Backer i åra 1860–1862 var elev ved dameklassen ved Eckersbergs målarskule. På ei av fleire reiser i Europa saman med den to år yngre søstera, komponisten og pianisten Agathe Backer Grøndahl, fekk Harriet Backer høve til både å sjå kunst og å måle sjølv. I 1874 var ho 29 år og gjorde sitt endelege val om å bli målar. I eit utkast til sjølvbiografi skriv ho: «29 Aar gammel rev jeg mig endelig for Alvor løs. Det var ingen Tvil længer om hvad jeg vilde være i Livet, jeg vilde være Maler og jeg hadde endelig faat den Tro paa mig selv, at det nok kunde lykkes for mig.» Familiens finansielle situasjon blei sterkt svekt etter ein konkurs i 1878, og Harriet Backer måtte kjempe med dårleg økonomi heile livet, i motsetning til Kitty Kielland.

Den to år eldre Kitty (eigentleg Christine) Lange Kielland var òg 29 år gammal før ho kunne bli profesjonell målar. Ikkje hadde ho noka utdanning eller noko arbeid elles, for ho skulle giftast bort. Fordi ho var jente, fekk ho heller ikkje gå på gymnaset slik som broren Alexander. Det var danning, ikkje utdanning det dreia seg om for kvinner på den tida. Faren tilhøyrde ei av Stavangers leiande patrisiarslekter og var kunst- og kulturinteressert, men han tvilte på talentet til Kitty, som alt hadde teikna og måla i lengre tid. I 1872 var Hans Gude på besøk i Stavanger, og han greidde å overtale faren til å la Kitty dra til kunstskulen i Karlsruhe, der han sjølv var professor i landskapsmåleri. Året etter reiser Kitty Kielland til Karlsruhe og blir der Gudes private elev, for som kvinne har ho ikkje tilgang til kunstskulens regulære undervisning.

FLYTTAR SAMAN I MÜNCHEN

På haustparten 1874 møtest Kitty Kielland og Harriet Backer for første gong i Larvik då dei saman med ein del andre norske kunstnarar er på veg til Tyskland, Kitty til Karlsruhe, Harriet til München. Dei blir godt kjende på reisa, og då Kitty og Harriet møtest i München året etter, deler dei losji for første gong. Frå no av kom dei to til å ha sin 16

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 17

heim saman heile livet, berre avbrote med nokre ganske korte opphald. Tilsynelatande svært ulike naturar, som vi skal sjå, men dei hadde likevel så mange fellestrekk at dei treivst i kvarandres selskap.

Det var fleire norske kunstnarar samla i München, og to av dei blei gode venner: målarane Christian Meyer Ross og Eilif Peterssen, som på den tida delte husvære. Dei to mennene blei deira trufaste beskyttarar og kloke rådgivarar. Dei gjekk ut og inn hos kvarandre, og venninnene lærte ikkje minst mykje av å sjå kva dei to erfarne målarane arbeidde med. Først og fremst var det Eilif Peterssen som skulle bli både læraren deira og ein god venn. Mora hans trudde at elevane forstyrra han i målargjerninga, men han svarte at «tvertimod; det er Ingen som jeg har sådan Glæde af som af en Par af dem – Frøken Backer og Kielland, Nørgård [sic: Nørregaard]. De ere virkelig så elskværdige og fine Damer, at jeg er taknemmelig for mangen hyggelig Stund». I München hadde Kitty Kielland og Harriet Backer òg omgang med Henrik Ibsen og Camilla Collett.

Om sommaren reiste dei vanlegvis heim til sine respektive familiar i Noreg, men ikkje alltid. Seinhaustes 1878 drog Kitty Kielland heim, medan Harriet Backer hadde nokre bilde ho ville gjere ferdig, og reiste til Schliersee, ca. 50 kilometer søraust for München. Frå Stavanger skreiv Kitty Kielland brev til Eilif Peterssen: De reiser vel med Harriet ud til Schliersee, saa jeg kan tænke paa, at I har det hyggeligt sammen. Det vilde være tosset af mig at takke Dem, fordi de har været saa mageløs snil mod Harriet, efter jeg reiste, for I staar hinanden ligesaa nær, som hun og jeg, og jeg ved jo, det er Dem en trang at være det mod hende, men jeg kan dog faa sige, at det har glædet mig svært og gjort mig savnet af hende mindre haardt, da jeg vidste, hun havde det bare godt, ja i meget bedre end før.

Eilif Peterssen skal ha fridd til Harriet Backer, men ho svarte nei. Ho var glad i han, men gifte seg med han kunne ho ikkje. Ho hadde valt kunsten, og den kravde alt. På sine eldre dagar uttrykte ho: «Når man gir seg inn på kunsten taper man meget, men man får det igjen på 17

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 18

annen måte.» Ho opplevde òg etter kvart korleis komponistsøstera Agathe Backer Grøndahl strevde for å halde karrieren sin oppe med mann og tre barn. Eilif Peterssen gifta seg på anna hald, men var heile livet ein nær venn av Harriet og Kitty.

Frå vinteren 1878–1879 bur Harriet Backer og Kitty Kielland i Paris, der dagane stort sett går opp i arbeid, og om kveldane målar dei akt – «men undertiden tager Kitty og jeg os en Fridag, gaar over Broerne til Notre Dame, og beser ukjendte Herligheder paa Luxembourgkanten». Etter kvart finn dei to ut at dei skal bu på atelieret i øvste etasje i nr. 19 i Rue de l’Université. Her får dei det riktig hyggjeleg, for «Kitty fik samme Dag 3 Kasser hjemmefra med adskillige Møbler og Sængeklæder til to Sænge, Porcelain, Sølvtøi, Glasser og mange Curiositeter». Dei skaffar seg òg piano og held små musikalske soarear i heimen.

Dei er begge svært glade for å få godkjent bilde til den årlege utstillinga på Le Salon, eller Salongen, den viktigaste kunstutstillinga i Paris med ein jury samansett av kunstnarar. Her blir arbeida deira lagde merke til: Kitty med landskapsmotiv frå Jæren og Harriet med m.a. dei to kritikarroste interiørbilda «Solitude» og «Andante». For det første måleriet oppnådde ho jamvel å få «Mention honorable». Formålet med Salongen var i utgangspunktet å syne det nyaste innan samtidskunsten, men det kan vere på sin plass å nemne at den etter kvart blei kritisert for å ha ein konservativ smak. Då fleire av impresjonistane blei refuserte på 1870-talet, mellom andre Manet og Cézanne, etablerte dei si eiga utstilling, Dei refusertes salong.

Frå våren 1881 oppheld dei seg eit år i Bretagne og arbeider godt saman med Kitty sin lærar, Léon Germain Pelouse. «Han har nemlig tilladt Kitty og mig at være Sommeren paa samme Sted hvor han selv er; men det maa gaa saa hemmelighedsfuldt til, thi alle hans Elever vil være hvor han selv gjør Studier, og han vil være alene.» Pelouse gjer altså unntak for desse to, som begge dreg stor nytte av hans korreksjon.

Kitty går ut i naturen med lerret på stort stativ og målar landskap, medan Harriet konsentrerer seg om interiør. Ved hjelp av lys, luft og 18

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 19

fargar freistar ho å gi bilda eit utandørs preg, det ho kallar «plein-airen i interiøret». Saman med andre gjester diskuterer dei kvar kveld – på fransk, sjølvsagt – ulike emne, kvinnesak, religion osv. Likevel er alle venner sjølv om det ifølgje Harriet «gaar livligt til, og jo ældre jeg bliver, desto gladere er jeg i Livlighed».

Etter Bretagne er det Paris om vinteren og Noreg om sommaren fram til 1889. Det hender dei får reise heim med ein lastebåt, slik mora til Harriet skriv til ei anna dotter: «Du har vel hørt om Harras [= Harriet] og Kittys Hjemreise gratis med Memento? […] Harra er fæd og har aldrig seet bedre ud, jeg synes aldrig hun har været vakrere.»

TORVMYRA BLIR POESI

Vi sidder altsaa her i vor ensomhed, idag i et herlig veir […]. Den første tid her var en sur prøvelsens tid med kold bidende nordenvind, jeg var aldeles fortvivlet, som havde lokket Harriet med ud i denne kolde, sure ørken, hvor hun næsten ikke turde stikke hovedet ud af døren.

Det er sommaren 1884, og Kitty har bedt Harriet med heim til Jæren, fortel ho i eit langt brev til Thomasine Lie. Dei hadde først vore i Bergen, som ifølgje Kitty var ein morosam by, men der auste og pøste regnet ned, og vinden suste rundt alle gatehjørna, slik at «det var et kunststykke at bringe vore bredskyggede hatte, parapluie og vor ganske person hjem fra hver excursion». Dei skulle bu hos ei søster av Kitty, men ho var ikkje heime, og dei møtte berre svogeren, «der er høiremand, og omsusede ham med nobel venstreopfatning, jeg tror, det var ham en ikke ubehagelig vift i seilene». I Stavanger drog Kitty Harriet med på besøk til heile slekta, eller som ho sjølv formulerer det: I Stavanger svælgede vi i Kiellands-slægten, gik fra hus til hus, saa Harriet blev ganske forvirret, skjønt hun jo skulde have gode forkundskaber. Hos Alexander vare vi endelig en eftermiddag i fred, hvor han læste høit af sin bog [Fortuna], som kommer ud først efter Bjørnsons [Det flager i byen og

19

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 20

paa havnen]. Alt var svært godt hvad han leste, han valgte selv, saa jeg kan ikke vide om det var pragtstederne, men sandt og sørgeligt var det. […] Nu har vi spist middag, det er søndag, og vi vilde tage os en fodtur hen til næste station for at hilse paa maleren [Nicolai] Ulfsten og se naturen der. […] Harriet ligger og hviler paa sofaen med Zolas sidste roman, som hun jævnlig oprøres lidt imod, men læser dog videre og videre.

Denne sommaren måla Harriet både interiør og landskap, medan Kitty nærmast kan identifiserast med Jæren-landskapet. Ho er kjend for å skape torvmyrene om til livfull poesi. Den hausten og vinteren blir Paris-reisa utsett fordi Harriet har eit målerioppdrag i Larvik som ho vil gjere ferdig. Kitty besøkjer Harriet i Larvik. Dei går ein skitur kvar morgon, arbeider så kvar for seg heile dagen og hyggjer seg saman om kveldane. Kitty blir irritert på venninna som aldri kan gjere seg ferdig med eit bilde, og skriv i februar til Thomasine Lie i Paris: «Nu har jeg skrevet til Harriet og sat hende kniven paa struben, gid hun derefter kunde løsrive sig og blive færdig, hvis ikke kommer jeg alene.»

Kitty har truleg halde broren Alexander underretta om situasjonen, og han kan ironisk og med ei viss overdriving skrive til Jonas Lie at han ikkje veit når dei to venninnene kjem til Paris: Kitty er i Kristiania! jeg ved ikke, om hun er bange for Kolera i Paris til Vaaren, eller om hun og Frøken Backer har begynt at telegrafere til hinanden. Før de reiser – disse Damer! telegraferer de nemlig nogle Uger til hinanden for at indrette Reiserouten, Mødested og Mødetid rigtigt praktisk og frem for alt økonomisk. Det gaar akkurat saaledes til: Telegram fra K. til H.: Naar færdig? Jeg uvis, straks af Sted. Avgjørelse.

Storm.

Svar fra H. til K.: Ikke færdig. Afrejser Lørdag. Mød mig Vallø Brygge Onsdag. Hvis ikke færdig Telegram Afgangstid. Bredden 27 Centimeter.

Udtag Rammen. Send Kassen billigst.

Samme Dag K. til H.: Ingen Forhastelse min Skyld. Deiligt Veir. Uvist siden. Hâvrelinjen billigst. Ingen Kasse. Hvis af Sted færdig, hvis færdig af Sted.

Svar fra H. til K.: Færdig! Reiser ikke. Brev nærmere. Kassen Forglemmelse Bodø. Retournerer Kristiania.

20

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 21

Saaledes gaar det nogle Uger Dag og Nat, indtil de udmattede Telegrafister nægter Tråden, saa reiser de endelig.

Til slutt kjem Alexander Kielland med ei åtvaring til Jonas Lie: «Gud naade Dem, hvis De forraader mig!» (4.2.1885) Til slutt reiste Kitty aleine, men Harriet kom truleg seinare. I oktober 1885 får dei eit nytt atelier med eit ekstra rom og ein balkong så dei kan sjå bruene over Seinen og over til Louvre: «Om vort hjemlige liv er, at vi arbeider i fred og ro, vi har et aldeles yndigt hjem nu, en hel liden leilighed til 600 fr. aaret, god ovn som varmer,» skriv Kitty, som òg fortel at dei til jul fekk hjelp av Thomasine til å trekkje om alle møblane sine med «et rødt prægtig stof» slik at det blei «malerisk og koseligt».

Sommaren 1886 bur dei på Christian Skredsvigs gard Fleskum i Bærum saman med andre venner frå München-tida: Erik Werenskiold, Eilif Peterssen, Gerhard Munthe og konene deira. Det blir ein svært fruktbar sommar for dei, og her målar både Kitty og Harriet nokre av sine beste bilde.

KVINNEFRIGJERING I PARIS

Tilbake i Paris er dei mykje saman med Bjørnson og Jonas Lie, så mykje at Alexander Kielland meiner det er skadeleg, særleg påverknaden frå Jonas Lie, som dei har mest omgang med. Kielland skriv til Frederik Hegel: «Thi jeg har min Søster Kitty og hendes Veninde Frøken Backer som overflødigt sprudlende Kilder; og det er for en stor Del disse to halvgamle Damers hysteriske Jonasdyrkelse, som gjør mig ængstelig» (29.3.1887). Det er særleg moraldebatten heime i Noreg dei diskuterer: Bjørnsons skodespel En Handske (1883), Hans Jæger, bohemen og Christian Krohgs roman Albertine (1886) om prostitusjonen og hans store måleri med same tema.

Harriet Backer synest Albertine er ei klok bok, skriv ho til Arne Garborg, ho kjenner mange slike jenter som Albertine, for alle dei 21

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 22

kvinnelege modellane deira tilhøyrer den typen menneske. Det blei mellom anna diskutert om Krohgs kunst var umoralsk. Harriet er frilyndt religiøs, gjerne utan Kyrkja, og ho veit berre om eitt moralomgrep som duger, understrekar ho i eit brev til Garborg: Mennesker skal holde af hinanden indbyrdes, og de skal sørge for, at Livet kan blive triveligt for Saamange som muligt. I Malerkunsten har man aldri spurgt om Rubens, Rembrandt eller de andre gamle Hollændere var moralske. Spør om det er god Kunst! (Januar 1887)

Backer takkar for romanen hans Mandfolk (1886), som ho meiner er god kunst, vaksen kunst. I samband med Christian Krohgs bilde Albertine i politilægens venteværelse (1887) skreiv Kitty Kielland eit innlegg i Dagbladet (1.5.1887) med tittelen «Kunstkritik», som blei trykt på førstesida, rett nok anonymt, men snart visste dei fleste kven målaren i utlandet var. Kitty synest å ha likt måleriet, men meinte at kritikarane var lite opptatt av bildets eigne kunstnariske kvalitetar. Ein burde la det politiske liggje når ein diskuterte kvaliteten på eit bilde, hevda ho, og la bildet tale for seg: «Kan da ikke vi Kunstnere og Kunstkritikere lade Kunst være Kunst, naar vi taler om Kunst?» Moralpreik høyrde heller ikkje heime i ein kunstkritikk, meinte Kitty Kielland.

Harriet Backer tok gjerne del i diskusjonen om kveldane saman med Kitty Kielland og dei andre, begge høgrøysta og med høg sigarettføring, men i motsetning til Kitty gjekk ikkje Harriet ut offentleg.

I 1884 var Kitty Kielland ein av stiftarane av Norsk Kvindesagsforening og tok seinare aktivt del i den aktuelle debatten, især likestilling for kvinner og særleg for einslege kvinner, som her frå brosjyren Kvindespørgsmaalet i 1886: Nei, det er nettopp ulykken, uretten det, at den ugifte kvinde er blevet henvist til at snappe lidt til sig af de andres lykke istedetfor at have retten til at skaffe sig en egen selvstendighed. Lykken faar hun ikke dele, det ligger jo i sagens natur, hun er jo ikke hustru og moder. (Jf. Terjesen 1999)

22

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 23

Men sorgene, derimot, får dei einslege del i, for livsoppgåva til den einslege kvinna skal vere å «lindre, pleje, hjælpe og trøste» andre, og Kitty samanliknar den ugifte tanta med ein «likvognskusk». Som regel blir ho sett på som «en umedgjørlig, bitter gammel jomfru». Kitty Kielland protesterer òg på prestane sitt standpunkt om at det ikkje går an å kombinere Gud og kvinnesak. Men når kristendommen er så konservativ, er ho redd for at det ikkje blir Gud som vinn den kampen. Noko liknande kjem på trykk i Morgenbladet i desember 1888, og Jonas Lie skryter av henne i eit brev til Garborg: «[H]un har skrevet meget godt i Morgenbladet …» (19.1.1889) Kitty Kielland er kravstor på vegner av kvinnene. Ho vil ha kjærleik og sjølvstende for både gifte og ugifte kvinner, retten til utvikling og kunnskap, og ei kyrkje som aksepterer kvinna som fullverdig menneske.

Alexanders sitat om søstera taler for seg sjølv: «Kitty er skarp i Kanterne men blød i Midten …» Han er glad i Kitty som søster, men har ikkje alltid like stor sans for meiningane hennar. Som person er søstera tørr og overdrivent kysk. Som målar har han fått respekt for hennar flid og ubøyelege energi, «havde jeg bare noget af den, saa skulde hun faa lidt Elegance af mig; thi det er det hun mangler, og det ved hun». Ho blir aldri gift, skriv han òg til Edvard Brandes, «eftersom hun synes prædestineret til at forblive ikke alene ugift, men i høi Grad ugift; dertil har hun jo god Raad, saa hendes Kunstnerliv mest har faaet Udseende af et Liebhaberi for en styg og velstaaende Dame» (9.11.1879).

På denne tida var det framleis slik at ugifte kvinner i mykje større grad enn menn måtte forsvare sin sivilstand. Medan einslege menn vart rekna som «ekte» menn, blei ugifte kvinner knapt rekna som «ekte».

Ekte kvinner hadde nemleg barn. Dei burde vere meir opptatt av moderskap enn av karriere. Kvinnekamp var derfor òg ein kamp for at kvinner skulle gå frå å vere kjønnsmenneske til å bli åndsmenneske.

23