Medborgar by Det Norske Samlaget

Andre verk av Claudia Rankine

Poesi Donâ&#x20AC;&#x2122;t Let Me Be Lonely Plot The End of the Alphabet Nothing in Nature Is Private

Skodespel The Provenance of Beauty: A South Bronx Travelogue

C L AUDIA RANKINE

Medborgar Eit amerikansk dikt

Til norsk ved Kristina Leganger Iversen og Camara Lundestad Joof

Samlaget Oslo 2018

O m sl ag : Magnus Osnes F r a m side bil et e : David Hammons F ørtrykk: Magnus Osnes Skrif t : Minion 12/17 Trykke ri: Specialtrykkeriet Arco Prin te d in Denmark ISBN 978-82-521-9311-4

Denne boka er trykt på miljøvennleg papir.

Om dei ikkje ser lukka i biletet, ser dei i det minste det svarte.

Chris Marker, Sans Soleil

Til Donovan Harris Charles Kelly Frankie Porter Richard Roderick

M E DB ORG AR

Når du er åleine og for trøytt til eingong å skru på nokon av skjermane dine, lar du deg sjølv dvele i ei fortid stabla mellom putene dine. Som regel ligg du samankrølla under eit teppe og huset er tomt. Av og til er månen borte og utanfor vindauga verkar den låge, grå kvelvingen innanfor rekkevidde. Det mørke lyset mjuknar i grader avhengig av kor tjukt skylaget er og du fell tilbake i dette som blir danna på ny som metafor. Vegen er ofte assosiativ. Du luktar godt. Du er tolv og går på Sts. Philip and James School på White Plains Road og jenta som sit bak deg, ber deg om å lene deg til høgre under prøvane så ho kan skrive av det du har skrive. Søster Evelyn har for vane å henge opp dei beste og dårlegaste karakterane på skapdørene. Jenta er katolikk med midjelangt, brunt hår. Du hugsar ikkje namnet hennar: Mary? Catherine? De snakkar eigentleg aldri saman, bortsett frå denne g ongen då ho spør deg om dette, og seinare då ho fortel deg at du luktar godt og at trekka dine er meir som dei hos ein kvit person. Du går ut ifrå at ho trur ho takkar deg for å ha latt henne jukse og at det kjennest betre å ha skrive av frå ein nesten kvit person.

Søster Evelyn oppdagar aldri denne ordninga, kanskje fordi du aldri snur deg for å skrive av svara til Mary Catherine. Søster Evelyn må tru at desse to jentene tenker jammen likt eller så bryr ho seg mindre om juks og meir om audmjuking eller så såg ho rett og slett aldri at du sat der.

Enkelte augneblinkar sender adrenalin til hjartet, tørkar ut tunga og tettar til lungene. Som torevêr druknar dei deg i lyd, nei, som lyn slår dei ned i strupehovudet. Host. Etter at det skjedde, mista eg munn og mæle. Har du ikkje sagt dette sjølv? Har du ikkje sagt dette til ein nær venn, som tidleg i vennskapet, når ho var distrahert, tiltalte deg med namnet til den svarte hushjelpa si? Du gjekk ut ifrå at de to var dei einaste svarte menneska i livet hennar. Etter kvart slutta ho med det, sjølv om ho aldri vedkjente seg forsnakkinga. Og du påpeikte det aldri (kvifor ikkje?), og likevel gløymer du ikkje. Om dette var ein borgarleg tragedie, og det kunne det godt ha vore, ville dette vere karakterbresten din – minnet ditt, beraren av kjenslene dine. Blir du såra fordi det er ein «alle svarte folk ser like ut»-augneblink, eller fordi du blir forveksla med ein annan etter å ha stått denne andre så nær?

Ei uroleg kjensle held deg på framføtene. Feil ord trenger inn i dagen din som eit rote egg i munnen, og oppkast renn ned blusa di, væta trekker magen din opp mot ribbeina. Når du ser deg omkring, er det berre deg igjen. Din eigen avsky over det du luktar, det du føler, får deg ikkje til å reise deg, ikkje straks, fordi det å samle energi har blitt ei eiga oppgåve, som fordrar ei eiga grunngiving. Du blir mint på ein samtale du hadde nyleg, som samanlikna fordelane med setningar som startar med «ja, og» i staden for «ja, men». Du og vennen din blei samde om at «ja, og» vitna om eit liv utan avvegar, utan alternative ruter: Du drar deg sjølv opp, og snart er blusa skyld av, det er ei ny veke, blusa er under genseren, mot huda, og du luktar godt.

Regnet denne morgonen renn frå takrennene, og alle andre stader forsvinn det mellom trea. Du treng brillene dine for å skilje ut det du veit finst der, fordi tvilen er ufråvikeleg: Du tar på deg brillene. Trea, borken deira, blada deira, sjølv dei døde, skin av væta. Ja, og det regnar. Kvar augneblink er slik – før han kan erkjennast, bli kategorisert som lik nokon annan og avfeia, så må han bli erfart, må bli sett. Kva var det han nett sa? Sa ho verkeleg nett det? Høyrde eg det eg trur eg høyrde? Kom det nett ut av munnen min, munnen hans, munnen din? Augneblinken stinkar. Likevel vil du slutte å sjå på trea. Du vil gå ut og stå blant dei. Og kor lett regnet enn verkar, regnar det framleis ned over deg.

Du er i mørkeret, i bilen, ser den tjæresvarte gata bli svelgd av fart; han fortel deg at dekanen hans tvingar han til å tilsette ein farga person når det er så mange dyktige forfattarar der ute. Du tenker dette er kanskje eit eksperiment og at du blir testa eller retroaktivt fornærma eller at du har gjort noko som indikerer at dette er ein ok samtale å ha. Kva får deg til å tru at det er greitt å seie dette til meg? Du skulle ønske gatelyset ville bli raudt eller ei politisirene ville ljome så du kunne trampe på bremsen, slå inn i bilen framføre dykk, stupe framover så kjapt at ansikta dykkar begge plutseleg blei utsette for vinden. Som vanleg køyrer du rett gjennom augneblinken, som forventa vik du unna dette som nett blei sagt. Det er ikkje berre det at konfrontasjon framkallar hovudverk; det er også det at du har eit mål som ikkje gir rom for å oppføre seg som om augneblinken er uleveleg, som om det ikkje har hendt før, og at dette før-et ikkje er ein del av no-et medan natta mørknar og tida minkar mellom der vi er og der vi er på veg.

Du køyrer inn i oppkøyrselen din, skrur av motoren, blir sittande bak rattet i ti minutt til. Du er redd for at natta låser seg fast og blir koda inn på cellenivå, og vil at tida skal verke som ei høgtrykksspyling. Medan du sit der og stirer på den stengde garasjedøra, hugsar du at ein venn ein gong fortalde deg at det finst eit medisinsk omgrep – John Henryisme – for stresset rasismen medfører. Folk meistrar seg i hel for å unngå den eskalerande utraderinga. Sherman James, forskaren som fann opp omgrepet, hevda at dei fysiologiske kostnadane var høge. Du håper at du, ved å sitte i stilla, går imot straumen.

På grunn av platinamedlemskapet du har tent opp etter eit år med reising, har du allereie slått deg ned i vindaugssetet på United Airlines då jenta og mor hennar kjem til rada dykkar. Jenta ser på deg og seier til mor si: Dette er seta våre, men det var ikkje dette eg såg føre meg. Svaret til mora er nesten uhøyrleg. Eg skjønner, seier ho. Eg kan sitte i midten.

Ei kvinne du ikkje kjenner, vil ete lunsj med deg. Du er på besøk ved universitetet hennar. I kafeen bestiller de begge cæsarsalat. Denne likskapen er ikkje starten på noko, fordi ho straks poengterer at ho, far hennar, bestefar hennar og du alle har gått på same universitet. Ho ville at sonen skulle gå der også, men på grunn av kvotering eller nokre minoritetsgreier – ho veit ikkje kva folk kallar det for tida, og var det ikkje meininga at dei skulle kvitte seg med desse greiene? – så kom ikkje sonen inn. Du er ikkje sikker på om ho ventar at du skal orsake for denne feilen gjort av opptakskomiteen til universitetet du gjekk på; i staden spør du kor han enda opp. Det prestisjefylte universitetet ho nemner, verkar ikkje å dempe irritasjonen hennar. Denne utvekslinga endar i praksis lunsjen. Salatane kjem.

Ein venn påstår at amerikanarar står i ein kamp mellom det «historiske sjølvet» og «sjølv-sjølvet». Med dette meiner ho at de for det meste omgåst som venner med felles interesser og, stort sett, kompatible personlegdommar; likevel er det av og til slik at dykkar historiske sjølv, hennar kvite sjølv og ditt svarte sjølv, eller ditt kvite sjølv og hennar svarte sjølv, kjem for fullt til uttrykk med dykkar amerikanske posisjon. Då står de ansikt til ansikt i sekund som viskar dei vennlege smila frå leppene dykkar. Kva var det du sa? På ein blunk verkar bandet dykkar sårbart, svakt, utsett for overtramp frå dykkar historiske sjølv. Og sjølv om den delte, personlege historia dykkar liksom skal redde dykk frå mistydingane, så fører ho heller som regel til at de så altfor godt forstår kva som blei meint.

Du og partnaren din drar og ser filmen The House We Live In. Du spør ein venn om å hente barnet ditt på skulen. På vegen heim ringer telefonen. Naboen din fortel at han står i vindauget sitt og ser på ein trugande, svart fyr som spanar på husa dykkar. Fyren går fram og tilbake medan han snakkar med seg sjølv og verkar ustabil. Du fortel naboen din at vennen din, som han har møtt, sit barnevakt. Han seier nei, dette er ikkje han. Han har møtt vennen din, og dette er ikkje den hyggelege, unge mannen. Uansett, han vil du skal vite at han har ringt politiet. Partnaren din ringer vennen din og spør om det er ein fyr som går fram og tilbake utanfor huset dykkar. Vennen din seier at dersom det var ein fyr utanfor, så ville han ha sett han, fordi han sjølv står utanfor huset. Du høyrer sirenene gjennom høgtalaren. Vennen din snakkar med naboen då de kjem heim. Dei fire politibilane er forsvunne. Naboen har orsaka seg til vennen din, og no orsakar han seg til deg. Med ei vag kjensle av ansvar for handlingane til naboen din seier du på klumsete vis til vennen din at neste gong han vil snakke på telefonen, bør han berre gjere det i bakgarden i staden. Han ser på deg ei god stund, før han seier at han kan snakke i telefonen kor han vil. Ja, sjølvsagt, seier du. Ja, sjølvsagt.

Då den framande spør: Kvifor bryr du deg? blir du berre ståande og stire på han. Han har nett omtalt dei bråkete tenåringane på Starbucks som niggerar. Hei, eg står rett her, svarte du, utan eigentleg å forvente at han skulle vende seg mot deg. Han held pappkoppen med lokk i den eine handa og ein liten papirpose i den andre. Dei oppfører seg berre som ungdommar, kom an, det er ingen grunn til å bli heilt Ku Klux Klan her, seier du. Og no byrjar du òg, svarer han. Folka rundt dykk ser opp frå skjermane sine. Tenåringane har stoppa opp. No byrjar eg? spør du, kjenner irritasjon skylje over deg. Ja, og noko ved å høyre deg sjølv gjenta skuldinga til denne framande med tonefallet du elles berre ville brukt med partnaren din, får deg til å smile.